Nowoczesne miasto. Instrumenty, badania - SKN SPATIUM
advertisement
Nowoczesne miasto Badania, instrumenty, analizy Nowoczesne miasto Badania, instrumenty, analizy Redakcja: Zbigniew Przygodzki i Mariusz E. Sokołowicz Łódź 2008 Recenzent: Prof. dr hab. Aleksandra Jewtuchowicz Projekt okładki Anna Chmielewska i Artur Dudek Korekta techniczna i redakcja naukowa Zbigniew Przygodzki i Mariusz E. Sokołowicz Wydanie publikacji dofinansowane przez Uniwersytet Łódzki © Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008 Wydawca Wydawnictwo Biblioteka ISBN 978–83–88529–44–3 Opracowanie typograficzne i skład Wydawnictwo Biblioteka, Mateusz Poradecki tel., 0 602 524 666 e-mail: [email protected] Druk Drukarnia Cyfrowa Piktor [email protected] Spis treści Wstęp .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 I MIASTO W GOSPODARCE OPARTEJ NA WIEDZY — ANALIZY Anna Dawid, Bogumiła Napierała Miasto społeczeństwa informacyjnego 15 15 16 17 21 23 .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 25 26 . . . . 27 28 31 . . . . . . . 33 33 33 35 36 38 41 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Społeczeństwo informacyjne a koncepcja e-government . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Polskie i zagraniczne przykłady angażowania się miast w tworzenie e-government .. 3. Problemy rozwoju społeczeństwa informacyjnego na obszarach poprzemysłowych .. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jan Smutek Polskie miasta jako ośrodki rozwoju biotechnologii Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Metoda badawcza .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Specjaliści z zakresu biotechnologii i nauk pokrewnych w polskich miastach — analiza porównawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Studenci biotechnologii i nauk pokrewnych — potencjał polskich miast . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Remigiusz Najberg, Katarzyna Kamińska Gospodarka oparta na wiedzy w Toruniu Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Zmiany w gospodarce światowej .. . . . . . 2. Geneza gospodarki opartej na wiedzy .. . . 3. Cechy gospodarki opartej na wiedzy . . . . 4. Gospodarka oparta na wiedzy w Toruniu .. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Spis treści Marcin Jurczak Poznań — miasto oparte na wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Wiedza i innowacje jako podstawa rozwoju . 2. Region jako miejsce lokalizacji innowacji . . . 3. Poznań — silne miasto akademickie .. . . . . 4. Rozwój gospodarczy miasta Poznania .. . . . 5. Rola infrastruktury w kreowaniu innowacji .. 6. Przemysł innowacyjny miasta . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 43 44 45 45 46 48 49 . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 51 51 53 56 60 Tomasz Sawicki, Barbara Szmyt Bezpośrednie inwestycje zagraniczne — miejsce Polski w świecie Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na świecie 2. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce .. 3. Uwarunkowania i perspektywy rozwoju BIZ . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II ŚRODOWISKOWE I PRZESTRZENNE ASPEKTY ROZWOJU WSPÓŁCZESNYCH MIAST Agnieszka Mrozińska, Anita Stelmaszczyk Ekonomiczne i przestrzenne skutki rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (GOW) dla miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Ekonomiczne skutki rozwoju GOW dla miasta 2. Przestrzenne przeobrażenie miast w GOW . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 65 66 70 75 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 77 78 82 85 86 87 Maria Michalak, Adam Marciniak Polityka turystyczna i strategia rozwoju turystyki na poziomie lokalnym w kontekście integracji europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Polityka turystyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Strategia rozwoju turystyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Korzyści dla gminy z posiadania strategii rozwoju turystyki 4. Strategia rozwoju turystyki a polityka Unii Europejskiej .. . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spis treści 7 Filip Moterski Praktyczne wykorzystanie elementów logistyki w gospodarce miejskiej 1. Logistyka miejska — wyjaśnienie pojęcia .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Cele i zadania logistyki miejskiej .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Zagadnienie transportowe w kontekście logistyki miejskiej .. . . . . . . . . . 4. Przykłady rozwiązań ograniczających kongestie transportową w miastach .. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 89 89 91 91 93 96 . . . . . . . 97 97 . . 98 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Łukasz Kamiński Rower jako środek transportu w nowoczesnym mieście na przykładzie Łodzi Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Opóźnienie lub odwrócenie efektu cieplarnianego przez zmniejszenie zużycia paliw kopalnych .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Zmniejszenie presji na środowisko ze strony transportu i zachowanie zasobów naturalnych .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Poprawa stanu zdrowia ludności .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Rozległość miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Klimat społeczny i atmosferyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Ścieżki rowerowe Łodzi — podsumowanie .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 101 103 107 107 Paweł Pach Przekształcenia struktury funkcjonalno--przestrzennej miast poprzemysłowych Dolnego Śląska na przykładzie Bielawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Rozwój włókiennictwa w Bielawie .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Kryzys branży włókienniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Miasta przemysłowe w dobie transformacji gospodarczej . . . . . . . . 4. Problemy przekształcenia struktury funkcjonalno-przestrzennej Bielawy 5. Turystyka postindustrialna szansą na rozwój miasta . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 109 109 112 113 114 114 115 .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 117 119 125 128 . . . . .. . . . . . . . . . . . Beata Wieteska-Rosiak Rozwój miast i obszarów zagrożonych a ochrona przed powodzią 1. Powodzie a rozwój społeczno-gospodarczy miast i obszarów zagrożonych .. 2. Formy ochrony przed powodzią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Przestrzennie zróżnicowanie strat powodziowych .. . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Spis treści Ewa Miszczak Zbiornik Jeziorsko i jego wykorzystanie z perspektywy 20 lat funkcjonowania Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Geneza powstania zbiornika Jeziorsko i jego podstawowe planowane funkcje .. 2. Jakość wody w zbiorniku a możliwość wypełniania założonych zadań . . . . . . 3. Współczesne znaczenie zbiornika Jeziorsko .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Program Regionalny Warta jako narzędzie poprawy jakości wód w rzece Warcie i zbiorniku Jeziorsko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Zbiornik Jeziorsko w polityce rozwoju położonych nad nim gmin . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 131 131 134 136 . . . . . . . . . . . . . . . . 139 140 141 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III NOWOCZESNE INSTRUMENTY STYMULOWANIA ROZWOJU MIAST Marcin Ziankowski Wdrożenie strategii e-Government a rozwój gospodarczy regionu Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Istota e-Government .. . . . . . . 2. Historia e-Government . . . . . . 3. E-Government dla regionu . . . . 4. Cechy interaktywnej administracji Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 145 146 148 150 151 153 . . . . . . . . . . 155 155 157 160 162 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 165 166 . . . . 167 168 171 171 .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Agata Żółtaczek Benchmarking i metoda DEA jako narzędzia wspomagające sprawne działanie miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Benchmarking — istota i podstawa definicji 2. Metoda DEA .. . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Katarzyna Stec, Ewelina Tłuczek Program promocji miasta jako element wykorzystania marketingu terytorialnego na przykładzie miasta Jarosław . . . . . . . . . . . . . . Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Pojęcie marketingu miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Miasto jako megaprodukt .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Wizerunek miasta jako element strategii marketingowej . . . . . . . . . . 4. Promocja miasta jako podstawowe zadanie marketingu terytorialnego .. 5. Promocja i kształtowanie wizerunku miasta Jarosław .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spis treści 9 Monika Majchrzak, Sylwia Majchrzak Znak towarowy i jego ochrona w gospodarce opartej na wiedzy Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Istota znaku towarowego .. . . . . . . . . . . . . . . 2. Rodzaje i funkcje znaków towarowych . . . . . . . . 3. Nabycie prawa do ochrony znaku towarowego . . . 4. Naruszenie prawa ochronnego na znak towarowy .. 5. Roszczenia cywilnoprawne . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 175 176 177 178 179 182 182 Nina Grad Rola Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego 2004–2006 w kształtowaniu gospodarki opartej na wiedzy w województwie małopolskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Rozwój oparty na wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Podstawy polityki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce . . 3. Budowa społeczeństwa informacyjnego w województwie małopolskim Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 185 185 187 188 198 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 199 200 202 . . . . . . . . 205 206 . . . . . . 207 207 207 210 211 213 . . . . . . . . . . . . . . . Katarzyna Gała Nowa polityka spójności Unii Europejskiej a rozwój regionalny Polski Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Stanowisko Polski w sprawie przyszłości polityki spójności Unii Europejskiej .. . . 2. Nowy kształt polityki spójności w Polsce w okresie 2007–2013 . . . . . . . . . . . 3. Wysokość pomocy finansowej, przeznaczonej na rozwój polskich regionów na lata 2007–2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Marcin Feltynowski Stan i możliwości wykorzystania nowych technologii w planowaniu przestrzennym na terenie gmin województwa łódzkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Planowanie przestrzenne w gminie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. System Informacji o Terenie jako narzędzie monitoringu . . . . . . . . . . . . 3. Gminy a System Informacji o Terenie na przykładzie województwa łódzkiego Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Spis treści IV TOŻSAMOŚĆ I WIZERUNEK ŁODZI — BADANIA Ewa Boryczka Tożsamość Łodzi, czyli o prawdzie tego miasta .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Tożsamość miejsca — pojęcia podstawowe . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Fenomen Łodzi .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Dlaczego Łódź nie ma określonej tożsamości? . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Dlaczego Łodzi potrzebne jest określenie tożsamości? . . . . . . . . . . . 5. Tożsamość Łodzi — program budowania definicji tożsamości Łodzi 2005 Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 217 219 223 226 228 230 . . . . . . . . . . . . . . . 231 231 232 233 233 236 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 237 239 241 246 250 253 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 255 256 257 260 264 264 Ewa Boryczka, Tomasz Sulikowski Wizerunek miasta w oczach studentów łódzkich uczelni publicznych — podstawy teoretyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Istota wizerunku miasta .. . . . . . 2. Strategia marketingowa miasta . . 3. Etapy kreowania wizerunku miasta Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ewa Boryczka, Tomasz Sulikowski, Zbigniew Przygodzki, Mariusz E. Sokołowicz Wizerunek miasta w oczach studentów łódzkich uczelni publicznych — III edycja badań, Łódź 2007 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Metodologia badań . . . . . . . . . . 2. Informacje o mieście .. . . . . . . . . 3. Atuty i bariery rozwoju Łodzi .. . . . 4. Perspektywy życia i pracy w Łodzi .. 5. Miasto rozrywki i kultury . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Agnieszka Bykowska, Monika Woźniak Promocja produktów lokalnych narzędziem kształtowania konkurencyjności miasta na przykładzie Łodzi .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Charakterystyka marketingu terytorialnego .. . . . . 2. Promocja i produkt w terytorialnym marketingu-mix 3. Działania promocyjne podejmowane w Łodzi . . . . 5. Rola kapitału w skutecznej promocji miasta . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wstęp Trzecia fala, jak pisze A. Toffler, przewartościowała tradycyjne czynniki rozwoju, wskazując, iż zasadnicze znaczenie posiada informacja i wiedza. Wartości niematerialne, kapitał intelektualny stanowi dziś o prawdziwej wartości przedsiębiorstw i szerzej społeczności lokalnych, posiadających dzięki temu potencjał generowania procesów rozwoju lokalnego i regionalnego. Rewolucja technologiczna, a w szczególności rozwój technologii komunikacyjnych doprowadził do „uwolnienia” informacji i przyspieszenia procesów budowania i dzielenia się wiedzą. Odpowiedniej jakości, rozwinięty kapitał ludzki i szerokie wykorzystanie nowoczesnych technologii stanowią podstawę tworzenia społeczeństw informacyjnych i edukacyjnych. Najbardziej rozwinięte państwa świata i najbardziej konkurencyjne miasta ufając tym czynnikom, opierają dziś swój rozwój na wiedzy budując tym samym tzw. społeczeństwa czy gospodarki oparte na wiedzy (GOW). Zmiany takie są niewątpliwe również wyzwaniem dla polskich miast i gmin. Jest to powód, dla którego po raz siódmy młodzi naukowcy i studenci z całej Polski spotkali się na konferencji z cyklu: Rozwój miast i regionów w procesie integracji europejskiej, zatytułowanej: Miasto w Gospodarce Opartej na Wiedzy. Spotkanie zorganizowane zostało tradycyjnie przez Studenckie Koło Naukowe SPATIUM działające przy Kierunku Gospodarka Przestrzenna na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Prezentowany zeszyt stanowi czwarty zbiór samodzielnych publikacji przygotowanych przez studentów i młodych pracowników nauki. Zebrane artykuły zostały ułożone w czterech grupach tematycznych, dotyczących bezpośrednio wyzwań i problemów budowania Gospodarki Opartej na Wiedzy w wymiarze regionalnym i lokalnym. W części pierwszej, zatytułowanej Miasto w gospodarce opartej na wiedzy — analizy, autorzy prezentują główne wyzwania związane z tworzeniem się społeczeństwa informacyjnego, przed jakimi stoją miasta. Podkreślają, iż postęp techniczny, rosnące znaczenie informacji jako czynnika rozwoju oraz towarzyszące tym procesom przeobrażenia struktur społecznych, rodzą zupełnie nowe problemy, którym czoła winny stawiać przede wszystkim władze publiczne oraz podmioty odpowiedzialne za projektowanie miast. Poddano tutaj analizie poziom rozwoju Gospodarki Opartej na Wiedzy w wybranych ośrodkach. Część tą kończy praca wskazująca na ogromne znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych w procesach dyfuzji wiedzy i innowacji. Autorzy za11 12 Wstęp prezentowali światowe trendy w zakresie przepływu kapitału w formie BIZ, podejmując jednocześnie próbę analizy ich uwarunkowań i perspektywy rozwoju w przyszłości. Drugą część tomu, zatytułowaną Środowiskowe i przestrzenne aspekty rozwoju współczesnych miast rozpoczyna praca zwracająca uwagę, że cywilizacja ludzka ulega ciągłym przemianom, a gospodarka światowa, przechodzi przez poszczególne etapy rozwoju. Procesy te mają istotny wpływ na przemiany współczesnych miast, zarówno w sferze ekonomicznej, jak i przestrzennej. Dlatego też kolejne prace poświęcone są zagadnieniom z zakresu turystyki, logistyki miejskiej, zagrożeń klęskami żywiołowymi, a jednocześnie możliwościom wykorzystania potencjału endogenicznego lokalnych środowisk w celu generowania procesów wzrostu i łagodzenia negatywnych zjawisk. Tematem części trzeciej są Nowoczesne instrumenty stymulowania rozwoju miast. Wyznacznikiem nowych zmian jest wzrost efektywności, skuteczności działania, a przede wszystkim zadowolenia mieszkańców z poziomu i jakości świadczonych im usług publicznych. Powszechność Internetu pozwala na poświęcenie większej uwagi nowym możliwościom świadczenia usług publicznych, czyli rozwój koncepcji e-government. Poza tym autorzy prezentują także inne narzędzia charakteryzujące funkcjonowanie nowoczesnych miast: marketing terytorialny, benchmarking, ochrona własności intelektualnej, systemy informacji przestrzennej (GIS) oraz wybrane narzędzia finansowe, w szczególności środki europejskie. Ostatnia część publikacji zatytułowana Tożsamość i wizerunek Łodzi — badania, jest niezwykle cenna, szczególnie dla Łodzian. Skoncentrowano się tutaj na problemie tożsamości terytorialnej mieszkańców stolicy regionu i konsekwencji jakie z tego wypływają. Obok artykułów teoretycznych dotyczących promocji miasta, zasadniczym elementem tej części pracy są badania na temat wizerunku Łodzi, przeprowadzone wśród ponad 3,5 tysięcznej grupy studentów. Prezentowane wnioski wskazują potrzeby stosowania odpowiednich instrumentów i metod zarządzania miastem szczególnie w zakresie zaawansowanego wykorzystania marketingu terytorialnego oraz kierunki nowoczesnego myślenia na temat polityki rozwoju. Prezentowana publikacja jest istotnym ogniwem procesu dydaktycznego nie tylko dla autorów poszczególnych jej części ale także dla czytelników, stanowiąc inspirację do działań, których celem jest szerokie wykorzystanie wiedzy i informacji w budowaniu przyszłości nowoczesnych miast i gmin w Polsce. Łódź, 1 grudnia 2007 r. Zbigniew Przygodzki Mariusz Sokołowicz I MIASTO W GOSPODARCE OPARTEJ NA WIEDZY — ANALIZY Nowoczesna architektura Pragi — Tańczący Dom, znany również jako „Ginger i Fred” Fot. Z. Przygodzki Miasto społeczeństwa informacyjnego Anna Dawid, Bogumiła Napierała | Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Wstęp Prawie każdy zgodzi się z powiedzeniem: „czasy się zmieniają”, oznacza to zmianę zarówno otoczenia jak i ludzi. Kiedyś istniało społeczeństwo zbieracko -myśliwskie, następnie rolnicze, później przemysłowe, które przekształciło się w społeczeństwo, w którym obecnie żyjemy — społeczeństwo informacyjne. W wielu aspektach codziennego życia wykorzystywana jest zaawansowana technologia elektroniczna, a informacja staje się towarem. We współczesnym świecie jest ona traktowana jako szczególne dobro niematerialne, równoważne lub cenniejsze nawet od dóbr materialnych. Zgodnie z koncepcją społeczeństwa informacyjnego pojawił się zwrot w kierunku rozwoju intelektualnego kraju oraz tworzenia wiedzy, a nie w dalszym uprzemysławianiu i wzroście produkcji dóbr materialnych. Społeczeństwo informacyjne odnosi się do technicznych narzędzi komunikacji, magazynowania i przekształcania informacji. W gospodarce przemysłowej towarem był przedmiot wyprodukowany w fabryce, dziś najcenniejszym towarem jest usługa. Przewiduje się rozwój usług związanych z tzw. 3P, tzn. przesyłanie, przetwarzanie, przechowywanie informacji. Duży nacisk kładzie się na rozwój wiedzy, jej upowszechnieniu oraz na podnoszeniu kwalifikacji. Zbiorowość taką cechuje wysoki poziom skolaryzacji ludności a także wysoki poziom analfabetyzmu funkcjonalnego1. Zmienia się nie tylko nastawienie i ukierunkowanie społeczeństwa, ale również struktura ludności na skutek ograniczonego przyrostu naturalnego i starzenia się ludności oraz wydłużenia średniego okresu życia. Zmianie ulegają również relacje między kobietami i mężczyznami w sferze rodziny czy pracy. Liczba miejsc pracy zmniejsza się z powodu wzrostu wydajności, lepszej organizacji pracy przy równoczesnym wzroście wymagań dotyczących wykształcenia i kwalifikacji. Postęp techniczny jak i przeobrażenia społeczeństwa, uwidaczniające się w ukierunkowaniu na wiedzę, w strukturze i relacjach międzyludzkich, znajdują odzwierciedlenie w wyglądzie i funkcjach miast. Rozwój gospodarki opar1 Źródło: http://archiwum.wiz.pl/1996/96083400.asp. 15 16 Anna Dawid, Bogumiła Napierała tej na wiedzy w mieście widoczny jest najbardziej w sferze biznesu, transportu, służb publicznych, zdrowia czy ochrony środowiska. W krajobrazie miasta pojawiają się nowe zorganizowane kompleksy, takie jak parki technologiczne, zespoły różnego rodzaju usług finansowych, biurowych i handlowych, które stają się istotnym elementem przestrzeni. Ważne jest, aby komunikacja z uczelniami i jednostkami badawczymi, zarówno przy pomocy tradycyjnych środków transportu, łączności jak i za pośrednictwem Internetu, była dobrze zorganizowana. W społeczeństwie informacyjnym odległość fizyczna traci na znaczeniu na rzecz wzrostu znaczenia dostępności telekomunikacyjnej, co bezpośrednio przekłada się na postrzeganie struktur miejskich. Internet dostarcza wielu form rozrywki bez konieczności wychodzenia do biblioteki, kina czy włączania telewizora. Świat, jak pisze w swojej książce Thomas L. Friedman2, staje się płaski. Dobrze wykształceni mieszkańcy i rozwinięte zaplecze naukowo-badawcze przekładają się na rozwój sektora usług. Wzrost zatrudnienia w tym właśnie sektorze, we współczesnym mieście, jest niezwykle istotnym elementem i świadczy o rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Mowa przede wszystkim o sektorze usług nowoczesnych, takich jak: bankowość, finanse, telekomunikacja, informatyka, badania i rozwój oraz zarządzanie. W niektórych krajach w sektorze tym pracuje ponad 80% ludności czynnej zawodowo3, przy czym sektor usług tradycyjnych, takich jak handel detaliczny i hurtowy, gospodarka nieruchomościami, przekracza nieznacznie 10%. Wywiera to bezpośredni wpływ na wygląd i funkcjonowanie miast, jako siedlisk społeczeństwa informacyjnego. Ulega ono przebudowie, rozwija się, rozrasta zarówno przestrzennie jak i znaczeniowo. Inwestycje we współczesnym mieście informacyjnym charakteryzują się wielofunkcyjnością, która przejawia się w łączeniu miejsca zamieszkania z bogatą ofertą rozrywkową i wypoczynkową. Ta wielofunkcyjność ma przyciągać osoby, o wysokich kwalifikacjach, jak i przedsiębiorstwa działające w sferze nowoczesnych usług. 1. Społeczeństwo informacyjne a koncepcja e-government Miasto XXI wieku, w którym wiele sfer życia mieszkańców przenosi się do wirtualnej przestrzeni i następuje prężny rozwój infrastruktury telekomunikacyjnej, wciąż boryka się z problemami przestrzennymi, jakim jest chociażby braków gruntów pod inwestycje. Często w takiej sytuacji miasto rośnie „w górę”, powstają kompleksy o wysokiej i zwartej zabudowie. Gdy miasto rozwija się przy użyciu nowych, ale szeroko rozpowszechnionych form technologii informatycznych i telekomunikacyjnych mówimy wtedy o tzw. inteligentnym rozwoju. Inwestycje w nowoczesną infrastrukturę gospodarczą, taką jak np. szybkie i nowoczesne środki komunikacji miejskiej czy komputeryzacja sektora służb publicznych, są niezwykle istotne, ponieważ przyczyniają się do wzrostu atrakcyjności miasta i poprawy jakości życia jego mieszkańców. Współcześnie nikt już nie ma wątpliwości, iż motorami rozwoju są największe miasta oraz te elementy sieci osadniczej, które włączyły się w sieci współ2 T. L. Friedman, Świat jest płaski, Rebis, Poznań 2006. http://pl.wikipedia.org/wiki/Spo%C5%82ecze%C5%84stwo_informacyjne. 3 Źródło: Miasto społeczeństwa informacyjnego 17 pracy i poprzez powiązania z większymi miastami partycypują w globalnych procesach wymiany.4 Przykładem zaangażowania w budowę społeczeństwa informacyjnego jest inicjatywa Transeuropejskiej Sieci Administracji Publicznej5, w którą są zaangażowane: Gdańsk, Barcelona, Helsinki, Monachium, Manchester i Eindhoven. Są to miasta, które realizują najbardziej zaawansowane projekty teleinformatyczne w Europie. EUROCITIES to europejska sieć miast, do której obecnie należy ponad 115 dużych miast Europy. Zajmuje się popieraniem interesów komunalnych na płaszczyźnie UE i stanowi obecnie jedyną ponadkrajową sieć, która reprezentuje europejskie miasta w formie jednego obozu interesów w stosunku do organów UE. Aktywne kreowanie polityki europejskiej, wymiana przykładów w formie tzw. best practice między członkami, wspieranie wspólnych, transgranicznych przedsięwzięć — to niezmiennie główne zagadnienia działania tej sieci.6 Miasto społeczeństwa informacyjnego charakteryzuje się wolnym, szerokim i tanim dostępem do informacji, podstawowych usług elektronicznych, edukacji, opieki zdrowotnej, kultury, co jest równoznaczne ze swobodnym dostępem do infrastruktury technicznej i medialnej. Rzeczywistość wirtualna tak głęboko przeniknęła do świadomości ludzi, że zaczęła tworzyć współczesną kulturę. Bardzo ważną rolę odrywają media, które są głównym dostarczycielem informacji, gdyż są w stanie kreować za ich pomocą wizję świata. Mieszkańcy miast w społeczeństwie informacyjnym, to ludzie żyjący w ciągłym pośpiechu, obciążeni przeróżnymi obowiązkami i zajęciami poza pracą. Ważna jest już nie tyle alokacja instytucji publicznych w przestrzeni rzeczywistej, co ich jakość medialna i dostępność w świecie wirtualnym. Dlatego jako wizytówkę miasta społeczeństwa informacyjnego można przedstawić sprawną organizację organów służb publicznych i administracji, której znakiem rozpoznawczym jest tzw. e-government7, ułatwiający i unowocześniający działanie samorządów. Każdy z obywateli miał lub będzie miał do załatwienia jakąś sprawę w urzędzie. W większości przypadków wizyta w dowolnej placówce tego typu wiąże się z mniejszym czy większym wysiłkiem a niekiedy stresem. W celu zaoszczędzenia czasu, zdrowia i zmniejszenia ilości dokumentów w formie tradycyjnej, zalegającej w ogromnej ilości w archiwach danych instytucji, wprowadzono w wielu miastach administrację on-line. 2. Polskie i zagraniczne przykłady angażowania się miast w tworzenie e-government „Społeczeństwo informacyjne to społeczeństwo, które potrafi korzystać z informacji ulokowanej w sieci, które potrafi korzystać z różnych technicznych środ4 T. Markowski, Funkcje metropolitalne pięciu stolic województw wschodnich — wersja robocza (2006-09-25), Uniwersytet Łódzki, Katedra Zarządzania Miastem i Regionem, wrzesień 2006. 5 Źródło: http://www.gdansk.pl/article_news.php? ; http://www.eurocities.org/main.ph. 6 Źródło: http://www.leipzig.de/int/pl/int_messen/eurocities. 7 Źródło: http://www.czestochowa.pl/samorzad/wydarzenia_samorzad/plonearticle.2007-03-01.1036866878. 18 Anna Dawid, Bogumiła Napierała ków przekazu informacji, to w końcu społeczeństwo, które dzięki tym umiejętnościom potrafi lepiej organizować własny czas i własne życie”.8 Taką definicję można znaleźć we wstępie do Poradnika metodycznego: „Społeczeństwo informacyjne w Częstochowie”. Jako potwierdzenie tych słów w praktyce można znaleźć działający w Częstochowie system kolejkowy, a dokładnie internetowy system rezerwacji terminu wizyty w Urzędzie Miasta. Umożliwia on umówienie się na wizytę w Urzędzie Miasta w dogodnym dla interesanta czasie w miejscach, w których, z uwagi na masowość świadczonych usług, często tworzą się kolejki. Rezerwacja daty spotkania pozwala, aby osoba, która zarezerwowała sobie miejsce, została przyjęta bez zbędnej zwłoki. System pozwala na rezerwację terminu załatwienia spraw związanych z ewidencją ludności, dowodami osobistymi, rejestracją pojazdów oraz prawem jazdy. Dokumenty elektroniczne doręczane są poprzez elektroniczną skrzynkę podawczą, do której link znajduje się na witrynie internetowej miasta. Miejski portal internetowy stanowi jedno z narzędzi komunikacji ze społecznością Częstochowy oraz internautami z całego świata. Można w nim znaleźć rozbudowane bazy informacyjno-promocyjne w zakresie takich obszarów działalności samorządu miejskiego jak: finanse, inwestycje, gospodarka, ochrona środowiska, kultura, sport czy turystyka, a także na bieżąco aktualizowany kalendarz częstochowskich imprez oraz dokumentację zdjęć przedstawiających ważne miejskie wydarzenia. Podobnie rozwiązanie zastosowano we Włocławku. Urząd Miasta Włocławek wdraża Elektroniczny System Obiegu Dokumentów.9 Dla klienta ważne jest by miał możliwość śledzenia przebiegu sprawy, więc powinien mieć możliwość otrzymania zwrotnej informacji, na jakim etapie jest jego sprawa. Tym sposobem coraz więcej osób może załatwiać sprawy niezbędne do funkcjonowania w społeczeństwie w znacznie ułatwiony sposób, nawet bez wychodzenia z domu i stania w kolejkach. Wprowadzenie e-Urzędu ma wiele zalet. Urząd zyskuje w oczach zarówno mieszkańców jak i ewentualnych inwestorów. Nowoczesność systemu obsługi świadczy również o nowoczesnym podejściu do innych zagadnień, więc powinien się przełożyć na zwiększone zainteresowanie ze strony przedsiębiorców danym miastem, gminą czy powiatem. Lubaczów i Radlin to miasta, które zastosowały powiadomienie sms-em mieszkańców. Z takiego systemu korzystają również instytucje, chociażby Narodowy Fundusz Zdrowia, a także Gimnazjum nr 2 we Wrześni, Zespół Szkół w Nowym Folwarku. Jednostki te informują mieszkańców o zakończonych sprawach w urzędzie, np. o możliwości odbioru dowodu osobistego, wyrysu mapy itp. Przesyłane są tą drogą informacje o imprezach kulturalnych i sportowych na terenie miasta, a szkoły powiadamiają np. o ocenach uczniów. E-government funkcjonuje również w Łodzi, gdzie od dwóch lat działa, wciąż rozwijany, InterSIT — Internetowy System Informacji o Terenie. Dostęp do InterSIT odbywa się przez Internet. Łódź jest na razie jedynym miastem w Polsce i jednym z niewielu na świecie, gdzie prowadzony jest niezwykle obszerny internetowy system informacji o przestrzeni miasta. Informacja taka może 8 Poradnik metodyczny: Społeczeństwo informacyjne w Częstochowie, 2006. 9 Źródło:http://www.dobrepraktyki.silesia.org.pl/index.php?option=com_content&task=view&id =79&Itemid=54. Miasto społeczeństwa informacyjnego 19 być podstawą do podejmowania ważnych decyzji gospodarczych, dotyczących sposobu gospodarowania nieruchomościami czy planowania inwestycji, które są ważnym elementem w rozwoju miasta. InterSIT jest także wykorzystywany przez pracowników urzędu zarówno do planowania, jak i do bezpośredniego zarządzania miastem.10 Dotyczy to m.in. usług edukacyjnych, dotyczących udostępniania dóbr kultury, czy z zakresu ochrony zdrowia (e-health). Dzięki temu obsługa jest szybsza, poprawia się jej jakość, a osoby niepełnosprawne są obsługiwane szybko, bez konieczności wizyt w urzędzie. Projekt ten jest współfinansowany ze środków unijnych i z budżetu miasta. Przewidywana jest również znacząca rozbudowa miejskich teleinformatycznych sieci światłowodowych, zmierzająca do znacznego obniżenia kosztów dostępu do miejskich usług elektronicznych i zasobów Internetu. Przedsięwzięcia te znalazły swoje miejsce w przyszłych latach w ramach projektu wieloletniego planu inwestycyjnego. Umożliwi to przeobrażenie Łodzi w miasto przyjazne nowoczesnym systemom przepływu informacji, co bezpośrednio przełoży się na ułatwiania w codziennym życiu jej mieszkańców, jak i na stymulowanie przyszłych kierunków rozwoju. Idea miasta społeczeństwa informacyjnego zakłada, że każdy mieszkaniec powinien mieć nieskrępowany dostęp do sieci, dlatego projekt infostrady dla obszarów miejskich wprowadza się w życie województwie świętokrzyskim. Zakończony właśnie projekt „e-Świętokrzyskie — budowa sieci radiowej” ma zapewnić dostęp do szerokopasmowego internetu dla 75% mieszkańców regionu świętokrzyskiego. Zgodnie z przedsięwzięciem, sześć połączonych z sobą radiowych stacji bazowych o promieniu zasięgu około 30 km umożliwiać będzie ruch teleinformatyczny z sieci terminali abonenckich, objętych systemem radiowym. Sieci te połączą uczelnie i jednostki badawcze. Umożliwiły to wspólnie Naukowe i Akademickie Sieci Komputerowe (NASK), Świętokrzyski Urząd Marszałkowski i Politechnika Świętokrzyska — współtwórcy i beneficjenci projektu.11 Wśród sześciu, opisanych w raporcie organizacji Eurocities, najlepszych rozwiązań informatycznych i teleinformatycznych zastosowanych w samorządach miejskich Europy w 2005 roku znajduje się projekt „Gdańsk — Europejska Metropolia On-line”. Program ten, ma na celu budowę systemu obsługi mieszkańców za pośrednictwem sieci komputerowych. Zamierzeniem autorów jest, aby w Urzędzie Miejskim i jego podjednostkach jak największą ilość spraw można było załatwić nie wychodząc z domu. Dla osób niepodłączonych do Internetu, bądź nieposiadających komputera dostępne będą bezpłatnie tzw. furtki internetowe zlokalizowane w różnych częściach miasta. W ramach przedsięwzięcia Gdańsk zostanie objęty siecią szerokopasmowego, bezprzewodowego dostępu do Internetu. Projekt „e-Gdańsk” jest jednym z największych tego typu realizowanych przez polskie i europejskie samorządy lokalne a przez organizację Eurocities wskazany został jako wzorzec dla innych. Ciekawym pomysłem samorządu Gdańska jest także wprowadzenie „e-karty mieszkańca”. Zapewnia ona jednostce samorządu terytorialnego pełną identyfikację mieszkańca na każdym etapie prowadzenia sprawy, ze złożeniem podpisu elektronicznego włącznie. Rozwój usług świadczonych elektronicznie, jaki 10 J. M. Czajkowski, www.uml.lodz.pl/img/kronika/kml_3_2006_3.rtf. http://www.eswietokrzyskie.pl. 11 Źródło: 20 Anna Dawid, Bogumiła Napierała niesie ze sobą e-karta, zapewnia oszczędności organizacyjne, bezgotówkowe świadczenie usług, zarówno w samych urzędzie jak i innych jednostkach, takich jak biblioteki, muzea, sklepy elektroniczne, aukcje itp. Jedna karta, którą dysponować może mieszkaniec pozwali zastąpić dotychczasowych kilkanaście, które każdy z nas w tej chwili posiada (karta płatnicza, kredytowa, lojalnościowa, służby zdrowia, wstępu, itp). E-karta mieszkańca zastępująca bilety wstępu na basen, do kina, teatru, muzeum, do środków komunikacji miejskiej, jako bilet parkingowy, może stać się również portmonetką elektroniczną na drobne wydatki (w kiosku, sklepie, barze, restauracji itp.). Jaki ma to wpływ na miasto? Otóż, aby takie e-karty mogły funkcjonować, musi powstać operator systemu, którego zadaniem byłoby zapewnienie infrastruktury. Mowa o czytnikach kart w punktach usługowych, pojazdach komunikacji miejskiej, punktach dostępu, doładowań, punktach personalizacji i help desku. Koszty tego przedsięwzięcia zależne są od wielkości miasta — regionu. Przykładem funkcjonowania mniejszej wersji takiej karty może być francuski Lyon, drugie co do wielkości miasto we Francji, gdzie Internet, a konkretnie sieci peer-to-peer stały się inspiracją dla stworzenia miejskiej sieci wypożyczalni rowerów. Koncepcja sieci peer-to-peer, w skrócie zwana p2p, to model komunikacji w Internecie oparty na zasadzie równości praw oby stron komunikacji. Każdy komputer w sieci p2p może jednocześnie pełnić funkcję klienta, jak i serwera. Sieci p2p szczególnie wykorzystywane są do wymiany danych w Internecie, przede wszystkim plików muzycznych. Istotnym elementem p2p jest fakt, że użytkownicy korzystający z sieci p2p wymieniają się danymi bezpłatnie, nie uiszczając i nie pobierając żadnych opłat, co oczywiście wzbudza kontrowersje prawne. Do najpopularniejszych sieci p2p należą: IRC, Skype, Kazaa, Gnutella, eDonkey. Idea p2p stała się podstawą do budowy miejskiej zautomatyzowanej sieci wypożyczalni rowerów w Lyonie12, która działa od 19 maja 2005 roku. 2000 rowerów rozmieszczono w 150 punktach miasta. Sponsorem sieci wypożyczalni jest firma JCDecaux, która w zamian za utrzymanie całej infrastruktury rowerowej przez 13 lat będzie użytkować panele reklamowe zlokalizowane na przystankach miejskich. Każdy, kto chce wypożyczyć rower musi wcześniej zarejestrować się i podać numer karty kredytowej. Jest to gwarancja bezpieczeństwa na wypadek, gdyby użytkownik nie oddał wypożyczonego roweru, ponieważ na karcie kredytowej „zamrożony” jest depozyt w wysokości 150 euro. Jeśli rower nie zostanie zwrócony w ciągu 24 godzin, kaucja za rower zostaje pobrana. Od momentu rejestracji każdy użytkownik może bez przeszkód wypożyczyć rower w dowolnym miejscu w mieście. Warto dodać, że wpływy z wypożyczalni trafiają do kasy miejskiej. Projekt wypożyczalni zyskał bardzo dużą przychylność zarówno mieszkańców, jak i włodarzy innych miast, dzięki czemu będzie on wdrażany w innych europejskich miastach takich jak Genewa, Barcelona, czy Amsterdam. Polskim przykładem połączonej komunikacji i e-karty mieszkańca jest Poznań. W mieście funkcjonuje, podobna do francuskiej, wypożyczalnia rowerów. Każdy, kto zdecyduje przesiąść się z komunikacji miejskiej na rower, a przy tym 12 Źródło: http://www.dobrepraktyki.silesia.org.pl/index.php?option=com_content&task=view&i d=67&Itemid=54. Miasto społeczeństwa informacyjnego 21 posiada aktywna „komkartę” może bezpłatnie korzystać z roweru przez cały dzień. Miasto Dąbrowa Górnicza również może posłużyć jako przykład wykorzystywania technologii informacyjnych w sferze usług publicznych, gdyż korzysta od niedawna z nowych zasad przeprowadzania przetargów publicznych. E-przetargi zawarte w zmodyfikowanym Prawie Zamówień Publicznych umożliwiają wykorzystanie w większym stopniu niż dotychczas aukcji elektronicznej jako sposobu wyboru dostawców dla jednostek samorządu terytorialnego. W Dąbrowie Górniczej w roku 2005 z powodzeniem zakończono pięć e-przetargów, a w 2006 r. — sześć. W nowoczesnych miastach mamy także do czynienia z e-promocją miasta. Urząd miasta Krakowa uruchomił specjalną prezentację multimedialną zachęcającą inwestorów do lokalizacji przedsięwzięć gospodarczych w stolicy Małopolski. Przygotowana przez Wydział Strategii i Rozwoju Urzędu Miasta aplikacja fleshowa dostępna jest zarówno na płytach cd-rom, jak i on-line, na stronie internetowej Krakowa. Prezentacja multimedialna miasta w sposób czytelny prezentuje informacje o obszarach inwestycyjnych oraz o inwestycjach realizowanych w mieście. Co więcej użytkownik może odbyć wirtualny spacer po mieście, zapoznać się z planem miasta, a także zobaczyć krótkie animacje prezentujące atrakcje Krakowa. Miasto zostało także przedstawione z perspektywy komunikacyjnej poprzez mapę lokalizującą miasto na tle regionu, Polski i Europy, która prezentuje informacje o dostępnych środkach i trasach komunikacyjnych. Wszystkie te elementy dostępne są poprzez czytelne menu. 3. Problemy rozwoju społeczeństwa informacyjnego na obszarach poprzemysłowych Miasto rozwija się na wielu płaszczyznach i dziedzinach. To zjawisko możemy zaobserwować głównie w miastach dobrze rozwiniętych, bogatych. Zmiany w mieście społeczeństwa informacyjnego przybierają dwie przeciwstawne formy, które możemy zaklasyfikować do dwóch grup. Do jednej z nich należą m.in. przebudowa, restrukturyzacja i modernizacja oraz nowe inwestycje i są to działania, które polegają na zamianie starych układów na nowe jednostki przestrzenne o współczesnych funkcjach. Drugą grupę stanowią działania mające na celu ochronę dziedzictwa, przywrócenie świetności dawnym jednostkom. Są to działania takie jak: ochrona i renowacja. Nowe elementy pojawiające się w strukturze miasta to m.in.13: ——tereny działalności przemysłowej i gospodarczej — jakimi są parki technologiczne, centra biznesu, zespoły promocji; ——współczesna infrastruktura transportowa wykorzystująca najnowocześniejsze systemy sterowania. Przykłady to m.in. szybka kolej, metra, sieć autostrad, węzły i tunele drogowe; 13 E. Wysocka, Wpływ społeczeństwa informacyjnego na zagospodarowanie przestrzenne, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa 2003, s. 67–68. 22 Anna Dawid, Bogumiła Napierała ——zespoły usługowe, takie jak wyższe uczelnie, supermarkety, ośrodki handlowe, sportowe, rozrywkowe czy wypoczynkowe, o zróżnicowanym profilu, skali i zasięgu działania; ——zespoły mieszkaniowe o zróżnicowanej skali i standardzie coraz lepiej dostosowane do bezpośredniego otoczenia ( śródmieścia, peryferii). Każdy chce mieszkać w nowoczesnym i miłym otoczeniu. Taką szansę powinien otrzymać także mieszkaniec miasta poprzemysłowego, które najczęściej kojarzy się ze starymi, zniszczonymi i zakłócającymi krajobraz fabrykami, strukturami poprzemysłowymi, maszynami. Władze samorządowe zaczynają powoli dostrzegać rolę i znaczenie wizerunku miasta, jako jednego z obszarów w polityce rozwoju danej jednostki. Ważne jest, jak miasto wygląda, jaki jest układ zieleni miejskiej, miejskiej infrastruktury. Ma to wpływ na jakość życia mieszkańców i składa się na tzw. miękkie czynniki rozwoju. Dlatego potrzebna jest pomysłowa, innowacyjna polityka marketingu terytorialnego, zwłaszcza w polskich miastach poprzemysłowych, stojących przed licznymi wyzwaniami. Programując rozwój lokalny danego ośrodka miejskiego warto odwołać się do praktyk, wzorów i rozwiązań przeprowadzonych w innych państwach. Interesujące praktyki w zakresie rewitalizacji obszarów poprzemysłowych prezentują miasta w niemieckim Zagłębiu Ruhry.14 Hamm jest miastem na prawach powiatu, znajduje się w centrum Westfalii. Przeobrażenia miasta zaczęły się, kiedy w obszar miasta włączono otaczające górnicze i hutnicze gminy. Władze miasta w polityce rozwoju zdecydowały się na kształtowanie wizerunku poprzez nawiązywanie do historii, przeszłości i tradycji przemysłowych landu. Postawiły na innowacyjność, iluminacje zagospodarowywanych obszarów poprzemysłowych. Nieużyteczny i opustoszały obszar kopalni dało się wykorzystać, podobnie jak zrujnowane budynki. Postanowiono ożywić niezgrabny, masywny obiekt. Uczyniono z niego znak rozpoznawczy Hamm — olbrzymiego Szklanego Słonia (Glaselefant). Założeniem architekta było stworzenie budowli, która będzie łączyć tradycje górnicze, przemysłowe z nowoczesnością, będąc zarazem monumentem zapadającym w pamięci i rzucającym się w oczy. Konstrukcja ze specjalnego szkła, metalu i plastiku wyraziście zgrywa się, tworząc nowoczesną nadbudowę nad zrewitalizowanymi pozostałościami budynków dawnej kopalni. Szklany Słoń w jest symbolem, znakiem i elementem identyfikującym miasto. Uzasadnia także wysoki stopień akceptacji i sympatii ze strony mieszkańców Hamm. Stało się tak, dzięki umiejętnemu powiązaniu funkcjonowania budowli z życiem obywateli. Jest to miejsce idealne dla odpoczynku, rekreacji, sportu i turystyki. Tu można wziąć ślub, podziwiać przyrodę, dzieła sztuki i architektury. Rewitalizacja obszarów poprzemysłowych i pogórniczych w Hamm odpowiada w pełni kategoriom rozwoju zrównoważonego. Nowoczesny obiekt nawiązuje do dziedzictwa kulturowego landu. Stanowi modernistyczny pomnik dla przyszłych pokoleń. W pełni odpowiada potrzebom lokalnej społeczności. Ponadto jest doskonałym instrumentem marketingowym i znakiem promocyjnym miasta. Warto podkreślić trafne działania marketingowe władz miasta, które organizując przedsięwzięcia towarzyszące wzmacniają już powstały produkt 14 http://www.dobrepraktyki.silesia.org.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=82&It emid=54. Miasto społeczeństwa informacyjnego 23 terytorialny. Odnowienie obszarów miejskich ma na celu pobudzenie aktywności środowisk lokalnych w zakresie rozwoju społeczno gospodarczego oraz eliminowania zagrożonych patologiami społecznymi obszarów miasta.15 Godnym zaprezentowania przykładem, przekształcenia zdegradowanego majątku po byłym przedsiębiorstwie państwowym w Polsce jest Park Naukowo-Technologiczny „Technopark Gliwice”. Powstał on w 2004 roku na mocy uchwały podjętej przez Senat Politechniki Śląskiej. Umowa spółki została podpisana przez Gminę Gliwice, Politechnikę Śląską i Katowicką Specjalną Strefę Ekonomiczną.16 Od tego momentu istnieje formalnie instytucja zwana popularnie „Technoparkiem Gliwic”e. Powołany został by zwiększyć możliwość dywersyfikacji działalności gospodarczej, dając szansę na rozwój terenom, które wydawałoby się nie przyniosą już żadnych korzyści ekonomicznych. A jednak, stworzono miejsce nowoczesne, zgodne ze standardami UE i spełniające oczekiwania inwestorów oraz młodych ludzi kończących studia techniczne i zamierzających podjąć samodzielną działalność gospodarczą w obszarze innowacyjnych technologii przedsięwzięcia inwestycyjnego. Dodatkowo pozwalającego na skuteczne ekonomicznie i korzystne społecznie prowadzenie działalności gospodarczej oraz wykorzystanie ogromnego potencjału intelektualnego, tkwiącego w społeczeństwie zamieszkującym region śląski. Z przekształcenia istniejącego obiektu biurowo-administracyjnego w inkubator technologiczny, stworzono wielofunkcyjny obiekt biurowy wysokiej klasy, przyczyniający się do rozwoju zdywersyfikowanej działalności gospodarczej. W związku z tym nastąpił wzrost wartości inwestycji lokalnych, wzrost wartości sprzedaży firm działających w Rybnickim Inkubatorze Technologicznym oraz wzrost miejsc pracy. W tym celu konieczna była przebudowa i modernizacja zagospodarowania terenu oraz kompleksowa modernizacja budowlana i techniczna uprzednio istniejących obiektów. Podsumowanie Internet, telefonia komórkowa, łączność satelitarna to elementy infrastruktury gospodarczej redukujące opór odległości, a także zmieniające formy stosunków i kontaktów międzyludzkich. Spotkania osobiste są wypierane nowościami technicznymi wideokonferencjami, telepracą czy handlem poprzez aukcje i witryny internetowe. W złożonych systemach gospodarczych i terytorialnych, a takimi są dzisiejsze miasta, powstają złożone sieci zależności, powiązań, w których funkcjonowanie wymaga wysokich nakładów na rozwój najnowszych technologii informatycznych.17 Dostawcy i konsumenci treści jakie niesie ze sobą Internet, użytkownicy technologii IT, wykazują znaczną koncentrację w każdej skali geograficznej. Od globalnej poprzez regionalną, aż po różnice wewnątrzmiej- 15 K. Pająk, Rola samorządu terytorialnego w kształtowaniu rozwoju lokalnego, Poznań 2005, s. 178 oraz s. 184. 16 Źródło: http://www.rcoi.pl/pl/opis_regionu/parki_przemyslowe_i_technologicz/rybnicki_inkubator_technologiczn/, 2007-03-31. 17 R. Domański, Gospodarka przestrzenna, PWN, Warszawa 2002, s. 94. 24 Anna Dawid, Bogumiła Napierała skie.18 Powstaje w ten sposób nowa geografia zwana geografią sieci i jej węzłów. Obszary miejskie stwarzają warunki do gromadzenia, przetwarzania, przesyłania i wykorzystywania informacji. Zarządy wielkich przedsiębiorstw, biura, administracja lokalna, a nawet komputer pojedynczego mieszkańca to ośrodki gromadzenia informacji. Ma to bezpośredni wpływ na sposób funkcjonowania, wygląd i dziedzinę w której metropolia przoduje. Informacja pełni kluczową rolę. To ona wskazuje a zarazem decyduje o wyborze lokalizacji dla nowego przedsięwzięcia, perspektywach rozwoju nowych obszarów działania. Miasta rozwijają się, powiększają we wszystkich możliwych kierunkach i przestrzeniach. Spoiwem układów sieciowych są coraz bardziej rozbudowane systemy telekomunikacyjne oraz sprawna i szybka komunikacja drogowa, kolejowa i lotnicza, a także powszechnie dostępne sieci elektryczne i gazowe itp. W nowoczesnym mieście zauważyć można dominację nowych związków nad dawnymi granicami oraz małą wrażliwość na dystans. W związku z powstaniem nowych zawodów i rozwoju telepracy we współczesnym świecie obserwujemy zwiększającą się mobilność miejsc pracy. Słabnie znaczenie centrów miasta jako ośrodków dyspozycyjnych, a technologia informacyjna ułatwia komunikację na coraz rozleglejszym terytorium miasta, które gromadzi nowe instytucje, inwestorów i mieszkańców. Struktury miast zagęszczają się, niezagospodarowana powierzchnia pomniejszana jest do minimum. Jednocześnie idąc z duchem czasu następuje jej modernizacja. Każdy, nawet stary, zdezelowany kawałek ziemi, budynek, pozostałość placu czy magazynu zostaje przeznaczony na inne cele. Z szarych i zaniedbanych części miast powstają nowe, kolorowe, wypełnione bilbordami centra naukowo-gospodarcze, nastawione głównie na świadczenie i produkcję różnorakich usług, jednocześnie zapewniające komfort życia mieszkańców. Zmienia się sposób myślenia o podstawowych parametrach takich jak odległość i mobilność. Związki instytucji publicznych, sakralnych czy kościelnych z przestrzenią publiczną tracą na znaczeniu na rzecz nieograniczonej przestrzeni wirtualnej. Choć w tej wirtualnej przestrzeni kształtuje się dziś wiele sfer życia to wciąż ważne jest, by miasto, w którym funkcjonujemy charakteryzowało się: prestiżowym dziedzictwem architektonicznym, spektakularną urbanistyką, wysokiej jakości obiektami wypoczynkowymi, organizacją znanych imprez kulturalnych, gdyż są to niezbędne składniki nowoczesnego sposobu życia.19 Te elementy świadczą, że miasto zapewnia mieszkańcom nie tylko dostęp do technologii, ale dba również o potrzeby i rosnące wymagania mieszkańców oferując im nowoczesne i wielofunkcyjne formy zabudowy. 18 R. Guzik, Polskie miasta i gminy wiejskie w Internecie- geografia społeczeństwa informacyjnego, [w:] J. Słodczyk, Rozwój miast i zarządzanie gospodarka miejską, miasta w okresie przemian, Opole 2004, s 543–553. 19 Por. G. Benko, Geografia Technopolii, PWN, Warszawa 1993, s. 205–214. Polskie miasta jako ośrodki rozwoju biotechnologii Jan Smutek | Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wstęp Biotechnologia stała się w ostatnim czasie tematem często poruszanym w środkach masowego przekazu. Wiele spraw z nią związanych jak np. inżynieria genetyczna, klonowanie zwierząt i próby klonowania człowieka, organizmy zmodyfikowane genetycznie, pojawia się na pierwszych stronach gazet. Osiągnięcia naukowe w biotechnologii mogą być łatwo wykorzystane w życiu codziennym i stanowić jakościowy przełom w wielu dziedzinach życia. Jest to dziedzina wymagająca długiego kształcenia się. Odpowiednie wykorzystanie osiągnięć biotechnologii może być lokomotywą rozwoju poszczególnych regionów. Omawianie szans rozwoju tej dziedziny wiedzy należy zacząć od zdefiniowania, czym jest biotechnologia. Za Europejską Federacją Biotechnologii, biotechnologia to: „integracja nauk przyrodniczych i inżynieryjnych w celu zastosowania organizmów, komórek i ich części oraz molekularnych analogów do pozyskania dóbr i usług.”1 Zastosowania biotechnologii obejmują dziedziny życia, z którymi spotkać się można na co dzień. Obecnie rozwój biotechnologii należy wiązać z2: ——rolnictwem i przetwórstwem rolno-spożywczym; ——farmacją i medycyną; ——ochroną środowiska. Do oceny perspektyw rozwoju biotechnologii w Polsce potrzebne jest określenie zasobów wysoko wykwalifikowanej, odpowiednio wykształconej siły roboczej. W związku z tym, celem artykułu jest analiza potencjału zasobów ludzkich, związanych z biotechnologią. 1 E. Klimik, M. Łebkowska, Biotechnologia w ochronie środowiska, PWN, Warszawa 2003. 2 Tamże. 25 26 Jan Smutek Biotechnologia Biologia Chemia Inżynieria Rys. 1. Schemat integracji nauk w ramach biotechnologii Źródło: E. Klimik, M. Łebkowska, Biotechnologia w ochronie środowiska, PWN, Warszawa 2003. 1. Metoda badawcza Zakres przestrzenny pracy to duże miasta Polski oraz Polska w układzie podregionów. Dostępne dane dotyczą lat 1999–2005 ze szczególnym uwzględnieniem lat 2004 i 2005. Ocena zasobów ludzkich powinna obejmować zarówno ich jakość, jak i ilość. Ze względu na problem z zebraniem danych dotyczących oceny jakościowej zasobów ludzkich w pracy ograniczono się tylko do oceny ilościowej. Do określenia liczby osób posiadających stopień naukowy co najmniej doktora zajmujących się zawodowo działalnością związaną z biotechnologią wykorzystano dane z portalu Ośrodka Przetwarzania Informacji (OPI) — państwowej jednostki badawczo-rozwojowej nadzorowanej przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Jej zadaniem jest „ułatwienie szybkiego dostępu do aktualnej i kompleksowej informacji o nauce polskiej.”3 Dane pochodziły z serwisu internetowego „Nauka Polska”4 , z działu pt. „Ludzie nauki”. Jako osoby o kwalifikacjach umożliwiających udział w projektach badawczo -rozwojowych z dziedziny biotechnologii uznano naukowców ze stopniem co najmniej doktora o takich specjalnościach, jak: biotechnologia, biologia molekularna, genetyka i biochemia. Otrzymano w ten sposób informacje o 3603 osobach. Przyporządkowano je następnie według miejsca pracy, a na tej podstawie miasta lub grupy miast (w przypadku Bydgoszczy i Torunia). Część osób zajmuje się więcej niż jedną dziedziną wśród objętych badaniem, wobec części z nich nie udało się ustalić miejsca pracy. Po weryfikacji otrzymano informacje o 2396 osobach. 3 Źródło: 4 Źródło: http://www.opi.org.pl/article.36. http://nauka-polska.pl/. Polskie miasta jako ośrodki rozwoju biotechnologii 27 2. Specjaliści z zakresu biotechnologii i nauk pokrewnych w polskich miastach — analiza porównawcza Uzyskane wyniki pozwoliły m. in. na analizę struktury przestrzennej polskich ośrodków naukowych, związanych z rozwojem biotechnologii. Podstawową zaobserwowaną prawidłowością jest możliwość dokonania podziału ośrodków na trzy klasy. Pierwszą, jednoelementową grupę tworzy aglomeracja warszawska. W jej skład wchodzi Warszawa oraz miejscowości znajdujące się w jej bezpośrednim sąsiedztwie — Radzików oraz Jastrzębiec. Udział aglomeracji warszawskiej wyniósł 27,13% (650 osób) pracowników naukowych z wymienionych dziedzin. Dominacja Warszawy nie jest w tym aspekcie jednak mniejsza niż w wypadku polskich badaczy zatrudnionych w jednostkach badawczo-rozwojowych gdzie udział tego ośrodka wynosi ponad 55%. 5 Druga klasa ośrodków to 10–11 największych w skali kraju ośrodków Uniwersyteckich. Są to, w kolejności liczby pracowników naukowych: Poznań, Wrocław, Kraków, Łódź, Gdańsk, Lublin, Katowice, Olsztyn, Szczecin, Bydgoszcz (wraz z Toruniem) oraz Białystok. Ich udział procentowy wynosił od 11,69% (280 osób — Poznań) do 2,67% (64 osoby — Białystok). W obrębie tej klasy można mówić o odrębnej podklasie — ośrodkach o liczbie pracowników naukowych z badanych dziedzin powyżej 100 osób w aglomeracji (Poznań, Wrocław, Kraków, Łódź, Gdańsk, Lublin, Katowice). Pracownicy naukowi w tych ośrodkach stanowią 60,98% ogółu. Następną klasę tworzą mniejsze ośrodki Uniwersyteckie czy też miejscowości związane z istnieniem na ich terenie specjalistycznej jednostki badawczej. Są to: Siedlce, Puławy, Rzeszów, Częstochowa, Skierniewice, Kielce, Opole, Koszalin, Zielona Góra, Białowieża, Łomża, Bielsko-Biała, Zaborze i Słupsk. Ich udział waha się pomiędzy 0,75% a 0,04%. Udział tej klasy stanowi zaledwie 3,84%. Liczba pracowników naukowych, udział poszczególnych ośrodków oraz podział na grupy ośrodków przedstawia tabela nr 1. Tab. 1. Pracownicy naukowi ze stopniem co najmniej doktora specjalności biotechnologia, biochemia, biologia molekularna, genetyka Miasto Liczba pracowników naukowych Udział Miasto Liczba pracowników naukowych Udział Warszawa 650 27,1% Puławy 13 0,5% Poznań 280 11,7% Rzeszów 11 0,5% Wrocław 226 9,4% Częstochowa 10 0,4% Kraków 207 8,6% Skierniewice 9 0,4% 5 Ł. Mamica, Sieciowy charakter interakcji Innowacyjnych jako czynnik przewagi konkurencyjnej układów metropolitalnych, Biuletyn KPZK PAN nr 221, Warszawa 2005, s. 105. 28 Jan Smutek Łódź 190 7,9% Kielce 9 0,4% Gdańsk 169 7,1% Opole 6 0,3% Lublin 152 6,3% Koszalin 4 0,2% Katowice 127 5,3% Zielona Góra 4 0,2% Olsztyn 85 3,5% Białowieża 2 0,1% Szczecin 84 3,5% Łomża 2 0,1% Bydgoszcz 70 2,9% Bielsko-Biała 2 0,1% Białystok 64 2,7% Zaborze 1 0,0% Siedlce 18 0,8% Słupsk 1 0,0% Źródło: Opracowanie własne na podstawie: http://nauka-polska.pl. Pracownicy naukowi o specjalności biotechnologia stanowili grupę 367 osób, biologii komórki: 440 osób, genetyki: 647 oraz biochemii 1233. Rozmieszczenie naukowców wśród badanych specjalności nie było równomierne. Wśród ważniejszych prawidłowości należy wymienić: 1) duży udział Wrocławia w specjalności biotechnologia (jedyna specjalność, w której nie miała największego udziału Warszawa), 2) ponad przeciętny w porównaniu do innych specjalności udział Warszawy i Gdańska w specjalności biologia molekularna. 3) niewielki udział Krakowa wśród specjalności biotechnologia i biologia molekularna. 4) duży udział Lublina w ogólnej liczbie pracowników naukowych w stosunku do liczby ludności aglomeracji (wyprzedza aglomeracje górnośląską, szczecińską, bydgosko-toruńską). 3. Studenci biotechnologii i nauk pokrewnych — potencjał polskich miast O możliwościach rozwoju biotechnologii w regionie stanowi nie tylko liczba pracowników naukowych, ale także liczba osób o odpowiednim wykształceniu. Dobrą informację w tej dziedzinie może stanowić liczba studentów. W badaniu objęto studentów kierunków, które mogą być bezpośrednio związane z rozwojem biotechnologii. Uwzględniono Międzynarodową Standardową Klasyfikacje Edukacji (International Standard Classification of Education): ISCED’97. Zdecydowano się na uwzględnienie studentów kierunków, w których będzie się rozwijała biotechnologia, kierunków, a zatem kierunków: biologicznych, rolniczych, medycznych i weterynarii. O wyborze kierunków zdecydowały miejsca pracy pracowników naukowych o analizowanych specjalnościach wg KNB. Dane były dostępne w układzie podregionów, co wystarczająco dobrze reprezentuje ośrodki naukowe w Polsce. Polskie miasta jako ośrodki rozwoju biotechnologii 29 Liczba studentów wyżej wymienionych kierunków w 2005 roku ogółem w Polsce wynosiła 152 453. Aby określić przyrost liczby studentów w badanym okresie posłużono się danymi statystycznymi z wcześniejszych okresów. Według tej klasyfikacji liczba studentów badanych kierunków w 2005 wyniosła 130 067. W roku 1999 wynosiła ona 73 905, oznacza to wzrost liczby studentów tych kierunków o 76% w ciągu zaledwie 6 lat. Dynamika wśród poszczególnych grup kierunków nie była jednakowa. Najszybciej rosła liczba studentów kierunków medycznych. W okresie 1999–2005 wzrosła ona o 166%. Wzrost liczby studentów odbywał się przez zwiększanie liczby studentów istniejących już kierunków oraz poszerzanie oferty dydaktycznej uczelni. Najwolniej rosła liczba studentów kierunków rolniczych — zaledwie 4% w badanym okresie. Ze względu na problem z dostępnością danych dla kierunków biologicznych oraz weterynarii obliczono przyrost liczby studentów w ciągu tylko dwóch lat. Charakteryzują się one dynamiką mniejszą niż kierunki medyczne, ale większą niż rolnicze. Liczbę studentów w poszczególnych ośrodkach przedstawia tabela 2. Tab. 2. Studenci kierunków rolniczych, medycznych, biologicznych i weterynarii w 1999–2005 Województwo Liczba studentów kierunków rolniczych i medycznych Liczba studentów kierunków rolniczych, medycznych, biologicznych i weterynarii 1999 2005 2005 % w 2005 dolnośląskie 7 702 11 877 14 740 11,33% kujawsko-pomorskie 4 162 6 767 8 573 6,59% lubelskie 10 387 13 104 15 103 11,61% lubuskie 0 272 229 0,18% łódzkie 3 486 7 707 8 907 6,85% małopolskie 9 026 14 675 17 518 13,47% mazowieckie 10 967 17 365 19 648 15,11% opolskie 0 2 992 3 499 2,69% podkarpackie 0 3 806 6 205 4,77% podlaskie 3 537 5 875 6 331 4,87% pomorskie 1 608 4 979 5 735 4,41% śląskie 4 581 10 130 11 000 8,46% 53 4 101 4 141 3,18% 4 137 5 550 7 169 5,51% świętokrzyskie warmińsko-mazurskie 30 Jan Smutek wielkopolskie 9 644 15 312 17 344 13,33% zachodniopomorskie 4 615 5 555 6 311 4,85% 73 905 130 067 152 453 100,00% Suma Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. www.stat.gov.pl. 1000 studentów Rys. 2. Rozmieszczenie studentów kierunków rolniczych, medycznych, biologicznych i weterynarii w Polsce w układzie podregionów w 2005 Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS www.stat.gov.pl na podkładzie kartograficznym http://pl.wikipedia. org/wiki/Grafika:POLSKA_mapa_woj_z_powiatami.png. W latach 1999–2005, zmianie uległa struktura przestrzenna studentów tych kierunków. W liczbie studentów analizowanych kierunków wzrósł udział województw świętokrzyskiego, pomorskiego, łódzkiego i śląskiego. W województwach podkarpackim, lubuskim, opolskim powstały omawiane kierunki studiów. Kierunki medyczne można obecnie studiować we wszystkich województwach (w 1999 tylko w 11 województwach), kierunki biologiczne w 14 województwach, rolnicze w 13 a weterynarie tylko w 4. Warto podkreślić, że udział poszczególnych województw w ogólnej liczbie studentów badanych kierunków różnią się od udziału pracowników naukowych. Rozmieszczenie studentów jest bardziej równomierne. Występuje większa liczba ośrodków, a koncentracja w obrębie największych ośrodków jest mniejsza. Najwięcej młodych ludzi kształci się w Poznaniu (wyprzedza on minimalnie Warszawę). Dużo mniejsze jest znaczenie Gdańska, który wyprzedzają takie ośrodki jak Lublin, Byd- Polskie miasta jako ośrodki rozwoju biotechnologii 31 goszcz i Szczecin. Liczbę studentów wymienionych kierunków przedstawia rysunek 2. Podsumowanie Liczba studentów oraz pracowników jest informacją o wielkości zasobów wysoko wykwalifikowanej siły roboczej związanej z biotechnologią. Porównanie tych wielkości pozwala wydzielić potencjalnych liderów rozwoju biotechnologii w Polsce oraz potencjalną specjalizacje tych ośrodków. Ocena ilościowa nie uwzględnia niestety bardzo ważnego aspektu, jakim jest jakość lokalnego środowiska pracy, aktywność i innowacyjność społeczności lokalnej. Podstawowym wniosek wynikający z przeprowadzonego badania to, że zasoby ludzkie związane z biotechnologią rozmieszczone są nierównomiernie. Mają one tendencje do koncentracji w dużych aglomeracjach miejskich. Zasoby kapitału ludzkiego związanego z biotechnologią, jakim jest wykształcona kadra są rozmieszczone równomiernie w skali województw. Większość potencjału badawczego (ok.80% pracowników naukowych i ok. 75% studentów) z dziedzin związanych bezpośrednio z biotechnologią jest skupionych w aglomeracjach: warszawskiej, poznańskiej, krakowskiej, wrocławskiej, łódzkiej, lubelskiej, trójmiejskiej i górnośląskiej. Są one potencjalnymi miejscami lokowania nowych inwestycji biotechnologicznych ze względu na swoje zasoby ludzkie. Największym ośrodkiem, stanowiącym odrębną klasę jest Warszawa, wyróżnia się ona ilością pracowników naukowych, mniejszy jest jej udział w liczebności studentów. Kolejnymi wyróżniającymi się ośrodkami są Kraków i Poznań. Ich zaletą jest bardzo duża liczba studentów. Dodatkowym atutem Krakowa są działania Uniwersytetu Jagiellońskiego na rzecz rozwijania współpracy w tej dziedzinie z przemysłem. Niewiele od tych ośrodków różni się także Wrocław. Miasta te to przodujące ośrodki akademickie i gospodarcze kraju. Kolejna grupa miast — Lublin, Łódź, Trójmiasto, konurbacja Górnośląska — to także znaczące ośrodki akademickie. Do zalet Lublina należy bardzo duża liczba studentów (w szczególności kierunków rolniczych). Problemem dla rozwoju biotechnologii w konurbacji Górnośląskiej może być niewielka liczba pracowników naukowych, natomiast w sytuacji Trójmiasta niewielka liczba studentów. Oprócz tych miast należy wspomnieć jeszcze o niewielkich, młodych ale prężnych ośrodkach akademickich jakimi są Szczecin, Białystok oraz Bydgoszcz wraz z Toruniem. Duże miasta w Polsce mają szansę stać się znaczącymi ośrodkami rozwoju biotechnologii. Świadczą o tym zasoby wysoko wykwalifikowanej siły roboczej, która może mieć szansę na znalezienie zatrudnienia w nowo powstałych ośrodkach badawczych. Potrzeba woli i umiejętności współpracy przemysłu i środowisk naukowych w Polsce w tej dziedzinie. Miasta, w których się to uda, mają wielką szansę na sukces gospodarczy. Przed największymi szansami na ściągnięcie inwestycji w tej dziedzinie stoją w Polce obecnie największe ośrodki. Gospodarka oparta na wiedzy w Toruniu Remigiusz Najberg, Katarzyna Kamińska | Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Wstęp Celem niniejszego opracowania jest ukazanie zmian zachodzących w światowej gospodarce pod wpływem zachodzących procesów gospodarczych i społecznych oraz kształtowania się gospodarki opartej na wiedzy i implikacji tego procesu dla miasta Torunia. 1. Zmiany w gospodarce światowej Gospodarka światowa przełomu XX i XXI wieku diametralnie zmieniła swój charakter ewoluując od krajowych gospodarek w kierunku jednolitej połączonej w systemie naczyń połączonych — gospodarki o zasięgu globalnym. W ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci motorem tej zmiany było i jest zjawisko globalizacji. Globalizacja gospodarki światowej jest procesem poszerzania i pogłębiania się współzależności między krajami i regionami wskutek rosnących przepływów międzynarodowych oraz działalności korporacji transnarodowych, co prowadzi do jakościowo nowych powiązań między firmami, rynkami i gospodarkami. W tym ujęciu procesy globalizacji mają dwa ściśle ze sobą powiązane wymiary: ilościowy — gdy wskazuje się na zmiany w zasięgu i wielkość, intensywność czy szybkość różnego rodzaju przepływów globalnych (towarów, usług, kapitału, technologii, informacji) oraz jakościowy — gdzie wskazuje się na nowy charakter współzależności i powiązań strukturalnych oraz technologicznych między rynkami i gospodarkami.1 Globalizacja oznacza nową jakość w procesie postrzegania świata jako nowego porządku, w którym pojawiły się nowe rynki, nowe narzędzia przekazu oraz nowe podmioty gry rynkowej, a mianowicie transnarodowe korporacje, korzystające z synergicznego działania kilku kluczowych elementów, takich jak 1 B. Liberska, Globalizacja mechanizmy i wyzwania, PWE, Warszawa 2002, s. 20. 33 34 Remigiusz Najberg, Katarzyna Kamińska zmiany technologiczne, a zwłaszcza wykorzystywanie rewolucji informatycznej do prowadzenia globalnych interesów. 2 Globalizacja gospodarki rozumiana jako proces znoszenia barier w przepływie czynników produkcji, wykreowała nowy model konkurencji i organizacji produkcji oparty o działanie ponad granicami krajów. Pozwoliło to na rozbicie łańcucha produkcji rozumianego jako ciąg działań prowadzących do wartości końcowej, jaką jest produkt na poszczególne etapy i umiejscowienie realizacji każdego z nich w innym zakątku globu. Jako nieuchronny proces objęła swym zasięgiem wszystkie sektory światowej gospodarki, warunkując pomyślność rozwoju przedsiębiorstw i krajów od umiejętności dostosowania się do nowych trendów, oparcia się zagrożeniom i sprostaniu szansom doskonale opisał to Thomas L. Friedman, porównując globalizację do wschodzącego słońca. W zasadzie to dobrze, że słońce wschodzi każdego ranka. Przynosi to więcej korzyści niż szkód, zwłaszcza jeśli chodzi się w czapce z daszkiem i ciemnych okularach. „Ale nawet gdyby było mi to obojętne, nic bym nie miał do gadania w tej sprawie. Ono i tak, co rano by wstawało”.3 Proces ten wymaga stałego uczenia się i adaptacji do zmieniającego się otoczenia. Skutkiem procesu globalizacji jest zmiana istniejącego paradygmatu techniczno-ekonomicznego masowej produkcji oraz przechodzenie gospodarek ku elastycznej specjalizacji. System masowej produkcji określany też jako fordyzm rozwinął się na podstawie dokonanych jeszcze w XIX w. wynalazków oraz innowacji w dziedzinie techniki, organizacji pracy oraz zarządzania. Do lat siedemdziesiątych obecnego stulecia był to dominujący system technicznoekonomiczny.4 Nowy system techniczno-ekonomiczny znany jako postfordyzm lub elastyczna specjalizacja kształtuje się pod wpływem „wiązek” nowych technologii, które można zaszeregować w pięciu grupach: technologie informacyjne (w tym elektroniczne, informatyczne, komunikacyjne), biotechnologie oraz technologie materiałowe, energetyczne i kosmiczne. O ogromnym znaczeniu ich oddziaływania na gospodarkę może świadczyć uznanie przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych będącego okresem coraz szerszego zastosowania tych technologii za początek kolejnej rewolucji naukowo-technicznej. 5 Zmiany technologiczne determinują przekształcenia w strukturze produkcji i produktu oraz dystrybucji i organizacji. Szerokie i głębokie zastosowanie technologii informacyjnej stało się podstawą nowego systemu wytwarzania. Główną cechą tego systemu jest elastyczność jego wewnętrznej organizacji oraz relacji między klientem, a producentem. Produkcja opierająca się na ekonomii skali została zastąpiona przez ekonomię kwalifikacji i kompetencji.6 2 M. Tkocz, Przejawy procesu globalizacji w przemyśle województwa śląskiego, [w:] red. Z. Zioło, Z. Makieła, Przemysł w procesie globalizacji, Warszawa–Kraków 2003, s. 67–68. 3 T. L. Friedman, Lexus i drzewo oliwne, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2001, s. 17–18. 4 A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 1998, s. 23. 5 Tamże, s. 24. 6 S. Zajączkowska-Jakimiak, Wiedza i technologia w erze globalizacji, [w:] B. Liberska, Globalizacja mechanizmy i wyzwania, PWE, Warszawa 2002, s. 86. Gospodarka oparta na wiedzy w Toruniu 35 2. Geneza gospodarki opartej na wiedzy Proces kształtowania gospodarki opartej na wiedzy doskonale opisuje Alvin Toffler dzieląc historię globu na trzy „fale”. Istotnym uzupełnieniem teorii Tofflera jest pogląd Thomasa L. Friedmana o epokach globalizacji. Pomiędzy falami, a epokami występuje pewien rodzaj opóźnienia w czasie, a mianowicie rozpoczęcie poszczególnych epok globalizacji Friedmana jest czymś w rodzaju kulminacji poszczególnych fal Tofflera. W każdym razie, jeden sposób opisu świata bez drugiego wydaje się być niepełnym. Zabieg nałożenia na siebie powyższych poglądów pozwala lepiej oddać istotę umacniania się wiedzy jako wiodącego czynnika produkcji i kształtowania nowej gospodarki. Pierwsza Fala zaczęła się w momencie, kiedy ludzie zaczęli przechodzić z koczowniczego trybu życia w osiadły, zaczynając uprawiać pola i czerpać z tego korzyści. Taki styl życia wprowadził olbrzymie zmiany — zarówno w stylu życia jednostek, jak i działania początkowo małych, a później coraz większych społeczności. Ludzie zaprzestali nieustającej podróży za strawą i osiedli się na miejscu budując domy bardziej trwałe niż szałasy i namioty. Jednocześnie zmieniła się organizacja pracy oraz struktura społeczności, które gromadziły coraz więcej członków tworząc w ten sposób wioski, a z czasem miasta. Pierwsza Fala trwała dziesiątki, jeśli nie setki tysięcy lat. Kulminacją i w pewnym sensie efektem oddziaływania wyżej opisanych zjawisk była epoka globalizacji określana mianem 1.0, której początek Thomas L. Friedman datuje na 1492 rok, wiążąc ją z wyprawą Krzysztofa Kolumba i początkiem wymiany handlowej pomiędzy kontynentami. Świat skurczył się z rozmiarów dużego do średniego. Drugą Falę Toffler określa jako rewolucję przemysłową przełomu XVIII i XIX wieku, kiedy to zaczęły się pojawiać kolejne zmiany. Budowane fabryki zaczęły zatrudniać masy osób pracujących nad masowym produktem, który miał zaspokoić potrzeby innych w tańszy i szybszy sposób od tradycyjnych wówczas form produkcji. Ludzie pracujący na roli czy we własnych małych zakładach produkcyjnych zaczęli szukać zarobków w fabrykach, które skutecznie wypierały mniejszą i gorzej zorganizowaną konkurencję. Według Tofflera, na Drugą Falę składa się kilka czynników. Rodzina nuklearna, czyli składająca się z heteroseksualnego małżeństwa, oraz potomstwa. Jest ona odmienna od schematu dawnych wielopokoleniowych rodzin, gdzie w domu było miejsce dla całej familii poczynając od pradziadków, ciotki, wnuki i całą resztę. Kolejnym elementem jest system edukacji wzorowany na fabrykach, czyli miejsce, które ma dostarczyć określony towar w dużych ilościach — w tym przypadku wykwalifikowanych pracowników działających w wielkiej, industrialnej machinie. Trzecim kluczowym elementem jest istnienie korporacji, które w wielu przypadkach jako organizacje ogólnoświatowe mają większą siłę przebicia i większe fundusze niż nie jedno małe państwo. Druga fala Tofflera przyniosła epokę globalizacji 2.0, która rozpoczęła się na początku XIX wieku. Świat skurczył się ze średniego do małego. Głównym motorem rozwoju tej epoki były korporacje transnarodowe działające na globalnych rynkach pozyskując czynniki produkcji na całym świecie, co stało się możliwe dzięki rozwojowi środków transportu oraz nowych możliwości w telekomunikacji. 36 Remigiusz Najberg, Katarzyna Kamińska Trzecia Fala to z kolei społeczeństwo postindustrialne — Epoka Informacji. Początek tego okresu można datować na późne lata pięćdziesiąte, kiedy to w Stanach Zjednoczonych w roku 1958 po raz pierwszy zanotowano, że liczba osób zatrudnionych w usługach (tzw. białych kołnierzyków) przewyższa ludzi pracujących w przemyśle. Początkiem i niejako zamknięciem fazy industrialnej jest rok 1992, kiedy to majątek Microsoftu stał się większy niż General Motors. Główną bronią Trzeciej Fali jest zindywidualizowanie, informacja i ludzki intelekt. Informacja jednak by była niczym bez formy przekaźnika. Jasne jest, że gdyby można było przekazywać takie ilości informacji sto lat temu jak teraz, to zaistnienie Trzeciej Fali nastąpiłoby o wiele szybciej. Jednak dopiero dzięki zaawansowanej technice wymiana taka jest możliwa.7 Od roku 2000 weszliśmy w fazę globalizacji 3.0, która zmniejszyła świat z małego do mikroskopijnego i jednocześnie spłaszczyła go. W poprzednich epokach siłą sprawczą było odpowiednio globalizowanie się krajów i firm, tak w nowej epoce tą siłą są możliwości kooperowania i konkurowania na skalę globalną stworzone jednostkom.8 Szczególne znaczenie zaczęła odnosić wiedza poszczególnych osób i koszty jej pozyskania i umiejętnego wykorzystania. Dzięki rozwojowi Internetu i komputerów osobistych kompetencje osób mogą być pozyskane w jednym miejscu globu i już po chwili zaoferowane gdzie indziej niezależnie od dzielącej usługodawcę i usługobiorcę odległości. Powstał nowy typ korporacji, której najistotniejszą kompetencją nie są możliwości produkcyjne wynikające z dostępu do klasycznych czynników produkcji (ziemi, kapitału i pracy), ale umiejętność koordynowania czynnika produkcji nowej ery: wiedzy. Nie chodzi tu jednak o wiedzę w sensie ogólnym, bowiem dzięki możliwościom przekazywania informacji stała się ona powszechna, chodzi o specjalistyczne umiejętności, trudne do skopiowania, a determinujące postęp techniki. W efekcie ukształtowała się gospodarka, w której wiedza jest głównym czynnikiem produktywności i wzrostu gospodarczego, gdzie zasadniczą rolę odgrywa informacja oraz technologia informacyjna i komunikacyjna. 3. Cechy gospodarki opartej na wiedzy Silny związek globalizacji z postępem nauki i techniki jest jedną z najistotniejszych jej cech. Postęp oddziałuje na omawiany proces głównie od strony tworzenia osiągnięć technicznych, które służą rozwojowi środków transportu i komunikacji, a przede wszystkim wytwarzaniu nowych lub unowocześnionych produktów, wdrażaniu elastycznych i wysoko wydajnych metod produkcyjnych, nowych metod zarządzania i organizacji, dystrybucji itd. Długofalowo dla procesu globalizacji ma istotne znaczenie modernizacja gospodarek, a przede wszystkim rozwój nowoczesnych gałęzi produkcji oraz wzrost zasobów, wysoko kwalifikowanych kadr i nowych technologii. Jednocześnie postęp techniczny ulega przyśpieszeniu pod presją stałego zapotrzebowania na innowacje ze strony globalnie konkurujących przedsiębiorstw.9 7 Szerzej: A. Toffler, Trzecia fala, Wydawnictwo Kurpisz SA, Poznań 2006. T. L. Friedman, Świat jest płaski, Rebis, Poznań 2006. 9 A. Zorska, op. cit., s. 17. 8 Szerzej: Gospodarka oparta na wiedzy w Toruniu 37 W gospodarce opartej na wiedzy główną siłą napędową jest nieustanny proces tworzenia i wdrażania innowacji oraz umiejętność dostosowywania się do zmian otoczenia. Innowacje powstają w miejscach, gdzie istnieje duży potencjał do ich tworzenia. Słabo rozwinięte miasta nie są w stanie konkurować z mocniejszymi ośrodkami o inwestycje będące istotnym elementem dyfuzji nowoczesnych technologii. Brak możliwości wykorzystania potencjału innowacyjnego w postaci BIZ powoduje wcześniej czy później ich odpływ. W nieustannym ruchu cyklu gospodarczego liczą się tylko te podmioty, które posiadają zdolność korzystania z efektu synergii potencjału przemysłu i otoczenia, w którym funkcjonuje. Podmiotami dającymi szansę globalnym korporacjom na wykorzystanie efektu synergii współczesnych zjawisk są metropolie10, są one nie tylko ośrodkami innowacji kulturalnych i politycznych, ale przede wszystkim węzłami globalnych połączeń sieci. Będąc tradycyjnie miejscem lokalizacji banków i międzynarodowego handlu, centra te funkcjonują według nowych zasad i odgrywają główną rolę w czterech dziedzinach: jako miejsca silnie skoncentrowanych ośrodków decyzyjnych gospodarki światowej, jako ośrodki firm finansowych i wyspecjalizowanych usług, jako miejsca produkcji, w tym produkcji innowacyjnych dominujących branż oraz jako rynki dóbr i produktów innowacyjnych.11 W nowej erze dominować będą te podmioty, które dzięki technologiom informacyjnym będą w stanie stworzyć sieć wirtualnych powiązań pomiędzy pracownikami, dostawcami, akcjonariuszami i klientami. Istotnym narzędziem w walce z konkurencyjnej będzie czas — im krótszy okres upłynie od narodzin pomysłu do jego implementacji w postaci określonego produktu na rynku, tym większe będą szanse na uzyskanie przewagi konkurencyjnej. W tej walce kluczowe znaczenie przypadnie pracownikom kreującym i wdrażającym nowe pomysły.12 Coraz bardziej niestabilne i hiperkonkurencyjne otoczenie sprawia, że coraz trudniej jest zdobyć i utrzymać przewagę konkurencyjną. Firmy muszą budować i kumulować kluczowe kompetencje, których istotą jest proces uczenia się organizacji. Dynamika zmian otoczenia sprawia, że wiedza podlega szybkiej dewaluacji, stąd organizacje muszą stale „uczyć się”, czyli muszą stać się „inteligentne” zachowując ukierunkowanie na tworzenie i zarządzanie wiedzą.13 Wiedza jest czynnikiem, od którego zależy przyszły rozwój. Nowa konkurencja wymaga szybkiego i umiejętnego wykorzystania technologii oraz elastycznego reagowania na potrzeby rynku. Konkurencja determinuje nieustanny rozwój i innowacyjność. Postęp naukowy staje się z jednej strony podstawą roz10 A. Jewtuchowicz, za B. Jałowieckim, definiuje metropolie jako aglomeracje miejskie liczące pół miliona i więcej mieszkańców. A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s. 46, cyt za: B. Jałowiecki, Społeczna przestrzeń metropolii, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000, s. 20–21. 11 A. Jewtuchowicz, op. cit., s. 45–46, za: S. Sassen, The Global City, New York, London, Tokyo, Princetown University Press, 1991, s. 3–4, za: M. Castells, La société en réseau, Fayard, Paris 1998, s. 432–434. 12 D. Simpson, Kulturowe aspekty zarządzania wiedzą w korporacjach transnarodowych, [w:] J. Rymarczyk (red.), Rozwój regionalny i globalny we współczesnej gospodarce światowej, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 2005, s. 341. 13 G. Stonehouse, J. Hamill, D. Campbell, T. Purdie, Globalizacja. Strategia i zarządzanie, Felberg SJS, Warszawa 2001, s. 290. 38 Remigiusz Najberg, Katarzyna Kamińska woju społeczeństwa informacyjnego i globalizacji gospodarki światowej, z drugiej zaś — globalizacja powoduje nasilenie presji konkurencji oraz wpływa na rozwój nauki i technologii14. Korporacja jutra, zdaniem A. Tofflera, to taka, która poza ekonomicznym zyskiem wytwarza wartości, których nie da się przeliczyć na dochód bezpośredni. Organizuje życie ludzi, wspiera działalność charytatywną, pozytywnie stymuluje lokalną społeczność, współpracuje z ośrodkami naukowymi i szkołami, stoi na straży przestrzegania praw pracowników, w tym mniejszości religijnych i etnicznych. Dobry menedżer to taki, który bierze pod uwagę skutki działalności firmy w sferze środowiska naturalnego, w sferze społecznej, informacyjnej, politycznej i moralnej. Nie każdy potrafi sprostać tym zadaniom intelektualnie, nie wszyscy zostali przygotowani merytorycznie do tak szerokiego wachlarza zadań korporacji jutra. Dlatego też nie ma na świecie firmy, która bez udziału otoczenia, w którym funkcjonuje sprostałaby wymogom stawianym przez Tofflera. Do osiągnięcia tego celu niezbędna jest synergia wynikająca z kompetencji przedsiębiorstwa i jego najbliższego otoczenia — w tym przypadku miasta. 4. Gospodarka oparta na wiedzy w Toruniu Województwo kujawsko-pomorskie w ostatnich latach odgrywa w Polsce istotną rolę w zakresie budowy społeczeństwa informacyjnego, co uwarunkowane jest m.in. posiadanym silnym zapleczem naukowo-badawczym. Na terenie województwa znajduje się najsilniejszy uniwersytet Polski północnej — Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu.15 Nie bez znaczenia ma także duża liczba instytucji wspierających B+R, jak chociażby Toruńskie Centrum Transferu Technologii (TCTT)16, Jednostki Naczelnej Organizacji Technicznej (w Bydgoszczy, Toruniu, Inowrocławiu, Grudziądzu i Włocławku), Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Krajowe Laboratorium Fizyki Atomowej, Molekularnej i Optycznej (FAMO). Ponadto województwo charakteryzuje się dobrym klimatem dla rozwoju gospodarki i lokowania inwestycji — tradycjami przemysłowymi, koncentracją populacji, liczną wykwalifikowaną i tanią kadrą inżynierską i techniczną, silnymi ośrodkami subregionalnymi, czystym środowiskiem naturalnym i silnie rozbudowaną infrastrukturą społeczną. Ponadto województwo charakteryzuje się dobrym klimatem dla rozwoju gospodarki i lokowania in14 S. Zajączkowska-Jakimiak, op. cit., s. 84. tej uczelni na terenie Bydgoszczy i Torunia znajdują się inne szkoły wyższe, jak Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Akademia Techniczno-Rolnicza w Bydgoszczy, Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu, Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy. 16 Powstało ono w lipcu 2005 roku w ramach Toruńskiego Parku Technologicznego, którego celem jest realizacja projektów ukierunkowanych na wspieranie rozwoju przedsiębiorczości, wspierania innowacji i transferu technologii. Uzbrojono ponad 10 ha terenów wchodzących w skład Parku Technologicznego w infrastrukturę techniczną, niezbędną do rozpoczęcia inwestycji przez firmy chcące inwestować na terenie miasta Torunia. W ramach TCTT rozpoczęło działalność 27 firm zatrudniających łącznie ponad 180 osób. Uzbrojono ponad 10 ha, informacje zaczerpnięto ze strony internetowej TPT: www.technopark.org.pl. 15 Oprócz Gospodarka oparta na wiedzy w Toruniu 39 westycji. Godnymi uwagi w tym zakresie są przede wszystkim nowe inwestycje japońskich firm Sharp i Orion Electric w podtoruńskich Łysomicach.17 Współpraca Japończyków z Toruniem ma już swoją niemal 40-letnią historię. W 1965 roku japońskie firmy brały udział w budowie toruńskiej fabryki sztucznych włókien Elana. Dziesięć lat później nawiązana została współpraca naukowa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika z japońskimi ośrodkami badawczymi — m.in. z Science University z Tokio.18 Zaangażowane w nią były przede wszystkim następujące wydziały — Fizyki i Astronomii, Matematyki i Informatyki, Chemii i Biologii i Nauk o Ziemi.19 Sharp był pierwszym koncernem, który zainwestował w niedawno utworzonej pod Toruniem podstrefy Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Produkuje on panele LCD, a Orion montuje telewizory. Firmy rozpoczęły prace budowlane latem 2006 roku. W grudniu ubiegłego roku Orion rozpoczął produkcję, a Sharp w styczniu 2007 roku. Sharp prawdopodobnie zainwestuje (łącznie ze swoim partnerem) 146 mln EUR i zatrudni 3,7 tys. osób20. Do końca 2006 roku powstało w Łysomicach 500 nowych miejsc pracy, a do 2010 roku będzie ich kilka tysięcy (ok. 10 000). Projekt Orion Electric i Sharpa to drugie w Polsce przedsięwzięcie, w którym jednocześnie inwestują producent ekranów i telewizorów. 21 Kujawsko-pomorski kompleks elektroniczny — Cristal Park przyciąga stopniowo kolejnych inwestorów z Dalekiego Wschodu. Budowę swoich fabryk zapowiedziało 7 kolejnych firm — w większości są to kooperanci Sharpa, m.in. Sumitomo Chemical — produkujący filmy polaryzacyjne i dyfuzory niezbędne Sharpowi do produkcji ekranów ciekłokrystalicznych, Kimoto — wytwarzający filmy do monitorów LCD. Nakłady na inwestycje Kimoto22 wyniosą 5 mln jenów, czyli około 4 mln euro. Ponadto zainwestują także Sanritz, Nitto Denko Corporation (polaryzatory), Sohbi Craft Poland — wytwarzający precyzyjne 17 W związku z tymi inwestycjami 177,61 ha obszaru gmina Łysomice zostały dołączone do Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. PSSE obejmuje łącznie trzynaście terenów inwestycyjnych: 399,39 ha w województwie pomorskim,177,61 ha w kujawsko-pomorskim oraz 100 ha w zachodniopomorskim, na których działalność gospodarcza może być prowadzona na preferencyjnych zasadach — oferuje zatem wyjątkowe możliwości inwestowania w Polsce północnej. PSSE powstała 11 lipca 2001 r. Tereny Strefy położone są w ośrodkach o dużych tradycjach przemysłowych, posiadających dobrze rozwiniętą i kompleksową infrastrukturę transportową — morską, kolejową, drogową i lotniczą. 18 Wymiana z tym ośrodkiem zaowocowała wspólnie wydawanym czasopismem „Open Systems & Information Dynamics”. 19 Informacje pochodzą z referatu dr Krzysztofa Stefańskiego, Toruń & Japan, A 40 year-long history of economic, scientific and cultural relations & New Prospects, opublikowany na stronie Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych www.paiz.gov.pl. 20 Informacja zaczerpnięta ze strony Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych www. paiz.gov.pl i pochodzi z wywiadu z wiceministrem gospodarki — Andrzejem Kaczmarkiem. 21 W ubiegłym roku na inwestycję w podwrocławskich Kobierzycach zdecydował się LG Philips LCD. Firma ma produkować ekrany ciekłokrystaliczne. Wraz z nią do Kobierzyc weszło sześciu poddostawców oraz dwie firmy LG Electronics, z których jedna ma montować telewizory. Jednak ten projekt przewyższa skalą inwestycję Sharpa i Orion Electric. Sam LG Philips LCD zainwestuje 429 mln EUR, dane zaczerpnięto ze strony Japan External Trade Organization www. jetro.go.jp/poland. 22 Główna siedziba Kimoto Corporation znajduje się w Tokio. Firma ma dziewięć oddziałów w Japonii i zagraniczne siedziby w Kanadzie, Chinach, Szwajcarii i Stanach Zjednoczonych. 40 Remigiusz Najberg, Katarzyna Kamińska elementy tłoczone, Tensho — producent elementów plastikowych do sprzętu AGD, Toland Tokai Okaya Manufacturing (arkusze metalowe), Hanwa, U-Tec Corporation (opakowania). Zainteresowany udziałem w tworzeniu kujawskopomorskiego kompleksu elektronicznego jest także Siemens. 23 Inwestycje japońskie w Łysomicach są jednymi z najważniejszych osiągnięć inwestycyjnych w Polsce w ostatnich latach. 24 Na każdą złotówkę wyłożoną przez polski rząd na tą inwestycję przypada ponad 6 zł zainwestowanych przez Skarpa. Pomoc finansową z polskiego budżetu do 2010 r. obejmie: zwolnienia inwestora z podatku od nieruchomości (około 12 mln zł), zwolnienie z podatku CIT na terenie podstrefy Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej (ponad 70 mln zł), wyłączenie gruntów, na których zainwestuje Sharp z produkcji rolnej (4,6 mln zł), dofinansowanie tworzenia miejsc pracy (1,8 mln zł). 25 Inwestycje japońskie pozytywnie wpłynęły na rozwój gospodarki regionu — szczególnie w zakresie poprawy infrastruktury transportowej, gdyż Japończykom obiecano budowę autostrady A1 na trasie Gdańsk–Toruń do 2010 roku, wybudowanie do 2008 roku obwodnicy Inowrocławia S15, modernizację węzłów kolejowych Inowrocławia, Bydgoszczy i Torunia oraz trwają rozmowy w sprawie budowy lotniska cargo w Toruniu. Odnotowano ponadto wzrost cen nieruchomości mieszkalnych i inwestycyjnych w regionie Łysomic i Torunia i rozpoczęto na tym terenie budowę kilku osiedli domków jednorodzinnych. Inwestycje japońskie wywierają znaczny wpływ na spadek bezrobocia — szczególnie wśród absolwentów technicznych szkół średnich oraz uczelni wyższych — obecnie stopa bezrobocia w regionie jest znacznie poniżej średniej krajowej. 26 W wyniku zwiększania inwestycji będzie wzrastał popyt m.in. na wysoko wykwalifikowanych pracowników — fizyków, matematyków, czy informatyków. Bliskie położenie Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu będzie wpływało korzystnie na rozwój współpracy japońskich firm z uczelnią w dziedzinie B+R i w efekcie umożliwić może transfer nowoczesnych technologii do regionu. Natomiast praca w japońskich przedsiębiorstwach wpłynie pozytywnie na wiedzę pracowników, gdyż japońska filozofia pracy jakości usprawniania podnosi wiedzę pracowników, w tym szczególnie pracujących tam mieszkańców regionu, czyniąc ich sprawniejszym zasobem pracy. Japońskie inwestycje przyczynią się do rozwoju gospodarki regionu toruńskiego, w tym przede wszystkim do 23 Informacje pochodzą ze strony www.gazeta.pl. danych zebranych przez Polską Agencję Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIiIZ), do końca 2004 roku uwzględniając wyłącznie inwestycje, których wartość przekroczyła 1 mln dolarów, łączna wartość japońskich inwestycji w Polsce wyniosła 362,300 mln dolarów. Jakkolwiek szacuje się, iż liczba ta nie do końca oddaje rzeczywistą wartość inwestycji firm z japońskim kapitałem w Polsce. Również i w przypadku firm japońskich napływ inwestycji niejednokrotnie odbywa się poprzez europejskie siedziby, dlatego też szacuje się, że uwzględniając i te nakłady finansowe, rzeczywista wartość japońskich inwestycji w Polsce sięga 1 080,700 mln dolarów. Według danych zebranych przez JETRO, uwzględniając oddziały lokalne oraz przedstawicielstwa, ilość firm z kapitałem japońskim w Polsce wynosi ok.150 (stan ze stycznia 2007 r.), z czego 56 firm, uwzględniając zakłady, które jeszcze nie rozpoczęły produkcji, pochodzi z branży wytwórczej. W branży tej dominuje głównie produkcja części samochodowych oraz łożysk. Informacje pochodzą ze strony www.jetro.go.jp/poland. 25 Wsparcie zagwarantowano Sharpowi w umowie, jaką koncern podpisał z naszym rządem 13 kwietnia br. www.jetro.go.jp/poland. 26 Informacje pochodzą ze strony: pl.wikipedia.org. 24 Według Gospodarka oparta na wiedzy w Toruniu 41 naprawy i rozwoju infrastruktury w obszarze inwestycji. Istotny wpływ wywrą one także na spadek bezrobocia — szczególnie wśród absolwentów technicznych szkół średnich oraz uczelni wyższych. W wyniku zwiększania inwestycji wzrośnie popyt m.in. na wysoko wykwalifikowanych pracowników — fizyków, matematyków, czy informatyków. Bliskie położenie Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu będzie wpływało korzystnie na rozwój współpracy japońskich firm z uczelnią w dziedzinie B+R i w efekcie umożliwić może transfer nowoczesnych technologii. Podstawowe, często przywoływane w literaturze założenia japońskich firm zawsze są jedynie praktycznym zastosowaniem tej kulturowej specyfiki: dożywotnie zatrudnienie, wynagradzanie według stażu pracy, syndykalizm przedsiębiorstwa, wspólnotowy system motywacyjny, silne uczucie przynależności do firmy. 27 Sharp o sobie — „Nie szukamy wyłącznie możliwości zwiększenia naszej sprzedaży. Koncentrujemy się raczej na wykorzystaniu naszej unikalnej technologii jako wkładu do światowego dorobku wiedzy, kultury i dobrobytu na świecie. Naszą intencją jest rozwój korporacji przez rozwój naszych pracowników, popieranie ich w drodze do osiągnięcia pełnego potencjału możliwości jak również poprawiania standardów życia. Nasz rozwój jest ściśle powiązany z rozwojem naszych klientów, dealerów i współpracowników Rodziny Sharp”. Podsumowanie W 2000 roku Rada Europy przyjęła 10-letnią Strategię Lizbońską, której celem jest przekształcenie do 2010 roku gospodarki UE w najbardziej dynamiczną i konkurencyjną na świecie, gospodarkę opartą na wiedzy. Zgodnie z założeniami przyjętymi w Strategii, jednym z najważniejszych źródeł innowacji jest działalność badawczo-rozwojowa (B+R). Innowacyjność natomiast jest jednym z podstawowych czynników wpływających na produktywność. Polska jako członek UE przyjęła założenia strategii w dokumencie Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2007–2013, to dokument przyjęty przez Radę Ministrów dnia 19 grudnia 2006. Jego autorem jest Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Dokument opisuje obecny stan polskiej gospodarki pod kątem innowacyjności i konkurencyjności oraz stan sektora naukowo-badawczego. Wskazuje pięć głównych celów, jakie powinny zostać osiągnięte w najbliższych latach, zgodnie z założeniami tzw. Strategii Lizbońskiej i opisuje metody ich realizacji: 1. Zwiększenie innowacyjności przedsiębiorstw. 2. Wzrost konkurencyjności polskiej nauki. 3. Zwiększenie roli nauki w rozwoju gospodarczym. 4. Zwiększenie udziału innowacyjnych produktów polskiej gospodarki w rynku międzynarodowym. 5. Tworzenie trwałych i lepszych miejsc pracy. Toruń, choć nie jest metropolią w rozumieniu przytoczonych w tym opracowaniu kryteriów, jest jednak drugim pod względem wielkości miastem regio27 M. Albert, Kapitalizm kontra kapitalizm, Signum, Kraków 1994, s. 131. 42 Remigiusz Najberg, Katarzyna Kamińska nu kujawsko-pomorskiego. Posiada najlepiej zorganizowane zaplecze naukowe oraz szereg instytucji wspierających powstawanie środowisk innowacyjnych z Centrum Transferu Technologii na czele. Ostatnie inwestycje bezpośrednie w regionie korporacji bez wątpienia zasługujących na miano globalnych i uwzględniających w swoich strategiach działania czynnik wiedzy, wpisują się w program rozwoju innowacyjnej gospodarki. Obecnie kształtujące się dopiero elementy współpracy pomiędzy światem nauki i nowoczesnym przemysłem, przenikanie japońskiej kultury organizacji i produkcji, mają szansę wytworzyć efekt synergii powodując dynamiczny rozwój Torunia i zlokalizowanych na jego terytorium przedsiębiorstw. Poznań — miasto oparte na wiedzy Marcin Jurczak | Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Wstęp Wiedza jest najcenniejszym zasobem gospodarki XXI wieku. Wiedza, która bardzo często przyjmuje postać przekazywanej informacji. Co zatem decyduje o tym, że jedne ośrodki stają się centrum gromadzenia i kreowania informacji, a inne pozostają jedynie biernym jej odbiorcą? I jakie cechy spełniać musi ośrodek miejski, aby mógł stanowić punkt powstawania innowacji? 1. Wiedza i innowacje jako podstawa rozwoju Największy potencjał rozwoju gospodarczego mają kraje i regiony, w których istnieją silne jednostki naukowo-badawcze, zdolne do generowania nowej wiedzy i technologii i innowacji. Pojęcie innowacji to kombinacja jednego lub więcej przypadków: wprowadzenia (na rynek) nowego towaru, wprowadzenia nowej metody produkcji, otwarcia nowego rynku, zdobycia nowego źródła surowców lub półfabrykatów, bądź przeprowadzenia nowej organizacji działalności czy funkcjonowania. Pojęcie to może zatem obejmować bardzo szeroki zakres działań, związanych zarówno z samym produktem (materialnym bądź cyfrowym), powstawaniem tego produktu, czy jego zbytem. Może odnosić się tym samym do sytuacji występującej w samym przedsiębiorstwie (produkcja, produkt) jak i czynników zewnętrznych (źródła surowców, nowe rynki). Pojęcie innowacji odnosi się w zależności od potrzeb do tworzenia nowego, bądź optymalizacji istniejącego działania. W gospodarce opartej na wiedzy, podstawowym nośnikiem innowacji stają się produkty i usługi niematerialne, bezpośrednio lub pośrednio związane z występowaniem technologii informacyjnych. Sporą część z nich stanowią dobra luksusowe, produkty i usługi na które pozwolić może sobie mniejsza i jednocześnie zamożniejsza część społeczeństwa. Tym samym rynek produktów „opartych na wiedzy” jest rynkiem bardzo lukratywnym, umożliwiając osiąganie przez producentów wyższego niż przy tradycyjnych dobrach konsumpcyjnych 43 44 Marcin Jurczak poziomu dochodów przy porównywalnym poziomie sprzedaży. To zwiększa z kolei zainteresowanie podmiotów gospodarczych tymże rynkiem. Skuteczne konkurowanie w gospodarce opartej na wiedzy nie jest możliwe za pomocą klasycznych czynników produkcji. Do kapitału i pracy dołączają bowiem: wiedza i informacja. 2. Region jako miejsce lokalizacji innowacji Mówiąc o innowacji coraz częściej przyjmuje się założenie, że miejscem generowania procesów innowacyjnych jest region. Samo miasto bowiem jest jednostką zbyt małą, aby udźwignąć ciężar tych procesów. Stąd też temat innowacji pojawia się w koncepcjach rozwoju regionalnego. Teorie te opierają się na koncepcjach wzrostu endo- i egzogennego. Ten pierwszy warunkują czynniki wewnętrzne, drugi zewnętrzne. Wykorzystywanie zewnętrznych czynników jako determinant rozwoju regionalnego może być jednak nieskuteczne, a cały rozwój okazać się procesem nietrwałym. Można jednak rozważyć także koncepcję, w której sam region rozwija się w oparciu o endogeniczną koncepcję wzrostu (wykorzystując własne zasoby), miasto jako jednostka centralna wykorzystuje natomiast zasoby całego regionu i stanowi dla tego regionu niejako „bramę” umożliwiającą kontakt z innymi miastami i regionami — w dobie gospodarki elektronicznej — na obszarze całego świata. Czynników decydujących o sile regionu (a zatem przekładających się pośrednio także na potencjał miasta) może być wiele. Przy doskonałej konkurencji i zapewnieniu stałych przychodów może to być akumulacja kapitału. Silną determinantą rozwoju jest także kapitał ludzki, (co widać chociażby na przykładzie przepływów wysoko wykwalifikowanych pracowników pomiędzy przedsiębiorstwami skupionymi na jednym obszarze). O sile decydować mogą wprowadzane na rynek nowe produkty czy korzyści wynikające z międzynarodowej wymiany towarów. W każdym z tych przypadków, przy założeniu stałych lub wzrastających przychodów, wystąpi mechanizm długofalowego wzrostu, i co istotne dla stabilności tego wzrostu — napędzanego wewnętrznie. Trwały wzrost musi być ekologicznie podtrzymywalny, zakłada zatem innowacje związane z procesami możliwie nieagresywnymi dla środowiska przyrodniczego (o niskim poziomie produkowanych odpadów, oszczędnie zużywające energię i materiały). Dla przedsiębiorstwa innowacyjność jest konieczna dla utrzymania odpowiedniego poziomu konkurencyjności. Innowacje przekładają się następnie bezpośrednio na rozwój społeczno-gospodarczy. Nie jest możliwe wyznaczenie wszystkich kryteriów, które powinno spełniać „miasto XXI wieku”. Można jedynie wyznaczyć czynniki sprzyjające rozwojowi, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju miasta i regionu w gospodarce opartej na wiedzy. Na rynku globalnym miasta stanęły do bezpośredniej walki konkurencyjnej między sobą. Kluczowa dla tej walki okazuje się właśnie zdolność do przyciągania i kreowania innowacji. Poznań — miasto oparte na wiedzy 45 3. Poznań — silne miasto akademickie Dysponując ludnością przekraczającą pół miliona mieszkańców (dokładnie 566 546 na dzień 30.06.2006), Poznań jest piątym co do wielkości miastem w Polsce. Tak naprawdę porównywać go możemy jedynie z dwoma innymi ośrodkami. Zarówno Warszawa z racji pełnionych funkcji administracyjnych, jak i historycznie przemysłowa Łódź, nie mogą być porównywane z tym miastem. Tak więc rozwój i dynamikę wzrostu Poznania najłatwiej porównać do Wrocławia i Krakowa. Ze względu na cechy społeczno-kulturowe, trudno także porównywać Poznań z państwami porównywalnymi wielkością, zlokalizowanymi na obszarze innych krajów, Unii Europejskiej i nie tylko. Miasto Poznań promowane jest jako silny ośrodek akademicki. Stał on się bowiem znanym w kraju, ale także poza jego granicami (co potwierdza chociażby rosnąca liczba studentów z zagranicy) skupiskiem uczelni wyższych. Zlokalizowane są tu uczelnie wszystkich dziedzin, od Uniwersytetu, poprzez uczelnie ekonomiczne, rolnicze, techniczne, na najbardziej specjalistycznych (medycznych i artystycznych) kończąc. Według wcześniejszej kolejności są to następujące uczelnie: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Akademia Ekonomiczna, Akademia Rolnicza, Politechnika Poznańska, Uniwersytet Medyczny i Akademia Muzyczna. Sieć uczelni publicznych uzupełniana jest przez uczelnie prywatne. Co istotne, uczelnie publiczne służą nie tylko mieszkańcom miasta. Sporą część zdobywających edukację stanowią właśnie mieszkańcy regionu Wielkopolski. Zgodnie z danymi Urzędu Miasta Poznania, w czasie trwania roku akademickiego liczba mieszkańców Poznania zwiększa się nawet o jedną piątą. Silny potencjał edukacyjny (co przekłada się na możliwości rozwoju nauki) jest cechą predestynującą Poznań do umieszczenia na liście miast opartych na wiedzy. Coraz częściej uczelnie próbują na własną rękę wprowadzać innowacje. Przykładem jest Uczelniane Centrum Innowacji i Transferu Technologii, działające przy Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Misją UCITT jest służenie lepszemu wykorzystaniu intelektualnego i technicznego potencjału uczelni, w celu poprawy współpracy ze światem gospodarczym. Tego typu jednostka ma przede wszystkim wspierać transfer technologii, kształtować i promować działania proinnowacyjne i przedsiębiorczość, zarówno wśród młodzieży jak i kadry akademickiej. 4. Rozwój gospodarczy miasta Poznania Obok potencjału akademickiego istotna cecha miast opartego na wiedzy pozostaje również duża liczba podmiotów gospodarczych, zarówno krajowych jak i zagranicznych. Z punktu widzenia rozwoju, cenne mogą być zarówno te pierwsze, gdy zdolne są do wprowadzania na rynek nowych sposobów organizacji działania, nowego spojrzenia na produkty i usługi, ale także te drugie, jełki przyczyniają się do transferu innowacji z innych obszarów. Działalność podmiotów zagranicznych wiąże się nierzadko z przenoszeniem w okolice miasta Poznania wysoko wyspecjalizowanej produkcji z innych obszarów Europy, 46 Marcin Jurczak wraz z transferem technologii do zakładu poznańskiego (np. produkcja leków Glaxo-Smith Kline, fabryka autobusów MAN-STAR Trucks & Buses, czy stale rozbudowywany zakład Volkswagena w podpoznańskim Antoninku). Lokalizacja tego typu działalności powoduje, że do regionu wprowadzane są zagraniczne rozwiązania i standardy korporacyjne, a innowacje związane z organizacją czy technologią produkcji maja szansę zostać przekazane do innych podmiotów, współpracujących z danym koncernem. Szybki rozwój gospodarczy sprawia, że kadry akademickie wymagają ciągłego szkolenia i dostosowywania wiedzy do zmian. Niezbędne dla utrzymania poziomu kształcenia na uczelniach okazuje się zatem zaplecze pozwalające na kontakt z podmiotami, w których ma miejsce praktyczne zastosowanie wiedzy. Wsparcie uczelni wyższych praktyką gospodarczą pozwala także na skuteczniejsze prowadzenie działań w zakresie badań i rozwoju — tak bardzo potrzebnych do kreowania innowacji. O poziomie innowacji świadczyć będzie zatem efektywność współpracy sektora prywatnego ze szkolnictwem wyższym. Ogniwem pośrednim, pomiędzy jednostkami prywatnymi a uczelniami publicznymi są także inne organizacje: inkubatory, parki technologiczne i strefy ekonomiczne — samoistnie bez dwóch podstawowych grup nie występujące. Tab. 1. Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej (I kwartał 2006, według województw) Współczynnik aktywności zawodowej Województwo Wskaźnik zatrudnienia lubelskie 55,6 % mazowieckie 48,1 % mazowieckie 56,4 % lubelskie 47,4 % wielkopolskie 55,5 % wielkopolskie 47,4 % podlaskie 54,2 % podlaskie 45,8 % pomorskie 53,6 % małopolskie 45,7 % średnia krajowa: 53,5 % średnia krajowa: 44,9 % Województwo Źródło: Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej województw, GUS, 2006. Optymistyczne spojrzenie w przyszłość sugerują dane dotyczące aktywności ekonomicznej ludności. Zarówno wskaźnik poziomu zatrudnienia, jak i współczynnik aktywności zawodowej sytuują województwo Wielkopolskie w krajowej czołówce (tabela 1). Daje to solidne podstawy do dalszego, endogenicznego wzrostu miasta. 5. Rola infrastruktury w kreowaniu innowacji W kreowaniu innowacji niezwykle istotną rolę odgrywa infrastruktura. Chodzi tu przede wszystkim o infrastrukturę związaną z transportem i łącznością, in- Poznań — miasto oparte na wiedzy 47 frastrukturę wodnokanalizacyjną czy energetyczną. O specyfice infrastruktury decydują jej cechy: długi okres dojrzewania i realizacji inwestycji (przy jednocześnie długim okresie użytkowania) oraz problemy ze starzeniem się obiektów w wyniku zmian ekonomicznych (zanik popytu) czy technologicznych (dotyczy zwłaszcza obiektów związanych z transportem i łącznością). Infrastruktura ma często charakter prorozwojowy. Ze względu na wysokie nakłady progowe i koszty inwestycji bardzo często nie jest możliwe tworzenie infrastruktury przez podmioty prywatne (wyspecjalizowana grupa podmiotów prywatnych może jednak uczestniczyć w tworzeniu infrastruktury, na przykład poprzez partnerstwo publiczno-prywatne). Infrastruktura ta pozostaje jednak niezbędnym warunkiem dla funkcjonowania sfery przedsiębiorstw. Racjonalnie działające podmioty prywatne będą lokalizować się tam, gdzie dostęp do infrastruktury jest na możliwie jak najwyższym poziomie. Stąd też inwestycje w infrastrukturę traktowane są często jak magnes przyciągający kapitał prywatny i nowe przedsiębiorstwa. W kreowaniu innowacji największe znaczenie ma infrastruktura związana z łącznością i transportem. Łączność ma znaczenie przede wszystkim przy przesyłaniu informacji. Przesyłanie informacji nabiera zaś szczególnego znaczenia zwłaszcza dla przedsiębiorstw posiadających wiele jednostek organizacyjnych — w tym przede wszystkim korporacji międzynarodowych. Rośnie rola podmiotów zajmujących się profesjonalnie infrastrukturą telekomunikacyjną, obserwuje się także zjawisko komercjalizacji jednostek badawczo-rozwojowych. Przykładowo: Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe działające od roku 1993, pierwotnie pracowało przede wszystkim na potrzeby nauki, obecnie coraz częściej świadczy usługi dla przedsiębiorstw prywatnych. Innowacje związane są z nowoczesnymi produktami i usługami, skierowanymi do społeczeństwa żyjącego w gospodarce opartej na wiedzy. To społeczeństwo charakteryzuje z jednej strony „głód” informacji (zaspokajany poprzez wykorzystywanie infrastruktury łączności) jak i chęć nawiązywania bezpośredniego kontaktu (tu przydatna okazuje się być infrastruktura transportowa). Dobrze rozwinięta infrastruktura transportowa oznacza dla mieszkańców miasta możliwość zwiększania własnej mobilności, poczucia wolności i niezależności. Z punktu widzenia miasta istotne jest położenie przy ważnych szlakach komunikacyjnych: drogowych (w przypadku Poznania: drogi krajowe 2, 5, 11 i międzynarodowe, w tym droga E-30 z Berlina przez Warszawę do Moskwy) i kolejowych (magistrala E-20 w relacji wschód–zachód). Oprócz samej dostępności infrastruktury ważna jest jej jakość — stąd ostatnia modernizacja Poznańskiego Węzła Kolejowego — oprócz nowego systemu zasilania i sterowania ruchem kolejowym na obszarze aglomeracji, wzrośnie komfort podróżowania, między innymi poprzez dostosowanie linii kolejowych magistrali E-20 do prędkości 160 km/h, co bezpośrednio przełoży się na skrócenie czasów przejazdu. Infrastruktura komunikacyjna pozostaje w wielu miejscach wąskim gardłem. Do dziś nierozwiązany pozostaje problem ul. Bukowskiej, spowalniając rozwój lotniska Ławica. Według danych Portu Lotniczego Ławica, w roku 2006 odprawiono z niego 670 702 pasażerów, co oznacza wzrost o ponad 60 procent względem liczby 418 568 pasażerów odprawionych rok wcześniej. Dojazd do lotniska pozostał natomiast niezmieniony — od strony centrum miasta nadal umożliwia 48 Marcin Jurczak go jedynie wąska, jednojezdniowa ulica. Jedyną zmianą było wprowadzenie od września 2006 roku nowego układu linii autobusowych w tej części miasta, w tym uruchomienie nowej linii L w relacji Dworzec Główny PKP–Lotnisko Ławica. Dostępność międzynarodowego portu lotniczego coraz częściej stawiana jest przez inwestorów jako warunek konieczny lokalizacji inwestycji. 6. Przemysł innowacyjny miasta Nie jest możliwe precyzyjne zmierzenie poziomu innowacyjności. Można opierać się na porównywaniu PKB na mieszkańca, jednak przy diametralnie różnej liczbie mieszkańców poszczególnych miast i regionów, porównanie takie może być nieobiektywne. Także analiza wszystkich wartości bezwzględnych (dotyczących liczby jednostek naukowo-badawczych, czy nakładów na inwestycje lub innowacje). Jednym z nielicznych sposobów oceny wdrożenia innowacji pozostaje analiza zmian zachodzących na przestrzeni lat. W Wielkopolsce, w działalności badawczej i rozwojowej zatrudnionych w roku 2004 było 12 136 osób. Rok później liczba ta spadła do 11 730. Największy spadek dotknął uczelnie wyższe (z 9731 do 9347 pracowników). Można zatem przyjąć, że poziom zatrudnienia w sektorze B+R, nie licząc uczelni wyższych (dla których spadek ilości kadr był zresztą głównie ilościowy, a nie jakościowy, liczba pracowników ze stopniem naukowym profesora, doktora habilitowanego czy doktora wzrosła), nie ulega większym zmianom. Rośnie także liczba zlokalizowanych na terenie województwa jednostek badawczych i rozwojowych (tabela 2), w roku 2006 było ich 86, w tym większość w samym Poznaniu. Tab. 2. Jednostki w działalności badawczej i rozwojowej w województwie wielkopolskim rok 2000 rok 2005 rok 2006 ogółem, w tym: 82 71 86 jednostki naukowe i badawczo-rozwojowe 26 20 20 1 4 5 45 38 52 szkoły wyższe 9 9 9 pozostałe jednostki 1 — — jednostki obsługi nauki jednostki rozwojowe Źródło: Rocznik statystyczny województwa wielkopolskiego, Urząd Statystyczny w Poznaniu, 2006. Wraz ze wzrostem ilości podmiotów działających w sektorze B+R, rosną także nakłady na działalność badawczo-rozwojową. Po niewielkim spadku na początku obecnej dekady, nakłady na innowacyjną działalność w przemyśle rosną. Od kilku lat, na niezmienionym, dobrym poziomie utrzymuje się też w wo- Poznań — miasto oparte na wiedzy 49 jewództwie Wielkopolskim poziom nakładów kapitałowych na badania i rozwój przedsiębiorstw. Podsumowanie W opinii Autora, miasto Poznań znajduje się na ścieżce trwałego wzrostu gospodarczego. Przyczyn tego stanu rzeczy jest kilka. Z jednej strony miasto charakteryzuje obecnie stabilna sytuacja gospodarczą regionu oraz duży potencjał jego dalszego wzrostu. Samo miasto posiada natomiast wysoką pozycję ekonomiczną, m.in. poprzez prężnie działające (i coraz liczniejsze) przedsiębiorstwa prywatne. Do tego dochodzi legendarna niemal gospodarność i pracowitość mieszkańców miasta, sprawiając że poziom konkurencyjności samego miasta jak i regionu utrzymuje się na wysokim poziomie. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne — miejsce Polski w świecie Tomasz Sawicki, Barbara Szmyt | Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Wstęp Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) do kraju skutkuje pobudzeniem jego gospodarki, tworzeniem nowych miejsc pracy, transferem nowych technologii. W skali gminy lokalizacja przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego może świadczyć o jej konkurencyjności oraz atrakcyjności na tle innych gmin. Stwierdzenie to można odnieść do skali międzynarodowej — lokowanie inwestycji w danym kraju świadczy o istniejących tam korzystnych warunkach do prowadzenia działalności gospodarczej. W niniejszym opracowaniu autorzy podejmują próbą przeanalizowania światowych trendów w zakresie i kierunkach BIZ od początku lat 90. XX wieku. Wskazane zostaną najczęściej obierane przez inwestorów zagranicznych kierunki geograficzne oraz główne przyczyny, które powodowały ich zmianę. Szczególną uwagę autorzy poświęcą miejscu, jakie w inwestycjach korporacji transnarodowych zajmuje Polska — podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie, na ile Polska wykorzystała swoją szansę wynikającą z transformacji ustrojowej oraz jak wypada na tle innych państw regionu. Autorzy poruszą również kwestię przyszłości BIZ na świecie oraz pokażą, w jakich barwach rysuje się przyszłość naszego kraju pod tym względem. 1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na świecie Według zaleceń OECD, za BIZ uznaje się inwestycje mające na celu długotrwały, przynoszący dochód związek pomiędzy inwestorem, a jednostką, w którą inwestuje, dające inwestorowi możliwość wpływu na zarządzanie przedsiębiorstwem.1 W Polsce, zgodnie ze wskazaniami OECD, Polska Agencja Informacji 1 OECD Benchmark Definition of foreign direct investment. Third edition, OECD Publications, Paryż 1996. 51 52 Tomasz Sawicki, Barbara Szmyt i Inwestycji Zagranicznych SA odnotowuje w statystykach tylko te przedsiębiorstwa, w których udział właściciela zagranicznego przekracza 10%, a suma inwestycji jest nie mniejsza niż 1mln USD. W skład BIZ wchodzą: transfery kapitału przeznaczone na zakup udziałów, pożyczki własne (od firmy-inwestora dla przedsiębiorstw zależnych) oraz reinwestycje zysków w rozwój firmy zależnej. Niestety, nie we wszystkich krajach sposób zbierania i opracowywania danych jest jednakowy, co powoduje częste rozbieżności i utrudnia dokonywanie porównań międzynarodowych. W latach 1991–2000 w globalnej wartości przepływów bezpośrednich inwestycji zagranicznych odnotowywano znaczącą tendencję wzrostową; według danych Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD) w 2000 roku wynosiły one 1387 mld USD (rys. 1). Jednak w kolejnych latach na świecie nastąpił spadek aktywności inwestycyjnej korporacji transnarodowych, spowodowany między innymi osłabieniem koniunktury gospodarczej na świecie oraz spadkiem liczby fuzji i przejęć. W 2004 nastąpił ponowny wzrost zainteresowania przedsiębiorców podejmowaniem działalności inwestycyjnych w skali globalnej, a suma zainwestowanego kapitału wyniosła 612 mld USD. 1387 1400 1200 1086 1000 817 800 690 600 400 209 200 159 167 560 482 385 334 225 256 678 612 r. r. 04 20 20 03 r. r. 20 02 r. 01 20 20 00 r. r. 99 19 98 r. 19 19 97 r. r. 96 19 19 95 r. r. 94 19 19 93 r. r. 92 19 91 19 19 90 r. 0 Rys. 1. Przepływy BIZ na świecie w latach 1990–2004 (mld USD) Źródło: opracowanie własne na podst.: Lista największych inwestorów zagranicznych w Polsce, grudzień 2004. PAIiIZ, http://paiz.gov.pl/files/?id_plik=882 oraz Lista największych inwestorów zagranicznych w Polsce, grudzień 2002. PAIiIZ, http://paiz.gov.pl/files/?id_plik=280. Data pobrania 25.04.2006 r. Dla Polski bardzo istotne są tendencje wartości przepływów BIZ w regionie Europy Środkowej i Wschodniej, na którym inwestorzy i analitycy skupiają szczególną uwagę. Niekorzystne trendy na świecie miały również swoje konsekwencje dla tego regionu jednak nie były one tak znaczne jak w skali światowej. Od początku lat dziewięćdziesiątych odnotowywano tendencję wzrostową przepływów BIZ (rys. 2), jedynie z niewielkimi spadkami w latach 1994, 1996, 2001 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne — miejsce Polski w świecie 53 i 2003 w stosunku do roku poprzedniego. Od 1999 roku wartość przepływów corocznie przekracza 25 mld USD. Od 2004 zauważa się ponowny wzrost zainteresowania inwestorów zagranicznych krajami Europy Środkowej i Wschodniej, co wynika przede wszystkim z faktu rozszerzenia Unii Europejskiej. 40 36,5 35 31,2 30 26,5 27,5 26,4 25 27 22,5 19 20 14,8 15 10 5 2,6 0,6 4,7 13,6 7,1 6,3 r. 04 r. 20 03 r. 20 r. 02 20 01 r. 20 00 r. 20 r. 99 19 98 r. 19 r. 97 19 96 r. 19 r. 95 19 94 r. 19 r. 93 19 92 r. 19 91 19 19 90 r. 0 Rys. 2. Przepływy BIZ do Europy Środkowowschodniej w latach 1990–2004 (mld USD) Źródło: opracowanie własne na podst.: Lista największych inwestorów zagranicznych w Polsce, grudzień 2004, op.cit. oraz Lista największych inwestorów zagranicznych w Polsce, Grudzień 2002, op.cit. 2. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce Od połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku Polska była liderem wśród państw Europy Środkowej i Wschodniej pod względem wielkości napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych. W ostatnich latach straciła jednak swoją pozycję na rzecz Rosji, utrzymując drugie miejsce pośród 19 państw regionu (w 2004 wartość BIZ dla Rosji wynosiła 10 mld USD, a dla Polski 5,2 mld USD). 2 Kluczowym czynnikiem sprzyjającym pozyskaniu inwestorów zagranicznych przez Polskę był proces transformacji ustrojowej w kierunku gospodarki rynkowej, dzięki któremu poprawie uległ klimat inwestycyjny oraz mogły powstać sprzyjające zagranicznym inwestorom warunki ekonomiczne, prawne i infrastrukturalne. Uzyskanie w 1996 roku członkostwa w OECD stworzyło gwarancję wprowadzenia w Polsce przepisów i procedur stosowanych wobec inwestorów zagranicznych w krajach wysoko rozwiniętych. Na podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej naszego kraju miało również wpływ wzmocnienie stabilności 2 Lista największych inwestorów zagranicznych w Polsce, grudzień 2004, op.cit. 54 Tomasz Sawicki, Barbara Szmyt geopolitycznej poprzez przystąpienie w 1999 roku do NATO oraz rozpoczęcie negocjacji o członkostwo w Unii Europejskiej (1998). Zmiany pozycji Polski zauważyć także można w skali całego świata. W latach 1990–1992 Polska znajdowała się w ósmej dziesiątce krajów pod względem rzeczywistych inwestycji zagranicznych. W roku 1993 pozycja naszego kraju uległa poprawie i przez 8 kolejnych lat Polska plasowała się w piątej dziesiątce wśród 140 najlepiej rozwiniętych państw świata (w roku 1995 zajmowała rekordowe 40 miejsce). Jednak po tym okresie, wraz z ciągle postępującym rozwojem ekonomicznym wielu gospodarek światowych, Polska w klasyfikacji znacząco spadła na miejsca poniżej siódmej dziesiątki. Spadek Polski we wspomnianej klasyfikacji związany jest między innymi z przejściem naszego kraju do grupy państw, które posiadając duży potencjał inwestycyjny nie wykorzystują go w pełni, a realne inwestycje zagraniczne są mniejsze od potencjalnych (tabela 1). W tej grupie znajdują się również inne kraje wysoko rozwinięte takie jak: Niemcy, Australia, Austria, Kanada, Włochy, Norwegia, Stany Zjednoczone. Wcześniej, w latach 1990–2000, Polska znajdowała się w grupie krajów całkowicie wykorzystujących swoje możliwości inwestycyjne wraz z m.in. Francją, Danią, Finlandią, Szwajcarią, Szwecją, Belgią, Holandią, Luksemburgiem oraz niektórymi krajami Europy Środkowej i Wschodniej (Czechami, Słowacją, Estonią). Wynika z tego, że sytuacja Polski w bezpośrednich inwestycjach zagranicznych uległa pogorszeniu, ponieważ zatrzymujemy na terenie kraju niewykorzystany potencjał. Mały potencjał rozwoju BIZ Duży potencjał rozwoju BIZ Tab. 1. Wykorzystanie potencjału do przyciągania BIZ w roku 2003 Duża ilość projektów BIZ Mała ilość projektów BIZ Bahamy, Bahrajn, Belgia i Luksemburg, Botswana, Brazylia, Brunei, Bułgaria, Chile, Chiny, Chorwacja, Cypr, Czechy, Dania, Dominikana, Estonia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Hong Kong, Irlandia, Izrael, Katar, Kazachstan, Kostaryka, Litwa, Łotwa, Meksyk, Panama, Portugalia, Singapur, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, Trynidad i Tobago, Tunezja, Węgry, Wietnam Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Białoruś, Filipiny, Grecja, Islandia, Iran, Japonia, Jordan, Kanada, Korea Pd., Kuwejt, Liban, Libia, Malezja, Malta, Niemcy, Norwegia, Nowa Zelandia, Oman, Polska, Rosja, Stany Zjednoczone, Tajlandia, Tajwan R.O.C., Ukraina, Wielka Brytania, Włochy, ZEA Albania, Angola, Armenia, Azerbejdżan, Boliwia, Ekwador, Etiopia, Gambia, Gruzja, Gujana, Honduras, Jamajka, Kolumbia, Kongo, Macedonia, Mali, Maroko, Mołdawia, Mongolia, Mozambik, Namibia, Nigeria, Nikaragua, Peru, Rumunia, Sudan, Syria, Togo, Tanzania, Uganda, Zambia Algieria, Bangladesz, Benin, Burkina Faso, Dem. Rep. Konga, Egipt, Gabon, Ghana, Gwatemala, Gwinea, Haiti, Indie, Indonezja, Jemen, Kamerun, Kenia, Kirgistan, Madagaskar, Malawi, Myanmar, Nepal, Niger, Pakistan, Papua Nowa Gwinea, Paragwaj, RPA, Rwanda, Salwador, Senegal, Sierra Leone, Sri Lanka, Surinam, Tadżykistan, Turcja, Urugwaj, Uzbekistan, Wenezuela, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zimbabwe Źródło: World Investment Report 2005. UNCTAD. United Nations Publications, Genewa 2005, s. 25. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne — miejsce Polski w świecie 55 12 10,6 9,57 10 7,89 8 6 5,2 4 2,83 7,86 7,12 6,06 5,68 6,42 2,51 1,49 2 r. r. 20 04 r. r. r. r. r. r. r. 20 03 20 02 20 01 20 00 19 99 19 98 19 97 19 96 r. r. 19 95 19 94 19 93 r. 0 Rys. 3. Napływ kapitału zagranicznego do Polski w latach 1993–2004 (w mld USD) Źródło: Lista największych inwestorów zagranicznych w Polsce, grudzień 2004. op.cit. Wg danych Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych, która co roku przeprowadza badania dotyczące wielkości kapitału zagranicznego zainwestowanego w Polsce, napływ inwestycji zagranicznych do naszego kraju w ciągu ostatniego dziesięciolecia charakteryzował się dużymi fluktuacjami, znaczące były zarówno spadki jak i wzrosty tych wartości (rys. 3). W roku 1993, wartość napływu kapitału zagranicznego do Polski wynosiła 2,83 mld USD. W roku kolejnym wartość ta spadła do 1,49 mld USD, aby potem aż do roku 1998 odnotowywać ciągły wzrost. W roku 1999 ponownie odnotowano zmniejszenie napływu kapitału zagranicznego, jednak w roku 2000 napływ ten był rekordy i wyniósł 10,6 mld USD. W konsekwencji spadkowych tendencji światowych, w latach 2001–2002 zanotowano znaczące zmniejszenie napływu kapitału zagranicznego do Polski, co było potwierdzeniem wcześniejszych prognoz PAIiIZ oraz instytucji międzynarodowych takich jak UNCTAD i Economist Itelligence Unit. Od 2003 zauważalne jest zahamowanie tendencji spadkowej i ustabilizowanie się napływu kapitału zagranicznego. W 2004 roku wartość napływu kapitału zagranicznego wynosiła 7,86 mld USD. Jest to wartość najwyższa od 2000 roku, kiedy to odnotowano rekordowy napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski. Wartość napływu w roku 2004 była wyższa w stosunku do roku poprzedniego o 1,44 mld USD. Zmiany w napływie bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski od początku lat dziewięćdziesiątych wywołane są między innymi gwałtownym wzrostem liczby podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego. W 1993 roku, na pierwszej liście opublikowanej przez PAIZ3, znalazły się 193 firmy, które zainwestowały w Polsce powyżej 1 mln USD, w 1995 — 362, w 1997 — 585, 3 PAIZ — Państwowa Agencja Inwestycji Zagranicznych S.A. — do 2003 r. agencja wspierająca inwestycje zagraniczne w Polsce. W 2003r. połączona z Polską Agencją Informacyjną S.A., tworząc Polską Agencję Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A. (PAIiIZ), która przejęła zadania PAIZ. 56 Tomasz Sawicki, Barbara Szmyt w 2000 — 885, natomiast w roku 2004 na Liście Inwestorów pojawiło się 1101 podmiotów. Firmy te pochodzą z wielu różnych krajów, szczególnie tych będących „starymi” członkami Unii Europejskiej. Jednak na początku lat dziewięćdziesiątych (1992–1997) duża część napływu kapitału zagranicznego do Polski pochodziła ze Stanów Zjednoczonych. W tamtym okresie także duże znaczenie miały Włochy, Niemcy, kapitał międzynarodowy oraz od 1995 roku Francja i Wielka Brytania. W latach 1998 i 1999 pierwsze miejsce w napływie kapitału zagranicznego do Polski zajmowały Niemcy, drugie Stany Zjednoczone, a trzecie Francja. Wtedy właśnie znaczącego znaczenia w napływie kapitału zaczęły nabierać Niderlandy, Rosja, Belgia, Szwecja oraz Szwajcaria. Od 2000 roku pierwsze miejsce w napływie kapitału do Polski bezustannie zajmuje Francja (w ciągu 5 lat kapitał zainwestowany przez to państwo w naszym kraju wzrósł o ponad 100% i w 2004 roku wynosił 16 mld USD). W latach 2000–2002 drugie miejsce w napływie kapitału zajmowały Stany Zjednoczone, a trzecie Niemcy. Sytuacja uległa zmianie w latach 2003 i 2004 kiedy to Holandia znacznie zwiększyła zainwestowany kapitał zajmując drugą pozycję w napływie kapitału zagranicznego, spychając jednocześnie Stany Zjednoczone na trzecie miejsce. Niemcy cały czas znajdują się w pierwszej szóstce tej klasyfikacji, a jest to spowodowane faktem, iż z tego kraju pochodzi największa liczba inwestorów. W ostatnich latach na znaczeniu zyskała Korea Południowa oraz Japonia. Jednak cały czas największe nakłady inwestycyjne ponoszą kraje europejskie, 70% napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski pochodzi z krajów Unii Europejskiej. 3. Uwarunkowania i perspektywy rozwoju BIZ Jak wynika z raportu przygotowanego przez Konferencję Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju4, perspektywy rozwoju BIZ w latach 2005–2008 jawią się w dość jasnych barwach. Z ankiet przeprowadzonych wśród wyższej kadry menedżerskiej korporacji transnarodowych, ekspertów zajmujących się inwestycjami zagranicznymi oraz przedstawicieli krajowych agencji wspierania inwestycji5 wyłania się optymistyczny obraz, dający podstawy, aby sądzić, że po silnym spadku BIZ w roku 2001, czeka nas okres przyspieszonego wzrostu inwestycji. Jak pokazuje rysunek 4, ponad połowa zapytanych ekspertów i menedżerów oraz 81% agencji wspierania inwestycji przewidywało wzrost bezpośrednich inwestycji zagranicznych w skali świata w latach 2005–2006. Ich projekcje na lata następne są jeszcze bardziej optymistyczne. Na to, czy przedstawione powyżej przewidywania będą realizowane, wpływ będzie miał szereg czynników o charakterze zarówno czysto ekonomicznym, jak i z pogranicza polityki i ekonomii. Wiele zależeć będzie od wzrostu światowego PKB jako jednego z głównych czynników pobudzających BIZ. Z jednej strony wzrost gospodarczy w kraju pochodzenia inwestora pozwala na pozyskiwanie 4 Prospects for Foreign Direct Investment and the Strategies of Transnational Corporations, 2005–2008. UNCTAD, United Nations Publications, Genewa 2005. 5 W Polsce agencją wspierania inwestycji jest Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne — miejsce Polski w świecie 57 środków na inwestycje (m.in. dzięki większym zyskom firm oraz łatwiejszemu uzyskiwaniu pożyczek), z drugiej zaś, wzrost gospodarczy w kraju lokowania inwestycji powoduje w nim wzrost popytu, co dodatkowo zwiększa jego atrakcyjność. Stąd zagrożeniem jest spowolnienie gospodarcze zwłaszcza w wysoko rozwiniętych krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych. Korporacje transnarodowe Eksperci Wzrost Agencje wspierania inwestycji 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Korporacje transnarodowe Bez zmian Eksperci Agencje wspierania inwestycji Spadek Rys. 4. Perspektywy rozwoju BIZ w latach a) 2005–2006 i b) 2007–2008 Źródło: Prospects for Foreign Direct Investment and the Strategies of Transnational Corporations, 2005–2008. UNCTAD, United Nations Publications, Genewa 2005. s. 11–12. Na to, czy przedstawione powyżej przewidywania będą realizowane, wpływ będzie miał szereg czynników o charakterze zarówno czysto ekonomicznym, jak i z pogranicza polityki i ekonomii. Wiele zależeć będzie od wzrostu światowego PKB jako jednego z głównych czynników pobudzających BIZ. Z jednej strony wzrost gospodarczy w kraju pochodzenia inwestora pozwala na pozyskiwanie środków na inwestycje (m.in. dzięki większym zyskom firm oraz łatwiejszemu uzyskiwaniu pożyczek), z drugiej zaś, wzrost gospodarczy w kraju lokowania inwestycji powoduje w nim wzrost popytu, co dodatkowo zwiększa jego atrakcyjność. Stąd zagrożeniem jest spowolnienie gospodarcze zwłaszcza w wysoko rozwiniętych krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych. Ważne z punktu widzenia atrakcyjności inwestycji będą utrzymujące się na światowych rynkach poziomy stóp procentowych. Ich wzrost w Stanach Zjednoczonych oraz podnoszenie ceny pieniądza przez Europejski Bank Centralny czyni kredyty droższymi, a co za tym idzie zmniejsza rentowność inwestycji. Nie bez wpływu pozostaną ceny ropy i surowców na rynkach światowych. Ich wzrost może działać dwojako — po pierwsze będzie podnosić koszty, a co za tym idzie, zniechęcać do inwestowania, z drugiej zaś strony spowoduje zwiększenie zainteresowania lokowaniem pieniędzy w przemysł surowcowy. Ostatnim z kluczowych czynników ekonomicznych będą wzajemne kursy na rynkach walutowych, ze szczególnym uwzględnieniem pozycji dolara amerykańskiego. Inwestorzy zza oceanu będą bowiem w zależności od kursu swojej waluty decydować o transferach zysków do firm-matek. Ze wspomnianych aspektów polityczno-ekonomicznych, za najważniejszy należy uznać stopień dalszej liberalizacji rynków, w tym obniżanie stawek po- 58 Tomasz Sawicki, Barbara Szmyt datku dochodowego od firm (w ostatnich latach CIT w krajach OECD spadł z 29,7% do 26,5%). Tab. 2. Najbardziej atrakcyjne kraje pod względem inwestycyjnym IX 2003 X 2004 kraj kraj wskaźnik 1. Chiny Chiny 2,03 2. USA USA 1,45 3. Meksyk Indie 1,40 4. Polska UK 1,25 5. Niemcy Niemcy 1,17 6. Indie Francja 1,03 7. UK Australia 1,00 8. Rosja Hong Kong 0,99 9. Brazylia Włochy 0,98 10. Hiszpania Japonia 0,97 11. Francja Rosja 0,97 12. Włochy Polska 0,96 13. Czechy Hiszpania 0,96 14. Kanada Czechy 0,93 15. Japonia Malezja 0,92 Źródło: A. T. Kearney’s 2004 FDI Confidence Index. Global Business Policy Council, 2004, s. 44. Aby wskazać prawdopodobne kierunki przepływów BIZ w najbliższych latach można przytoczyć wyniki badań atrakcyjności inwestycyjnej poszczególnych krajów przeprowadzonych przez firmę doradczą A. T. Kearney.6 Jest to ranking oparty na ankietach przeprowadzanych wśród kierowników 1000 największych firm świata, które generują 90% bezpośrednich inwestycji zagranicznych i polega na odpowiedzi na proste pytanie — „Czy dany kraj jest dla Państwa interesującym miejscem do podjęcia działalności gospodarczej?”. Pięć krajów zajmujących najwyższe miejsca w zestawieniu przyciągało od pierwszej edycji rankingu w 1998 roku średnio 37% wszystkich światowych inwestycji. 6 A. T. Kearney’s 2004 FDI Confidence Index, Global Business Policy Council, 2004. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne — miejsce Polski w świecie 59 Najczęściej wybieranymi krajami do lokalizacji inwestycji zagranicznych będą z pewnością dwie wielkie, szybko rozwijające się gospodarki azjatyckie — Chiny i Indie, mające silne wsparcie w Hongkongu, Singapurze i Malezji — krajach, które zanotowały największy wzrost postrzeganej atrakcyjności. Tradycyjnie silną pozycję utrzymują Stany Zjednoczone, choć ich przewaga nad Indiami maleje, a w przypadku produkcji przemysłowej Indie są częściej wybierane niż USA. Swoją pozycję odbudowują kraje Europy Zachodniej. Od 3 lat na pozycji lidera znajdują się Chiny, które są wskazywane jako najlepszy wybór przy niemal wszystkich rodzajach działalności gospodarczej — zarówno w przypadku usług, jak i przemysłu lekkiego i ciężkiego. Zagrożeniem dostrzeganym przez inwestorów jest możliwość przegrzania się chińskiej gospodarki. Dużo bardziej podatni na takie obawy są inwestorzy azjatyccy, którzy znacznie niżej oceniają gospodarkę tego najszybciej rozwijającego się kraju świata. Dla amerykańskich i europejskich przedsiębiorców perspektywy wyższych niż na innych rynkach wschodzących zyski z nadwyżką rekompensują ryzyko. Indie zyskują głównie ze względu na dobre przygotowanie zawodowe pracowników, ich zdolności w sferze technologii informacyjnych oraz będącą pozostałością po dominium brytyjskim dobrą znajomość języka angielskiego. Szczególnie zainteresowane inwestycjami w Indiach są firmy telekomunikacyjne, farmaceutyczne oraz wysokich technologii stawiające na badania i rozwój (m.in. produkcja półprzewodników). „Nowe” kraje członkowskie Unii Europejskiej zaskakująco straciły w rankingu w porównaniu do poprzedniego zestawienia, z Polską spadającą z 4. na 12. miejsce. Wśród największych zagrożeń dla BIZ w unijnych krajach Europy Środkowowschodniej wymieniane są: słaba infrastruktura (67% wskazań), korupcja i brak przejrzystości życia publicznego (60%), utrata przewagi w postaci niskich kosztów (53%). Przystąpienie do UE może mieć dwojakie skutki — o ile z pewnością przyspieszy rozwój infrastrukturalny nowych krajów członkowskich oraz ułatwi handel ze „starymi” krajami Wspólnoty (uproszczona odprawa, znoszenie ceł), o tyle względnie szybki wzrost gospodarczy będzie miał wpływ na zwiększenie płacowych i pozapłacowych obciążeń pracodawców. Tym niemniej, jak wynika z projekcji UNCTAD7, płace w „nowych” krajach członkowskich, z wyjątkiem Cypru, Malty i Słowenii, nie powinny przekroczyć 40% średniej płacy w krajach „Starej Piętnastki”. Inwestorzy żywią również obawy, że członkostwo w UE pociągnie za sobą dalsze rozbudowanie już i tak nadmiernej biurokracji. Sytuacja Polski rysuje się w perspektywie następnych kilku lat pomyślnie. Najlepiej mogą świadczyć o tym wyniki oceny swojej działalności w Polsce przez inwestorów zagranicznych. Spośród 32 ankietowanych przedstawicieli dużych przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego, żaden z nich nie wyrażał niezadowolenia z decyzji o zainwestowaniu pieniędzy w Polsce (rys. 5). 7 World Investment Report 2005, UNCTAD. United Nations Publications, Genewa 2005, s. 87. 60 Tomasz Sawicki, Barbara Szmyt Bardzo pozytywnie 9,4 % 75 % Pozytywnie Umiarkowanie 15,6 % 0% Negatywnie lub bardzo negatywnie 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Rys. 5. Ocena efektów inwestycji w Polsce Źródło: Dlaczego Polska? Raport. KMPG sp. z o.o., 2006, s. 9. http://www.kpmg.pl/dbfetch/52616e646f6d49569f4a9 aad35360db2acdc8083e7af05bd/final_inwestorzy_pol.pdf. Data pobrania 20.04.2006 r. „Polska przyciąga inwestorów zagranicznych trzema głównymi atutami: relatywnie niskimi kosztami pracy, korzystną lokalizacją geograficzną na szlakach tranzytowych oraz dużą, jak na Europę Środkowowschodnią, wielkością rynku wewnętrznego. (…) To, co pozytywnie zaskoczyło większość inwestorów nie miało związku z podatkami, regulacjami prawnymi, infrastrukturą, ale z wysokimi kwalifikacjami i przygotowaniem do pracy polskich kadr”8 To właśnie wysokie kwalifikacje decydują o tym, że w Polsce lokowane są coraz częściej inwestycje wymagające stosowania coraz to wyższej technologii. Cały czas na wysokim poziomie utrzymują się inwestycje w ogólnie rozumiane pośrednictwo finansowe. W ciągu tylko ostatniego miesiąca (kwiecień 2006), dwa duże zagraniczne koncerny — Shell i Carlsberg — ogłosiły chęć budowy centrów finansowo-księgowych w Polsce, a Sharp planuje uruchomić w Toruniu fabrykę modułów ciekłokrystalicznych. Takie zmiany korzystnie świadczą o naszym kapitale ludzkim, jak również o ciągłym rozwoju naszej gospodarki. Podsumowanie Podsumowując, zarówno sytuacja bezpośrednich inwestycji zagranicznych na świecie, w Europie Środkowowschodniej, jak i w Polsce rysuje się w dość jasnych barwach. Będzie to jednak zależeć od współdziałania kilku czynników makroekonomicznych — wzrostu gospodarczego, sytuacji na rynkach walutowych oraz od cen ropy i surowców. Z pewnością regionami uprzywilejowanymi w napływach BIZ będą dwie wielkie gospodarki azjatyckie — Chiny i Indie, w dużej mierze ze względu na niskie koszty, a jednocześnie stale podnoszącą się wydajność pracy. 8 Dlaczego Polska? Raport. KMPG sp. z o.o., 2006, s. 3. http://www.kpmg.pl/dbfetch/52616e646f6d4 9569f4a9aad35360db2acdc8083e7af05bd/final_inwestorzy_pol.pdf. Data pobrania: 20.04.2006 r. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne — miejsce Polski w świecie 61 Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy Polska wykorzystała swoją szansę na rozwój poprzez przyciąganie inwestorów z obcym kapitałem. Z pewnością udało się dużo osiągnąć, jednak patrząc z perspektywy czasu można dojść do wniosku, że nasz kraj nie był i nie jest w stanie w pełni wykorzystać własnego potencjału. Na tle reszty naszego regionu Polska wypada całkiem dobrze, problemem jest jednak to, że cały region zaczyna tracić w stosunku do Chin czy Indii. Pocieszający jest fakt, że napływający do Polski kapitał inwestowany jest w coraz bardziej nowoczesne technologie, co może przynieść naszemu krajowi znaczące korzyści przyczyniając się do przyspieszenia jego wzrostu gospodarczego. II ŚRODOWISKOWE I PRZESTRZENNE ASPEKTY ROZWOJU WSPÓŁCZESNYCH MIAST Graffiti na Piotrkowskiej w Łodzi Fot. Z. Przygodzki Ekonomiczne i przestrzenne skutki rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (GOW) dla miasta Agnieszka Mrozińska, Anita Stelmaszczyk | Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Wstęp Gospodarka światowa podlega ciągłym zmianom. Jedną z jej istotnych cech pozostają znaczne zróżnicowania regionalnie. Nad przyczynami tych rozbieżności zastanawiał się już A. Smith ale także ekonomiści bardziej nam współcześni — M. E. Porter i T. Ozawa. M. E. Porter wyróżnił cztery podstawowe etapy rozwoju: 1) Etap sterowany przez tradycyjne czynniki wytwórcze, tzn. pracę i surowce 2) Etap sterowany inwestycjami, czyli czynnikiem związanym z kapitałem, 3) Etap sterowany innowacjami, czyli czynnikiem związanym z nauką i postępem technicznym, 4) Etap dobrobytu1, czyli gospodarka oparta na wiedzy. Pierwsze trzy etapy związane są z rozwojem przewag komparatywnych regionu i charakterystycznym wyposażeniem w czynniki wytwórcze: kapitał rzeczowy, pracę, kapitał ludzki, technologie. W każdym z tych etapów bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) obejmują inne sfery działalności i inna jest ich rola. Ostatni etap wzrostu nazywany etapem dobrobytu, to produkcja towarów technologicznie zaawansowanych, wysoki standard życia, wysoki poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, a tym samym wysoki poziomie konkurencyjności — to gospodarka oparta na wiedzy (GOW)2, określana także mianem gospodarki informacyjnej. Celem opracowania jest przedstawienie zmian, jakie zachodzą w mieście pod wpływem wejścia na ścieżkę rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Szczególną uwagę zwrócono na konsekwencje o charakterze ekonomicznym i przestrzen1 M. Porter The Competetive Advantages of Nations, Macmillan, London 1990, s. 530–540. Kukliński (red.), Gospodarka oparta na wiedzy jako wyzwanie dla Polski XXI wieku, KBN, Warszawa 2001. 2 A. 65 66 Agnieszka Mrozińska, Anita Stelmaszczyk nym. Rozwój GOW w polskich miastach jest procesem, którego skutki zaczęły się dopiero się ujawniać i są dziś efektami lokalnego orientowania się na wiedzę. Coraz więcej obszarów zaczyna ją coraz bardziej doceniać a małe i średnie przedsiębiorstwa w niej upatrują szansy na przyszłość. 1. Ekonomiczne skutki rozwoju GOW dla miasta W gospodarce rynkowej od połowy XIX wieku wzrasta znaczenie miast, dzięki stwarzanym przez nie korzyściom zewnętrznym. Współcześnie rośnie znaczenie aglomeracji miejskich i instytucji regionalnych jako sposobu koordynacji gospodarczej, a aglomeracje stwarzają tu najlepsze warunki do innowacji. 3 Rozwój gospodarki opartej na wiedzy spowodował zmiany struktury PKB, wydajności pracy, poziomu absorpcji kapitału zagranicznego, aktywności zawodowej, warunków pracy i funkcjonowania otoczenia biznesu. Zmiany te mają różny wpływ na miasto: przebudowa układu komunikacyjnego, nowoczesna telekomunikacja, przejście od tradycyjnych gałęzi przemysłu do gałęzi stosujących najnowocześniejszą technikę lub do sektora usług, pobudzanie spójności społecznej, nowe formy wspierania mieszkalnictwa, poprawa systemu wodnokanalizacyjnego, nowe koncepcje dotyczące wykorzystania parków miejskich, przyciąganie festiwali kulturalnych, nowe formy partycypacji mieszkańców w zarządzaniu miastem, nowe struktury administracyjne antycypujące przyszłe potrzeby ludności i gospodarki, system monitoringu funkcjonowania i rozwoju miasta.4 Gospodarka, która w coraz większym stopniu opiera się na usługach, w szczególności na usługach wyższego rzędu, wymaga odpowiednio przygotowanej kadry pracowniczej. Nie chodzi tu jedynie o formalny poziom wykształcenia i wynikający z niego zasób wiedzy, ale również o umiejętności praktycznego jej zastosowania, nawyki permanentnego uczenia się, umiejętności pracy zespołowej, komunikowania się, czy po prostu kultury osobistej. Jakość kapitału ludzkiego jest więc decydującym czynnikiem rozwoju gospodarki opartej na usługach i staje się czynnikiem koniecznym dla osiągnięcia sukcesu. Pozytywne zmiany w zakresie kapitału ludzkiego również same w sobie należy uznać za sukces regionu. Kapitał ludzki, w przeciwieństwie do finansowego, jest mało mobilny — szczególnie w przypadku Polski. Poza tym podniesienie jego jakości wymaga działań długofalowych (czas potrzebny na kształcenie) i wielopłaszczyznowych (oświata, ochrona zdrowia, kultura, rekreacja). Osiągnięcie sukcesu na tym polu wymusza, więc mobilizację wszystkich zasobów regionu i umiejętną koordynację działań rozwojowych. 5 Zróżnicowana, ale także zrównoważona struktura społeczno-zawodowa i wysoki poziom przedsiębiorczości powodują podwyższenie się poziomu edukacji, co wpływa na osiągnięcia gospodarcze i może być czynnikiem trwałości rozwoju miasta. 3 R. Domański, Geografia ekonomiczna, PWN, Warszawa 2006, s. 277. s. 239. 5 Na podstawie opracowania: T. Kalinowski (red.), Sukces rozwojowy polskich województw, Kalinowskiego Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2006. 4 Tamże, Ekonomiczne i przestrzenne skutki rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (GOW) dla miasta 67 Rozwój gospodarki opartej na wiedzy powoduje poprawę warunków życia. Może to stanowić szansę dla rozwoju, bo tam, gdzie się dobrze żyje, tam warto się osiedlać i inwestować, co z kolei w dalszym etapie znajduje przełożenie na sukces czysto ekonomiczny. Warunki życia, obok możliwości zatrudnienia, stanowią główną przesłankę decyzji o migracji — mogą być zatem bodźcem dla napływu, bądź odpływu ludności. Dobre warunki życia są także coraz częściej uwzględniane przy wyborze lokalizacji dla inwestycji zagranicznych. Obecność firm z udziałem kapitału zagranicznego, z kolei, korzystnie wpływa na tworzenie nowych miejsc pracy, wprowadzanie nowych technologii czy metod zarządzania. W badaniach ankietowych przeprowadzonych przez Instytut Badań nad Gospodarka Rynkową inwestorzy, szczególnie z branż wysokotechnologicznych, wskazywali, iż jednym z najważniejszych czynników, obok dostępności wykwalifikowanej siły roboczej, są warunki życia. Im lepsze są warunki życia, tym wyższy jest poziom zadowolenia ogólnego.6 W ostatnich latach nastąpiła zmiana systemu edukacji w Polsce, znacznie wzrosła liczba studentów. Oddziałują oni na miasto powodując zróżnicowanie przestrzenne poziomu innowacyjności gospodarki. Należy zaznaczyć, że relacje „uczelnie-miasto” są obustronne, gdyż ośrodek akademicki oddziałuje na rozwój miasta, natomiast organizm miejski jako całość wpływa na możliwości rozwoju tego ośrodka. Uczelnie wyższe wpływając na kapitał społeczny tworzą kapitał wiedzy, który staje się źródłem przewagi gospodarki miasta nad innymi, w których nie ma silnych ośrodków naukowych. Wpływ ośrodka akademickiego na gospodarkę miasta wynika z wielu czynników. Może on mieć charakter bezpośredni związany z zapewnieniem miejsc pracy oraz generowanym przez studentów dodatkowym popytem na rynku lokalnym. Uczelnie stają się często jednymi z największych pracodawców w mieście i mogą odgrywać znaczącą rolę w równoważeniu rynku pracy. Pośredni wpływ na gospodarkę miasta wynika z wytwarzania intelektualnej wartości dodanej i staje się źródłem szeroko pojętych korzyści aglomeracji. Wzrasta różnorodność struktury gospodarczej miasta i staje się ona bardziej odporna na zachwianie koniunktury na rynku. Przyrost liczby studentów i chęć poprawy warunków pracy naukowej i dydaktycznej wiąże się z intensywnymi procesami inwestycyjnymi. Uczelnie stają się znaczącym inwestorem na miejskim rynku pracy, przyczyniają się tym samym do rozwoju firm budowlanych. Prowadzone w ośrodku akademickim badania naukowe mogą być wykorzystywane przez sferę produkcji i usług. Oferowane szkolenie i studia podyplomowe pomagają podnosić kwalifikacje pracowników przedsiębiorstw. Nowoczesne kierunki kształcenia oraz działalność uczelni na konkurencyjnym rynku edukacyjnym znacząco przyczynia się do rozwoju nowoczesnych technologii informacyjnych. Działalność ta przyspiesza rozwój e-biznesu, e-administracji, e-edukacji, czyli rozwoju społeczeństwa informacyjnego, co jest koniecznym warunkiem wejścia na ścieżkę rozwoju gospodarki opartej na wiedzy.7 W ostatniej dekadzie wzrost gospodarczy Polski stymulowany był przez kombinację dwóch czynników: napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych 6 Na podstawie opracowania: T. Kalinowski (red.), op. cit. M. Gaczek, M. Kaczmarek, D. Marcinowicz, Poznański ośrodek akademicki. Próba określenia wpływu studentów na rozwój miasta, Wydawnictwo Naukowe Bogunki, Poznań 2006. 7 W. 68 Agnieszka Mrozińska, Anita Stelmaszczyk oraz powstawanie nowych, rodzimych firm, natomiast niski poziom wydatków na działalność B+R był jedną z najpoważniejszych barier rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Przyczyną tego zjawiska jest w znacznej mierze finansowanie działalności badawczo-rozwojowej w większości ze środków publicznych, a nie z funduszy prywatnych oraz przeznaczanie znaczącej części środków na badania podstawowe. W Narodowym Panie Rozwoju na lata 2004–2006 poziom nakładów na naukę ustalono na poziomie 1,5%. Należy pamiętać, że Strategia Lizbońska wyznacza jako cel osiągnięcie wysokości tych nakładów na poziomie 3% PKB do 2010 roku. NPR na lata 2007–2013 powinien, więc uwzględniać ścieżkę wzrostu nakładów na sferę B+R, docelowo sięgającą 3% PKB w 2013 r. Wymagałoby to odpowiedniego wykorzystania środków budżetowych, (których udział powinien wynosić około 1% PKB) i pozabudżetowych — w tym środków unijnych i prywatnych, (których udział powinien sięgać 2% PKB). Polska ma jeden z najniższych wskaźników udziału zagranicznego zaangażowania w działalność sektora B+R na tle wszystkich państw OECD i w tym względzie bardzo różni się od innych państw europejskich, które swój dynamiczny rozwój zawdzięczają w dużej mierze intensywnej działalności B+R, prowadzonej przez inwestorów międzynarodowych. Inwestorzy zagraniczni skupili swoją uwagę na działalności B+R w kilku sektorach, np. przemysł samochodowy, produkcja odbiorników radiowych i telewizyjnych oraz sprzętu telekomunikacyjnego. W pozostałych sektorach znaczenie działalności B+R związanej z napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych było znikome. Firmy zagraniczne rzadko przenoszą do Polski działalność B+R z dwóch powodów. Po pierwsze, mają trudności ze znalezieniem miejscowych instytutów badawczych gotowych do nawiązania bliższych, partnerskich stosunków i współpracy, a po drugie — polskim naukowcom i badaczom brakuje odpowiednich umiejętności menedżerskich. W 2004 roku inwestorzy zagraniczni utworzyli łącznie ponad 14 800 nowych miejsc pracy. W porównaniu z szacunkami PAIiIZ za rok 2003 jest to liczba wyższa o 4 800 stanowisk. Struktura branżowa bezpośrednich inwestycji zagranicznych w roku 2004 potwierdza, że nadal najwięcej inwestycji napływa do sektorów produkcyjnych. Napływ do tego sektora w roku 2004 wyniósł 3,25 mld USD, co stanowi 41% udziału w całości napływu BIZ do Polski. Na uwagę zasługuje w szczególności branża motoryzacyjna, do której napłynęło najwięcej kapitału — 703 mln USD (9% wszystkich inwestycji poniesionych w roku 2004 oraz 22% inwestycji w sektorze produkcyjnym). Nadal inwestują w Polsce przedsiębiorcy z branży chemicznej i farmaceutycznej, którzy w 2004 roku ulokowali 486 mln USD, co stanowi 7% całości napływu kapitału zagranicznego w 2004 roku do Polski oraz 15% napływu do sektora produkcyjnego. Kapitał sukcesywnie napływa także do branży metalowej oraz produkcji urządzeń elektrycznych (głównie sprzętu gospodarstwa domowego). Drugim sektorem, który jest najbardziej atrakcyjny dla inwestorów zagranicznych, jest szeroko rozumiane pośrednictwo finansowe. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne napłynęły także do sektora nieruchomości.8 8 A. Prachowska, Napływ inwestycji zagranicznych do Polski. Proponowane kierunki rozwoju nauki i technologii w Polsce do 2020 roku, Ministerstwo nauki i informatyzacji, Warszawa 2004. 69 Ekonomiczne i przestrzenne skutki rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (GOW) dla miasta Zwiększa się liczba dużych firm z kapitałem zagranicznym, które zajmują tereny na peryferiach miast, np. Volkswagen AG, GlaxoSmithKline czy Carlsberg w Poznaniu. Powodem wzrostu zainteresowania zakładaniem działalności gospodarczej w Polsce są niższe podatki. Firmy z udziałem kapitału zagranicznego oferują dodatkowe miejsca pracy dla mieszkańców, zmniejszając w ten sposób stopę bezrobocia. Ważną rolę odgrywają tu zwłaszcza podmioty duże, o liczbie pracowników 250 i więcej osób. Spółki z udziałem kapitału zagranicznego odgrywają dużą rolę w procesie modernizacji polskiej gospodarki. Cechują się dużą aktywnością we wdrażaniu innowacji oraz przywiązują dużą wagę do podnoszenia kwalifikacji swoich pracowników. Powodują przekształcenia struktury produkcji przemysłowej z produkcji wyrobów zaliczanych do niskiej techniki do wyrobów wysokiej techniki. Poza tym wykazują wysoką skłonność do eksportu i dynamizowania obrotów polskiego handlu zagranicznego. W 2005 roku z tytułu zagranicznych inwestycji bezpośrednich napłynął do Polski kapitał w wysokości 7.668 mln EUR. Był on niższy o 2.315 mln EUR, tj. o 23,2% w stosunku do 2004 roku, w którym wyniósł 9.983 mln EUR. Szczegółowe dane o wartości napływu kapitału zagranicznego z tytułu inwestycji bezpośrednich w latach 2001 — 2005 przedstawiono w tabeli 1. Tab. 1. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski w latach 2001–2005 (mln EUR) Kapitały własne Rok Napływ kapitału w formie zakupów udziałów lub akcji oraz aportów rzeczowych w dewizach 1 2001 2002 2003a* 2003b* 2004 2005 2 5 283 3 991 2 897 2 897 2 822 2 050 Konwersje w naturze innych razem kredytów (aporty zobowiązań (2+3) na udział rzeczowe) na udział 3 302 124 132 132 428 559 4 5 585 4 115 3 029 3 029 3 250 2 609 5 325 313 542 542 360 361 6 — 71 456 456 2 221 56 Kredyty inwestorów Ogółem napływ kapitału 9 1 612 1 162 –290 352 –943 1 871 10 6 372 4 371 3 671 4 313 9 983 7 668 Reinwestycje zysków dywidend na udział 7 8 11 –1 161 8 –1 298 8 –74 8 –74 10 5 085 15 2 756 * W związku ze zmianami metodologicznymi w 2004 roku do inwestycji bezpośrednich oprócz pozostałych kredytów udzielonych/otrzymanych między podmiotami powiązanymi kapitałowo, zaliczono kredyty handlowe. Dla zachowania porównywalności dane za 203 rok opracowano w dwóch wersjach: a’ dane bez kredytów handlowych, b’ dane handlowymi. Źródło: www.nbp.pl. 70 Wstęp 2. Przestrzenne przeobrażenie miast w GOW Wiedza, a właściwie jej tworzenie, uaktualnianie, rozprzestrzenianie i efektywne wykorzystywanie rodzi skutki, które pozostają w sferze przekształceń przestrzennych. Jednym z najczęściej przytaczanych przykładów zmian przestrzennych jest powstawanie obszarów koncentrowania się nowych technologii, czyli technopolii, parków technologicznych, inkubatorów przedsiębiorczości, miast naukowych czy kompleksów technologiczno-przemysłowych. Są to, najogólniej mówiąc, strefy skupisk przedsiębiorstw, instytucji czy ośrodków uczelnianych, skupiające znaczną ilość placówek badawczych, laboratoriów, a także jednostek produkcyjnych i instytucji obsługi biznesu. Ich rozwój następuje najczęściej w trzech głównych typach lokalizacji. Po pierwsze mogą to być tereny nowe, jeszcze nieuprzemysłowione, o korzystnych warunkach naturalnych. Duża cześć parków naukowych lokuje się na obrzeżach dużych aglomeracji — i to jest drugie, z najczęściej wybieranych rozwiązań. Istnieje jeszcze trzecia możliwość — ponowne wykorzystanie starych, opuszczonych okręgów przemysłowych, najczęściej w ramach efektywnego uporania się z problemem ich restrukturyzacji. Co daje się od razu zauważyć, przy analizie czynników lokalizacji nowych technologii, nigdy nie lokalizują się one w znacznej odległości od centrów miast, które zapewniają im wykwalifikowaną siłę roboczą, wsparcie ze strony jednostek badawczych wyższych uczelni, dogodną infrastrukturę transportową oraz także szeroko pojęte korzyści aglomeracji.9 Do najważniejszych cech tych nowoczesnych organizmów gospodarczych należą: ścisłe powiązanie wytwórczości przemysłowej z nauką, nowoczesność procesów produkcyjnych i wytwarzanych produktów, duży udział kadry naukowej i inżynieryjnej w ogólnym zatrudnieniu oraz dynamiczny wzrost zatrudnienia w krótkim okresie. Ponadto, przy lokalizacji przemysłów opartych na wiedzy dużą uwagę przywiązuje się do środowiska, w jakim one powstają. Są to z reguły miejsca ciche i spokojne o wysokiej estetyce i jakości, które maja sprzyjać procesom kreatywnym i podkreślać nacisk na dbałość o środowisko. W Polsce jak dotąd powstały i funkcjonują 34 obszary skupiające naukę i przemysł w postaci parków naukowo-technologicznych, parków naukowych i parków przemysłowych.10 Jednym z przykładów opisywanych kompleksów jest Poznański Park Naukowo-Technologiczny Fundacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza oraz otwarty niedawno na jego terenie Inkubator Przedsiębiorstw. Oferta inkubatora skierowana jest do osób posiadających innowacyjny pomysł na własną działalność. Oprócz powierzchni biurowych, wsparcia z zakresu doradztwa patentowego, finansowego, księgowego i technologicznego początkujący przedsiębiorcy mają do dyspozycji także bezpłatne konsultacje prawne i marketingowe.11 Ich tworzenie ma kluczowe znaczenie dla rozwoju lokalnego na obszarach, na jakich powstają. Powodują mianowicie zmiany przestrzenne, bądź poprzez powstawanie nowych obiektów bądź przez rewitalizacje już istniejących. Jak już wspomniano, jednym z miejsc najczęściej wybieranych do założenia tych placówek są obrzeża metropolii i to właśnie one mają największy wpływ, spo9 G. Benko, Geografia technopolii, PWN, Warszawa 1993, s.19–21. 10 http://www.paiz.gov.pl. 11 IQ Kwartalnik Inkubatora Technologicznego PPNT FUAM, nr 1, Poznań marzec 2007, s. 4–7. Wstęp 71 śród tych trzech wymienionych, na przestrzenne kształtowanie się obszarów metropolitalnych. Wymagają one odpowiedniej infrastruktury technicznej, która powinna gwarantować swobodne i efektywne gospodarowanie, w miarę sprawne połączenie z centrum pod względem komunikacyjnym i łącznościowym oraz także swobodny dostęp do arterii komunikacyjnych o znaczeniu krajowym i międzynarodowym (lokalizacje w pobliżu węzłów komunikacyjnych, autostrad, lotnisk). Konieczne jest zapewnienie podmiotom znajdującym się w obrębie parków technologicznych, dostępu do sieci informacyjnych, ponieważ muszą one pozostawać w kontakcie z jednostkami współpracującymi lub obsługującymi ich działalność, zarówno w bliskim otoczeniu jak i na całym świecie. Internet i inne systemy łączności zrewolucjonizowały sposób prowadzenia badań naukowych i działalności gospodarczych oraz doprowadziły do zjawiska kurczenia się przestrzeni. Zmiany przestrzenne zachodzące wskutek kształtowania się dzielnic nowych technologii związane są nie tylko z faktem bezpośredniego ich powstawania, ale także skutkami pośrednimi. Chodzi przede wszystkim o ożywienie terenów, poprzez dalekowzroczne inwestycje władz lokalnych i plany urbanistów, kształtujące przyszły obraz metropolii. Nie wystarczy doprowadzić do stworzenia centrum innowacyjnego i czekać na profity z niego płynące, ale poprzez regularne i racjonalne podejście do planowania przestrzennego prowadzić do rozwoju sąsiednich terenów, wykorzystując atuty nowych dzielnic jako bieguna wzrostu. Bardzo istotne znaczenie maja tutaj inwestycje samorządów i jednostek gospodarczych, które widząc przyszłe możliwości powinny wyposażać okoliczne i docelowe tereny w infrastrukturę, szczególnie komunikacyjną i informacyjną, skupić się na wdrażaniu korzystnych dla środowiska rozwiązań oraz dbać o ich jakość, ponieważ może ona się stać atrakcyjnym wabikiem dla nowych inwestorów. Kolejna konsekwencją przestrzenną dla miasta uwarunkowana rozwojem GOW jest, wynikająca z wcześniejszych rozważań, pewna izolacja dzielnic nowych technologii na tle całego miasta. Ich lokalizacja na obrzeżach miasta wcale nie jest przypadkowa. W centrach metropolii zwykle ciężko o w miarę rozległe, puste działki, na których parki te mogłyby powstać a potem jeszcze się rozwijać. Doprowadziłoby to zapewne do zahamowania procesów ulepszania efektywności i jakości wytwarzanych produktów oraz znacznych kosztów finansowych, związanych z wysokością stawek gruntowych. Drugim, obok ograniczoności terenów i ich cenie, determinantem lokowania się na peryferiach jest wspomniane już dążenie do otaczania się czystym środowiskiem przyrodniczym, który o wiele łatwiej odnaleźć i utrzymać na rogatkach miasta niż w przekształconym już centrum. Atrakcyjne otoczenie w postaci kompleksów parkowych, zadrzewień a nawet „zwierzyńce” (por. stada królików spotykane w belgijskich parkach technologicznych) pozwalają na zwiększenie kreatywności pracowników czy podkreślenie znaczenia jakości i zgodności z normami ekologicznymi stosowanych tam technologii. W perspektywie oddalone i wyizolowane od innych części miasta ośrodki technologiczne zostaną zapewne zaakceptowane jako sąsiad dzielnic o funkcjach mieszkalnych, usługowych czy rozrywkowych (przykład dzielnicy Paris-Nord, centra handlowe w sąsiedztwie parków technologicznych, terenów 72 Agnieszka Mrozińska, Anita Stelmaszczyk wystawienniczych). Obecnie wykazują jeszcze pewną izolację przestrzenną, co pozwala im jeszcze na w miarę swobodną ekspansję na tereny sąsiednie. Ogromna rolę w umiejętności wykorzystania wiedzy w interesie gospodarki przejawiają głównie instytucje badawcze działające na i przy uczelniach wyższych. Również ich powstawanie i lokalizacja wywierają wpływ na przestrzenny obraz metropolii. Dobrym przykładem jest tutaj nowa dzielnica nauki w Poznaniu, której powstanie determinowane było m.in. zamiennością wartości gruntów w obrębie miasta. Wyboru dokonano na podstawie następującego rozumowania, Jeśli nowe budynki wyższych uczelni instytucji badawczych byłyby lokalizowane w wewnętrznym obszarze miasta na wielu wolnych jeszcze, choć niedużych terenach lub terenach przeznaczonych do wyburzenia, byłyby one (budynki) najbardziej dostępne dla studentów oraz pracowników naukowych, technicznych i administracyjnych. Realizacja takiego projektu pochłonęłaby jednak tereny o wysokiej wartości, które mogłyby być wydzierżawione przedsiębiorstwom handlowym i usługowym za bardzo wysokie czynsze. Gdyby zaś dzielnicę nauki zlokalizowano na krańcach miastach, na terenach niezabudowanych, wartość tych terenów byłaby niższa a ponadto wyższe uczelnie i instytuty badawcze mogłyby być rozlokowane bardziej przestronnie. Rys. 1. Lokalizacja Campusu UAM Morasko Źródło: Opracowanie własne. Ekonomiczne i przestrzenne skutki rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (GOW) dla miasta 73 Korzyść ta byłaby jednak zmniejszona przez skrajne położenie. Większość studentów i pracowników musiałaby dojeżdżać z dala, niekiedy z przeciwległych krańców miasta. Wybór padł na słabo dotąd zainwestowaną, mającą wolne tereny, północną część Poznania- Morasko. Tereny te będą połączone z centrum miasta za pomocą szybkiego tramwaju i otwierają nowe perspektywy dla poznańskiego ośrodka naukowego.12 W miarę tego jak struktura przemysłu zaczęła się diametralnie zmieniać a produkcja dóbr i usług wystartowała w wyścigu rynkowym wiele przedsiębiorstw stanęło w obliczu ważnych decyzji. Nie wszystkie przedsiębiorstwa produkcyjne sprostały konkurencji i większość z nich straciła swoją dominująca rolę w gospodarce (górnictwo, hutnictwo). Zakłady te i przedsiębiorstwa pozostawiły po sobie nie tylko rzesze zdezorientowanych, bezradnych bezrobotnych, ale także świecące pustakami, zdegradowane nieruchomości, których stan techniczny dawał wiele do życzenia. Sytuacja ta dotyczyła zwykle starych, często XIX-wiecznych dzielnic przemysłowych (Łódź), terenów portowych (Gdańsk, Gdynia, Hamburg) a nawet ścisłych centrów miast (Poznań). Stan rzeczy zaczął się poprawiać na początku nowego wieku, kiedy to z zagranicy przyszła moda na rewitalizację obszarów poprzemysłowych. Tradycyjna działalność produkcyjna już dawno wykazała tendencje wychodzenia poza obszar ścisłego centrum, lokując się na peryferiach a jej miejsce zajęły usługi wyższego rzędu. Tereny zdegradowane przez działalność przemysłową zyskały nowe funkcje jako centra handlowe, usługowe a także jako dzielnice mieszkalne (powstawanie tzw. loftów). Adaptowanie starej zabudowy stało się nie tylko modnym, ale także dochodowym przedsięwzięciem. Centra handlowe, takie jak Stary Browar w Poznaniu czy Manufaktura w Łodzi, notują znaczne obroty a ich kunszt architektoniczny przyciąga turystów, koneserów architektury i sztuki a także filie przedsiębiorstw usługowych, szukających atrakcyjnej lokalizacji. Niewątpliwie działania takie prowadzą do ożywienia terenów w bezpośrednim otoczeniu inwestycji a ich optymalne rozplanowanie pozwala kreować zmiany w przestrzennym postrzeganiu obrazu miasta. I tak jeszcze kilkanaście lat temu Poznaniacy lokalizowali ścisłe centrum miasta w obszarze od Międzynarodowych Targów Poznańskich, przez ulicę Św. Marcin aż do Starego Miasta, a dziś przestrzeń ta została rozciągnięta na południe, w kierunku centrów handlowych: Kupiec Poznański i Stary Browar i łączącego je deptaku — ul. Półwiejskiej. Wraz z rozwojem gospodarki następuje proces rozwoju obszarowego miast. Rozwój GOW powoduje także pewne konsekwencje ściśle związane z kwestiami społecznymi, bowiem wraz z jej rozwojem wzrasta także mobilność zawodowa i odsetek ludzi z wyższym wykształceniem, których poziom dochodów automatycznie się podnosi. Grupy społeczne o niskich dochodach preferują przestrzenną dostępność i oszczędność kosztów transportu oraz godzą się na wykorzystanie mniejszych powierzchni mieszkalnych i mniejszych działek, pozostając zwykle w obrębie centrum i konkurując o przestrzeń z usługami wyższego rzędu. Siła przetargowa tych ostatnich jest na tyle duża, że słabe ekonomicznie grupy społeczne są wypierane z centrum. Gospodarstwa domowe 12 R. Domański Gospodarka przestrzenna, PWN, Warszawa 2002, s. 103–104. 74 Agnieszka Mrozińska, Anita Stelmaszczyk o wysokich dochodach, wyższym statusie społeczno-ekonomicznym są gotowe ponosić wyższe koszty transportu (dojazdu do pracy do usług), a jednocześnie preferują zajmowanie większych przestrzeni mieszkalnych i większych działek budowlanych.13 W ten sposób obserwujemy we wszystkich większych miastach falę odpływu ludności ze ścisłych centrów do dzielnic typowo mieszkalnych albo pobliskich obszarów wiejskich. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem rozlewania się miasta (urban sprawl), czyli rozrostem miasta przez ekspansję na okoliczne tereny wiejskie w wyniku zwiększonej ruchliwości na terenach miejskich. Zajmowanie pobliskich miastu terenów wiejskich pod osiedla mieszkaniowe o rzadkiej zabudowie czy pod obiekty komercyjne, przybiera miano niekontrolowanego rozprzestrzeniania się miast. Często bywa też tak, że przekraczając granice miasta nie wyczuwamy różnic pomiędzy masą miejską a masą wiejską, gdyż wiejskie tereny podmiejskie znacznie różnią się od klasycznego wizerunku wsi, a granice miast są sztucznie wykreowane dla celów utrzymania porządku administracyjnego. Dla miasta Poznania okoliczne wioski takie jak Suchy Las, Skórzewo, Koziegłowy, Baranowo czy Przeźmierowo już od dawna stanowią sypialnie i strumienie siły roboczej, napływające każdego dnia. Za cenę otwartych przestrzeni, rozległych posesji i nieruchomości z ogrodami ludność w GOW jest gotowa do codziennych dojazdów do pracy, nawet przy niekorzystnych wynikach czasowych, spowodowanych np. zjawiskami kongestii. Era przemysłowa przyniosła zmiany w przestrzennej strukturze miasta. Jedną z nich było rozdzielnie poszczególnych stref funkcjonalnych: mieszkaniowej, przemysłowej, handlowej, usługowej i rekreacyjnej. U podstaw separacji leżały dwa czynniki: zróżnicowanie renty gruntowej w przestrzeni miejskiej i korzyści aglomeracji. Współcześni pracownicy o wyższym statusie społeczno-ekonomicznym poszukują mieszkań o wyższym standardzie położonych w dzielnicach o przyjemnym środowisku, w których oprócz mieszkań są biura przedsiębiorstw, urzędy, restauracje, gabinety lekarskie, działki rekreacyjne. Dzielnice o zróżnicowanych funkcjach, ale przyjemnym otoczeniu tworzą kreatywne środowisko dla ludzi wykonujących prace twórcze i odpowiedzialne. Jakość tego środowiska wymaga dbałości o zieleń miejską. W erze postindustrialnej, a zwłaszcza w erze GOW, słabną więc siły prowadzące do separacji funkcji w strefach miejskich. Jednocześnie zmiany organizacji gospodarki, warunków pracy i stylu życia rodzinnego i społecznego stwarzają impulsy do zmniejszania się stopnia separacji. Tendencjom w tym kierunku sprzyjają czyste technologie przemysłowe i postępy telekomunikacji. Czyste technologie pozwalają na lokalizację nowych przedsiębiorstw w dzielnicach mieszkaniowych zamieszkałych przez ludzi o wyższym wykształceniu, doświadczeniu eksperckim i menedżerskim.14 13 W. M. Gaczek, Zarządzanie w gospodarce przestrzennej, Wydawnictwo Branta, Bydgoszcz–Poznań, 2003, s. 56. 14 R. Domański, Miasto innowacyjne, Studia PAN KPZR, tom CIX, Warszawa 2000, s. 38–40. Ekonomiczne i przestrzenne skutki rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (GOW) dla miasta 75 Podsumowanie W świetle wskaźników makroekonomicznych Polska nie może być zakwalifikowana jeszcze formalnie do gospodarek opartych na wiedzy. Nasz kraj nie osiągnął bowiem minimalnego poziomu rozwoju dziedzin przyjmowanych za nośniki GOW. Poziom ten wynosi 10% (zaś 15% stanowi poziom, od którego gospodarkę uznaje się za opartą na wiedzy) i mierzony jest głównie procentowym udziałem zatrudnienia w sektorach-nośnikach GOW.15 Dzięki rozwojowi GOW w miastach pojawia się wiele korzystnych efektów: rozwój inkubatorów technologicznych wspomaga nowo powstałe firmy, powstają nowe miejsca pracy głównie dla ludzi młodych i dobrze wykształconych, wzrosła liczba pracujących kobiet, nastąpił rozwój handlu i usług dla ludności, zagospodarowanie niewykorzystywanych obiektów poprzemysłowych itd. Wszystkie te czynniki wpływają na wzrost lokalnej przedsiębiorczości, wspieranie rozwoju lokalnego i poprawę warunków życia mieszkańców. Gospodarka w coraz większym stopniu opiera się na usługach, co spowodowało zmiany na rynku pracy. Szczególnie w dużych miastach możliwości zatrudnienia są w coraz większym stopniu uzależnione od posiadanej wiedzy i kwalifikacji. Dlatego też rośnie rola uczelni wyższych, które oddziałują na rozwój miasta zarówno w aspekcie ekonomicznym jak i przestrzennym. Wysoko wykwalifikowani pracownicy i niższe koszty działalności przyciągają inwestycje zagraniczne. Polsce przyjdzie jeszcze poczekać na status gospodarki opartej na wiedzy. Nim jednak to się stanie czeka nas proces przeróżnych zmian, poczynając od ekonomicznych, przez społeczne, a kończąc na politycznych. Wyniki tych przeobrażeń, trudnych do zdefiniowania z uwagi na zacierające się granice pomiędzy kategoriami skutków i przyczyn, będą towarzyszyły, na co dzień kolejnym pokoleniom. Te z kolei bazując na konsekwencjach, jakie niesie ze sobą gospodarka oparta na wiedzy, będą kontynuowały rozwój systemów ekonomicznych, wkraczając na ścieżki nowych wyzwań. 15 Proponowane kierunki rozwoju nauki i technologii w Polsce do 2020 roku, Ministerstwo nauki i informatyzacji, Warszawa 2004. Polityka turystyczna i strategia rozwoju turystyki na poziomie lokalnym w kontekście integracji europejskiej Maria Michalak, Adam Marciniak | Uniwersytet Łódzki Wstęp Współcześnie, turystyka stanowiąca istotny element sektora usługowego, jest jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin gospodarki rynkowej. Wszystko wskazuje na to, że jej rola zarówno w bliższej jak i dalszej perspektywie będzie wzrastać. Tendencje do szybkiego rozwoju turystyki i usług z nią związanych, potwierdzają dane zgromadzone przez Światową Organizację Turystyki1. WTO przewiduje, że w 2020 roku liczba przyjazdów turystów do wszystkich krajów świata wyniesie blisko 1560 mln, co stanowi przeszło dwukrotny wzrost w porównaniu z 2000 rokiem. Szczególnie istotnym jest fakt, iż przewidywane wpływy dewizowe z turystyki w roku 2020 wyniosą blisko 2 bln USD. Stanowi to, czterokrotny wzrost w stosunku do 2000 roku. Turystyka, postrzegana jako sektor mogący zapewnić dynamiczny rozwój gospodarczy, stanowi przedmiot zainteresowania polityki Unii Europejskiej. Zdeterminowane jest to postępującym procesem globalizacji oraz zmianą struktury czynników produkcji. Wiedza i informacja staje się coraz istotniejszym przedmiotem produkcji w społeczeństwie usług2. Turystyka stała się zjawiskiem masowym, ale także zmiennym. Wynika z tego potrzeba opracowania spójnej polityki turystycznej państwa oraz strategii rozwoju turystyki, realizowanych na szczeblu krajowym, regionalnym oraz lokalnym. Plany strategiczne przygotowywane na poziomie krajowym oraz regionalnym, są formułowane w sposób ogólny, ograniczając się do zakreślenia lepiej lub gorzej zdiagnozowanej wizji przyszłości, celów i kierunków rozwoju. Brakuje, zatem szczegółowego opracowania planu działania, dzięki któremu jed1 T. Skalska, Nowe tendencje w turystyce światowej w świetle analizy WTO, Instytut Turystyki, Warszawa 2001. 2 L. Koćwin, Turystyka w strategii rozwoju miast i gmin Ziemi Kłodzkiej, Wrocław 2004, s. 20. 77 78 Maria Michalak, Adam Marciniak nostka może dojść do wyznaczonego celu. Dlatego też, aby strategia rozwoju turystyki przekładała się na konkretne działania musi być ona przygotowana w sposób szczegółowy na szczeblu lokalnym. Gmina, jako najmniejsza jednostka administracyjna, potrafi najlepiej zdefiniować swój potencjał oraz potrzeby. Plan rozwoju przygotowany dla takiego obszaru najpełniej obrazuje etapy formułowania polityki turystycznej i konstruowania strategii. Jest to powód, dla którego autorzy w artykule zdecydowali się na analizę tych zagadnień właśnie na szczeblu lokalnym. Podstawowa teza niniejszego artykułu brzmi następująco: rozwijanie turystyki na szczeblu lokalnym stwarza możliwość aktywizacji społeczno gospodarczej gminy, jednak tylko pod warunkiem wprowadzenia i realizowania transparentnej polityki turystycznej oraz opracowania strategii rozwoju dla tej dziedziny gospodarki. W tym celu warto skorzystać z doświadczeń innych krajów, w których przygotowane programy rozwoju odniosły sukces. Akcesja do Unii Europejskiej, której Polska stała się członkiem w 2004 roku, ze względu na istnienie funduszy rozwojowych, może ułatwić finansowanie przedsięwzięć związanych z przemysłem turystycznym. 1. Polityka turystyczna Gospodarka turystyczna jest systemem na tyle złożonym, iż często w literaturze określa się ją „przemysłem turystycznym”. Pojęcie to precyzyjnie oddaje zakres turystyki, która nie ogranicza się tylko do produkcji i konsumpcji dóbr i usług utożsamianych z tą gałęzią gospodarki. Budownictwo obiektów turystycznych, infrastruktura, usługi finansowe i ubezpieczeniowe, oraz edukacja kadr turystycznych3, to tylko niektóre przykłady na to jak wiele dziedzin integruje gospodarka turystyczna. Podobnie jak inne aspektów życia społeczno-gospodarczego, szeroko rozumiana turystyka, ulega ciągłej ewolucji. Wraz z tą tendencją, dochodzi do zmiany czynników, decydujących o rozwoju turystyki na poziomie państwowym, jak i lokalnym. Niezmiennym jednak pozostaje fakt, iż opracowanie przejrzystej polityki turystycznej opartej na współpracy podmiotów sektora publicznego i prywatnego stanowi podstawę do dynamicznego rozwoju tej dziedziny usług. S. Wodejko wyjaśnia, iż „polityka turystyczna jest to działalność polegająca na określaniu celów ekonomicznych, politycznych, społecznych, kulturalnych związanych z rozwojem turystyki, uzyskiwaniu wszechstronnych pozytywnych efektów wynikających z istnienia popytu i podaży, dążeniu do zaspokojenia potrzeb społecznych w zakresie uprawiania turystyki i precyzowaniu środków niezbędnych do realizacji wymienionych celów”4. Polityka turystyczna zajmuje, zatem szczególną pozycję wśród czynników wpływających na rozwój turystyki. Regulując procesy społeczno-gospodarcze w sektorze turystycznym określa kierunku rozwoju danego obszaru i wydatnie przyczynia się do zmian w jego działalności a często nawet charakterze całej jednostki administracyjnej. 3 Tamże, s. 18. Wodejko, Ekonomiczne zagadnienia turystyki, Prywatna Szkoła Handlowa, Warszawa 1997, s. 170. 4 S. Polityka turystyczna i strategia rozwoju turystyki na poziomie lokalnym... 79 Kierując się tymi przesłankami w oficjalnych dokumentach Rządu RP podkreśla się już od początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, iż gospodarka turystyczna ma być jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin gospodarki narodowej. W raportach przygotowanych przez ekspertów Banku Światowego oraz Międzynarodowego Funduszu Walutowego, w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku turystyka uznana została za dziedzinę, której potencjał może zdecydowanie przyczynić się do restrukturyzacji gospodarki oraz jej skutecznego konkurowania na rynkach międzynarodowych5. Dlatego też szczególna dbałość o jej rozwój tak wydatnie może się przyczynić do aktywizacji społeczno-gospodarczej miejscowości. Ponieważ najlepszą drogą do realizacji tych zamierzeń jest rozbudowa właściwego ku temu aparatu administracyjnego na szczeblu lokalnym, polityka turystyczna stała się od 2001 roku jednym z zadań własnych samorządów gminnych. W art. 7, ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym z 8 marca 1990 roku6 stwierdza się: „Zagospodarowanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy: Kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych”. Prawidłowa polityka turystyczna ma za zadanie integrowanie działań społeczności lokalnej, przedsiębiorstw turystycznych oraz władz samorządowych w rozwijaniu turystyki. Tylko przy tak pojętym współdziałaniu można mówić o pełnej realizacji zamierzeń związanych z aktywizacją społeczno-gospodarczą poprzez turystykę. Interwencja władz gminy w sferze turystki powinna polegać na tworzeniu optymalnych warunków do rozwoju branży turystycznej. Może się ona wyrażać na przykład: w formie bezpośrednich wydatków (obejmujących długoterminowe i niskooprocentowane kredyty, granty, subwencje, dotacje, fundusze celowe na rozwój infrastruktury turystycznej i paraturystycznej), redukcji obciążeń finansowych (zwolnienia bądź ulgi podatkowe) lub udzielanych gwarancji (np. gwarancje kontraktów kredytowych)7. Mowa tu zatem głównie o pomocy finansowej, nie należy jednak zapominać o szeroko pojętym bezpieczeństwie związanym z zapewnieniem właściwych warunków rozwojowych dotyczących popytu na usługi turystyczne (pomoc w marketingu, reklamie) oraz bezpieczeństwa sensu stricte (patrole policyjne dające poczucie bezpieczeństwa potencjalnym turystom). Kolejną integralną częścią w budowaniu polityki turystycznej jest działalność przedsiębiorstw turystycznych sektora publicznego oraz prywatnego. Działalność lokalnego samorządu terytorialnego w tej dziedzinie powinna polegać na stosowaniu różnego rodzaju ulg podatkowych dla przedsiębiorstw, których rozwój na obszarze gminy może przyczynić się wzrostu jej konkurencyjności i uzyskaniu korzyści finansowych. Nie mniej ważne jest hamowanie inwestycji, 5 Założenia rozwoju gospodarki turystycznej, [w:] Turystyka i rekreacja jako czynnik integracji europejskiej, Akademia Wychowania Fizycznego, Poznań 1995. 6 Ustawa o samorządzie gminnym z 8 marca 1990 r. Dz. U. 2001, nr 142, poz. 1591 — tekst jednolity. 7 L. Koćwin, B. Ślusarz, Polityka turystyczna gminy, [w:] Turystyka w strategii rozwoju miast i gmin Ziemi Kłodzkiej, pod red. L. Koćwina, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania, Wrocław 2001, s. 127. 80 Maria Michalak, Adam Marciniak które już w swoim założeniu nie sprzyjają społeczności lokalnej i ograniczają możliwości jej partycypacji w korzyściach odnoszonych przez jednostkę inwestycyjną. Rozwój sektora turystycznego na gruncie lokalnym poprzez wdrażanie innowacji nie byłby możliwy bez ścisłej współpracy sektora prywatnego. Połączenie kwalifikacji władz i pracowników urzędów z doświadczeniem i znajomością branży przedsiębiorstw turystycznych prowadzi do wykreowania produktu turystycznego o najwyższej możliwej jakości, który stanowić będzie bazę dla rozwoju określonego rodzaju turystyki na danym obszarze. Kolejną zaletą partnerstwa publiczno-prywatnego jest montaż finansowy środków publicznych i prywatnych. Dzięki temu instrumentowi polityki lokalnej możliwie jest uzyskanie wkładu własnego wkładu koniecznego do otrzymania środków finansowych z Unii Europejskiej. Nie mniej ważny jest trzeci z elementów budujący właściwie prowadzoną politykę turystyczną, jakim jest społeczność lokalna. Jej zaangażowanie i oddolne inicjatywy wokół idei rozwoju lokalnego stanowią niezbędny element dopełniający partnerstwo publicznoprawne. Mieszkańcy miejscowości recepcyjnej stanowią filar umożliwiający rozwój turystyki na obszarze gminy, ponieważ to oni będą zasadniczo wpływali na odbiór przez turystów danej miejscowości. W tym przypadku gościnność i tolerancja w związku z napływem różnych, często odmiennych od rdzennych mieszkańców grup społecznych, będzie podstawą do budowy właściwych stosunków pomiędzy kupującym a sprzedającym usługę. Praktycznymi celami lokalnej polityki turystycznej są:8 ——stała obserwacja społeczno-ekonomiczna skutków rozwoju turystyki, ——dywersyfikacja lokalnej gospodarki, ——systematyczna i pełna penetracja lokalnego rynku turystycznego, ——określenie docelowej pojemności turystycznej miejscowości, ——łączenie usługodawców w struktury lokalne, ——inspirowanie proturystycznych rozwiązań prawnych, podatkowych i finansowych, ——selektywne rozbudowywanie infrastruktury turystycznej, ——dostosowanie budownictwa w miejscowości turystycznej do rozwoju krajobrazu tradycyjnego dla danej miejscowości ——prowadzenie wspólnego marketingu, a zwłaszcza promocji miejscowości turystycznej, ——uprzywilejowanie społeczności lokalnej w czerpaniu korzyści z rozwoju turystyki, ——świadome wspieranie odrębności kulturowej miejscowości turystycznej, ——preferowanie turystyki jako źródła zatrudnienia na lokalnym rynku pracy. Wyżej wymienione cele polityki turystycznej stanowią jedynie przykłady możliwych działań podejmowanych przez samorządy lokalne. Lista ta jest o wiele dłuższa i uzależniona od specyfiki danej jednostki terytorialnej, a więc uwarunkowań wewnętrznych(ekonomicznych i pozaekonomicznych) oraz zewnętrznych (wynikających na przykład z polityki społeczno-gospodarczej województwa lub gmin ościennych) 8 W. W. Gaworecki, Turystyka, wydanie IV zmienione, PWE, Warszawa 2003. Polityka turystyczna i strategia rozwoju turystyki na poziomie lokalnym... 81 Celem priorytetowym prowadzonej przez władze gminy polityki turystycznej jest zaangażowanie miejscowej ludności, która ma stać się głównym beneficjentem prowadzonych działań proturystycznych. Z tego względu konieczne jest uświadamianie społeczności obszaru recepcyjnego, jak ważna rolę pełni turystka we współczesnym świecie i jakie działania należy podjąć w celu właściwego wykorzystania możliwości wynikających ze sprawnego nią zarządzania. Obniżenie stopy bezrobocia, podniesienie się poziomu życia mieszkańców oraz poprawa infrastruktury technicznej to tylko niektóre z korzyści, jakie niesie za sobą rozwój turystki, a których wskazanie może spowodować wzrost świadomości wśród mieszkańców miejscowości recepcyjnej. Kolejnym aspektem związanym z zaangażowaniem miejscowej ludności jest popieranie podejmowanych przez nią inicjatyw (działalność gastronomiczna, noclegowa oraz związana z szeroko pojętą bazą towarzyszącą — sklepy, miejsca rozrywki itd.). Władze gminy nie powinny jednak zapominać, że rozwój turystyki i spodziewane w związku z tym dochody nie mogą przesłonić innych, niezmiernie istotnych elementów potrzebnych do równoważonego rozwoju miejscowości recepcyjnej. Dlatego też należy położyć duży nacisk na ochronę obszarów cennych ze względów kulturowych i przyrodniczych a także nie dopuścić do przejmowania przez ludność miejscową złych nawyków turystów przyjeżdżających do miejscowości (szerzące się na szeroką skalę patologie związane z niekontrolowanym napływem turystów). Polityka turystyczna prowadzona jest również na poziomie Unii Europejskiej i nie jest rozumiana jako zadanie sektorowe, lecz jako zbiór zadań o charakterze kompleksowym, pochodzących z różnych dziedzin polityki unijnej, takich jak na przykład polityka ekologiczna, polityka wobec średnich i małych przedsiębiorstw, polityka regionalna, lokalna itp. 9 Założenie takie znajduje swoje odzwierciedlenie we współpracy Dyrekcji Generalnej XXII, w kompetencji której leży gospodarka turystyczna, z innymi dyrekcjami generalnymi.10 Współpraca tego typu świadczy o podejściu systemowym, całościowym do gospodarki turystycznej w Unii Europejskiej. Oparta jest na głębokiej świadomości i zrozumieniu, iż polityka turystyczna powinna być realizowana wielopłaszczyznowo i wielokierunkowo. Tylko w ten sposób można osiągnąć dynamiczny i zrównoważony rozwój turystyki na danym obszarze. Przykładowo właściwie przygotowana infrastruktura turystyczna oraz para turystyczna wpływa w sposób znaczący nie tylko na komfort pobytów turystycznych w miejscowości recepcyjnej, ale również na całościowy rozwój tej jednostki administracyjnej. Szczególnie cenna jest współpraca z DG do spraw transportu, bowiem dostępność komunikacyjna obszaru pozostającego w sferze zainteresowań turysty jest podstawą do jego rozwoju. 9 I. Jędrzejczyk, Nowoczesny biznes turystyczny, PWN 2001, s. 131. innymi wymienić tutaj można: DGI do spraw stosunków zewnętrznych, DG III do spraw rynku wewnętrznego i polityki przemysłowej, DG IV do spraw konkurencji, DG V do spraw zatrudnienia, problemów społecznych i kształcenia, DGVII do spraw transportu, DGXI do spraw ochrony środowiska, ochrony konsumentów i bezpieczeństwa nuklearnego, DGXII do spraw nauki, badań i rozwoju, DGXVI do spraw polityki Regionalnej, DGXXI do spraw unii celnej i pośredniego opodatkowania i DGXXII do spraw koordynacji polityki strukturalnej. 10 Między 82 Maria Michalak, Adam Marciniak Polityka wspomagania branży turystycznej w Unii Europejskiej określana jest przez własne możliwości ekonomiczne i najczęściej skierowana na następujące segmenty: marketing i promocje, informację turystyczną, szkolenie kadr, rozwój infrastruktury, wprowadzanie wszelkich innowacji we wzroście dostępności do produktu turystycznego.11 Świadomość konieczności prowadzenia polityki proturystycznej w państwach UE znajduje swoje odzwierciedlenie w zaproponowanych państwom członkowskim określonych działań w zakresie rozwoju turystyki. Do najważniejszych z nich należą: ——spowodowanie, aby turystyka w mniejszym stopniu odczuwała skutki występowania zjawiska sezonowości ——poprawianie rozkładu geograficznego turystyki ——rozszerzenie zakresu opieki nad turystami i informacji ——rozwijanie naukowego rozumienia turystyki Dostosowując struktury zarządzania turystyką do wzorów europejskich, zgodnie z zaleceniami ekspertów Unii Europejskiej, Sejm uchwalił ustawę z dnia 25 czerwca 1999 r. o Polskiej Organizacji Turystycznej (Dz. U. nr 62, poz. 689 z późniejszymi zmianami), w wyniku czego Polska Organizacja Turystyczna przejęła zadania związane z promocją Polski jako kraju atrakcyjnego turystycznie, z zapewnianiem funkcjonowania i rozwijania polskiego systemu informacji turystycznej w kraju i na świecie oraz z inicjowaniem i wspomaganiem planów rozwoju i modernizacji infrastruktury turystycznej. Zmiana powyższej ustawy wprowadzona w 2001 r. stworzyła warunki dla tworzenia regionalnych (ROT) i lokalnych organizacji turystycznych (LOT), jako regionalnych struktur organizacyjnych, odpowiedzialnych za promocję turystyczną, wspomaganie funkcjonowania i rozwoju informacji turystycznej oraz inicjowanie, opiniowanie i wspieranie planów rozwoju i modernizacji infrastruktury turystycznej. Członkami tych organizacji mogą być zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne, a w szczególności jednostki samorządu terytorialnego, organizacje zrzeszające przedsiębiorców z dziedziny turystyki, w tym samorządu gospodarczego i zawodowego oraz stowarzyszenia działające w dziedzinie turystyki.12 2. Strategia rozwoju turystyki Dynamiczny wzrost ruchu turystycznego w Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych, spowodował zwrócenie szczególnej uwagi, przez władze państwowe na konieczność rozwoju turystyki. Jedną z metod na ożywienie społeczno -gospodarcze jest propagowanie i rozwijanie turystyki na szczeblu lokalnym. Planując aktywizacje miejscowości poprzez turystykę, podejmuje się próby zastosowania strategii, jako skutecznego narzędzia rozwojowego. 11 T. Burzyński, Wybrane problemy oddziaływania państwa na turystykę, „Problemy Turystyki” vol. XVIII, 3–4, 1995, s. 71. 12 Strategia rozwoju turystyki w latach 2001–2006, Ministerstwo Gospodarki Departament Turystyki, Warszawa 2002. Polityka turystyczna i strategia rozwoju turystyki na poziomie lokalnym... 83 W celu opracowania strategii rozwoju turystyki, należy posłużyć się schematem, który ułatwi przygotowanie dokumentu w sposób właściwy i czytelny. Najważniejszymi elementami strategii rozwoju turystyki powinny być:13 1. Określenie wizji/misji rozwoju. Wizji rozumianej jako cel nadrzędny, zawierający zapis kierunkowych działań władz lokalnych. Powinna ona określać pożądany efekt końcowy, którym jest wykreowany produkt turystyczny. 2. Opracowanie diagnozy prospektywnej. Dotyczącej analizy stanu gospodarki, posiadanych zasobów. Powinna ona zawsze poprzedzać budowę strategii. 3. Przeprowadzenie analizy strategicznej możliwości rozwoju turystyki. Powszechną metodą w tym zakresie jest zastosowanie analizy SWOT, budowanej na podstawie danych zawartych w diagnozie oraz wiedzy i opinii środowisk lokalnych. Polega ona na identyfikacji sił i słabości układu lokalnego, na tle otoczenia, badanego przez pryzmat szans i zagrożeń. 4. Zbudowanie scenariuszy wariantowych. Scenariusz wariantowy (przyszłości) jest opisem sekwencji zdarzeń od stanu obecnego do przyszłego stanu rozwoju jednostki terytorialnej. Scenariusze opiera się o kombinacje sił, słabości, szans i zagrożeń. 5. Wyznaczenie kierunków i hierarchicznych celów. Cele wskazują na sposób rozwiązania problemów oraz wyznaczają cechy pożądanego stanu rzeczy. Kierunki rozwoju stanowią kontynuację przyjętych celów. 6. Opracowanie programów działania. Programy te stanowią odpowiedź na listę celów. Programy takie powinny zawierać: nazwę, lokalizację, okres realizacji, środki finansowe na realizację. Strategia opracowana jest z reguły etapami odpowiadającymi strukturze. Wyniki każdego etapu są warunkiem przejścia do następnego. W ten sposób zapewnia się ciągłość i logiczność zapisu całego dokumentu.14 Zasadniczo celem strategii rozwoju turystyki jest skupienie uwagi na priorytetach, koordynacja działań uczestników, podniesienie rangi zagadnień i aspektów polityki lokalnej związanych z turystką, oraz dostarczenie argumentów przetargowych w procesie poszukiwania zewnętrznego wsparcia i finansowania projektów. Strategia powinna się skupiać na produktach i działaniach, które równolegle zaspokajają potrzeby turystów, przynoszą korzyści środowisku naturalnemu oraz umacniają miejscową gospodarkę i lokalne społeczności15. Jej głównym zadaniem jest realizacja celów ustalonych przez samorząd lokalny w kwestii rozwoju turystyki na obszarze recepcyjnym ze szczególnym uwzględnieniem zasad zrównoważonego rozwoju. Efektem, a zarazem etapem finalnym procesu opracowania strategii rozwoju turystyki jest wykreowanie produktu turystycznego, który stanowić będzie podstawę dla promocji i rozwoju turystyki w gminie. Produktem turystycznym nazywamy zbiór użyteczności związanych z podróżami turystycznymi, czyli dostępne na rynku dobra i usługi turystyczne, umożliwiające ich planowanie, odbywanie, przeżywanie oraz gromadzenie doświadczeń z nimi związanych16. 13 Tamże. 14 J. Kot, Zarządzanie rozwojem gmin a praktyka planowania strategicznego, Wyd. UŁ, Łódź 2003. Gołembski, Rola regionalnych i lokalnych organizacji turystycznych w kształtowaniu produktu turystycznego, „Problemy turystyki”, vol. XXIV, 1–2, 2001. 16 J. Karczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt turystyczny, PWE, Warszawa, 2005. 15 G. 84 Maria Michalak, Adam Marciniak Produktem turystycznym może być zarówno rzecz, usługa, wydarzenie jak i impreza. Dlatego też przy wskazywaniu elementów, na których promocji powinno się zwrócić szczególną uwagę należy zbadać posiadany przez daną jednostkę potencjał turystyczny17 ze szczególnym uwzględnieniem walorów turystycznych. Mogą one obejmować zarówno elementy związane z walorami przyrodniczymi i antropogenicznymi obszaru ale także te związane z miejscową kulturą czy odbywającymi się w danej miejscowości festiwalami.18 Opierając się na doświadczeniach innych państw, w których przemysł turystyczny przynosi duże dochody dzięki sprawnemu zarządzaniu i właściwej organizacji, przy kreowaniu produktu turystycznego warto zwrócić uwagę na stworzenie czytelnego i łatwo zapamiętywanego loga oraz sloganu promocyjnego. Przypisuje im się szczególnie ważną rolę w akcjach promocyjnych, w których kształtują wizerunek danego obszaru, pomagają w szybkiej jego identyfikacji oraz przyciągają uwagę potencjalnego klienta. Przy opracowaniu strategii ważne jest, aby oprócz wykreowania produktu turystycznego zwrócić szczególną uwagę na promocję określonych rodzajów turystyki. Powinny być one dostosowane do walorów turystycznych miejscowości recepcyjnej oraz uwzględniać trendy, jakie można obserwować w turystyce światowej. W Stanach Zjednoczonych i Europie można zaobserwować od około pięćdziesięciu lat rozwój nowej formy turystyki, jaką jest turystyka biznesowa. Istotny jest fakt, iż nie podlega ona wahaniom sezonowym na jakie narażone są inne rodzaje turystyki, przez co daje możliwość zatrudnienia pracowników tej branży przez cały rok. Również w Polsce coraz częstszym celem przyjazdów turystów są interesy, szkolenia i konferencje. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez Instytut Turystyki na przełomie lat 1994-2003, widać wyraźny wzrost przyjazdów w interesach i celach służbowych. Stanowiły one 16% ogólnej liczby przyjazdów turystów zagranicz17 Potencjał turystyczny obejmuje zasoby materialne i niematerialne. W skład pierwszej grupy wchodzą walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne, dostępność komunikacyjna oraz inne. Zasoby niematerialne mogą natomiast być związane ze sferą ekonomiczną, technologiczną, polityczną, ekologiczną, psychologiczną, kulturową oraz społeczno-demograficzną. Tamże, s. 52. 18 Doskonałym przykładem tworzenia różnego rodzaju produktów turystycznych dla jednej miejscowości są propozycje przedstawione w artykule A. Stasiaka i B. Włodarczyka, oto niektóre z nich: — Hollyłódź, stolica polskiego filmu, elementy składowe: „Filmówka”, Aleja Gwiazd (filmu), Muzeum Kinematografii, multipleks Silver Screen z pubem filmowym, Festiwal Camerimage, Apartamenty Gwiazd w Grand Hotelu, w przyszłości: Szlak Filmowy, Studio Filmowe D. Lynch — Miasto Czterech Kultur — dziedzictwo kulturowe nacji budujących Łódź, elementy składowe: Zabytki związane ze społecznościami Polaków, Żydów, Niemców i Rosjan (pałace, fabryki, obiekty sakralne), Pomnik Dekalogu, Muzeum Miasta Łodzi, Festiwal Dialogu Czterech Kultur, w przyszłości: Szlak Żydowski, Szlak Secesji, — Przemysłowe twierdze XIX w. (archeologia przemysłowa) Jurydyki przemysłowe XIX w.„królestwo Scheiblera” — Księży Młyn, „królestwo Poznańskiego”(projekt Manufaktura), pałace i wille fabrykantów, Centralne Muzeum Włókiennictwa, w przyszłości: skansen miasta włókienniczego, szlak turystyczny, — Łódź awangardy (wolność–wyobraźnia–twórczość), Muzeum Sztuki (Nowoczesnej), „Filmówka”, Łódzkie Spotkania Baletowe, Międzynarodowe Triennale Tkaniny Unikatowej (Muzeum Włókiennictwa), industrialne wnętrza i krajobrazy. Źródło: A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt turystyczny — miejsce, „Turyzm”, 13 (1). Polityka turystyczna i strategia rozwoju turystyki na poziomie lokalnym... 85 nych do Polski w 1994 i 29% ogólnej liczby przyjazdów w 2003 roku. Tendencję tę potwierdzają także nowe badania, które pokazują wyraźny wzrost udziału turystyki biznesowej w ogólnej liczbie przyjazdów turystycznych do Polski. (mln) 6.0 5,1 5.0 4,4 4.0 3,4 3.0 2.0 1,7 1.0 0,8 Interesy słuzbowe Typowa turystyka Odwiedziny u krewnych lub znajomych Tranzyt Zakupy 0.0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rys. 1. Cele przyjazdu turystów do Polski w latach 2001–2007 Źródło: http://www.intur.com.pl. Wśród wszystkich wymienionych celów przyjazdów turystów do Polski, największą tendencję wzrostową można zaobserwować w dziedzinie interesy i cele służbowe, oraz typowej turystyce. Szacuje się, że w roku 2007 liczna przyjezdnych, uczestniczących w turystyce biznesowej wyniesie 5,1 mln osób. Obecnie, jedno z najważniejszych miast turystycznych Polski, jakim jest Kraków, jest na etapie opracowywania całościowej strategii rozwoju turystyki na lata 2007–2013, która w swoich złożeniach podkreśla znaczenie turystki biznesowej jako ważnego czynnika rozwoju tego obszaru. 3. Korzyści dla gminy z posiadania strategii rozwoju turystyki W kontekście integracji Polski z Unią Europejską można wyróżnić trzy najważniejsze grupy korzyści wynikających z posiadania strategii rozwoju turystki: dla gminy, dla podmiotów gospodarczych i inwestorów, dla społeczności lokalnej oraz dla władz. Dla gminy dokument ten ułatwia zdobywanie środków na rozwój oraz racjonalne nim gospodarowanie. Ponadto stanowi on podstawę do ubiegania się o zagraniczne i krajowe środki pomocowe. Podmiotom gospodarczym strategia rozwoju turystyki pozwala obniżyć ryzyko związane z działalnością gospodarczą dzięki jasno wytyczonym priorytetom w rozwoju gminy. Kolejną grupę stanowią korzyści dla społeczności lokalnej, której dokument ten umożliwia wyartykułowanie własnych interesów. Strategia bowiem powstaje w oparciu o pewien kompromis zawarty pomiędzy władzą gminy, podmiotami 86 Maria Michalak, Adam Marciniak sektora prywatnego i społecznością lokalną. Ostatnim beneficjentem są władze, której działania prowadzące do opracowania długoterminowego i kompleksowego planu rozwoju, znajdują uznanie w oczach mieszkańców. Opracowanie strategii uwzględnia bowiem przede wszystkim interes gminy i jej mieszkańców, nie zaś poszczególnych partii politycznych rządzących na danym obszarze.19 Opracowanie dokumentu, jakim jest strategia rozwoju turystyki umożliwia sprecyzowanie sposobów realizacji celów i sprawia, że współpraca z gminami ościennymi w dziedzinie rozwoju turystki jest łatwiejsza. Jest to konieczne ze względu na fakt, iż turystów interesuje jedynie dobre zagospodarowanie (obecność właściwie oznakowanych szlaków, baza noclegowa oraz inne elementy umożliwiające uprawianie turystyki) obszaru po którym się poruszają, nie zaś kwestie zmian jednostek administracyjnych. Stąd tak ważne jest określenie priorytetów rozwojowych w każdej gminie i współpraca pomiędzy nimi. Posiadanie strategii rozwoju turystyki implikuje szereg innych korzyści do których między innymi możemy zaliczyć: zwiększenie liczby nowych miejsc pracy, skuteczną ochronę walorów przyrodniczych i kulturowych oraz w inwestycji liniowych niezbędnych do rozwoju krajoznawstwa i turystyki specjalistycznej (szlaki i trasy turystyczne)20. Strategia stanowi podstawę do dalszych działań proturystycznych na danym obszarze. Bez określenia jasnych celów, wyrażonych w tym dokumencie, trudno będzie korzystać z systemu finansowania(fundusze unijne, czy montaż finansowy) przedsięwzięć w zakresie turystyki czy unikać inwestycji chybionych. Niemożliwe także staje się wdrożenie projektów o zasięgu ponadlokalnym(wspomniane trasy i szlaki turystyczne), rozwijanych na gruncie współpracy jednostek terytorialnych, a przyczyniających się do rozwoju całego regionu. 4. Strategia rozwoju turystyki a polityka Unii Europejskiej Poszerzenie UE tworzy nową rzeczywistość, która przynosi z sobą z pewnością nowe szanse dla całej Europy i naturalnie także dla dotychczasowych i nowych Państw Członkowskich oraz państw kandydujących. Jedną z wielu korzyści, jakie mogą stać się również udziałem Polski jest ułatwienie w przekraczaniu granic pomiędzy państwami członkowskimi, a co za tym idzie zwiększenie popytu na usługi turystyczne oraz zwiększenia ich podaży. Ponadto, doświadczenia innych państw członkowskich na gruncie turystyki, posłużyć mogą jako przykład przy wyborze modelu rozwoju dla nowych celi podróży turystycznych. Jednakże aby nowe i znaczne szanse, jakie niesie ze sobą rozszerzenie, stały się rzeczywistością, muszą zostać spełnione różnorodne zasady, kryteria i wspólne reguły, które zapewniają zarówno ogólną rentowność działalności turystycznej, jak i jej społecznie akceptowalną przyszłość. Tego rodzaju kryteria zostały opracowane podczas szczytu w Lizbonie, gdzie wytyczono strategię opartą na celach zrównoważonego rozwoju, społeczeństwa opartego na wiedzy, zatrudnienia i spójności społecznej. Strategia lizbońska mówi, że Europa powinna przejąć prowadzenie w tworzeniu coraz większej ilości coraz lepszych jakościo19 A. Rochmińska, A. Stasiak, Strategie rozwoju..., op.cit. 20 Tamże. Polityka turystyczna i strategia rozwoju turystyki na poziomie lokalnym... 87 wo miejsc pracy w ciągu najbliższych kilku lat. Obecnie turystyka generuje ok. 5% PKB i tworzy w Europie nawet do 10% miejsc pracy. Co więcej turystyka ma stanowić narzędzie postępu społecznego w powiększonej Europie, poprzez poprawienie spójności pomiędzy wszystkimi jej narodami. Aby uczynić turystykę konkurencyjnym przemysłem dostępnym dla wszystkich należy wdrażać nowoczesne technologie informacyjne oraz komunikacyjne, które wnoszą znaczny wkład w tworzenie i konsumpcję produktów turystycznych. 21 Przykładem współpracy Polski i Unii Europejskiej w dziedzinie turystyki jest Program rozwoju krajowego produktu turystycznego22 , którego pierwszy etap wprowadzania w życie rozpoczęto w 1997 roku. Obejmował on tworzenie i promocje wyselekcjonowanych projektów markowych z pięciu obszarów( turystyka biznesowa, miejska i kulturowa, wiejska kwalifikowana, przygraniczna i tranzytowa) oraz działania dostosowawcze do wymogów UE w zakresie restrukturyzacji, modernizacji i komercjalizacji usług turystycznych, a także aktywizacji obszarów słabych ekonomicznie. Pomimo że turystyka sama w sobie nie stanowi części wspólnej polityki UE, niemniej jednak niektóre europejskie instytucje podejmują środki i działania, które ze względu na ich przekrojowy charakter mają wpływ na turystykę lub polegają na niej jako na instrumencie osiągania niektórych z podstawowych celów UE, takich jak zrównoważony rozwój, zatrudnienie, spójność gospodarcza i społeczna itp. — krótko mówiąc jako na instrumencie zapewnienia lepszej jakości życia dla obywateli Europy. W strukturach Unii nie przewidziano także osobnego budżetu, z którego można by realizować zadania z zakresu polityki turystycznej. Źródłem finansowania działań w tym zakresie są fundusze strukturalne: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (udział finansowania turystyki wynosi 86% ogólnej pomocy funduszu strukturalnego dla obszarów turystycznych), Europejski Fundusz Społeczny i Europejski Fundusz Orientacji I Gwarancji Rolnej. 23 Równie istotne w rozwoju turystyki w UE, są środki pochodzące z Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Głównymi beneficjentami pomocy są przede wszystkim małe i średnie hotele, ale fundusze te przyczyniają się także do promocji turystycznej całej sieci historycznych miast Europy (EBI partycypował między innymi w budowie Euro Disneylandu pod Paryżem). Pośrednio do rozwoju turystyki przyczyniły się także przedsięwzięcia EBI, związane z finansowaniem centrów kongresowych, targowych i wystawowych, renowacje zabytkowych budowli w miastach oraz finansowanie budowy infrastruktury transportowej24. Podsumowanie Ogromna waga przypisywana zarówno strategii jak i polityce turystycznej wynika z roli, jaką obecnie pełni turystyka oraz z korzyści, jakie niesie ona za sobą. 21 www.ine-isd.org.pl. 22 L. Koćwin, Turystyka w strategii rozwoju..., op.cit. Rochmińska, A. Stasiak, Strategie rozwoju..., op.cit. 24 I. Jędrzejczyk, Nowoczesny biznes..., op. cit. 23 A. 88 Maria Michalak, Adam Marciniak Sprawna organizacja tej dziedziny gospodarki na szczeblu lokalnym, poparta środkami finansowymi pozyskanymi z Unii Europejskiej może przyczynić się do dynamicznego rozwoju wielu miejscowości, których sytuacja ekonomiczna nie wskazywałaby na takie możliwości. Wszystko to jednak zależy od operatywności władz oraz przedsiębiorstw w tej dziedzinie, a także od zaangażowania miejscowej ludności, bez której turystyka nie ma szans rozwoju. Do najistotniejszych korzyści, jakie niesie ze sobą przemysł turystyczny należy poprawa stanu infrastruktury komunalnej oraz turystycznej, stworzenie nowych miejsc pracy, wzrost zamożności a także intelektualny rozwój mieszkańców. Nie należy jednak zapominać, że brak właściwych działań mających na celu ochronę środowiska naturalnego obszaru recepcyjnego oraz miejscowej kultury może doprowadzić do nieodwracalnych zmian, które stanowią o negatywnym wpływie turystyki na wiele aspektów życia społeczno-gospodarczego jednostki terytorialnej. Sprawnie prowadzona polityka turystyczna oraz systematyczne wdrażanie strategii rozwoju turystyki, poprzez jasno wytyczone cele i sposoby ich realizacji, minimalizuje zagrożenia jakie może nieść za sobą niekontrolowana ekspansja przemysłu turystycznego. Posiadanie strategii integruje i ułatwia współpracę władz, społeczności lokalnych oraz przedsiębiorstw sektora turystycznego, a więc stanowi o możliwości budowania partnerstwa publiczno-prywatnego, które jest podstawą do zrównoważonego rozwoju turystycznego (sustainable tourism) na obszarze gminy. Strategia stanowi, zatem swoiste narzędzie realizacji właściwej polityki turystycznej, a przy tym jest podstawą do ubiegania się o środki z Unii Europejskiej. Przy jej przygotowywaniu nie należy pominąć żadnego z etapów jej tworzenia, prowadzi to bowiem do powstania chaotycznych projektów i kreowania produktów turystycznych niedostosowanych do potencjału danej jednostki administracyjnej. Wraz z przystąpieniem do struktur Unii Europejskiej, zwiększyły się możliwości przepływu informacji oraz kapitału pomiędzy Polską a krajami członkowskimi, co powinno stanowić podstawę do wymiany doświadczeń oraz współpracy z organizacjami międzynarodowymi. Polityka turystyczna prowadzona przez Unię Europejską ma na celu wspieranie turystyki w spełnianiu roli, jaką może ona odgrywać w przyspieszaniu procesu osiągania spójności społecznej, gospodarczej oraz politycznej w krajach członkowskich. Polska wykorzystując posiadane dziedzictwo kulturowe i historyczne oraz walory przyrodnicze może zaistnieć na arenie międzynarodowej dzięki właściwej promocji turystycznej opartej na wykorzystaniu dostępnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Praktyczne wykorzystanie elementów logistyki w gospodarce miejskiej Filip Moterski | Uniwersytet Łódzki 1. Logistyka miejska — wyjaśnienie pojęcia Logistyka miejska jest wyodrębnionym poziomem w zakresie logistyki. M. Szymczak1 uważa, że logistyka miejska jest jednym z narzędzi z pakietu, jakim dysponują miasta w organizacji procesu zarządzania. Jednakże autor powołuje się na wiele definicji logistyki miejskiej nie zwracając się konkretnie ku żadnej z nich. Opierając się na koncepcji logistyki CLM (Council of Logistic Management) logistykę miejską można przedstawić jako proces planowania, realizowania i kontrolowania przepływów w różnych kierunkach i inspirowanych z różnych miejsc (zarówno w kierunku miasta i z niego, inspirowana i wzbudzana wewnątrz miasta oraz poza nim) wraz z towarzyszącym im procesem przepływu informacji. Logistyka miejska jest traktowana procesowo, gdzie proces ten ma służyć zaspokajaniu potrzeb miasta w dziedzinach takich jak gospodarowanie, jakość życia oraz rozwój. Logistyka miejska wymaga spójności między poszczególnymi układami funkcjonującymi w miastach, a więc z jednej strony układem produkcyjnym, przestrzennym, a z drugiej strony z układem społeczno-mieszkaniowym w połączeniu z przestrzenią do rozwoju tego układu. Wspomniana spójność w połączeniu z koncepcją minimalizowania kosztów oraz zasad rozwoju, w tym zasad zrównoważonego rozwoju pozwala na systematyczny rozwój regionu, sterowalny i logiczny. Wynika z tego, że logistyka miejska stwarza możliwość zintegrowanego rozwoju miasta na wielu płaszczyznach, wymaga jednak odpowiedniej umiejętności zarządzania. Niezbędny staje się menedżer logistyki, menedżer miasta, który na podstawie wiedzy i zdobyczy organizacji i zarządzania będzie gwarantem stabilnego, zrównoważonego, innowacyjnego i społecznie akceptowalnego rozwoju miasta. Szymczak przytacza również ujęcie logistyki miejskiej opracowane przez B. Rzeczyńskiego, który to omawiany wymiar logistyki określił jako podstawę do formułowania zało1 M. Szymczak, O istocie i funkcjach logistyki miejskiej, [w:] E. Gołembska (red.), Współczesne kierunki rozwoju logistyki, PWE, Warszawa 2006, s. 73. 89 90 Filip Moterski żeń określających optymalizację systemu miasta pod kątem planowania, sterowania i nadzorowania wszelkich występujących procesów ekonomicznych, ekologicznych, techniczno-technologicznych oraz socjalnych. Można to zwięźle ująć jako pakiet działań, które składają się na dzienny cykl życia miasta jako przestrzeni ekonomicznej, społecznej i kulturowej. 2 Kolejnym ujęciem w pracy Szymczaka jest odwołanie się do nauki, zdobyczy nauki i określeniu, iż logistyka miejska jest również dziedziną wiedzy badającą zjawiska i procesy, które determinują przepływ produktów i związanych z nimi informacji. Poza tym, dostarcza ona odpowiednich metod i instrumentów kształtowania tego przepływu w miejskich systemach logistycznych zgodnie z ustalonymi celami.3 Poza tym definiując pojęcie logistyki miejskiej można natknąć się na dywagację na temat zakresu zainteresowania z punktu widzenia terytorialno-administracyjnego. U podstaw leżą problemy z wytyczeniem granic miasta, a także obszarów centralnych miasta. W dobie procesów urbanizacyjnych strefa miejska niejednokrotnie pokrywa się ze strefą podmiejską tworząc w znacznej części obszar jednorodny, granice tych obszarów są rozmyte. Z drugiej strony istnieją istotne rozbieżności względem określania słowa city, bowiem tłumaczenie logistyki miejskiej w wielu językach oznacza city logistic. Tak więc, niektórzy za city (czyli docelowe miejsce funkcjonowania logistyki miejskiej) określają jedynie strefę ścisłego centrum (praktykowane w niemieckich warunkach), inni uważają, że oznacza to obszar miasta. Jeszcze inni mówią o obszarze komunikacyjnym, pojawiają się również kolejne opcje, między innymi city jako obszaru planistycznego zgodnie z zagęszczeniem ruchu.4 Autorzy książki „Podstawy logistyki” również zwrócili uwagę na problem wielości definicji wynikających nie tylko z problemu określenia terytorialnego zasięgu logistyki. Podkreślają oni także fakt istnienia różnic w przedmiocie logistyki. Za najpopularniejsze znaczenie logistyki miejskiej uznano „(…) ogół działań i procesów, które służą optymalizacji przepływów dóbr, ludzi, energii i informacji wewnątrz społecznego systemu city”.5 Dalej następuje zawężenie city ze względu na pogląd, że jest to strefa ścisłego centrum. Można rozróżnić zatem dwa pojęcia: logistykę miejską (Urban logistic) oraz logistykę zaopatrzenia części śródmieścia (city logistic). Z kolei Taniguchi6 uważa, iż logistykę miejską należy rozpatrywać z punktu widzenia procesu optymalizacji działalności logistycznej i transportowej realizowanej przez prywatne przedsiębiorstwa na obszarze miasta, ze szczególnym uwzględnieniem problemów takich jak kongestia w transporcie wewnątrz miasta oraz nadmierne zużycie energii. Gołembska, która jest jednym z największych polskich autorytetów w dziedzinie logistyki, za logistykę miejską uważa ogół procesów zarządzania przepływami dóbr, środków pieniężnych i informacji zgodnie z potrzebami i w celu rozwoju miasta z uwzględnieniem ekologii i zasad zrównoważonego rozwoju przy założeniu społecznego wymiaru pojęcia miasta wraz z zaspokajaniem potrzeb wysuwanych przez swoich mieszkańców.7 Warto 2 Tamże, s. 75. s. 76. 4 J. Szpon, I. Dembińska-Cygan, A. Wiktorowska-Jasik, Podstawy logistyki, Szczecin 2005, s. 237. 5 Tamże, s. 238. 6 Tamże, s. 238. 7 Tamże, s. 238. 3 tamżę, Praktyczne wykorzystanie elementów logistyki w gospodarce miejskiej 91 dodać, że w logistyce miejskiej występują wszystkie typowe procesy logistyczne: transport, magazynowanie oraz konfiguracja logistyczna. Istotne jest również zdefiniowanie celów i zadań stojących przed logistyką miejską. 2. Cele i zadania logistyki miejskiej Określenie logistyki miejskiej, jej pojęcia z wyjaśnieniem, czym się zajmuje, pozwala określić jej użyteczność lub jej brak w stosunku do obszaru miasta. Aby móc wyciągać takie wnioski trzeba jednak odpowiedzieć na pytanie: czym konkretnie zajmuje się logistyka miejska? Odpowiedzi na postawione powyżej pytania można odnaleźć w pracach E. Gołembskiej, gdzie autorka wyróżnia pięć obszarów ukazujących zakres zadań logistyki miejskiej. Są to: 8 ——transport towarowy w mieście, w tym transport dostawczy, wywozowy, przewozy tranzytowe; ——zabezpieczenie i składowanie dóbr na rzecz miasta; ——komunikacja miejska oraz osobowy ruch tranzytowy; ——zaopatrywanie miasta; ——wywóz odpadów oraz odprowadzanie zanieczyszczeń. Szymczak9 uważa, że celem logistyki miejskiej jest koordynacja i połączenie w jedną całość, w dodatku dobrze sterowalną, aktywność wszystkich występujących na danym terenie jednostek gospodarczych i instytucji. Ponadto uważa, że w długookresowej perspektywie, celem logistyki miejskiej powinno być kreowanie rozwoju miast na zasadach zrównoważonych oraz skoordynowanych działań. Do celów logistyki w ujęciu miasta zaliczył: ——odciążenie transportu i infrastruktury transportowej, czyli generowanie układów niezależnych od kongestii; ——rozmieszczenie składowisk i magazynów z uwzględnieniem konsekwencji transportowych oraz redukcja kosztów składowania; ——podniesienie poziomu obsługi klienta w zakresie zaopatrywania w gaz, energię, wodę, ciepło; ——podniesienie poziomu i jakości przewozów pasażerskich oraz polityki wywozu nieczystości i odpadów. Wszystkie powyższe cele mają sens jeśli nałoży się na nie minimalizację kosztów oraz maksymalizację użyteczności. Ponadto logistyka miejska stała się platformą do stosowania działań opartych na zasadach zrównoważonego rozwoju. 3. Zagadnienie transportowe w kontekście logistyki miejskiej Najszerzej i najczęściej omawianym w przypadku logistyki miejskiej, elementem są zagadnienia transportowe, charakteryzowane z dwóch perspektyw. Z jednej strony transport pasażerski, z drugiej strony transport towarowy. Błędem jest 8 E. Gołembska (red.), Współczesne…, op. cit., s. 76–77 oraz E. Gołembska (red.), Kompendium wiedzy o logistyce, Wydawnictwo PWN, Warszawa, Poznań 2001, s. 300. 9 E. Gołembska (red.), Współczesne…, op. cit., s. 83–84. 92 Filip Moterski ograniczanie zarówno logistyki i logistyki miejskiej jedynie do zagadnień transportowych, ponieważ transport można traktować tutaj jako obraz działalności i skutek oraz płaszczyzna do skoordynowanych działań na wielu szczeblach, a nie jako całość. Wymienione rodzaje transportu można dodatkowo dzielić na transport pasażerski wewnątrz miasta, transport tranzytowy, oraz ze względu na środki przewozowe na transport drogowy, szynowy i inny. Gołembska stwierdza, że transport występujący w ramach aglomeracji odpowiada za transport pasażerski i towarowy oraz transport związany z przewozem i wywozem nieczystości oraz gromadzeniem odpadów.10 Autorka ponadto stosuje podział na transport samochodowy (autobusy, trolejbusy, samochody), szynowy (a w nim tramwaje, kolej, szybka kolej, kolej regionalna, SKM, WKD, metro), oraz przesyłowy (wodociągi, kanalizacja, linie energetyczne i ciepłownicze, gazociągi). Ponadto w aglomeracjach skupionych w dorzeczach wód lub innych terenach gdzie występuje woda wyróżnia się transport wodny. Widać zatem, że transport współgra z pozostałymi procesami logistycznymi miasta, nie zastępuje ich jednak i nie wyręcza. Z zagadnieniem transportowym związane jest świadczenie usługi o charakterze lokalnym, które wychodzi naprzeciw z jednej strony wymogom ustawowym (Ustawa o samorządzie gminnym z 8 marca 1990 roku, art. 7 i 10), a z drugiej strony jest to realizacja postulatów przewozowych wysuwanych przez mieszkańców, czyli przez klientów. Zatem transport miejski jest rodzajem zadania, które zgodnie z teorią logistyki musi być wykonane jak najlepiej, posiadać jak najwyższą wartość użytkową i jakościową, a ponadto musi być zracjonalizowany kosztowo. Ponadto system komunikacji miejskiej jako element logistyki miejskiej wiąże się z problemem kongestii w mieście. Kongestią nazywa się stan skupienia, nagromadzenia. Dotyka ona w sposób szczególny dóbr publicznych, ponieważ właśnie w przypadku dóbr publicznych występuje sytuacja, kiedy to więcej niż jeden nabywca postuluje o dane dobro. Szeroko stosowanym przykładem jest tutaj droga i to właśnie droga jest kojarzona z definicją kongestii najbardziej dobitnie. Kongestia dotykająca miast jest pochodną kilku elementów. Z jednej strony chodzi tutaj o niedrożność systemu transportowego, jezdnego i drogowego, z drugiej strony uchybienia ustrojowe (polityki transportowe), oraz brak koordynacji w zarządzaniu miastem lub regionem. Poza tym można wyróżnić również transfer potrzeb przewozowych na prywatny środek transportu oraz brak polityki finansowania komunikacji miejskiej na danym terenie powiązanej z prawem międzynarodowym, w tym o świadczenie usług na zasadzie konkursu i kontraktu, eliminacja monopolistów czy udział sektora prywatnego w tej branży. Gołembska wyróżnia trzy rodzaje kongestii, z jakimi można spotkać się w miastach:11 ——bottleneck — tzw. wąskie gardło, łączące się z powstawaniem zatorów w ruchu na danym odcinku drogi; ——triggerneck — występuje wtedy, gdy bottleneck powoduje utrudnienia ruchu nie kierującego się przez dany odcinek; ——gridlock — występuje w przypadku unieruchomienia, paraliżu ruchu na całym obszarze, np. centrum miasta. 10 E. Gołembska, Kompendium…, op. cit., s. 301. s. 308. 11 Tamże, Praktyczne wykorzystanie elementów logistyki w gospodarce miejskiej 93 Przyczynę kongestii jest stosunkowo łatwo zidentyfikować, jednak czas na oszacowanie kosztów to czynność bardziej pracochłonna oraz trudna, ze względu na potrzebę oszacowania wielu wskaźników. Po tej stronie należy wymienić koszty związane z: ——użytkowaniem i eksploatacją pojazdów, ——potrzebą remontów i przeglądów, ——kosztami napraw, ——koszty zużycia paliwa, który w przypadku kongestii uwidacznia się spalaniem wyższym niż normalnie (zasada ruchu w zatłoczonych ulicach „stop and go” powoduje zwiększenie spalania paliwa, zwiększenie emisji zanieczyszczeń, szybszą eksploatację pojazdów), ——koszty utrzymania infrastruktury drogowej, ——koszty wynikające ze strat czasu w tym kary za opóźnienia i nieterminowość, ——spadek wartości towarów, ——koszty wypadków (naprawa, starty materialne, wyłączenie z użytkowania, odszkodowania, mandaty), ——koszty zanieczyszczenia środowiska ——oraz coraz częściej wymieniane i niebezpieczne koszty związane z malejącą atrakcyjnością terenu, co ma wpływ na rozwój rynku nieruchomości, a także w przypadku inwestycji nie bez znaczenia pozostaje na lokalizację na danym terenie. Jak można przeciwdziałać kongestii? Odpowiedź jest zarazem banalna jak i trudna do realizacji, ponieważ za odpowiedź można uznać na przykład kreowanie polityki miasta promującej publiczny transport miejski, a nie indywidualny. 4. Przykłady rozwiązań ograniczających kongestie transportową w miastach Ograniczanie ruchu kołowego w strefach miejskich może być radykalnym przedsięwzięciem, pozytywnym, o ile jest przygotowane w racjonalny i odpowiedzialny sposób. Może odbywać się to wieloma drogami. Najpopularniejsze w polskich realiach są wyciszanie ruchu oraz ograniczanie wjazdów — utrzymanie priorytetu dla komunikacji miejskiej. Oba przypadki mają miejsce w analizach dotyczących Łodzi. Wyciszanie ruchu to eliminowanie ruchu kołowego w wybranych fragmentach dzielnic czy stref polegające na stosowaniu ograniczeń w postaci znaków drogowych (zakaz wjazdu, ograniczenia prędkości) oraz pewnych technicznych rozwiązań jak wprowadzanie progów zwalniających. Drugi przypadek, bardzo podobny ma na celu takie stosowanie i funkcjonowanie znaków drogowych i innych urządzeń (np. urządzenia sterujące sygnalizacją świetlną, urządzenia wygradzające pasy dla komunikacji miejskiej) i koordynacji z tym polityki parkingowo-taryfowej, aby do ścisłego centrum wjazd miały tylko pojazdy wybrane, stosowanie zachęt do podróżowania komunikacja miejską w postaci umów między zakładami pracy, a przewoźnikami oraz róż- 94 Filip Moterski nego rodzaju zachęt. Czy można przewidzieć efekty takich działań i takich zamierzeń? Efekty można przewidzieć, a nawet zauważyć. Jednym z przykładów w Polski jest Kraków, który stosuje ograniczenie ruchu kołowego w centrum miasta, stosuje pasy wydzielone tylko dla potrzeb komunikacji miejskiej nadając jej w ten sposób priorytet. Nie było to wprowadzone chaotycznie, o czym świadczy akceptacja ze strony użytkowników dróg dla tego pomysłu. Poznań stosuje nowatorskie rozwiązania oparte o sterowanie ruchem na podstawie programów zintegrowanego zarządzania ruchem miejskim, gdzie pierwszeństwo otrzymuje tramwaj. Warszawa stosuje politykę priorytetu dla autobusów w centrum miasta. A Łódź? Łódź niestety ogranicza się do dobrych pomysłów, które pozostają tylko pomysłami. Istnieje na przykład koncepcja wyciszania i uspokajania ruchu na terenach rewitalizowanych, zgodnie z którą np. ulica Sienkiewicza na potrzeby komunikacji autobusowej stałaby się ulicą dwukierunkową, a ulica Kilińskiego byłaby ulicą dla tramwajów, natomiast ruch uliczny przeniesiony byłby w tych kierunkach na ulicę Targową. Ulice częściowo uwolnione od pojazdów prywatnych mogą być wykorzystywane przez transport publiczny w większym zakresie, co zaowocuje poprawą punktualności tego rodzaju przewozów, co z kolei może doprowadzić do wzrostu udziału przejazdów komunikacją miejską wśród wszystkich przewozów w obrębie miasta czy aglomeracji. Jednak jeśli nie przygotuje się ulic i nie zbuduje alternatywnych, równoległych odcinków dróg, które będą odciążały zamknięte odcinki, to dojdzie do paraliżu, ponieważ ludzie mają swoje przyzwyczajenia podróżowania i to jest niezwykle trudno zmienić, a poza tym trzeba pamiętać o dojazdach docelowych, zarówno gospodarczych jak też prywatnych. Sprawny transport, sprawny tranzyt minimalizuje przestoje, stratę czasu i pieniędzy. Jednak często brak motywacji i odważnych działań pozostaje największą przeszkodą. Dla przykładu w Amsterdamie kilka lat temu podjęto odważną decyzję i wprowadzono ograniczenie prędkości na terenie dużej części miasta do wartości 30 km/h. Jaki był efekt? Po pierwsze kto nie musiał wjeżdżać do centrum nie wjeżdżał, zatem nastąpiło uspokojenie ruchu, poza tym zmniejszyła się liczba wypadków śmiertelnych z udziałem pieszych i rowerzystów. W roku poprzedzającym zginęło ok. 500 osób, a w pierwszym roku stosowania zaostrzonej polityki, śmierć poniosło już tylko 27 osób. Podobne rozwiązania zastosowano w Pradze, gdzie w strefie city z dobrymi rezultatami stosuje się progi zwalniające i ograniczające prędkość. W Pradze zmiany były wprowadzone stopniowo, i nie pozwolono na zakorkowanie innych ulic, ponieważ w odróżnieniu do Łodzi istniały równoległe ulice zdolne przyjąć na siebie ruch kołowy z wyeliminowanych odcinków. W przeciwieństwie do Łodzi, gdzie alternatywą dla ciągu Kościuszki-Zachodnia w kierunku północnym jest ulica Kilińskiego i Sienkiewicza, które kończą się w połowie (Sienkiewicza) i tuż za połową (Kilińskiego). Jeśli zablokuje się lub ograniczy ruch na którejkolwiek z wymienionych ulic pozostałe będą miały bardzo duże problemy z przyjęciem samochodów, ponieważ same w godzinach szczytu przeżywają oblężenie. Kierunek południowy również skłania do poszukiwania alternatywnych rozwiązań. Ulica Wólczańska, która jest dłuższa, ponieważ jest w zasadzie równoległą do Kościuszki na odcinku 70% i Kilińskiego to dwie alternatywy dla ciągu Zachodnia–Kościuszki. Kiedy pojawia się zjawisko konge- Praktyczne wykorzystanie elementów logistyki w gospodarce miejskiej 95 stii, przy ograniczonym ruchu na którejś z równoległych ulic, reszta automatycznie doznaje przesilenia w przyjmowaniu pojazdów. Problem się nawarstwił z chwilą pojawienia się centrum handlowego Manufaktura, które umiejscowione jest w centralnych rejonach miasta, na przecięciu ulic Zachodniej i Ogrodowej. Dojazd samochodem do „Manufaktury” bardzo często odbywa się ulicą Zachodnią, co powoduje w godzinach zwiększonej aktywności konsumentów utrudnienia w swobodnym poruszaniu się. Jeśli bierze się pod uwagę kierunek przepływów wschód–zachód oraz odwrotny, sytuacja wygląda lepiej, ale nie znaczy to, że jest modelowa. Główny ciężar przyjmowania pojazdów w tych kierunkach odbywa się ulicą Piłsudskiego–Mickiewicza, która łączy dworzec Łódź Kaliska z centrum miasta i dalej wschodnimi rejonami miasta z wyjazdem na Tomaszów Mazowiecki. Na szczęście tylko przy dworcu zainstalowano skutecznie tamujące ruch kamery sterujące ruchem, które zamiast nadawać priorytety komunikacji miejskiej skutecznie ją opóźniają. Ulica Mickiewicza–Piłsudskiego łączy trasę na Tomaszów Mazowiecki z drogą krajową nr 1. Ruch tymi ulicami jest wzmożony, zwłaszcza w godzinach szczytu (poranne to 7.30–8.30 i popołudniowe to 14–16.30), ponieważ trasa wschód–zachód łączy z centrum miasta wielkie osiedla mieszkaniowe. Jaka jest więc alternatywa w połączeniu centrum miasta z krajową „jedynką”? Teoretycznie, pokrętnymi i wąskimi uliczkami, praktycznie — żadna, chyba że objeżdża się całe centrum i wyjeżdża na peryferie miasta, nadrabiając wiele kilometrów, zyskując niewiele czasu. Oczywiście występują drogi alternatywne do ulic Mickiewicza–Piłsudskiego, jednak są one wąskie, porusza się po nich tramwaj bez wydzielonego torowiska, są w złym stanie technicznym, a poza tym i bez tego są dość zatłoczone (między innymi przez tramwaje — ulica Zielona, która w części od Kościuszki do Wschodniej jest ograniczona dla ruchu samochodowego w godzinach szczytu). Jeśli wprowadzi się dodatkowe obostrzenia bez budowy nowych ulic lub udrożnienia obecnych — to w Łodzi o eliminowaniu ruchu kołowego z centralnych dzielnic można mówić tylko w kontekście planów długookresowych, nierealnych, porównywalnych z budową metra w tym mieście. Innym przykładem umiejętnego rozwiązania problemów związanych z ruchem ulicznym było wprowadzenie opłaty za wjazd w Londynie. Dotychczasowy system znaków drogowych i mandatów zawiódł. Mandaty nie były płacone, a zakazy ignorowano, poza tym kara pieniężna dla Londyńczyka była śmiesznie niska. W 2003 roku wraz z rozwojem techniki i monitoringu na ulicach Londynu pojawiła się koncepcja zmiany polityki wjazdu do strefy city. Wprowadzono opłatę za wjazd do centrum miasta, bardzo dobrze egzekwowaną, kto jej nie zapłacił był lokalizowany na podstawie kamer i nie było mowy o uniknięciu mandatu. Jednocześnie jednak władze miasta zainwestowały w komfort transportu publicznego, zarówno w autobusy i metro, których skierowano więcej na trasy, podwyższono jakość świadczonych usług i punktualność. Działania te zaowocowały wzrostem udziału podróży dokonywanych komunikacją miejską, zmniejszenie natężenia ruchu, mniej wypadków oraz dodatkowe wpływy do kasy miasta. System jest cały czas ulepszany, a co za tym idzie modyfikowana jest polityka transportowa polegająca na dostosowaniu do potrzeb klienta komunikacji miejskiej lub alternatywy w postaci ścieżek rowerowych, koordynacji działań i monitoringu. 96 Filip Moterski Podsumowanie Logistyka miejska jest sferą, która ma wielkie znaczenie dla rozwoju miasta. Z jednej strony organizacja przesyłów, transportu, gospodarowanie czasem mieszkańców i miastem jest wyzwaniem, które wymaga poznania zagadnień z wielu dziedzin, nie tylko logistyki. Z drugiej strony sprawność i dostęp do tych dóbr musi być tak skonstruowany, aby jak największa liczba mieszkańców posiadała możliwość skorzystania z tych dóbr w najwyższej jakości. Trudno spodziewać się jednak, że każdy konsument będzie w stu procentach usatysfakcjonowany, ponieważ za dobra również publiczne trzeba będzie płacić, aby niwelować negatywne skutki rozwoju miast, takie jak chociażby kongestia. Jednak interwencjonizm w zakresie zarządzania dobrami publicznymi może dać również pozytywne skutki w postaci potrzeby rozwoju zrównoważonego. Ma to wyraz w powstaniu i szybkim rozwoju nurtu tzw. ekologistyki, gdzie występuje integracja logistyki na poziomie miasta z zasadami ekorozwoju, co ma zapobiegać wykorzystywaniu sfery produkcji i konsumpcji do beztroskiego korzystania z zasobów naturalnych, a z drugiej ma kreować model odpowiedzialności w postaci sprawnego systemu zarządzania również procesami dotyczącymi gromadzenia, przetwarzania, sortowania odpadów. Praktyczne wykorzystanie elementów logistyki w gospodarce miejskiej jest niezbędne, jeśli chce się zarządzać miastem, czy jakąkolwiek inną jednostką terytorialną, w sposób kompletny, odpowiedzialny, zrównoważony, ale też innowacyjny. Logistyka handlowa pokazała, że można budować zaufanie wśród swoich klientów minimalizując koszty. W kontekście logistyki miejskiej minimalizowanie kosztów będzie równoważone maksymalizacją użyteczności osiąganej przez konsumentów poprzez korzystanie z usług przedsiębiorstwa wybranego w drodze konkursu, świadczącego usługi na najwyższym poziomie. Kompleksowe zarządzanie miastem czy regionem pociąga za sobą rozwój gospodarczy regionu, który objawia się w różnoraki sposób. Miasto może liczyć na sukces w dobie konkurencyjności między regionami o inwestycje i inwestorów, ale tylko wtedy gdy uporządkuje zagadnienia związane z gospodarką miejską, które stanowią również przedmiot zainteresowań logistyki miejskiej. Rower jako środek transportu w nowoczesnym mieście na przykładzie Łodzi Łukasz Kamiński | Uniwersytet Łódzki Wstęp Przyjęta przez radę europejską Strategia Lizbońska wyznacza kierunki rozwoju Unii Europejskiej (UE) w pierwszej połowie XXI wieku. W myśl tej strategii dobrobyt europejskich społeczeństw ma być zwiększany dzięki opartej na wiedzy i bardziej konkurencyjnej gospodarce, czyli takiej której podstawą gospodarowania jest produkcja, dystrybucja, oraz stosowanie wiedzy i informacji1. Strategia Lizbońska stawia jednak ekonomicznemu rozwojowi pewne wytyczne i ograniczenia. Musi to być rozwój zrównoważony, czyli taki, w którym bogacąc się nie niszczymy środowiska naszego życia i nie naruszamy społecznych i przyrodniczych fundamentów tego rozwoju. 2 Zgodnie ze,,Strategią’’ przed społeczeństwami Unii Europejskiej stają w tej dziedzinie 4 najważniejsze wyzwania:3 1. Walka z efektem cieplarnianym przez zmniejszenie zużycia paliw kopalnych. 2. Zmniejszenie presji na środowisko ze strony transportu. 3. Zachowanie zasobów naturalnych. 4. Poprawa stanu zdrowia ludności. Postępowanie według tych wytycznych wymaga od władz centralnych i samorządowych w Polsce podejmowania wielu celowych przemyślanych działań. W przypadku miasta Łodzi jednym z najlepszych i najbardziej opłacalnych działań może stać się promowanie roweru jako środka transportu miejskiego. 1 The Knowledge-Based Economy, Organization for Economic Cooperation and Development, Paris 1996, s. 3. 2 http://www.strategializbonska.pl/news.php?id=25&gid=188, stan z dnia 30.02.07. 3 A. Bartczak, T. Żylicz, Dylematy Rozwoju Transportu W Świetle Strategii Lizbońskiej, Instytut Badań Nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2004, s. 5. 97 98 Łukasz Kamiński 1. Opóźnienie lub odwrócenie efektu cieplarnianego przez zmniejszenie zużycia paliw kopalnych Można odnieść wrażenie, że tylko jeden z wymienionych we wstępie tematów odnosi się do transportu, w rzeczywistości transport we wszystkich tych obszarach odgrywa bardzo ważną rolę. Przykładem tego jest zjawisko efektu cieplarnianego. W UE transport jest odpowiedzialny za około 28% emisji dwutlenku węgla do atmosfery, z czego 84% to emisja transportu drogowego. Znaczenie tego sektora gospodarki pod względem emisji gazów cieplarnianych bardzo szybko rośnie. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku emisja dwutlenku węgla ze źródeł związanych z transportem wzrosła o 20% i według prognoz będzie rosła nadal, stawiając pod znakiem zapytania wypełnienie przez UE założeń protokołu z Kioto.4 Niezwykle łatwo jest udowodnić ekologiczną przewagę roweru nad innymi środkami transportu na przykładzie wpływu na efekt cieplarniany. Rower podczas eksploatacji w ogóle nie emituje gazów cieplarnianych, czego nie można już powiedzieć o samochodach osobowych i komunikacji zbiorowej. Najwięcej dwutlenku węgla, emitują samochody osobowe. Autobusy dzięki korzyści skali emitują mniej dwutlenku węgla na osobo-kilometr lecz także posiadają silniki spalinowe więc nie są obojętne dla środowiska. Nawet tramwaj, który sam nie emituje CO2 jest odpowiedzialny za dużą lub nawet większą niż autobus emisję tej substancji do atmosfery. Dzieje się tak ponieważ w Łodzi napędzający tramwaje prąd elektryczny pochodzi w 100% ze spalania węgla w elektrowniach, a przypadku węgla emisja CO2 na jednostkę wyprodukowanej energii jest większa niż w przypadku napędzających spalinowe silniki węglowodorów. Należy także zaznaczyć, że o ile spalinowy silnik autobusu zmienia energię spalania bezpośrednio na energię kinetyczną o tyle w przypadku tramwaju mamy łańcuch: energia: spalania–termiczna–kinetyczna–elektryczna–kinetyczna a każde przetworzenie energii w inną jej formę powoduje straty. Oczywiście na energochłonność (więc również na wpływ na klimat) tramwaju składa się także strata energii elektrycznej na liniach energetycznych go zasilających. Gdyby więc wszyscy łódzcy kierowcy przesiedli się na tramwaje osiągnęli byśmy jedynie częściową redukcję obecnej odmotoryzacyjnej emisji CO2 Natomiast gdyby wszyscy mieszkańcy miasta przesiedli się z dotychczasowych środków komunikacji na rowery (co jest tutaj czysto teoretycznym założeniem, tak samo zresztą jak masowa przesiadka z samochodów na tramwaje), cała powodowana przez transport osobowy naszego miasta emisja CO2 zredukowałaby się do zera. O tym, że zwiększanie zawartości przejazdów rowerowych w przejazdach ogółem jest jednym z najefektywniejszych metod walki ze zmianami klimatu świadczy także fakt, iż Gdański Rowerowy Projekt Inwestycyjno-Promocyjny5 został doceniony na Światowym Szczycie Ziemi w Johannesburgu, jako wzorcowy przykład ograniczania emisji gazów cieplarnianych.6 4 Tamże. 5 Gdański Rowerowy Projekt Inwestycyjno-Promocyjny — zainicjowany przez ekologiczne organizacje pozarządowe projekt mający na celu ułatwianie i promocję komunikacji rowerowej w Gdańsku. Projekt obejmuje budowę wydzielonych dróg rowerowych, uspokajanie ruchu w części obszaru miasta oraz promowanie komunikacji rowerowej wśród jego mieszkańców. 6 A. Buczyński, Rower, Wydawnictwo Pascal, 2004. s. 43. Rower jako środek transportu w nowoczesnym mieście na przykładzie Łodzi 99 2. Zmniejszenie presji na środowisko ze strony transportu i zachowanie zasobów naturalnych Oczywiście CO2 nie jest jedynym zanieczyszczeniem, które transport emituje do środowiska. Drugim ważnym obszarem problemowym jest presja na środowisko. W dużych miastach objawia się ona głównie poprzez: ——emisję zanieczyszczeń przez pojazdy silnikowe (są to głównie zanieczyszczenia gazowe i pyliste, oraz hałas i wibracje); ——ciągłe pozyskiwanie nowych terenów przez transport. Szczególnie uciążliwa jest presja przestrzenna motoryzacji; ——fragmentacja i dezintegracja przestrzeni miejskiej przez linie infrastrukturalne transportu silnikowego. Należy stwierdzić, że z pośród wszystkich używanych w miejskim transporcie pojazdów rower wywiera najmniejszą presję na środowisko. Jadący po mieście rower, w przeciwieństwie do pojazdów spalinowych właściwie w ogóle nie emituje zanieczyszczeń gazowych i pylistych ani hałasu. Oczywiście zachodzi pewna emisja związana np. ze ścieraniem się opon i hamulców bicykla, lecz w grę wchodzą tu śladowe, wręcz mikroskopijne ilości zanieczyszczeń pylistych. Pod tym względem z rowerem mógłby konkurować tramwaj, który prawie nie emituje zanieczyszczeń chemicznych do atmosfery gdyby nie fakt że tramwaje wytwarzają niezwykle dokuczliwy hałas. Poziom tego hałasu zależy oczywiście od jakości taboru i infrastruktury tramwajowej lecz nawet tramwaje jeżdżące po zmodernizowanym torowisku emitują hałas przekraczający dopuszczalne normy. Przykładem tego jest Aleja ks. Kard. Wyszyńskiego, gdzie mimo dużej szerokości drogi, gładkiego zmodernizowanego torowiska i nowoczesnego taboru (głównie tramwaje typu Cityrunner) docierający do pobliskich bloków mieszkalnych tramwajowy hałas przekracza obowiązujące normy o kilka decybeli.7 Należy tu zauważyć że w Łodzi nadal dużą część infrastruktury tramwajowej stanowią stare, nierówne torowiska a prawie połowa tramwajów to tabor, który od nie był modernizowany od lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Hałas i inne odkomunikacyjne zanieczyszczenia są wyjątkowo uciążliwe dla mieszkańców Łodzi. Dzieje się to za sprawą urbanistycznego układu miasta a dokładniej bardzo wąskiemu przekrojowi znakomitej większości ulic w jego centrum, gęstej zabudowy i braku przewietrzania. W takich warunkach spaliny samochodowe kumulują się wzdłuż ciągów ulicznych a komunikacyjny hałas i wibracje pochodzące od tramwajów i samochodów przejeżdżających w bezpośredniej bliskości budynków potęgują degradację starej zabudowy śródmieścia i znacząco pogarszają warunki życia jego mieszkańców. Ciągły przyrost liczby samochodów użytkowanych przez łodzian jeszcze bardziej pogarsza sytuację. Właśnie dla tego przejęcie choć części zadań komunikacyjnych miasta przez rowery miało by zbawienny wpływ na jakość środowiska życia jego mieszkańców. Rower nie emitując spalin ani hałasu doskonale się sprawdza przy złym przewietrzaniu i trudnych warunkach akustycznych przestrzeni. 7 P. Gwóźdź, Komunikacja tramwajowa jako podstawa miejskiego systemu transportowego na przykładzie miasta Łódź, praca magisterska, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2004, s. 36. 100 Łukasz Kamiński Rys. 1. Tramwaje, autobusy i samochody stoją w korku na ul. Kilińskiego Źródło: http://www.uml.lodz.pl/prorevita/ z dnia 30.03.07. Kolejną zaletą roweru są jego niewielkie wymagania odnośnie przestrzeni. Pod tym względem porównanie roweru z samochodem wypada ewidentnie na korzyść tego pierwszego. Duża terenochłonność indywidualnej motoryzacji sprawia że infrastruktura drogowa Łodzi z coraz większym trudem mieści rosnący ruch samochodowy. Duże zatłoczenie łódzkich ulic w godzinach szczytu wydłuża czas podróży zarówno dla samych kierowców jak i pasażerów MPK. Można to zaobserwować np. na ulicach Kilińskiego i Jaracza. Aby rozładować drogowe korki władze wielu polskich miast planują rozbudowę infrastruktury drogowej. Plany budowy nowych dróg dla samochodów napotykają jednak zawsze na silny opór ludności mieszkającej w okolicach projektowanych tras. Powstanie nowych ulic oznacza dla nich bowiem kontakt z hałasem i spalinami, utratę części wartości posiadanej nieruchomości lub także utratę miejsc, które dla nich były dotąd zielonymi terenami wypoczynku a w urzędowych mapach funkcjonowały jako rezerwa terenu pod budowę nowej trasy. W Łodzi przykładem takiej sytuacji jest protest mieszkańców osiedla Żubardź przeciw planom przedłużenia ul. Karskiego. Głównym powodem istnienia protestu był fakt że projektowana trasa — nowa obwodnica śródmieścia przecięłaby i w dużej części zajęła jedyny, powszechnie dostępny teren zielony w tamtej części Bałut.8 Protesty wywoływane są też często przez plany rozbudowy infrastruktury parkingowej Przykładem tego jest protest mieszkańców Dąbrowy przeciwko zamianie części szkolnego boiska w parking.9 W miarę wzrostu liczby samochodów w naszym mieście będzie coraz więcej konfliktów tego typu. Należy tu dodać, że na przestrzeni potrzebnej do zaparkowania jednego samochodu można ustawić aż 12 rowerów.10 Przepustowość poszczególnych dostępnych w Łodzi środków transportu ukazuje rysunek 1. Widać na nim 8 http://lodz.naszemiasto.pl/wydarzenia/660863.html, 9 Tamże. 10 Postaw stan z dnia 30.02.07. na rower — podręcznik projektowania przyjaznej dla rowerów infrastruktury, C.R.O.W. oraz Z.G. P.K.E. — Miasta dla rowerów, Kraków 1999, s. 238. Rower jako środek transportu w nowoczesnym mieście na przykładzie Łodzi 101 wyraźnie przewagę roweru nad samochodem osobowym i autobusem. Przepustowość większą od roweru posiada jedynie komunikacja piesza i tramwaj. Ponadto rower ze względu na swoją specyfikę wnikając w miejską przestrzeń nie dezintegruje jej i nie dzieli na fragmenty jak to się dzieje z silnikowymi środkami transportu. Place miejskie, deptaki, parki i skwery stanowią często element rowerowej infrastruktury co wcale nie pogarsza ich walorów turystycznych, estetycznych i funkcjonalnych. Dobrym przykładem na to jest ścieżka rowerowa przebiegająca przez rynek centrum handlowego Manufaktura. 2 000 9 000 14 000 19 000 22 000 Rys. 2. Liczba przemieszczających się w mieście w ciągu godziny po pasie o szerokości 3,5 m Źródło: Miasta rowerowe miastami przyszłości, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Ochrony Środowiska, Luksemburg 2000, s. 9. Masowy transport miejski utrudnia zachowanie dla przyszłych pokoleń naturalnych zasobów planety. Energetyczną podstawą transportu Europy od XIX wieku jest spalanie kopalnych surowców energetycznych. Trzeba tu także wspomnieć o ogromnych ilościach stali, tworzyw sztucznych i innych wytwarzanych z użyciem surowców mineralnych materiałów, z których przemysł tworzy nieprzerwanie wielkie ilości samochodów, autobusów, tramwajów i pociągów. Ze wszystkich znanych sposobów szybkiego transportu miejskiego najmniej surowcochłonnym jest transport rowerowy. Dzieje się tak ponieważ po pierwsze rowery podczas fazy eksploatacji nie zużywają prawie wcale surowców nieodnawialnych (oprócz niewielkich ilości smarów i części zamiennych) zaś ich produkcja nie pochłania tyle materiałów co produkcja z zasady ciężkich pojazdów silnikowych. 3. Poprawa stanu zdrowia ludności Nie można rozpatrywać zagadnienia poprawy zdrowia publicznego w oderwaniu od problematyki transportowej. Zanieczyszczenie powodowane przez transport odpowiada za wiele dolegliwości, takich jak choroby dróg oddechowych i nowotwory, oraz wywołane przez hałas problemy, takie jak zdenerwowanie, 102 Łukasz Kamiński kłopoty ze snem i negatywne oddziaływanie na układ krążenia.11 Brak emisji hałasu i substancji szkodliwych do atmosfery sprawia, że transport rowerowy jest pozbawiony tego typu oddziaływań na zdrowie ludzkie. Dużą część chorób cywilizacyjnych stanowią choroby związane z siedzącym trybem życia. Tu także sektor transportowy odgrywa niezwykle ważną rolę, ponieważ transport silnikowy eliminuje konieczność wysiłku przy pokonywaniu mniejszych lub dalszych odległości. Przemieszczenie w przestrzeni odbywa się dzięki pracy spalinowego bądź elektrycznego silnika, nie ludzkich mięśni. Brak konieczności wykonywania przez człowieka nadmiernego wysiłku to zaleta współczesnych systemów transportowych, lecz ograniczenie aktywności fizycznej prawie do zera jest bardzo niekorzystne. Niedobór ruchu w codziennym życiu sprzyja wielu poważnym schorzeniom, takim jak otyłość, cukrzyca, osteoporoza, choroby serca i kręgosłupa. Najlepszą i najkorzystniejszą dla zdrowia profilaktyką chroniącą ludzi przed tego typu dolegliwościami jest systematyczny i umiarkowany trening. Tu właśnie otwiera się możliwość wykorzystania roweru jako źródła codziennego ruchu. Trzeba zaznaczyć że jazda na rowerze jest jednym z najłatwiej i najpowszechniej dostępnych form aktywności fizycznej bowiem w przeciwieństwie do pływania czy siłowni nie wymaga rezerwowania przez rowerzystę specjalnego czasu i funduszy.12 Wszakże na rowerze można trenować po drodze do pracy, a kupno roweru i jego utrzymanie to wydatki na transport, które ponosimy zamiast kupna i utrzymania samochodu lub zamiast kupna biletów MPK. Spokojna jazda na rowerze nie stanowi przy tym tak dużego i intensywnego wysiłku, ani obciążenia dla stawów, jak np. bieganie, dzięki czemu może być praktykowana nawet przez osoby starsze. Jazda na rowerze po mieście jest często uważana za niezdrową ze względu na narażenie cyklisty na kontakt ze spalinami samochodowymi. Rozwiązaniem tego problemu może być upowszechnienie specjalnych, filtrujących powietrze maseczek na usta dla rowerzystów. Do niedawna zabezpieczały one swoich użytkowników tylko przed zanieczyszczeniami pylistymi, lecz obecnie na rynku są już dostępne specjalne maseczki z węglem aktywnym, które wychwytują także większość zanieczyszczeń gazowych. Ponadto miejskie podróże rowerowe nie muszą się odbywać wzdłuż głównych tras samochodowych. Wielką przewagę roweru nad samochodem i komunikacją zbiorową stanowi możliwość skracania sobie drogi przez ulice osiedlowe, parki, skwery i inne obszary niedostępne dla samochodów, gdzie rowerzysta ma niewielki kontakt z hałasem i spalinami. Przykładem tego jest odcinek ul. Piotrkowskiej z ograniczonym ruchem samochodowym, który jest bardzo chętnie wykorzystywany przez rowerzystów. Sytuacja rowerzystów poprawi się gdy zostanie ukończona realizacja projektu ,,Bulwaru Narutowicza’’, który zakłada ograniczenie ruchu samochodowego na obecnej ul. Narutowicza.13 Jazda rowerem po Śródmieściu stanie się jeszcze bardziej przyjemna i bezpieczna gdy zrealizowane zostaną plany rewitalizacji Centrum Łodzi, według którego 11 A. A. Bartczak, T. Żylicz, Dylematy Rozwoju Transportu…, op. cit., s. 7. Buczyński, Rower, op. cit., s. 181. 13 http://www.uml.lodz.pl/index.php?menu2=2&zapytanie=2,01&poz=1&id=845, 30.03.07. 12 A. stan z dnia Rower jako środek transportu w nowoczesnym mieście na przykładzie Łodzi 103 na większości ulic tej dzielnicy ruch samochodowy zostanie ograniczony lub uspokojony.14 To właśnie budowa udogodnień takich jak strefy ruchu uspokojonego i dobrze zaprojektowane ścieżki rowerowe może znacznie ograniczyć ryzyko zderzenia rowerzysty z pieszym lub samochodem i tym samym pokonać największą przeszkodę stojącą przed upowszechnieniem roweru w mieście, którą jest obecnie niskie bezpieczeństwo i poczucie bezpieczeństwa rowerzystów w ruchu ulicznym. Podsumowując, upowszechnienie się roweru jako środka komunikacji będzie miało niezwykle pozytywny wpływ na zdrowie społeczeństwa, lecz aby uniknąć skutków ubocznych w postaci wzrostu liczby wypadków należy stworzyć odpowiednią infrastrukturę chroniącą życie i zdrowie cyklistów. 4. Rozległość miasta Wiele osób poddaje w wątpliwość zasadność promowania roweru jako środka komunikacji w Łodzi i inwestowania w infrastrukturę rowerową. Jednym z najważniejszych argumentów przeciwko uznaniu roweru za równoprawny środek lokomocji w Łodzi jest rozległość miasta. Sceptycy mówią, że nie każdy będzie jeździł codziennie rowerem do pracy np. z Retkini na Widzew. Nie jest to jednak argument przeciwko transportowi rowerowemu w ogóle lecz jedynie za tym, że na rowerze nie może się odbywać 100% podróży na terenie miasta. Jak pokazują badania mieszkańcy miast zwykle uznają za uciążliwe i zbyt długie podróże dłuższe niż 30 minut a w większych miastach niż 40 minut.15 Jeżeli przyjąć powyższą prawidłowość do transportu rowerowego to jego potencjalne znaczenie będzie zależało od liczby przemieszczeń w których czas przejazdu rowerem pomiędzy źródłem i celem będzie mniejszy lub równy 40 minut. Średnia prędkość roweru w mieście wynosi od 10 do 14 km/h16 można więc przyjąć, że przeciętny rowerzysta porusza się z prędkością średnią 12 km/h więc w 30 min pokona 6 km a w 40 min 8 km. O odległościach pokonywanych codziennie przez łodzian można się dowiedzieć z badań przeprowadzonych na potrzeby Wydziału Dróg i Transportu Publicznego Urzędu Miasta Łodzi. Dla tych badań podzielono obszar miasta na 10 rejonów: 1) Śródmieście, 2) Bałuty Zachodnie (Teofilów), 3) Bałuty Środkowe, 4) Bałuty wschodnie, 5) Polesie Zachodnie (głównie Retkinia), 6) Polesie Wschodnie, 7) Widzew Północ, 8) Widzew Południe, 9) Górna Północ, 10) Górna Południe. Następnie poddano analizie liczbę podróży między nimi nie uwzględniając trasy przejazdu lecz relację źródło–cel. Ilustracją wielkości tych relacji jest,,Więźba międzyrejonowa podróży wszystkimi środkami lokomocji.’’17 Z analizy więźby wynika, że duża część międzyrejonowych podró14 http://www.uml.lodz.pl/prorevita/, stan z dnia 30.03.07. Gwóźdź, Komunikacja tramwajowa…, op.cit., s. 113. 16 M. Hyła, Miasta dla rowerów, Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych — wyd. zielone Brygady, Kraków 1996, s. 8. 17 Łódź Koncepcja Układu Dróg Rowerowych, praca zbiorowa, Urząd Miasta Łodzi, Wydział Dróg i Transportu Publicznego, Łódź 2002, s. 31. 15 P. 104 Łukasz Kamiński ży odbywanych w mieście to podróże pomiędzy Śródmieściem a okalającymi je dzielnicami. Dobowo najwięcej podróży bo aż około 33750 odbywa się w relacji Śródmieście–Bałuty Środkowe18. Tą najważniejszą relację cechują też w większości niewielkie odległości. Największe osiedla Bałut znajdują się w promieniu zaledwie 3 km od Placu Wolności czyli w odległości, którą średnio sprawny rowerzysta pokona w ciągu 15 minut. Warto zaznaczyć, że w promieniu 3 km od Placu Wolności znajduje się także cała dzielnica Śródmieście oraz wielkie osiedle Koziny. Rys. 3. Więźba międzyrejonowa podróży wszystkimi środkami transportu Źródło: Łódź koncepcja układu dróg rowerowych, praca zbiorowa Urzędu Miasta Łodzi, Wydział Dróg i Transportu Publicznego, Łódź 2002, s. 31. Z analizy więźby międzyrejonowej wynika także, iż dalekie połączenia w rzeczywistości mają znaczenie drugorzędne. Np. przemieszczenia z Retkini na Widzew to około 4500 podróży na dobę podczas gdy na stosunkowo niedalekiej relacji z Retkini do Śródmieścia i Retkinia–Polesie Wschodnie odbywa się ponad 27000 podróży dziennie. Podróże do i z centrum to w mieście około 40% wszystkich przemieszczeń międzyrejonowych.19 Większość tych przemieszczeń odbywa się na dystansach akceptowalnych do codziennego pokonywania rowerem. Jeżeli za centralny punkt miasta uznamy środek strefy ograniczonego ruchu samochodowego na ulicy Piotrkowskiej czyli skrzyżowanie Piotrkowska–Traugutta to w promieniu 6 km (30 minut jazdy rowerem) od tego punktu znajdują się prawie wszystkie większe osiedla mieszkaniowe w naszym mieście. Wyjątkiem są tu tylko niewielkie skrawki Chojen, Teofilowa i Radogoszcza mieszczące się w zasięgu do 7 km czyli 35 minut, oraz Olechów i Janów (do 9,5 km — 47 minut). Czas dojazdu z tych dwóch ostatnich osiedli przekroczy 18 Tamże, 19 Tamże, s. 31. s. 31. Rower jako środek transportu w nowoczesnym mieście na przykładzie Łodzi 105 co prawda 40 minut jednak po pierwsze tylko o 7 minut a po drugie osiedla te liczą sobie w sumie tylko około 20000 mieszkańców co stanowi w przybliżeniu 2.5% całej populacji miasta. Jeżeli więc nawet przyjąć, że mobilność mieszkańców tego osiedla jest większa od mobilności pozostałych osiedli i jeśli nawet uwzględnić inne niewielkie skupiska ludności takie jak np. Nowosolna to i tak można przyjąć, że podróże do centrum miasta odbywające się na całkowicie akceptowalnych dla rowerzystów odległościach stanowią około 35% wszystkich podróży na terenie miasta. Tego typu oszacowania są co prawda znacznym uogólnieniem (choćby dla tego, że nie każdy rowerzysta jadąc do centrum miasta obiera sobie za cel wyznaczony przez autora ,,punktu centralny’’) lecz mogą one pomóc w szacunkowym określeniu możliwości zastąpienia innych środków komunikacji przez rower. Oprócz samego punktu centralnego można także zakwestionować szacowanie czasu dojazdu do niego na podstawie geometrycznej odległości. Jednak w bardzo wielu przypadkach trasa przemieszczeń na relacji do Śródmieścia nie różni się zbyt mocno od linii prostej. Układ głównych ulic prowadzących do tej dzielnicy jest bowiem układem prawie gwieździstym. Najlepszym tego przykładem jest struktura dzielnicy Bałuty na której trasy wiodące do centrum czyli Drewnowska, Lutomierska, Limanowskiego, Zgierska, Łagiewnicka i Wojska Polskiego skupiają się promieniście w okolicach centrum handlowego Manufaktura i Placu Wolności. Zmierzony ruch wewnątrzdzielnicowy jest sumą podróży między północną i południową częścią dzielnicy Górna, wschodnią i zachodnią (Retkinia) częścią Polesia, Bałutami Centralnymi i Teofilowem oraz między Bałutami Centralnymi i Bałutami Wschodnimi. Stanowi on około 17% całego ruchu międzyrejonowego20 i odbywa się na niewielkich odległościach (maksimum 8 km — w większości poniżej 5 km). Kolejną relacją, której natężenie zmierzono i która odbywa się na podobnych co poprzednie odległościach jest relacja Polesie Wschodnie–Bałuty Środkowe, która stanowi około 5% wszystkich przejazdów w mieście. Inne zmierzone i krótkie relacje to Teofilów–Retkinia (do 6 km co oznacza czas przejazdu poniżej 30 minut) oraz Teofilów–Polesie Wschodnie (taka sama odległość maksymalna). Na relacjach tych odbywa się ok. 1,5% podróży w mieście. 21 Opisane w więźbie międzyrejonowej przejazdy na krótkich dystansach, możliwych do przejechania w 30–40 minut, stanowią więc w sumie około 60% wszystkich podróży. Należy tu zwrócić uwagę, że ,,więźba międzyrejonowa’’ nie uwzględnia w ogóle przemieszczeń wewnątrz wyznaczonych rejonów, które także mogą stanowić znaczny odsetek wszystkich podróży w mieście. Niestety przemieszczenia te nie były w Łodzi badane. Można jednak wysunąć tezę, że jest to przynajmniej 5% wszystkich podróży w Łodzi. Jest tu przecież mnóstwo przemieszczeń wewnątrz dzielnicy Śródmieście, która jest jednocześnie największym skupiskiem miejsc pracy, handlu i usług jak i największym skupiskiem mieszkaniowym. Podróże wewnątrz Bałut, Retkini, Teofilowa lub Widzewa — te wielkie skupiska 20 Łódź Koncepcja Układu Dróg Rowerowych, praca zbiorowa, Urząd Miasta Łodzi, Wydział Dróg i Transportu Publicznego, Łódź 2002, s. 31. 21 Tamże, s. 31. 106 Łukasz Kamiński mieszkaniowe mają przecież własne lokalne ośrodki handlu i usług (np. hipermarkety, rynki, sklepy), z których regularnie korzystają mieszkańcy. Rys. 4. Największe osiedla mieszkaniowe Łodzi i ich odległość od punktu centralnego Źródło: Łódź Koncepcja Układu Dróg Rowerowych, praca zbiorowa, Urząd Miasta Łodzi, Wydział Dróg i Transportu Publicznego, Łódź 2002, s. 31. Oczywiście można wreszcie postawić w wątpliwość początkowe założenie 8 km jako maksymalnej odległości którą gotowi są pokonać potencjalni miejscy rowerzyści. Nawet obecnie, przy braku ścieżek rowerowych są ludzie, którzy codziennie pokonują rowerem odległości większe nawet niż 10 kilometrów. Niestety nie dysponując danymi które, szacowałyby ich liczbę należy się jednak spodziewać, że po zbudowaniu w Łodzi wysokiej jakości rowerowej infrastruktury będzie znacznie więcej takich osób. Ponadto wysoka jakość i atrakcyjność rowerowych tras może sprawić że rowerzyści będą akceptowali przejazdy dłuższe niż 40 minut. Wszakże rower to nie tylko środek transportu ale także sportu i rekreacji (czego na pewno nie można powiedzieć o komunikacji zbiorowej i samochodach osobowych w ruchu miejskim). Jeżeli więc obligatoryjną podróż miejską (np. do pracy) traktuje się jednocześnie jako rozrywkę można się pogodzić z dłuższym jej trwaniem. Zwłaszcza, że w wielu dużych miastach dojazd do pracy samochodem trwa często powyżej godziny a nawet powyżej dwóch godzin. Podsumowując, ponad 65% transportu osobowego miasta odbywa się na odległościach, które mogą być akceptowane przez rowerzystów. Rozmiary Łodzi Rower jako środek transportu w nowoczesnym mieście na przykładzie Łodzi 107 i odległości na które na co dzień podróżują jej mieszkańcy nie mogą więc uniemożliwić masowego wykorzystania roweru jako środka transportu. 5. Klimat społeczny i atmosferyczny Jako najważniejszy czynnik uniemożliwiający w Łodzi popularyzację roweru jako środka transportu jest niechęć społeczeństwa do poruszania się rowerem spowodowana rzekomo przez brak odpowiednich wzorców kulturowych i powszechny kult motoryzacji. Tymczasem według badań statystycznych około 24% polaków mieszkających w dużych miastach preferuje właśnie rower (przed samochodem i komunikacją zbiorową) jako środek codziennych dojazdów do pracy. 22 Często wskazuje się także na klimat jako na czynnik nie sprzyjający regularnemu używaniu w codziennych podróżach. Bardziej surowy i kontynentalny klimat Polski przeciwstawia się łagodniejszemu klimatowi Holandii — najbardziej ,,rowerowego’’ kraju Europy. W rzeczywistości klimat panujący w regionie Łódzkim jest równie lub nawet bardziej sprzyjający popularności roweru. Klimat Holandii jest bowiem bardzo deszczowy i wietrzny. W roku Holendrzy mają średnio tylko 6 dni bezwietrznych. Ponadto roczna suma opadów wynosi tam 750 mm23 podczas gdy w regionie łódzkim jedynie 450–500 mm24 Codzienne mgły i mżawki są tam zwyczajnym zjawiskiem. Według badań statystycznych to właśnie wysokie opady deszczu lub śniegu są czynnikiem pogodowym mogącym zniechęcić więcej potencjalnych rowerzystów niż np. mrozy. 25 Klimat Polski Środkowej z najniższą w kraju sumą opadów i deficytem wody w rolnictwie26 jest więc klimatem wyjątkowo sprzyjającym komunikacji rowerowej. 6. Ścieżki rowerowe Łodzi — podsumowanie Obecnie w Łodzi istnieje jedynie 37 km ścieżek rowerowych. Nie tworzą one niestety spójnej sieci. W roku 2007 powstanie 13 km ścieżek. Są to ścieżki wzdłuż al. Włókniarzy (11km) oraz ul. Bandurskiego (2 km). Sieć rowerowa osiągnie więc długość 50 km. Dla porównania Wrocław — polskie miasto mniejsze od Łodzi ma już 120 km dróg rowerowych. Zastosowanie roweru w transporcie miejskim jest jednym z najlepszych sposobów na sprostanie przez społeczeństwa europy wymogom ekologicznego filaru Strategii Lizbońskiej. Łódź jest jednym z miast, które, mają możliwość masowego wykorzystania tej metody transportu w komunikacji miejskiej. 22 http://www.rowery.org.pl/rowery.html, stan z dnia 30.03.07. stan z dnia 30.03.07. 24 http://ekoportal.fm.interia.pl/Klimat%20Polski.htm, stan z dnia 30.03.07. 25 Miasta rowerowe miastami przyszłości, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Ochrony Środowiska, Luksemburg 2000, s. 28. 26 http://ekoportal.fm.interia.pl/Klimat%20Polski.htm, stan z dnia 30.03.07. 23 http://www.wehhaga.nl/pol/infopodstawowe.html, Rys. 5. Ścieżki rowerowe obecnie istniejące (zielony) i przeznaczone do budowy w 2007 r. (czerwony). Źródło: Łódź koncepcja układu dróg rowerowych, UMŁ 2002 i opracowanie własne autora. Aby oszacować osiągalną w mieście zawartość podróży rowerem w podróżach ogółem potrzeba oszacowań dużo dokładniejszych niż ten referat. Jednak już dziś można stwierdzić, że przy odrobinie dobrej woli i zaangażowaniu środków finansowych przez samorząd miasta można osiągnąć w tej dziedzinie bardzo wiele. Pieniądze zainwestowane w edukację ekologiczną oraz budowę rowerowej infrastruktury dadzą wszystkim mieszkańcom miasta zysk w postaci poprawy jakości środowiska i ogólnego stanu zdrowia społeczeństwa. Przekształcenia struktury funkcjonalno-przestrzennej miast poprzemysłowych Dolnego Śląska na przykładzie Bielawy Paweł Pach | Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej Wstęp Dolny Śląsk od wieków stanowi region o wysokim stopniu rozwoju gospodarczego. Bogate zasoby surowcowe oraz dogodne położenie w centrum Europy na skrzyżowaniu głównych szlaków komunikacyjnych sprzyjały rozwojowi działalności gospodarczej. Tradycje przemysłowe niektórych miast Dolnego Śląska sięgają czasów średniowiecznych. Rozwój ówczesnego górnictwa, browarnictwa, czy też tkactwa w poszczególnych ośrodkach osadniczych ukierunkował ich rozwój na następne stulecia. Ośrodki tkactwa rozwijały się w Jeleniej Górze, Kowarach, Mieroszowie oraz Dzierżoniowie, Pieszycach i Bielawie. 1. Rozwój włókiennictwa w Bielawie Bielawa jest blisko 32-tysięcznym miastem, położonym w południowej części województwa dolnośląskiego, w granicach powiatu dzierżoniowskiego. Pierwsza wzmianka o rozwoju tamtejszego tkactwa, na terenie ówczesnej wsi Bila, pochodzi z XV wieku. Pierwsza manufaktura tkacka została założona w 1718 r. W 1805 r. Christian Dierig, najprawdopodobniej potomek tkaczy przybyłych na te ziemie z Turyngii, rozpoczął w budowę na terenie Bielawy największej i najnowocześniejszej na Dolnym Śląsku fabrykę włókienniczej. Inwestycja ta ukierunkowała dalszy rozwój Bielawy. Przez kolejne dziesięciolecia fabrykant, a później jego synowie, rozbudowywali fabrykę, czyniąc z będącej wsią Bielawy jeden z ważniejszych ośrodków włókiennictwa. O przemysłowym charakterze Bielawy świadczy fakt, że w roku 1845, gdy jej ludność liczyła około dziesięciu tysięcy mieszkańców, dla Dieriga pracowało około dziewięć tysięcy ludzi z Bielawy i okolic. 109 110 Paweł Pach Rys. 1. Fabryka „Ch. Dierig A.G.” w Bielawie w 1842 roku Źródło: http:republika.pl/bielawa. Pamiętać należy, że oprócz zakładów Dieriga w Bielawie funkcjonowały inne mniejsze zakłady należące do fabrykantów m.in. Mayer-Kaufmana, G. F. Flechtnera, J. Gritzbacha, F. Rosenbergera, F. Suckerta, J. Froehlicha. Bielawski przemysł włókienniczy rozwijał się z mniejszą lub większą intensywnością, trwale zmieniając krajobraz miejscowości. Początkowo zakłady powstawały wzdłuż głównej ulicy, w sąsiedztwie cieku wodnego Bielawica, który dostarczał niezbędną do celów technologicznych wodę. Oprócz budynków produkcyjnych przy głównym trakcie lokalizowano reprezentacyjne wille fabrykanckie, stanowiące wizytówkę zamożnych właścicieli fabryk. Rys. 2. Fabryka „Ch. Dierig A.G.” w Bielawie w 1904 roku Źródło: http:republika.pl/bielawa. Z czasem zakłady Dieriga stopniowo zajmowały coraz większy obszar na zachód od centralnej części miejscowości, tworząc dominujący zarówno pod względem obszarowym jak i krajobrazowym zespół przemysłowy, wychodzący poza Przekształcenia struktury funkcjonalno-przestrzennej miast poprzemysłowych Dolnego Śląska... 111 łańcuchowy układ zabudowy wsi. Podobnie rozbudowywały się pozostałe zakłady zespoły fabrykanckie zlokalizowane na parcelach wzdłuż głównej ulicy. W roku 1871 Bielawa liczyła blisko trzynaście tysięcy mieszkańców i była największą pruską wsią. Wraz z dalszym rozwojem przemysłu, oprócz budynków produkcyjnych, magazynów, kotłowni i innych obiektów przemysłowych na terenie Bielawy powstawały budynki o funkcjach publicznych, które również przyczyniały się „umiastowienia” Bielawy. Szpital, rzeźnia miejska, szkoła średnia i nowy kościół sprawiły, że zabudowa Bielawy nabierała miejskiego charakteru. W roku 1924 po wielu wcześniejszych, nieudanych próbach w latach 1874, 1892, 1904, i 1906 Bielawa uzyskała prawa miejskie. Lata międzywojenne to dla Bielawy, tak jak i innych miast pozostających w administracyjnych granicach Niemiec, lata kryzysu gospodarczego. Niemniej jednak bielawskie zakłady wciąż się rozwijały, przyczyniając się do dalszej rozbudowy bazy przemysłowej oraz zabudowy mieszkaniowej dla robotników i obiektów użyteczności publicznej. W latach II wojny światowej bielawskie zakłady włókiennicze funkcjonowały pełną mocą. W zakładach Dieriga zatrudnionych było wówczas cztery tysiące osób. Wielu mężczyzn, mieszkańców Bielawy brało czynny udział w walkach na frontach wojennych, stąd brakowało rąk do pracy. Od 1940 roku do przymusowej pracy w zakładach przywożono polskich Żydów. W okresie II wojny światowej na terenie Bielawy funkcjonowało kilkanaście obozów pracy przymusowej, w których przebywali jeńcy wojenni i pracownicy cywilni. Od 1943 r. na Dolny Śląsk z zachodnich i środkowych rejonów Rzeszy zaczęto przenosić, zagrożone nalotami alianckimi, zakłady przemysłu zbrojeniowego. Dierigowie musieli dzierżawić firmom zbrojeniowym cześć swoich hal produkcyjnych oraz odstąpić część przydzielonych wcześniej robotników przymusowych. W miejscu zdemontowanych krosien stawiano maszyny do produkcji, naprawy i remontów części do samolotów, czołgów i samochodów. Z chwilą wkroczenia do Bielawy wojsk radzieckich dnia 8 maja 1945 roku miast liczyło 14 174 Niemców, i zaledwie kilkuset Polaków1. Niemcy z czasem w większości opuścili te ziemie, a na ich miejsce przybyła do Bielawy ludność polska z ziem wschodnich. Pomimo ogromnych start w wywiezionym lub zniszczonym sprzęcie oraz kłopotów z dostawą bawełny bielawskie zakłady nazwane, później BZPB „Bielaw” i BZ „Bieltex” szybko rozpoczęły produkcję. Gospodarka planowana sprzyjała dalszemu rozwojowi zakładów przemysłowych. Do pracy w rozwijających się włókienniczych oraz nowopowstałym zakładzie elektromaszynowym „BESTER” napływała ludność z całej Polski. W krótkim czasie do Bielawy znacząco zwiększyła liczbę mieszkańców, skutkiem czego nastąpił znaczący rozwój przestrzenny osiedli mieszkaniowych w południowej części miasta. Monokultura przemysłowa, jaka wytworzyła się w Bielawie, stanowiła motor napędowy rozwoju miasta do końca lat osiemdziesiątych XX wieku. 1 K. Pludro, Kronika Bielawy. Część V. Do roku 1945–1990, Edytor Dzierżoniów 2002, s. 26. 112 Paweł Pach 2. Kryzys branży włókienniczej 3340 3385 4170 3441 4000 5560 5576 4715 5000 5669 5581 5714 5706 6000 5922 7000 6973 8000 8105 9000 9019 10000 9051 Przejście z gospodarki planowanej na gospodarkę rynkową okazało się tragiczne dla wielu gałęzi przemysłu. Reformy, które wprowadzały racjonalne reguły działalności rynkowej, przeprowadzane na początku lat dziewięćdziesiątych, spowodowały załamanie krajowego rynku wyrobów bawełnianych. Wzrost cen oraz wysokie oprocentowanie kredytów ograniczały działalność inwestycyjną zakładów przemysłowych. Wzrost importu tanich tekstyliów z krajów azjatyckich (Chin, Korei, Turcji) i związany z tym spadek popytu na wyroby krajowe, zmuszały do zmniejszenia wielkości produkcji, a co za tym idzie do redukcji zatrudnienia. W trzech największych bielawskich zakładach „Bielawie”, „Bieltexie” i „Besterze” w roku 1988 zatrudnionych było 9051 pracowników, natomiast w 2003 roku już tylko 3340. 2 Oznacza to, że zwolniono 64% kadry pracowniczej. W parze z grupowymi zwolnieniami szła konieczność zamykania niedochodowych działalności w zakładach. W przeciągu kilku lat w bielawskich zakładach włókienniczych zlikwidowano bogatą dotychczas bazę socjalną; stołówki, przychodnie, żłobki, przedszkola, obiekty wczasowe, sportowe i kulturalne. Podobnie wyglądała sytuacja w innych miastach Dolnego Śląska. 3000 2000 1000 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Rys 3. Liczba zatrudnionych w sektorze przemysłowym w Bielawie w latach 1988–2003 Źródło: Opracowanie własne, na podstawie www.stat.gov.pl. Proces redukcji zatrudnienia związany z zamykaniem poszczególnych oddziałów zakładów przemysłowych i brak miejsc pracy w słabo rozwiniętym sektorze usługowym sprawił, że stopa bezrobocia w Bielawie w ostatnich latach przekroczyła 30% i stanowi jedną z najwyższych w kraju. 2 K. Pludro, Kronika Bielawy. Część VI. Lata 1990–2004, Edytor Dzierżoniów 2005, s. 74. Przekształcenia struktury funkcjonalno-przestrzennej miast poprzemysłowych Dolnego Śląska... 113 3. Miasta przemysłowe w dobie transformacji gospodarczej Trudna sytuacja gospodarcza w jakiej znalazła się Bielawa jest charakterystyczna dla miejscowości, w których rozwinęła się monokultura przemysłowa i dotknęła także wiele innych miejscowości, których rozwój oparty był na przemyśle. Rozpoczęta w XIV wieku historia tkactwa w Bielawie ukierunkowała rozwój miasta na kolejne stulecia.. Wiek XIX zapoczątkował rozwój wielkich fabryk i tym samym przekształcił Bielawę w włókienniczy ośrodek przemysłowy definiując Bielawę jako „miasto przemysłowe”. Bogate walory przyrodnicze i turystyczne Bielawy, związane z jej malowniczym położeniem walorów podnóża Gór Sowich w sąsiedztwie parków krajobrazowych i wielu innych atrakcji turystycznych, zepchnięte były na plan dalszy. Rozwój turystyki w Bielawie pozostawał w cieniu rozwoju przemysłu, ponieważ to przemysł dawał jej mieszkańcom pracę i stanowił motor napędowy rozwoju miasta. Jednak ostatnie lata pokazały słabość bielawskiej monokultury przemysłowej. Upadek przemysłu włókienniczego związany z jego restrukturyzacją spowodował trudną sytuację gospodarczą miasta. Odbija się to na wszystkich dziedzinach życia i prowadzi do procesu degradacji miasta. Gwałtowność zmian związanych z upadkiem zakładów wpływa negatywnie nie tylko na stary zakład, powodując jego destrukcję, ale również na otoczenie — dotyczy to występujących na takich terenach zjawisk bezrobocia, zaniku więzi społecznych, wzrostu przestępczości itd.3 Mieszkańcy miasta opuszczają Bielawę w poszukiwaniu pracy, co zauważalne jest w stałym spadku liczby ludności, głównie tej w wieku produkcyjnym. W sytuacji tej dla każdego z miast poprzemysłowych niezbędne jest określenie założeń nowej, pasującej do współczesnych realiów gospodarki rynkowej, polityki przestrzennego rozwoju, która zapewni poprawę sytuacji miasta i tym samym poprawę warunków życia mieszkańców. Określenie założeń poprzedzone winno być analizami uwarunkowań miasta, które mają na celu zdiagnozowanie sytuacji, w jakiej znajduje się miasto, identyfikację problemów i określenie możliwości ich rozwiązania, a w rezultacie wytyczenie nowego, innego niż przemysłowy kierunku rozwoju. W większości przypadków nie ma szans na reaktywację działalności przemysłowej na terenach poprzemysłowych. Wraz z postępem technologii zmieniają się czynniki lokalizacji przemysłu, a co za tym idzie wymagania stawiane terenom i obiektom przemysłowym. Dla historycznej, często zabytkowej i atrakcyjnej kulturowo infrastruktury poprzemysłowej należy szukać nowych rozwiązań funkcjonalnych. 3 B. Wowrzeczka, Przekształcenia zakładów przemysłowych — współczesne tendencje, [w:] Architektura przemysłowa i zabytki techniki na Śląsku w dobie restrukturyzacji, referaty wygłoszone na sesji naukowej w Katowicach, Katowice, CDKGŚ, 2000, s. 147. 114 Paweł Pach 4. Problemy przekształcenia struktury funkcjonalno-przestrzennej Bielawy W Bielawie zlokalizowanych jest wiele historycznych obiektów przemysłowych, które obecnie nie są wykorzystywane lub wykorzystywane są w sposób nie do końca racjonalny. Dla zapewnienia rozwoju miasta, a także w celu ochrony wartościowych obiektów, stanowiących świadectwo przemysłowej przeszłości Bielawy, konieczne jest wykorzystanie ich walorów na rzecz rozwoju sektora usług oraz sektora małych i średnich przedsiębiorstw, które stworzą nowe miejsca pracy dla mieszkańców. Jednak zanim tak się stanie niezbędne jest uregulowanie kwestii właściwości terenów i obiektów oraz znalezienie środków na te kosztowne prace adaptacyjne i konserwatorskie. Ciężko jest znaleźć inwestora, który podejmie się tego rodzaju inwestycji w małym mieście, więc władze lokalne często mogą liczyć na własne środki. Duże miasta stanowią lepszy magnes dla inwestorów i zlokalizowane tam obiekty poprzemysłowe mają większą szansę na modernizacją i wprowadzenie nowej, atrakcyjnej i dochodowej funkcji. Kolejnym zagadnieniem związanym z przekształceniem struktury funkcjonalno-przestrzennej miast jest konieczność zapewnienia miejsc pracy mieszkańcom. W przypadku wielu miast dolnośląskich nie można zakładać, że rozwój nowej funkcji pozwoli na zapewnienie pracy i redukcji bezrobocia. W ponad trzydziestotysięcznej Bielawie nie powstanie kilka tysięcy miejsc pracy w obsłudze ruchu turystycznego. Oprócz rozwijającej się turystyki konieczne jest tworzenie warunków rozwoju działalności gospodarczej. W tym celu przygotować należy adekwatną do współczesnych wymagać ofertę inwestycyjną. W Bielawie realizacja drugiego etapu obwodnicy w znaczący sposób poprawiła jeden z najważniejszych współcześnie czynników lokalizacji przemysłu, a mianowicie dostępność miasta. Stworzona w ten sposób nowa oferta, być może przyciągnie inwestorów i zapewni miejsca pracy. 5. Turystyka postindustrialna szansą na rozwój miasta Bielawa podobnie jak wiele miast dolnośląskich strefy podgórskiej z upadającego miasta przemysłowego może przekształcić się w rozwijające się miasto turystyczne. Sprawą priorytetową jest rozwiązanie problemu terenów poprzemysłowych, które z uwagi na skalę występowania i panujący tam nieład w dużym stopniu obniżają walory estetyczne Bielawy. Poprawa estetyki i scalenie struktury funkcjonalno-przestrzennej miasta jest niezbędne dla rozwoju sektora usług turystyki, sportu i rekreacji w Bielawie. Wybitne walory architektoniczne wielu obiektów poprzemysłowych pozwalają spojrzeć na nie jako na szansę przyszłego rozwoju. Dlatego też należałoby tworzyć nowy turystyczny wizerunek miasta w oparciu o stary wizerunek miasta przemysłowego. W dobie rosnącego wciąż w Europie i Polsce zainteresowania zabytkami przemysłowymi uzasadnione wydaje się być wprowadzenie na tereny poprzemysłowe funkcji usługowych, także tych, związanych z turystyką postindustrialną. Właściwe wykorzystanie możliwości związanych z obiektami poprzemysłowymi pozwoli Przekształcenia struktury funkcjonalno-przestrzennej miast poprzemysłowych Dolnego Śląska... 115 na jednoczesne rozwiązanie problemu obniżających estetykę miasta terenów i rozwój nowych działalności będących szansą poprawy sytuacji gospodarczej Bielawy. Oczywiście funkcje te rozwijać się będą stopniowo i nie zapewnią dostatecznej liczby miejsc pracy, dlatego też konieczne jest wyznaczenie terenów pod rozwój aktywności gospodarczej, na terenach bardziej odpowiednich dla tego typu lokalizacji niż zainwestowane tereny w pobliżu centrum. Podsumowanie Miasta poprzemysłowe Dolnego Śląska, takie jak Bielawa, Pieszyce, Mieroszów, Głuszyca czy Nowa Ruda znalazły się w bardzo złej sytuacji gospodarczej. Przemysł stanowiący motor napędowy gospodarki tych miast chyli się ku upadkowi i pod znakiem zapytania stoją ich dalsze losy. W tej sytuacji jedynym wyjściem jest podjęcie działań mających na celu wytyczenie nowych kierunków rozwoju i dostosowanie struktury funkcjonalno-przestrzennej tych miast do nowej wizji miasta. Ważne, aby tereny i obiekty poprzemysłowe, które stanowią o tożsamości tych ośrodków, wykorzystać i wyeksponować jako wyjątkową wartość przy tworzeniu nowego obrazu miasta. Rozwój miast i obszarów zagrożonych a ochrona przed powodzią Beata Wieteska-Rosiak | Uniwersytet Łódzki Uważam, że pośród głównych źródeł klęsk żywiołowych na ziemi pierwsze miejsce zajmują rzeki, które przez swe powodzie dokonują wielkich spustoszeń Leonardo da Vinci 1. Powodzie a rozwój społeczno-gospodarczy miast i obszarów zagrożonych Rozwój społeczno-gospodarczy niesie ze sobą wiele korzyści, ale także zagrożeń społecznych i ekonomicznych Od niepamiętnych czasów woda przyciągała osiedla ludzkie i działalność gospodarczą, co potwierdza fakt, że większość miast europejskich zlokalizowana jest w atrakcyjnych dolinach rzek. Urbanizacja terenów w dolinach wiąże się z wieloma korzyściami, ale także z prawdopodobieństwem wystąpienia zagrożenia tj. klęski żywiołowej, jaką jest powódź. Zagrożenie jest to możliwość wystąpienia jednego z negatywnie wartościowanych zjawisk. „O zagrożeniu mówimy wtedy, gdy mieszkańcom, podmiotom gospodarczym bądź instytucjom grozi jakieś zło, gdyż tylko zło budzi lęk. Zagrożenia bezpośrednio lub pośrednio mogą uniemożliwić, a przynajmniej utrudnić osiągnięcie przynależnego dobra”1. Powodzie, obok pożarów, należą do największych klęsk żywiołowych, jakie niosą ze sobą negatywne skutki społeczno-gospodarcze. W Polsce szacunkowo powierzchnia terenów zagrożonych powodzią obejmuje około 7% terytorium kraju2. Powódź to naturalne, losowe zjawisko, którego czasu, miejsca i wielkości 1 J. Ziarko, Infrastruktura bezpieczeństwa w rozwijającej się aglomeracji miejskiej, KPZK, Zeszyt 222, Warszawa 2005, s. 171. 2 L. Radczuk, W. Żyszkowska, Sposoby wykorzystania stref zagrożenia powodziowego, Biuro Koordynacji Projektu Banku Światowego, Wrocław 2001, s. 45. 117 118 Beata Wieteska-Rosiak wystąpienia, nie można do końca ściśle określić, a w konsekwencji, któremu nie sposób całkowicie zapobiec. Powódź objawia się szybkim zalewaniem terenów, zwłaszcza przybrzeżnych, przez wodę z wezbranych rzek. Przyczyną wezbrań mogą być długotrwałe opady deszczu, czy nagłe spływy wód roztopowych. Czynnikiem potęgującym wezbrania rzek są zatory lodowe3. W Polsce wyróżnia się powodzie roztopowe, sztormowe oraz najgroźniejsze, występujące w miesiącach letnich, których główną przyczyną są deszcze — powodzie opadowe. Powodzie spowodowane opadami mogą wystąpić w każdym punkcie kraju, nawet tam gdzie nie ma rzeki, m.in. w miastach. Przyczyny powodzi w miastach mają charakter wewnętrzny i zewnętrzny. Powódź zewnętrzna to powódź wywołana dopływem fali wezbraniowej, z odcinka rzeki położonego powyżej miasta. Powódź wewnętrzna to powódź spowodowana niewłaściwym gospodarowaniem wodami opadowymi na terenie miasta lub obszaru poddanego urbanizacji, które prowadzi do podtopień będących skutkiem np. niewydolnej kanalizacji, niesprawnych przepustów drogowych, źle wymiarowanych mostów4. Powódź niesie ze sobą różnorodne straty gospodarcze, a także obniżenie jakości życia mieszkańców skutkujące obniżeniem jakości w sferze materialnej jak i psychologicznej, a także koszty, jakie trzeba ponieść, aby naprawić wszystko, co zostało zniszczone. Miasta tworzą sprzyjające warunki do gromadzenia się zasobów produkcyjnych, usługowych jak i ludzkich, co w rezultacie wiąże się z wyższymi, niż na terenach niezurbanizowanych szkodami powodziowymi. Powodzie grożą ofiarami śmiertelnymi, koniecznością wysiedleń, powodują szkody w środowisku naturalnym, poważnie wstrzymują rozwój gospodarczy oraz podważają działalność gospodarczą5. System społeczny, zaburzony w wyniku zagrożenia, zmienia się w sposób nieodwracalny, żadna społeczność nie wraca do stanu poprzedniego6. Do zwiększenia prawdopodobieństwa wystąpienia powodzi i pogłębiania wywołanych przez nie negatywnych skutków przyczyniają się czynniki antropogeniczne i naturalne tj.7: ——rozwój społeczno-gospodarczy, który jeżeli nie jest określony warunkami, generuje wzrost zagrożenia powodziowego, ——urbanizacja, 3 A. Dobrowolski, J. Ostrowski, M. Zaniewska, Struktura genetyczna powodzi powojennych w Polsce, [w:] A. Czabański, Rezygnacja z życia w obliczu klęski żywiołowej. Powódź 1997 roku w Polsce, Wydawnictwo Rys, Poznań 2005, s. 15. 4 Program ochrony przed powodzią w dorzeczu górnej Wisły. Etap I, Kraków, lipiec 2007. 5 Stanowisko Parlamentu Europejskiego przyjęte w pierwszym czytaniu w dniu 13 czerwca 2006 r. w celu przyjęcia Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie oceny zagrożenia powodziowego i zarządzania nim, s. 1. 6 D. J. Wamsley, G. J. Lewis, Geografia człowieka. Podejście behawioralne, PWN, Warszawa 1997, [w:] A. Szecówka, Człowiek — kataklizm, działanie, [w:] A. Szecówka (red.), Społeczność lokalna w sytuacjach klęsk żywiołowych, Wydawnictwo Atla — 2, Wrocław 2000, s. 12. 7 E. Machnik, Miejsce ochrony przed powodzią w programowaniu rozwoju społeczno-gospodarczego, „Gospodarka Wodna”, nr 7/2007, s. 269–275 oraz Program ochrony przed powodzią w dorzeczu górnej Wisły. Etap I, Kraków, lipiec 2007. Rozwój miast i obszarów zagrożonych a ochrona przed powodzią 119 ——budowa nowych osiedli i prowadzenie działalności gospodarczej na obszarach zalewowych, ——inwestycje tj. rozbudowa infrastruktury drogowej, ——wycinanie lasów oraz prowadzenie działalności rolniczej w dorzeczach, ——eksploatacja kopalin, ——susze i globalne ocieplenie. Tab. 1. Hydrologiczne skutki urbanizacji Procesy zachodzące w trakcie urbanizowania Skutki hydrologiczne Usuwanie drzew i innej roślinności Spadek ewapotranspiracji i intercepcji1, wzrost zawiesin w rzekach. Budowa domów, ulic i przepustów Spadek inflirtacji i obniżenie zwierciadła wód podziemnych, wzrost odpływu wezbraniowego i pogłębienie niżówek. Rozbudowa infrastruktury miejskiej Dalszy wzrost nieprzepuszczalności powierzchni i skrócenie czasu koncentracji fal wezbraniowych, wzrost objętości tych fal i zagrożenia powodziowego Budowa kanalizacji burzowej i zabudowa koryt Koncentracja wód spływowych i kształt koryt sprzyjają dalszemu wzrostowi zagrożenia powodziowego. Źródło: W. Chełmicki, Woda. Zasoby, degradacja, ochrona, PWN, Warszawa 2001, s. 120. Powyższe problemy wymagają ścisłej współpracy pomiędzy planistami, ekonomistami oraz władzami samorządowymi. Należy kształtować rozwiązania inwestycyjne w obszarze rozwoju w taki sposób, by w jak najmniejszym stopniu wzrastało zagrożenie powodziowe i tak, aby poziom i środki ochrony przed powodzią były ściśle dopasowane do potrzeb, czyli rodzaju i wartości zagospodarowania terenu. Powinno dążyć się do takich rozwiązań, które będą eliminować zagrożenie powodziowe jako barierę rozwoju8. 2. Formy ochrony przed powodzią Ochrona przed powodzią wymaga znajomości praw przyrody, prognozowania zjawisk meteorologicznych oraz hydrologicznych, związków tych zjawisk z zagadnieniami ekonomicznymi oraz dużej praktycznej wiedzy oraz doświadczenia z zakresu problematyki hydrotechnicznej i gospodarczej. Wszelkie działania ochronne polegają na szczegółowym przygotowaniu się organizacyjnotechnicznym, aby w konsekwencji maksymalnie złagodzić skutki spływu wód powodziowych9. Środki ochrony, przed powodzią dzielą się na środki ochrony czynnej i biernej. Środki ochrony biernej, czyli wały przeciwpowodziowe, regulacje rzek, 8 E. Machnik, Miejsce ochrony przed powodzią..., op. cit., s. 269–275. Egler, System ochrony przeciwpowodziowej kraju. Część I, „Gospodarka Wodna”, nr 4/2003, s. 143. 9 R. 120 Beata Wieteska-Rosiak kanały oraz ochrony czynnej, czyli zbiorniki przeciwpowodziowe, zbiorniki retencyjne, zagospodarowania dorzecza10. Zarówno środki ochrony czynnej jak i biernej to środki techniczne, które mogą wpływać na przebieg powodzi. Urządzenia te projektowane są na określone parametry, po przekroczeniu, których może dojść do katastrofy budowlanej. Zbiorniki retencyjne, wały, kanały to jednak urządzenia, które mogą opanować wyłącznie małe i średnie powodzie, natomiast w przypadku wielkich powodzi, te środki zawodzą11. Oprócz środków technicznych wyróżnia się środki nietechniczne, które nabierają obecnie, co raz większego znaczenia, ponieważ często znacznie ograniczają straty powodziowe przy mniejszych nakładach. Do środków nietechnicznych zalicza się:12 ——ustawodawstwo stymulujące m.in. sposób zagospodarowania terenów zalewanych, ——odpowiednie planowanie przestrzenne na terenach zalewanych, plany ochron przeciwpowodziowej, ——budowa systemów ostrzegania i informowania, które mają na celu wpływ na zachowania ludności, ——systemy ostrzeżeń powodziowych ——prowadzenie edukacji w zakresie ograniczania skutków powodzi, ——budowa koalicji wspierających działalność samorządów, ——budowa public relations służących właściwej komunikacji wewnątrz i na zewnątrz samorządu. 2.1. Ochrona przeciwpowodziowa a przepisy prawne Wszelkie akty prawne regulujące działalność prewencyjną i kompetencje podmiotów odpowiedzialnych za ochronę ludności w razie wystąpienia klęski żywiołowej, a w tym powodzi formułują ramy i wytyczne działań dotyczących ochrony przeciwpowodziowej. Akty prawne ochrony przeciwpowodziowej13 szczegółowo regulują podział kompetencji w razie powstania klęski żywiołowej, pomiędzy administracją rządową, samorządową administracją regionalną i sa10 W. Depczyński, A. Szamowski, Budowle i zbiorniki wodne, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1999, s. 218–219. 11 W. Łoziński, J. Tarnowski, Raport z potopu ’97. Fakty — dramat ludzi. Wydawnictwo Atla — 2, Wrocław 1993; zob. A. Szecówka, Człowiek — kataklizm, działanie, [w:] Społeczność lokalna w sytuacjach klęsk żywiołowych, A. Szecówka (red.), Wydawnictwo Atla — 2, Wrocław 2000, s. 12. 12 R. Grocki, W. Czamara, Metody ograniczania skutków powodzi, Wydawnictwo Safege, Wrocław 2001, s. 19–87. 13 Do podstawowych aktów prawnych ochrony przeciwpowodziowej zalicza się ustawy: Prawo wodne (11 października 2001 r.) z późniejszymi zmianami, Prawo ochrony środowiska (27 kwietnia 2001 r.) z późniejszymi zmianami; o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (27 marca 2003 r.); o działaniach administracji rządowej (4 września 1997 r.); o administracji rządowej w województwie; o samorządzie wojewódzkimi; o samorządzie powiatowym (5 czerwca 1998 r.); o samorządzie gminnym (8 marca 1990 r.); o stanie klęski żywiołowej (18 kwietnia 2002 r.); o ochronie przeciwpożarowej (24 sierpnia 1991 r.); o Państwowej Straży Pożarnej (24 sierpnia 1991 r.), o Policji (6 kwietnia 1990 r.); o zarządzaniu kryzysowym (26 kwietnia 2007 r.) oraz Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (19 grudnia 1999 r.). Rozwój miast i obszarów zagrożonych a ochrona przed powodzią 121 morządową administracją lokalną. Określają szczegółowo wszelkie zagadnienia związane z systemem ochrony przeciwpowodziowej, czyli informacje o zagrożeniu powodziowym, działania prewencyjne wraz z planistycznymi, które ograniczają wystąpienie analizowanego zagrożenia, a także regulują zarządzanie i zasady działania, a także finansowanie zadań zarządzania kryzysowego w razie wystąpienia zagrożenia i odbudowy po powodzi14. 2.2. Planowanie przestrzenne na terenach zalewanych Obszary zagrożone powodzią są często atrakcyjne dla inwestorów, dlatego też ważne jest, dla utrzymania odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa, racjonalne ograniczanie zagospodarowania na terenach zagrożonych. Zmniejszenie strat powodowanych przez powódź można otrzymać nie tylko poprzez zabezpieczenia nietechniczne czy działania operacyjne w trakcie powodzi. Minimalizacja strat zaczyna się już w fazie tworzenia planów przestrzennego zagospodarowania lub studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, poprzez prawidłowe uwzględnienie problematyki powodzi w tych dokumentach planistycznych15. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy jest dokumentem planistycznym określającym politykę zagospodarowania przestrzennego gminy. W studium uwzględnia się uwarunkowania wynikające w szczególności z:16 ——dotychczasowego przeznaczenia, zagospodarowania i uzbrojenia terenu, ——stanu ładu przestrzennego i wymogów jego ochrony (w tym ochrony przed powodzią), ——stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej (w tym zapewnienie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego), ——warunków i jakości życia mieszkańców, w tym ochrony ich zdrowia, ——zagrożenia bezpieczeństwa ludności i jej mienia (wzrost bezpieczeństwa w ramach zagrożenia powodziowego), ——potrzeb i możliwości rozwoju gminy (z uwzględnieniem rozwoju trwałego i zrównoważonego poprzez obniżenie zagrożenia powodziowego). W studium określa się w szczególności obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi17. Natomiast plan miejscowy jest aktem prawa miejscowego, który określa:18 ——przeznaczenie terenów oraz linie rozgraniczające tereny o różnym przeznaczeniu lub różnych zasadach zagospodarowania, ——zasady ochrony i kształtowania ładu przestrzennego (z uwzględnieniem wymogów ochrony przed powodzią), zasady ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego, zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej, 14 Program ochrony przed powodzią w dorzeczu górnej Wisły. Etap I, Kraków, lipiec 2007. Słysz, J. Leńczowska-Baranek, K. Pawłowska, Powodzie a planowanie przestrzenne. Poradnik, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddział w Krakowie, Kraków 1999, s. 5. 16 Ustawa o planowaniu zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003, art. 10, pkt 1. 17 Tamże, art. 10, pkt 2. 18 Tamże, art. 15, pkt 1. 15 K. 122 Beata Wieteska-Rosiak ——parametry i wskaźniki kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu, w tym linie zabudowy, gabaryty obiektów i wskaźniki intensywności zabudowy; granice i sposoby zagospodarowania terenów lub obiektów podlegających ochronie, ustalonych na podstawie odrębnych przepisów, w tym terenów górniczych, a także narażonych na niebezpieczeństwo powodzi oraz zagrożonych osuwaniem się mas ziemnych, ——szczególne warunki zagospodarowania terenów oraz ograniczenia w ich użytkowaniu, w tym zakaz zabudowy. Zagospodarowanie przestrzenne powinno odbywać się według zasady zrównoważonego rozwoju19. Oznacza to, że dąży się do stosowania zasady odsunąć ludzi od zagrożenia, która zaleca znaczne ograniczenia w zabudowie terenów zalewowych z możliwością wykorzystania ich jako terenów rekreacyjnych lub terenów rolniczych. Celem tej zasady jest, aby ewentualna powódź przyniosła jak najmniejsze straty, a ryzyko utraty życia przez mieszkańców zostało sprowadzone do minimum. Problem zagospodarowania terenów zalewowych jest zagadnieniem trudnym i często wykracza poza lokalne możliwości. Budowa wałów przeciwpowodziowych, zbiorników retencyjnych ma znaczenie ponadlokalne, jednak zadania te powinny być uwzględnione w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. W zależności od warunków, jakie panują na danym terenie można zastosować zasadę odsunąć ludzi od zagrożenia oraz zasadę odsunąć zagrożenie od ludzi. Właściwe zagospodarowanie terenów zalewowych może znacznie przyczynić się do zminimalizowania skutków powodzi poprzez działalność w sferze technicznej (wały przeciwpowodziowe itp.) oraz administracyjnej, czyli stanowienia prawa w zakresie zagospodarowania i użytkowania terenów zalewowych. 20 2.3. Plan ochrony przeciwpowodziowej Plan ochrony przeciwpowodziowej to dokument operacyjny opracowywany przez komitet przeciwpowodziowy na szczebli gminy, powiatu i województwa. Plan opracowywany jest przez specjalistów z zakresu planowania przestrzennego, służb ratowniczych, komunikacji, gospodarki wodnej i innych podmiotów. Zadaniem planu jest21: ——określenie potencjalnych rodzajów zagrożeń, które mogą wystąpić na terenie jednostki samorządowej, ——wyznaczenie funkcji poszczególnych organów zapewniających właściwe prowadzenie działań, 19 Zrównoważony i trwały rozwój to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym w celu równoważenia szans dostępu do środowiska poszczególnych społeczeństw lub ich obywateli — zarówno współczesnego, jak i przyszłych pokoleń — następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, [w:] Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001, art. 3 pkt 50. 20 R. Grocki, R. Elasiewicz, Zagospodarowanie terenów zalewowych, Wydawnictwo BKPBŚ, Wrocław 2001, s. 43. 21 R. Grocki, W. Czamara, Metody ograniczania skutków powodzi, op. cit., s. 24–36. Rozwój miast i obszarów zagrożonych a ochrona przed powodzią 123 ——ujednolicenie zasad prowadzenia działań ratowniczych przez służby oraz ujednolicenie organizacji systemu ochrony przeciwpowodziowej, ——określenie zasad współdziałania różnych szczebli administracyjnych oraz określenie dokumentów organizacyjnych i planistycznych w administracji samorządowej oraz podmiotów odpowiedzialnych za prowadzenie działań podczas powodzi. Przed opracowaniem planu ochrony przeciwpowodziowej ważna jest ocena zagrożenia. Ważne w tym przypadku jest określenie stref zagrożenia powodziowego, czyli obszarów przybrzeżnych rzek, objętych zalewem powodziowym; obszarów intensywnego spływu powierzchniowego na terenach górskich oraz obszarów przybrzeżnych narażonych na wpływy sztormów morskich. Pomocne w wyznaczaniu stref zagrożenia powodziowego są tzw. mapy stref zagrożenia powodziowego. Do analizy zagrożeń w aspekcie przestrzennym, stosuje się mapy topograficzne (mapy cyfrowe, numeryczne i komputerowe), które określają ukształtowanie terenu oraz obiekty znajdujące się na powierzchni terenu. Obecnie do analiz przestrzennych stosuje się systemy informacji geograficznej (GIS), których podstawą są mapy numeryczne. GIS ułatwia szybkie i skuteczne prowadzenie analiz przestrzennych, które obejmują określenie zasięgu powodzi. System GIS poprzez łączenie informacji z różnych źródeł np. pomiarów terenowych, map, zdjęć lotniczych, danych statystycznych pozwala na precyzyjne określenie stref zagrożenia powodziowego, identyfikowania zagrożonych obiektów i kolejności ich zagrożenia, wyznaczanie obszarów podlegającym specyficznym formom zagospodarowania i określenia zakresu i terminów prac zapobiegających powodzi oraz symulacji przebiegu fali powodziowej i jej skutków. 22 Mapy stref zagrożenia powodziowego mogą być wykorzystane dla celów akcji przeciwpowodziowych (kierowane specjalnie głównie do zespołów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo ludzi i mienia np. zarządzanie kryzysowe), celów planowania (adresowane do gmin), celów ubezpieczeń powodziowych. Dwa ostatnie przeznaczenia map maja wpływ na lokalizację działalności inwestycyjnej tak, aby tereny zagrożone powodzią były pozbawione możliwości lokalizacji działalności gospodarczej oraz były zaopatrzone w środki ochrony przeciwpowodziowej23. 2.4. Systemy ostrzeżeń powodziowych W Polsce system ostrzeżeń powodziowych to system osłony hydrologicznometeorologiczny i system ostrzegania i alarmowania ludności, które ze sobą ściśle współpracują. System osłony hydrologiczno-meteorologicznej prowadzony jest w Polsce przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej24. Na szczeblu 22 L. Radczuk, R. Szymkiewicz, J. Jełowicki, W. Żyszkowska, J. F. Brun, Wyznaczanie stref zagrożenia powodziowego, Wydawnictwom, Wrocław 2001, s. 183. 23 P. Madej, Gogle maps — GIS w ograniczaniu skutków powodzi, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, serwis informacyjny o powodzi „Wielka Woda” — http:// powodz.info. 24 Sieć organizacyjno-pomiarowa IMiGW składa się z 2300 posterunków tj.: 60 stacji meteorologicznych i hydrometeorologicznych; 10 stacji pomiarów skażeń promieniotwórczych; 4 stacje 124 Beata Wieteska-Rosiak centralnym opracowywane są prognozy dla obszary całego kraju. Na szczeblu regionalnym istnieją ośrodki prognostyczne (lokalne systemy ostrzeżeń powodziowych), które odpowiadają za osłonę hydrologiczno-meteorologiczna na przydzielonym obszarze. Poziom lokalny to najważniejszy poziom, jeśli chodzi o ochronę przeciwpowodziową, ponieważ jest poziomem wykonawczym. Lokalny system ostrzeżeń powodziowych (LSOP) składa się z systemu osłony hydrologiczno-meteorologicznej oraz systemu ostrzegania ludności. Funkcjonowanie lokalnego systemu ostrzeżeń powodziowych niesie ze sobą wiele korzyści w postaci25: ——dokładnej diagnozy zagrożeń przeciwpowodziowych z dłuższym wyprzedzeniem umożliwiającym skuteczniejsze przygotowanie się na nadchodzącą powódź, ——aktywizacji mieszkańców i przedsiębiorstw w zakresie samodzielnych działań zmniejszających negatywne skutki powodzi, ——możliwości szybkiego i skutecznego powiadamiania mieszkańców i służb o nadchodzącym niebezpieczeństwie, ——zwiększenie atrakcyjności gospodarczej, inwestycyjnej i turystycznej oraz warunków dla rozwoju przedsiębiorstw. System ostrzegania i alarmowania ludności umożliwia szybkie przekazanie informacji o nadchodzącym zagrożeniu. Właściwie zorganizowany i poprawnie funkcjonujący element lokalnego systemu ostrzeżeń powodziowych może zredukować prawdopodobne straty o 6–40%26. 2.5. Edukacja w zakresie ograniczania skutków powodzi Poziom świadomości społeczności lokalnej dotyczącej zagrożenia powodziowego jest ważnym czynnikiem w ochronie przeciwpowodziowej. Głównym celem edukacji, szkoleń i informowania jest podniesienie poziomu wiedzy i umiejętności w zakresie prawidłowych działań społeczności lokalnej przed i podczas oraz po powodzi. Za edukację społeczności lokalnej odpowiedzialny jest samorząd lokalny, który powinien skutecznie prowadzić działania edukacyjne i informacyjne na temat ochrony przeciwpowodziowej. Edukacja może opierać się na szkoleniach pracowników instytucji zajmujących się profilaktyką przeciwpowodziową, pracowników firm i instytucji potencjalnie zagrożonych powodzią oraz lokalnej społeczności poprzez np. ulotki, broszury, programy telewizyjne, czy artykuły w prasie. Takie pomoce dydaktyczne powinny zawierać informacje dotyczące sposobu zachowania się i przygotowania do powodzi, sposoby zabezpie- pomiaru zanieczyszczeń atmosfery; 3 stacje aerologiczne; 1 stacja radiosondażowa; 185 posterunków meteorologicznych; 1116 posterunków opadowych; 865 posterunków wodowskazowych; 7 Oddziałów terenowych (Wrocław, Poznań, Katowice, Gdynia, Białystok, Warszawa, Kraków), [w:] L. Radczuk, W. Żyszkowska, Sposoby wykorzystania stref zagrożenia powodziowego, Wydawnictwo Safege, Wrocław 2001, s. 44. 25 Lokalny System Ostrzeżeń Powiatu Staszowskiego, http://www.pczkstaszow.info/Staszow/ LSOP/opis_LSOP.php#edukacja z dnia 04.10.2007. 26 R. Grocki, W. Czamara, Metody ograniczania skutków powodzi, op. cit., s. 57. Rozwój miast i obszarów zagrożonych a ochrona przed powodzią 125 czania domów przed skutkami powodzi, wykaz miejsc gdzie można zasięgnąć informacji o powodzi27. 2.6. Budowa koalicji i public relations Budowa koalicji jest nowym elementem warunkującym skuteczność ochrony przeciwpowodziowej. Koalicja to wszelkie działania dążące do utworzenia grupy nacisku, która działa dla dobra społeczności lokalnej, to wykorzystanie wszystkich możliwości do poprawy własnego położenia oraz realizacja grupowych celów. Lokalna koalicja wspierająca przygotowanie planów i działań związanych z ochroną przed powodzią wiąże się z problematyką taką jak: ochronę dóbr mających wartość w rozumieniu lokalnej społeczności, czy budowa obiektów szczególnie przydatnych w rozumieniu interesów lokalnych. Ważną kwestią w budowaniu koalicji jest kształtowanie opinii publicznej. Wpływ na opinię publiczną może mieć zespół, który ma wpływ na społeczność lokalną np. na poparcie realizacji określonego zadania. Zespół ten jest zalążkiem przyszłej koalicji. Zespół powinien składać się z lokalnych liderów, czyli osób, które potrafią zorganizować pracę w grupie; przedstawicieli władz lokalnych oraz aktywnych mieszkańcach. Z uczestnictwa w koalicji czerpiąc można dwie korzyści. Korzyść materialną, czyli odsunięcie zagrożenia od własnego mienia, a także korzyść psychiczna taka jak uznanie oraz społeczna, czyli prestiż oraz awans28. Public relations to promocja wzajemnych kontaktów i dobrej reputacji pomiędzy osobą, organizacją, firmą, instytucją, a innymi osobami. Mówiąc o public relations w ramach ochrony przeciwpowodziowej, podmiotem są władze samorządowe, instytucje odpowiedzialne za ochronę w przypadku powodzi, a otoczeniem, czyli innymi osobami, jest społeczność lokalna. Obowiązkiem władz państwowych różnych szczebli jest informowanie społeczeństwa, prowadzenie dialogu ze społeczeństwem. W sytuacji kryzysu zagrożenia powodziowego działania public relations opierają się wykorzystaniu uprzednio zbudowanej współpracy z mass mediami, które tworzą system ochrony przeciwpowodziowej w zakresie ostrzegania o powodzi i profilaktyki przeciwpowodziowej oraz działań edukacyjnych29. 3. Przestrzennie zróżnicowanie strat powodziowych Straty powodziowe wynikają z nie tylko wielkości i charakteru powodzi, ale także z faktu, że na terenach zalewowych znajduje się coraz więcej obiektów zagospodarowanych przez człowieka30. Straty mogą dotyczyć: budynków i budowli związanych z działalnością gospodarczą, budynków mieszkalnych, grun27 G. Aniszewska, R. Dobrowolski, P. Wiśniewski, Sposoby edukacji, informowania i szkoleń, Wydawnictwo Safege, Wrocław 2001, s. 14–45. 28 R. Grocki, W. Czamara, Metody ograniczania skutków powodzi, op. cit., s. 74–81. 29 I. Gielnicka, K. Warchala, R. Dobrowolski, Budowanie public relations, Wydawnictwo RM, Wrocław 2001, s. 107–121. 30 R. Grocki, R. Elasiewicz, Zagospodarowanie terenów zalewowych, op. cit., s. 44. 126 Beata Wieteska-Rosiak tów ornych, użytków zielonych, obwałowań przeciwpowodziowych, infrastruktury technicznej tj. dróg, mostów, a także budowli hydrotechnicznych i innych obiektów. Obszarami szczególnie zagrożonymi powodzią w Polsce są: w dolnym biegu rzek, tj. Olza, Nysa Kłodzka, Soła, Skawa, Raba i Dunajec, Wisłoka, Wisłok; obszary położone w dolinach rzek, tj. górna Wisła, Górna Odra (do miast zagrożonych zalicza się m.in. Wrocław, Kraków, Warszawa, Gdańsk, Raciborz, Opole, Brzeg); tereny Żuław delty Wisły, na których położone są częściowo wielkie miasta Gdańsk i Elbląg. Ekonomiczną oceną charakterystyki zagrożenia powodziowego jest analiza wystąpienia strat powodziowych na danym obszarze. Aby przybliżyć wielkość strat można posłużyć się dostępnymi danymi statystycznymi według województw w latach 1999–2005. 4000000 3500000 3000000 2500000 2000000 1500000 1000000 500000 0 1999 2000 2001 2003 2004 2005 Rys. 1. Większe straty powodziowe w Polsce w latach 1999–2005 w tys. zł Źródło: Rocznik Ochrony Środowiska 2000, 2001, 2002, 2004, 2005, 2006. Brak danych za 2002 r. Tab. 2. Jednostkowe miary zagrożenia w województwach z tytułu powodzi z lat 1999–200531 Większe straty powodziowe ogółem w tys. Jednostkowa miara zagrożenia (tys. zł/ km2) % udział w stratach ogółem w Polsce 4889995 15,639 100,00 540429 27,092 11,05 45662 2,541 0,93 lubelskie 186038 7,408 3,80 lubuskie 0 0 0,00 62048 3,406 1,27 Województwo Polska dolnośląskie kujawsko-pomorskie łódzkie 31 Brak danych za 2002 r. Rozwój miast i obszarów zagrożonych a ochrona przed powodzią małopolskie 127 1285978 84,660 26,30 mazowieckie 56563 1,590 1,16 opolskie 28062 2,982 0,57 1211027 67,867 24,77 600 0,030 0,01 pomorskie 507257 27,730 10,37 śląskie 220905 17,915 4,52 świętokrzyskie 699367 59,821 14,30 44805 1,851 0,92 1118 0,037 0,02 136 0,006 0,003 podkarpackie podlaskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie Źródło: Rocznik Ochrony Środowiska 2000, 2001, 2002, 2004, 2005, 2006. Obliczenia własne. Łączne większe straty z tytułu powodzi w latach 1999 –2005 oszacowane zostały, w cenach bieżących, na 4890 mln zł. Największe straty powodziowe w badanym okresie zanotowano w województwie małopolskim (26%) i podkarpackim (24%) można wnioskować, że są to województwa najbardziej zagrożone. Duże straty powodziowe poniosło także województwo świętokrzyskie (14%), dolnośląskie (11%) oraz pomorskie (10%). Najmniejsze straty poniosło województwo zachodnio-pomorskie, podlaskie, wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, opolskie, warmińsko-mazurskie — po około 1% w ogóle strat w Polsce. Można wnioskować, że najbardziej bezpieczne województwo w Polsce pod względem zagrożenia powodziowego to województwo lubuskie, ponieważ w ciągu badanego okresu, według danych GUS, nie odnotowano w nim większych strat powodziowych. Można spróbować porównać powyższe straty z regionalnym wskaźnikiem gęstości zaludnienia, wskaźnikiem liczby miast/1000 km 2 oraz gęstości rzek w województwie. Tab. 3. Gęstość zaludnienia, miast i sieci rzek w województwach w Polsce Liczba mieszkańców/km2 Liczba miast/1000km2 Długość rzek i kanałów w km/1 km2 powierzchni Polska 122 2,8 0,23 dolnośląskie 145 4,6 0,31 kujawsko-pomorskie 115 2,9 0,18 87 1,6 0,20 lubelskie 128 Beata Wieteska-Rosiak lubuskie 72 3,0 0,28 łódzkie 142 2,4 0,21 małopolskie 213 3,7 0,23 mazowieckie 144 2,4 0,22 opolskie 112 3,7 0,31 podkarpackie 118 2,5 0,21 podlaskie 60 1,8 0,21 pomorskie 120 2,3 0,25 śląskie 382 5,8 0,20 świętokrzyskie 111 2,6 0,22 59 2,0 0,27 113 3,7 0,24 74 2,7 0,27 warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie Źródło: Rocznik Ochrony Środowiska 2000, 2001, 2002, 2004, 2005, 2006. Obliczenia własne. Powyższe wojewódzkie dane statystyczne nie korelują silnie z wysokością strat powodziowych, jednakże można wnioskować, że wysoki poziom zaludnienia może wiązać się z wyższymi stratami materialnymi, jakie niesie ze sobą zagrożenie powodziowe. Zarówno województwo małopolskie, podkarpackie, świętokrzyskie, dolnośląskie i pomorskie, w których odnotowano wysokie straty powodziowe, to województwa o silnej koncentracji mieszkańców. Natomiast województwo warmińsko-mazurskie, zachodnio-pomorskie, podlaskie to województwa, w których odnotowano niskie straty powodziowe, to województwa o niskiej gęstości zaludnienia. Na wysokość strat wpływają nie tylko powyżej analizowany czynnik, ale także: stopień obwałowania rzek, zbiorniki retencyjne, przestrzeganie przepisów prawnych, zasad planowania, sprawny system ostrzegania oraz skuteczność działań władz i służb przeciwpowodziowych, czyli szeroko rozumiane środki techniczne i nietechniczne ochrony przed powodzią. Podsumowanie Rozwój społeczno-gospodarczy miast i terenów zagrożonych powodzią, aby mógł przebiegać prawidłowo nie może być hamowany różnorodnymi zagrożeniami, w tym zagrożeniami naturalnymi, jakimi są powodzie. Olbrzymie straty materialne i psychologiczne, koszty odbudowy to straty bezpośrednie, należy pamiętać także o stratach pośrednich, jakimi są utracone korzyści, czyli możliwość zarobku przez np. podmiot gospodarczy, które urzeczywistniłby się gdyby Rozwój miast i obszarów zagrożonych a ochrona przed powodzią 129 nie doszło do niepożądanego zdarzenia. Do coraz wyższych strat powodziowych może prowadzić brak działań na rzecz poprawy systemu ochrony przeciwpowodziowej oraz intensyfikacja zagospodarowania terenu. W strefie zagrożonej powodzią jest coraz więcej domów mieszkalnych, obiektów użyteczności publicznej tj. kina, szkoły, obiektów usługowych, a także obiektów tj. składowisk śmieci, czy magazynów środków chemicznych, które mogą powodować dodatkowe zagrożenia. Dodatkowa zabudowa w strefie zagrożenia powoduje w rezultacie wzrost majątku podatnego na zagrożenie powodziowe. Aby ograniczać straty powodziowe należy systematycznie poprawiać jakość i efektywność systemu ochrony oraz prewencji przeciwpowodziowej. Ważna jest także modernizacja i odpowiednia do zagrożenia rozbudowa infrastruktury przeciwpowodziowej. Powyższe działania nie spowodują całkowitego uniknięcia strat i wystąpienia powodzi, jednakże spowodują zmniejszenie szkód, szybką reakcję i efektywne działanie w razie zagrożenia powodziowego. Stąd konieczne są dalsze badania w kierunku analizy częstości szkód powodziowych, oceny efektywności programów przeciwpowodziowych i oceny skuteczności systemu ochrony przeciwpowodziowej. Zbiornik Jeziorsko i jego wykorzystanie z perspektywy 20 lat funkcjonowania Ewa Miszczak | Uniwersytet Łódzki Wstęp Biorąc pod uwagę bogactwo w zasoby wodne, Polska zaliczana jest do najuboższych krajów Europy. Pod względem wskaźnika odpływu wody na 1 km2 powierzchni znajduje się na 22 miejscu, a pod względem wskaźnika ilości wody na 1 mieszkańca, na 20 miejscu wśród 27 porównywanych państw Europejskich.1 Wobec ograniczonych zasobów wodnych, które są czynnikiem niezbędnym do zrównoważonego rozwoju zaistniała konieczność retencjonowania wody i racjonalnego nią gospodarowania. Jednym ze sposobów zmniejszania deficytu wody jest budowa zbiorników retencyjnych. 1. Geneza powstania zbiornika Jeziorsko i jego podstawowe planowane funkcje Pierwsze myśli o budowie zbiornika retencyjnego na górnej Warcie pojawiły się w latach 1956–1965. W okresie tym na terenie Wielkopolski podjęto dwa główne przedsięwzięcia, które mogły mieć wpływ na realizację tej koncepcji. Jednym z nich była budowa na bazie znacznych zasobów węgla brunatnego zespołu elektrowni Konin-Pątnów-Adamów. Wysoka wodochłonność elektrowni stworzyła potrzebę skorzystania z zasobów rzeki Warty, gdyż zasoby miejscowej zlewni były niewystarczające do obsługi jej obiegu chłodniczego. Drugim przedsięwzięciem była modernizacja węzła wodnego Warty w Poznaniu, który z konieczności technicznych dostosowano do wielkości przepływów powodziowych zmniejszonych o możliwości naturalnej retencji w Dolinie Konińsko-Pyzderskiej lub sztucznych zbiorników na górnej Warcie, które chroniłyby ją przed okresowym zalewem. 2 1 Ochrona 2 J. środowiska, Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa, 2000. Głuszak, Jeziorsko — geneza i koncepcja zbiornika, „Gospodarka Wodna”, nr 8/1986, s. 183. 131 132 Ewa Miszczak Konieczność budowy zbiornika na Warcie wynikała z wielu potrzeb w zakresie gospodarki wodnej Wielkopolski. Porównując z innymi regionami w Polsce charakteryzowała się ona niską ilością opadów atmosferycznych i wysokim odpływem z rzek. Ograniczona ilość jej naturalnych zasobów nie była w stanie zapewnić dalszego rozwoju coraz bardziej wodochłonnego przemysłu, gospodarki komunalnej, a zwłaszcza rolnictwa, które szczególnie odczuwa deficyt wody w okresie wegetacyjnym. Ponadto Warta charakteryzowała się dużą nieregularnością wielkości przepływów w ciągu roku i zaliczana była do rzek o znacznym zagrożeniu powodziowym. Zatrzymanie fali powodziowej Warty w zbiorniku umożliwiłoby intensywniejsze wykorzystanie rolnicze zalewanych dolin oraz przeznaczenie zgromadzonej wody do nawodnień w okresie letnim. 3 W celu zatrzymania nadmiernych ilości wody i racjonalnego gospodarowania nimi, podjęto decyzje o budowie zbiornika na Warcie. Miał on gromadzić niezbędne ilości wody do pokrycia obecnego deficytu z uwzględnieniem perspektywicznych potrzeb rozwijającej się gospodarki.4 Budowę zbiornika Jeziorsko rozpoczęto w 1975 r., a oddano go do użytku we wrześniu 1986 r. i wtedy po raz pierwszy został on napełniony. Jednak ostateczne zakończenie inwestycji nastąpiło w 1996 r.5 Nizinny zaporowy zbiornik Jeziorsko położony jest w środkowym odcinku Warty w okolicy wsi Jeziorsko na terenie gmin: Pęczniew, Warta, Dobra, na granicy województwa łódzkiego w powiatach poddębickim i sieradzkim oraz województwa wielkopolskiego w powiecie tureckim.6 Podstawowe parametry zbiornika przedstawia tabela 1. Tab. 1. Parametry zbiornika Jeziorsko Wyszczególnienie Pojemność całkowita mln m3 Pojemność użytkowa (obj. pomiędzy Max PP i abs. Min PP) mln m3 Powierzchnia zalewu w km2 Maksymalna wysokość piętrzenia m Całkowita długość zbiornika km Szerokość zbiornika km Poziom piętrzenia Max 121,50 203 132 42,3 11,5 16,3 1,8-3,5 Źródło: W. Orłowski, Techniczna charakterystyka zbiornika retencyjnego Jeziorsko na Warcie, [w:] Eksploatacja i oddziaływanie dużych zbiorników nizinnych na przykładzie zbiornika wodnego Jeziorsko, Poznań 1999, s. 11. Zatrzymanie tak dużej ilości wody w zbiorniku było możliwe dzięki spiętrzeniu rzeki przez przegrodzenie doliny Warty zaporą czołową o długości prawie 3 km, zbudowaniu zapór bocznych w dolinie Pichny i Teleszyny oraz wałów 3W. Orłowski, Retencjonowanie wód powierzchniowych jako podstawowy element gospodarki wodnej Wielkopolski, „Gospodarka Wodna”, nr 8/1986, s. 179. 4 J. Głuszak, Jeziorsko — geneza i koncepcja zbiornika, op.cit., s. 183–184. 5 W. Orłowski, Techniczna charakterystyka zbiornika retencyjnego Jeziorsko na Warcie, op.cit., s. 8. 6 H. Szyper, J. Mastyński, Nizinny zaporowy zbiornik Jeziorsko, „Aura” 8/1997, s. 19. Zbiornik Jeziorsko i jego wykorzystanie z perspektywy 20 lat funkcjonowania 133 cofkowych.7 Niezbędna była także melioracja i odwodnienie 4700 ha terenów wokół niego, aby zapobiec ujemnym skutkom spiętrzenia rzeki.8 Budowa zbiornika Jeziorsko była inwestycją o dużej skali, planowano że w jego pośrednim zasięgu oddziaływania znajdzie się ok. 650 tys. ha gruntów użytkowanych rolniczo.9 Plan poglądowy zbiornika Jeziorsko przedstawia rys. 1. Rys. 1. Plan poglądowy zbiornika Jeziorsko Źródło: W. Orłowski, Techniczna charakterystyka zbiornika retencyjnego Jeziorsko na Warcie, op. cit., s. 16. Zbiornik Jeziorsko miał spełniać wiele funkcji i po części rozwiązywać problemy wodne Wielkopolski. Gospodarka wodna zalewu miała odbywać się w cy7 R. Gładysz, Prawne kierunki wykorzystania zbiornika retencyjnego „Jeziorsko”, Studia regionalne 1983–84, s. 255. 8 B. Płuciennik, K. Matecki, Wpływ zbiornika Jeziorsko na tereny przyległe i usuwanie ujemnych skutków piętrzenia, [w]: Eksploatacja i oddziaływanie dużych zbiorników nizinnych na przykładzie zbiornika wodnego Jeziorsko, Poznań 1999, s. 214. 9 R. Gładysz, Prawne kierunki wykorzystania zbiornika retencyjnego „Jeziorsko”, op. cit., s. 255. 134 Ewa Miszczak klu rocznym. Planowane funkcje zbiornika retencyjnego Jeziorsko były następujące: ——zapewnienie odpowiedniej ilości wody do nawodnień obszarów użytkowanych rolniczo na powierzchni ok. 57 tys. ha. Planowane było nawadnianie ok. 42 tys. ha gruntów ornych i ok. 15 tys. ha użytków zielonych.10 Była to priorytetowa funkcja, na którą planowano przeznaczyć ponad 73% gromadzonej corocznie w zbiorniku wody. Główną formą nawadniania miały być zbudowane na obszarze 45 tys. ha deszczownie;11 ——zabezpieczenie przeciwpowodziowe doliny Warty i miast nad nią położonych, co miało umożliwić także lepsze wykorzystanie rolnicze obszarów okresowo zalewanych np. Doliny Koninsko-Pyzderskiej na powierzchni ok. 20 tys. ha; ——zapewnienie wody dla wodochłonnego przemysłu w okręgach Konina, Śremu i Poznania. Na ten cel planowane było przeznaczenie 4,5 % gromadzonej wody; ——pokrycie obecnych i perspektywicznych potrzeb wodociągowych Poznania opartych na ujęciach wody podziemnej infiltrującej z Warty. Wzrost przepływów miał spowodować szybszą infiltrację, a tym samym zwiększyć zasoby wodne dla potrzeb komunalnych; ——prowadzenie na zalewie racjonalnej gospodarki rybackiej z wykorzystaniem ośrodka zarybieniowego o powierzchni 220 ha wraz z zapleczem technologicznym i wylęgarnią ryb, który miał zostać zbudowany w dolinie Pichny; ——produkcja energii elektrycznej średnio 20,3 GWh rocznie w elektrowni wodnej „Jeziorsko” o mocy 3,8 MW położonej przy zaporze czołowej;12 ——stworzenie odpowiednich warunków do rozwoju turystyki i rekreacji dla mieszkańców łódzkiej aglomeracji miejskiej, Sieradza, Konina, Kalisza, Turka i Poddębic. W rejonie zalewu, który posiada atrakcyjne warunki naturalne i walory krajobrazowe planowano przygotować tereny rekreacyjne dla ok. 30 tys. osób gwarantujące zorganizowany wypoczynek.13 2. Jakość wody w zbiorniku a możliwość wypełniania założonych zadań Decydujący wpływ na jakość wód w zbiorniku Jeziorsko ma zanieczyszczenie wód zasilających go, wśród których główny udział ma rzeka Warta. Inne dopływy bezpośrednie mające mniej znaczący udział to: Pichna, Urszulinka i Niniwka oraz Struga Mazur z Kanalem Augustynowskim14, odbierająca ścieki z miasta Warta.15 10 P. Ilnicki, Jeziorsko — wykorzystanie wody do nawodnień użytków rolnych, „Gospodarka Wodna”, nr 8/1986, s. 206. 11 R. Gładysz, Prawne kierunki wykorzystania zbiornika retencyjnego „Jeziorsko”, op.cit., s. 255. 12 J. Głuszak, Jeziorsko — geneza i koncepcja zbiornika, op.cit., s. 184. 13 R. Gładysz, Prawne kierunki wykorzystania zbiornika retencyjnego „Jeziorsko”, op.cit., s. 257. 14 Rzeki Urszulinka, Niniwka i Struga Mazur z Kanałem Augustynowskim nie mają istotnego wpływu na jakość wody w zbiorniku, więc zostały pominięte w dalszym opisie. 15 Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2001 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi, Wydział Środowiska i Rolnictwa Łódzkiego Urzędu Wojewódz- Zbiornik Jeziorsko i jego wykorzystanie z perspektywy 20 lat funkcjonowania 135 W roku 2004 prowadzona była ocena jakości wód rzeki Warty, w oparciu o rozporządzenie Ministra Środowiska wprowadzające podział wód powierzchniowych obejmujący pięć klas jej jakości.16 W tym też roku woda w rzece w 11 na 12 badanych punktów spełniała normy III klasy czystości, czyli wody zadowalającej jakości. Największe jej zanieczyszczenie stwierdzono w punkcie Ważne Młyny, gdzie kwalifikowała się do IV klasy czystości, czyli do wód o niezadowalającej jakości. Główne znaczenie na jakość wód i ich klasyfikację do poszczególnych klas miał ogólny węgiel organiczny, który spełniał normy IV klasy we wszystkich kontrolowanych profilach17 W 2005 woda wpływająca do zbiornika także kwalifikowała się do III klasy czystości, o czym zadecydowały przede wszystkim wskaźniki mikrobiologiczne i tlenowe (ChZT-Cr i ChZT-Mn). W porównaniu do jej jakości w 2004 roku znacznie wrosły ilości zanieczyszczeń sanitarnych, co przejawiło się w dwukrotnym wzroście średniego stężenia liczby bakterii coli typu kałowego.18 Rzeka Pichna, która jest drugim po Warcie źródłem zasilania zbiornika w 3 na 5 badanych punktów prowadziła wody złej jakości, czyli V klasy. W 2 pozostałych profilach pomiarowo-kontrolnych znajdujących się przed ujściem rzeki do zbiornika woda spełniała normy IV klasy, o czym zadecydowały m.in. wskaźniki mikrobiologiczne, tlenowe, a wśród nich w szczególności ogólny węgiel organiczny oraz oznaczane formy fosforanu.19 W 2005 roku rzeka zasilała zbiornika wodą spełniającą normy IV klasy jakości. Na ocenę taką miały wpływ zanieczyszczenia sanitarne oraz wskaźniki biogenne i tlenowe. 20 Do innych źródeł zanieczyszczeń mających wpływ na jakość wód oraz trofię zbiornika można zaliczyć: ——ścieki z miast położonych na terenie zlewni o różnym stopniu oczyszczenia; ——ścieki z gospodarstw rolniczych nie posiadających kanalizacji ani oczyszczalni; ——wody drenażowe zapory; ——wody pochodzące z odwadniania ośrodka zarybieniowego w Pęczniewie; ——wody opadowe i spływy powierzchniowe z obszarów użytkowanych rolniczo; ——odchody ptactwa wodnego;21 ——rozwijająca się rekreacja wokół zbiornika bez odpowiedniego zabezpieczenia sanitarnego. Badanie jakości wody w zbiorniku Jeziorsko prowadzone jest w ramach monitoringu regionalnego. Na ogólną jej ocenę oprócz stanu zanieczyszczenia zasilających zbiornik wód ma wpływ jego podatność na czynniki zewnętrzne, która przejawia się w jego cechach, takich jak: mała średnia głębokość, wysoka kiego, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Łodzi, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Łódź 2002, s. 105. 16 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji do prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz. U. nr 32, poz. 284). 17 Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2004 roku, op. cit., s. 136–137. 18 www.wios.lodz.pl. 19 Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2004 roku, op. cit., s. 136–137. 20 www.wios.lodz.pl. 21 Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2001 roku, op.cit., s. 105. 136 Ewa Miszczak wartość stosunku objętości mas wodnych do długości linii brzegowej, wysoki procent wymiany wody w ciągu roku, duża pod względem powierzchni i rolniczo wykorzystywana zlewnia. 22 Ponadto jakość wody w zbiorniku zależy także od pory roku, ilości opadów atmosferycznych, poziomu piętrzenia, a także od głębokości i części zbiornika. 23 Stan czystości wody w zalewie od początku jego istnienia był niezadowalający. Do nowo wybudowanego zbiornika Warta wprowadzała wody pozaklasowe pod względem bakteriologicznym. 24 W latach 2000–2003 jakość wody też nie była zadowalająca. W większości badań woda spełniała normy III klasy lub była pozaklasowa 25. Jedynie w maju 2003 r. woda mieściła się w normach II klasy w całym zbiorniku. 26 W 2004 w punktach kontrolnych Miłkowice i powyżej zapory zlokalizowanych w głębokiej części zbiornika woda spełniała normy IV klasy czystości, a na stanowisku kąpielisko Pęczniew-Wylazłów czyli w jego płytkiej części stwierdzono V klasę jakości. 27 Najgorszą grupę stanowiły wskaźniki tlenowe, a zwłaszcza ogólny węgiel organiczny. 28 W 2005 roku ocena wód zbiornika wypadła trochę lepiej. Na kąpielisku Pęczniew-Wylazłów poprawiła się klasa czystości z V na IV w porównaniu z 2004 r. m.in. dzięki zmniejszeniu się wskaźników tlenowych. Na dwóch pozostałych stanowiskach woda spełniała normy IV w warstwie powierzchniowej i III klasy w warstwie naddennej. 29 Ogólna ocena jakości wód wskazuje na nadmierne zanieczyszczenie zbiornika i powoduje tym samym ograniczenia w pełnieniu zakładanych przy jego budowie funkcji. W 2004 r. na wszystkich badanych stanowiskach woda nie spełnia wymagań, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych.30 Wodę dyskwalifikowały wysokie wartości azotynów i fosforu ogólnego, a na kąpielisku Pęczniew-Wylazłów gdzie ocena ta była najgorsza także odczyn, zawiesina i BZT5. 31 3. Współczesne znaczenie zbiornika Jeziorsko Planowane funkcje zbiornika Jeziorsko w praktyce nie zostały w pełni zrealizowane. Priorytetowym celem jego budowy było gromadzenie wody na potrzeby 22 H. Szyper, J. Mastyński, Nizinny zaporowy zbiornik Jeziorsko, op.cit., s. 21. Szyper, J. Mastyński, Nizinny zaporowy zbiornik Jeziorsko, op.cit., s. 20. 24 R. Gładysz, Zasoby i czystość wód płynących w dorzeczu górnej Warty, Studia regionalne 1987–1988, s. 112. 25 Do 2003 obowiązywał trzystopniowa skala klasyfikacji, a wody które nie spełniały norm III klasy określano jako pozaklasowe (non) w oparciu o Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim powinny odpowiadać ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi (Dz. U., nr 116, poz. 503). 26 Raport o stanie środowiska w województwie Łódzkim w 2000, 2001, 2002, 2003 roku, op.cit. 27 www.wios.lodz.pl. 28 Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2004 roku, op.cit., s. 145–146. 29 www.wios.lodz.pl. 30 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakimi powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych (Dz. U. nr 176, poz. 1455). 31 Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2004 roku, op.cit., s. 146. 23 H. Zbiornik Jeziorsko i jego wykorzystanie z perspektywy 20 lat funkcjonowania 137 rolnictwa. Jednak w rzeczywistości w latach 1987–2000 zrealizowano jedynie obiekty na niecałych 20% planowanych obszarów. Zbudowano tylko urządzenia do nawodnień grawitacyjnych w dolinie Warty miedzy Koninem i Zagórowem oraz deszczownie w okolicach Manieczek, które oparte są na przepompowni w Śremie.32 Obecnie zbiornik Jeziorsko pełni głównie funkcję przeciwpowodziową. Ma on znaczący wpływ na zmniejszenie zagrożenia przed powodzią obszarów w dolinie Warty na długości 250 km33 i dla miast Uniejów, Koło, Konin, Śrem oraz Poznań poprzez zatrzymanie części fali wezbraniowej rzeki w zbiorniku. 34 Budowa zbiornika przyczyniła się także do zmniejszenia dysproporcji w przepływach Warty w ciągu roku. Ma to ogromne znaczenie dla gospodarki wodnej Wielkopolski.35 Zmniejszenie wahań poziomów wody w Warcie umożliwia spełnienie następujących planowanych funkcji zbiornika: ——zapewnienie wody dla systemów chłodniczych energetyki dla Zespołu Elektrowni Konin-Pątnów-Adamów oraz dla przemysłu w okręgach Konina, Śremu i Poznania; ——pokrycie obecnych i przyszłych potrzeb wodociągowych Poznania, Koła i Konina.36 Kolejną funkcją, jaką miał spełniać zbiornik retencyjny Jeziorsko było prowadzenie na zalewie racjonalnej gospodarki rybackiej. Jednak w praktyce nie zostały spełnione wszystkie założenia projektowe. Budowa ośrodka zarybieniowego „Pęczniew” wraz z pełnym cyklem hodowlanym i wylęgarnią o powierzchni 220 ha napotkała na wiele problemów technicznych i finansowych. Całkowite zakończeni inwestycji nastąpiło dopiero w roku 1997. Decydujące znaczenie w przebiegu realizacji projektu miały ograniczenia finansowe, które sprawiły, że z projektowanej nowoczesnej bazy rybackiej przy zbiorniku Jeziorsko wybudowano tylko port rybacki w Pęczniewie. Ponadto nie został zrealizowany projekt budowy zapory „podwodnej”, która umożliwiłaby utrzymanie minimum zalewu w cofkowej części zbiornika. 37 Wybudowanie tej grobli umożliwiłoby utrzymanie stabilnego poziomu wody w cofkowej części nawet przy znacznym obniżeniu poziomu piętrzenia. 38 Jej brak sprawił, że na zbiorniku niemożliwe stało się stosowanie sprzętów ciągnionych, więc odłowy ryb mogły 32 P. Ilnicki, Oddziaływanie nizinnych zbiorników zaporowych na jakość wód płynących wykorzystywanych do nawodnień rolniczych, [w]: Eksploatacja i oddziaływanie dużych zbiorników nizinnych na przykładzie zbiornika wodnego Jeziorsko, Poznań 1999, s. 457. 33 H. Szyper, J. Mastyński, Nizinny zaporowy zbiornik Jeziorsko, op.cit., s. 19. 34 W. Orłowski, Techniczna charakterystyka zbiornika retencyjnego Jeziorsko na Warcie, op.cit. s. 8. 35 B. Przedwojski, J. Wicher, Oddziaływanie zbiornika wodnego Jeziorsko na przepływy w korycie i dolinie warty, [w]: Eksploatacja i oddziaływanie dużych zbiorników nizinnych na przykładzie zbiornika wodnego Jeziorsko, Poznań 1999, s. 103. 36 W. Orłowski, Techniczna charakterystyka zbiornika retencyjnego Jeziorsko na Warcie, op.cit., s. 8. 37 J. Mastyński, W. Andrzejewski, A. Kuligowski, Gospodarka rybacko-wędkarska w zbiorniku Jeziorko — założenia projektowe a praktyka — efekty i problemy, [w]: Eksploatacja i oddziaływanie dużych zbiorników nizinnych na przykładzie zbiornika wodnego Jeziorsko, Poznań 1999, s. 302–304. 38 Z. Wajdowicz, Obrzeżna zabudowa zbiorników zaporowych, Olsztyn 1995, s. 7. 138 Ewa Miszczak być prowadzone tylko sprzętem stawnym i w rezultacie nie osiągnięto zakładanego w projektach połowu ryb (miał wynosić ok. 90 ton rocznie).39 Zalew Jeziorsko pełni również funkcję turystyczno-rekreacyjną, chociaż planowane atrakcyjne tereny rekreacyjne nie zostały w pełni przygotowane. Ograniczeniem w prawidłowym pełnieniu tej funkcji jest także niezadowalająca jakość wody w zbiorniku. Obecnie znajdują się nad nim m.in.: przystanie jachtowe z wypożyczalniami sprzętu pływającego (w tym także w Pęczniewie), kempingi i pola namiotowe, gospodarstwa agroturystyczne i liczne działki letniskowe. Wokół zbiornika są także oznakowane trasy turystyczne piesze i rowerowe.40 Jednak istniejąca infrastruktura turystyczno-wypoczynkowa nie jest wystarczająca w porównaniu do możliwości jakie stwarza zbiornik o takiej powierzchni i wymaga lepszego zagospodarowania w tym zakresie. Zbiornik Jeziorsko pełni także funkcje energetyczną. Elektrownia wodna „Jeziorsko” jest położona na prawym brzegu Warty przy zaporze czołowej. Maksymalna moc zainstalowana wynosi 4,89 MW co umożliwia produkcję średnio 21 mln kWh rocznie.41 Zbiornik Jeziorsko zmienił po części charakter środowiska w najbliższym swoim otoczeniu i stworzył, zwłaszcza w południowej części atrakcyjne warunki bytowania dla ptaków wodno-błotnych co sprawiło, że pełni on obecnie także funkcję ekologiczną.42 W 1998 roku utworzono rezerwat ornitologiczny „Jeziorsko” o powierzchni 2.350,6 ha obejmującej część zbiornika i okoliczne nieużytki. Znajduje się on na terenie gminy i miasta Warta oraz gminy Pęczniew. Celem jego utworzenia było utrzymanie ostoi dla ptactwa wodno-błotnego.43 Na podstawie dotychczasowych obserwacji stwierdzono tu występowanie ok. 250 gatunków ptaków.44 Jego utworzenie na zalewie Jeziorsko było pierwszym przypadkiem, w którym bez opinii Okręgowej Dyrekcji Gospodarki Wodnej i użytkownika rybackiego część zbiornika retencyjnego została uznana za rezerwat przyrody.45 Ponadto obszar Zbiornika Jeziorsko znajduje się na liście proponowanych ostoi ptaków o znaczeniu międzynarodowym, które powinny być koniecznie wyznaczone jako obszary specjalnej ochrony ptaków (OSOP) do sieci Natura 2000. Lista ta, tzw. Shadow List została opracowana przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP) z pomocą zawodowych ornitologów i innych organizacji pozarządowych i stanowi uzupełnienie do propozycji 39 J. Mastyński, W. Andrzejewsk., A. Kuligowski, Gospodarka rybacko-wędkarska w zbiorniku Jeziorko — założenia projektowe a praktyka — efekty i problemy, op.cit., s. 304. 40 Powiat poddębicki, mapa szlaków turystycznych, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze oddział w Łasku, Poddębice 2005. 41 W. Orłowski, Techniczna charakterystyka zbiornika retencyjnego Jeziorsko na Warcie, op.cit., s. 8, 10. 42 Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2003 roku, op.cit., s. 145–146 43 Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 23 grudnia 1998 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody (Dz. U. nr 166 poz. 1219). 44 M. Ruszkowski (red.), Formy ochrony przyrody w powiecie sieradzkim, Sieradz 2004, s. 6. 45 J. Mastyński, W. Andrzejewski, A. Kuligowski, Gospodarka rybacko-wędkarska w zbiorniku Jeziorko — założenia projektowe a praktyka — efekty i problemy, op.cit., s. 311. Zbiornik Jeziorsko i jego wykorzystanie z perspektywy 20 lat funkcjonowania 139 rządowej.46 Proponowany OSOP Zbiornik Jeziorsko miałby obejmować obszar całego zbiornika i terenów do niego przyległych.47 4. Program Regionalny Warta jako narzędzie poprawy jakości wód w rzece Warcie i zbiorniku Jeziorsko Niezadowalająca jakość wód powierzchniowych, a w tym rzeki Warty wymaga podjęcia odpowiednich działań zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym oraz lokalnym. Ochrona środowiska ma w obecnych czasach priorytetowe znaczenie w tworzeniu strategii rozwojowych. Jedną z form realizacji Strategii Rozwoju Województwa Łódzkiego jest Regionalny Program Warta. Do podstawowych problemów terenu objętego programem należy zanieczyszczenie wód powierzchniowych, którego przyczyną jest m.in.: odprowadzanie ścieków o różnym stopniu oczyszczenia, spływy powierzchniowe i eutrofizacja zbiornika Jeziorsko. Głównym celem programu jest zrównoważony rozwój, który ma zostać osiągnięty poprzez realizację następujących zadań: ——podjęcie działań w kierunku poprawy jakości wody w zbiorniku retencyjnym Jeziorsko; ——„ochronę rzeki i doliny Warty” oraz ograniczenie ilości zanieczyszczeń wpływających do rzeki Odry a następnie do Morza Bałtyckiego; ——„rekultywację rzeki i doliny Neru”, która jest dopływem rzeki Warty powyżej zbiornika Jeziorsko; ——utworzenie terenu atrakcyjnego pod względem turystyczno-rekreacyjnym.48 Regionalny Program Warta ma być realizowany w latach 2003–2025, poprzez wykonanie planowanych inwestycji, które obejmują: ——gospodarkę wodno-ściekową (rozbudowa sieci wodociągowej i kanalizacyjnej, budowa przepompowni i oczyszczalni ścieków); ——gospodarkę odpadową (budowa nowych i rekultywacja już istniejących składowisk odpadów); ——małą retencję; ——ochronę przeciwpowodziową (rozbudowa i modernizacja już istniejących zbiorników oraz budowa nowych); ——melioracje szczegółową. Program ten ma być finansowany z środków własnych Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska, budżetu państwa, środków z Unii Europejskiej i kredytów.49 46 P. O. Sidło, R. Dzięciołowski, R. Jaros, A. Kepel, P. Pawlaczyk, A. Szubert, P. Wylegała, Propozycje optymalnej sieci obszarów Natura 2000 w Polsce — „Shadow List”, WWF Polska, PTOP Salamandra, Klub Przyrodników, OTOP, Warszawa 2004. 47 Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2004 r., op.cit., s. 199. 48 Program Regionalny Warta, załącznik nr 3 do Wojewódzkiego Programu Ochrony Środowiska dla Województwa Łódzkiego. 49 R. Zarzycki, J. Skrzypski, Wojewódzki Program Ochrony Środowiska dla Województwa Łódzkiego, 2003. 140 Ewa Miszczak 5. Zbiornik Jeziorsko w polityce rozwoju położonych nad nim gmin Zbiornik Jeziorsko stanowi atrakcję regionów nad nim położonych. Jednak korzystne warunki, jakie stwarza do ich rozwoju nie są w pełni wykorzystane. Wszystkie gminy, na których terenie jest on położony uwzględniają w Strategiach Rozwoju Gminy i Planach Rozwoju Lokalnego istnienie zbiornika Jeziorsko, a także wolnych obszarów rekreacyjnych, korzystnych warunków wypoczynku, turystyki i agroturystyki jako ich mocne strony i potencjalne czynniki rozwoju lokalnego. Z drugiej strony, w dokumentach tych uwzględniona jest potrzeba podjęcia inwestycji w zakresie zagospodarowania obszarów wokół zbiornika, zwłaszcza poprzez poprawę infrastruktury technicznej i rekreacyjnej. W Strategii Rozwoju Gminy Pęczniew jako szanse rozwoju wymieniony jest m.in. „rozwój agroturystyki i turystyki” oraz „budowa centrum rekreacyjnowypoczynkowego”.50 W Planie Rozwoju Lokalnego wśród zadań zaproponowanych do realizacji w latach 2007–2013, zaplanowane jest m.in. zainicjowanie inwestycji w zakresie zagospodarowania terenów nad zbiornikiem Jeziorsko w miejscowościach Wylazłów i Popów dla celów turystyczno-rekreacyjno-wypoczynkowych. Podstawowe zasady zagospodarowania przestrzennego zawarte są w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Pęczniew.51 Dokumentem, który określa strategię społeczno-gospodarczą gminy Warta na lata 2004–2006 oraz ukazującym planowane działania na lata 2007–2013 jest Plan Rozwoju Lokalnego. Do zadań mających służyć jego realizacji należą m.in.: „rozbudowa i modernizacja kanalizacji deszczowej”, ochrona obecnych walorów środowiska, oraz stworzenie kompleksu turystycznego, który będzie miał znaczenie ponadregionalne i krajowe, a w tym „zagospodarowanie turystyczne zbiornika Jeziorsko z jednoczesną dbałością o zachowanie środowiska naturalnego”. Utrudnieniem w realizacji inwestycji w gminie jest brak aktualnego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. 52 W gminie Dobra cele i kierunki działania zostały określone w Strategii Rozwoju Gminy Dobra na lata 2005–2013. W strategii tej zaplanowane jest wiele zadań do realizacji, w tym także w zakresie lepszego zagospodarowania terenów przyległych do zbiornika, który jest potencjalna atrakcją tego regionu, a w tym m.in.: ——opracowanie programu kanalizacji sanitarnej dla terenów przyległych do zbiornika Jeziorsko (w 2009 r.), a następnie ich realizacja (w latach 2011–2015); ——budowa oczyszczalni dla terenów przyległych do zbiornika Jeziorsko (w latach 2010–2015); 50 B. Otomańska, M. Makowska, K. Skurpel, M. Gadaj, I. Mituła, P. Ulrich, J. Kraśniecki, Strategia Rozwoju Gminy Pęczniew, 1998. 51 Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Pęczniew na lata 2004–2006, Pęczniew 2004. 52 Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Warta na lata 2004–2013. Zbiornik Jeziorsko i jego wykorzystanie z perspektywy 20 lat funkcjonowania 141 ——przygotowanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, a w tym także dla potrzeb turystyki, wypoczynku i rekreacji nad zbiornikiem Jeziorko; ——rozwój bazy turystyczno-rekreacyjnej w celu podniesienia atrakcyjności obszarów przyległych do zbiornika Jeziorsko. Część zadań zaplanowanych przez gminy będzie realizowana przez ich wzajemną współpracę, a także przy pomocy środków unijnych.53 Lepsze zagospodarowanie zbiornika Jeziorsko i stworzenie atrakcyjnych warunków turystycznych jest celem wszystkich gmin, na których terenie się on znajduje. W związku z tym samorządy powiatów: poddębickiego, sieradzkiego, tureckiego, oraz gmin: Dobra, Pęczniew, Sieradz, Uniejów i Warta, podpisały 4 lutego 2005 r. w Skęczniewie, porozumienie w sprawie podejmowania wspólnych przedsięwzięć na rzecz zagospodarowania Zbiornika Jeziorsko, środkowej Warty i terenów do nich przyległych. Celem jego zawarcia była aktywizacja turystyczno-rekreacyjna obszarów objętych porozumieniem, rozwój społeczno-gospodarczy terenów wiejskich i miast oraz ochrona środowiska i zachowanie istniejących walorów przyrodniczych. 54 Ponadto 18 marca 2006 r. odbyło się zebranie założycielskie Stowarzyszenia o nazwie „Lokalna Grupa Działania (LGD) — Przymierze Jeziorsko”, w ramach „Pilotażowego Programu Leader+”, który jest jednym z działań w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich”. Stowarzyszenie to obejmuje swym obszarem działania gminy: Warta, Pęczniew i Dobra. Jest to inicjatywa oddolna mająca na celu rozwój obszarów wiejskich poprzez współpracę w zakresie lepszego wykorzystania potencjału rozwojowego gmin, jakim jest zbiornik Jeziorsko z pomocą środków unijnych. Od grudnia 2005 r. do marca 2006 r. w ramach Schematu I przeprowadzony był cykl szkoleń w zakresie Leader+, pisania wniosków i projektów oraz opracowywana była Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich. 55 13 marca 2007 roku Lokalna Grupa Działania „Przymierze Jeziorsko” w ramach Schematu II programu Leader + podpisała umowę na realizację tej strategii. W kolejnym okresie programowania podejście Leader zostało włączone do Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 jako odrębna oś 4 — Leader.56 Podsumowanie Planowane funkcje zbiornika w rzeczywistości nie zostały w pełni zrealizowane. Założenia projektowe w zakresie nawodnień terenów rolniczych nie zostały 53 Strategia Rozwoju Gminy Dobra na lata 2005–2014, Gmina Dobra, Wojewódzki Ośrodek Kształcenia i Studiów Samorządowych w Poznaniu, grudzień 2004. 54 Porozumienie w sprawie podejmowania wspólnych przedsięwzięć na rzecz zagospodarowania Zbiornika Jeziorsko, środkowej Warty i terenów do nich przyległych. 55 „Woda życia — przymierze wokół zbiornika Jeziorsko” — budowa partnerstwa lokalnego, Projekt w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006” w zakresie działania „Pilotażowego Programu Leader +”. 56 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013, Warszawa, grudzień 2006. 142 Ewa Miszczak wykonane i obecnie zbiornik pełni przede wszystkim funkcję przeciwpowodziową. Tereny wokół zbiornika nie są odpowiednio zagospodarowane, a tym samym potencjał rozwojowy, jakim jest zalew o takiej powierzchni nie jest w pełni wykorzystany. Dużym ograniczeniem w pełnieniu zakładanych funkcji jest niezadowalająca jakość wody w zbiorniku, a także ograniczenia finansowe gmin uniemożliwiające odpowiednie jego zagospodarowanie. Jednak podjęte ostatnio działania takie jak Regionalny Program Warta oraz porozumienie gmin podkreślające potrzebę współpracy i stworzenie Lokalnej Grupy Działania — Przymierze Jeziorsko, która jest wyrazem aktywności społeczności lokalnej są ogromną szansą poprawy obecnej sytuacji. Równie ważne jest uwzględnienie w Strategiach Rozwoju Gmin i Planach Rozwoju Lokalnego potrzeby lepszego zagospodarowania terenów wokół zbiornika i konsekwencja w realizacji zaplanowanych zadań służących osiągnięciu tego celu. III NOWOCZESNE INSTRUMENTY STYMULOWANIA ROZWOJU MIAST Widok na nowoczesne centrum handlowousługowe Berlina w okolicach Placu Poczdamskiego, powstałe w miejscu zburzonego muru berlińskiego Fot. M. E. Sokołowicz 143 Wdrożenie strategii e-Government a rozwój gospodarczy regionu Marcin Ziankowski | Uniwersytet Łódzki Wstęp Wiedza i informacja są obecnie podstawowymi czynnikami warunkującymi rozwój konkurencyjności gospodarki. Państwa, które jako pierwsze aktywnie wzięły udział w kreowaniu społeczeństwa informacyjnego osiągają obecnie dużo wyższe korzyści niż państwa biernie obserwujące tendencje społecznoekonomiczne. Bezsprzecznie, gospodarka oparta na wiedzy i bezpośredni dostęp do informacji są podstawowymi warunkami rozwoju gospodarczego każdego kraju, czy też regionu. Znaczenia nabrała także nowoczesna administracja. W wielu krajach standardem są już w pełni przejrzyste i przyjazne obywatelowi struktury administracji publicznej. Nowoczesne społeczeństwo wymaga aby kontakt z urzędem lub instytucją państwową odbywał się także drogą w pełni elektroniczną. Priorytetem staje się zatem szeroka informatyzacja administracji oraz wykorzystanie nowoczesnych technik teleinformatycznych w celu stworzenia łatwiejszego i szybszego dostępu obywatela do usług administracji publicznej. Postępujący rozwój technologiczny oraz rosnąca mobilność społeczeństw wymusza na sektorze publicznym konieczność stosowania nowoczesnych metod i form świadczenia usług. Rozwój e-administracji staje się zatem jednym z podstawowych fundamentów tworzenia się nowoczesnego społeczeństwa informacyjnego. Celem opracowania jest przedstawienie innowacyjnej koncepcji działania administracji publicznej, ze szczególnym uwzględnieniem jej wpływu na pozycję konkurencyjną regionu. Główna hipoteza pracy zakłada, że skuteczne wdrożenie strategii e-Government pozytywnie wpływa na jakość interakcji obywatela z urzędem administracji publicznej i jest warunkiem gospodarczego rozwoju regionu. Punktem wyjścia rozważań uczyniono próbę zdefiniowania strategii e-Government, następnie określono warunki jej skutecznego funkcjonowania oraz przedstawiono zakres funkcji jakie powinna spełniać nowoczesna administracja. W kolejnej części opracowania zaprezentowano rozwój koncepcji 145 146 Marcin Ziankowski e-Administracji w ujęciu historycznym z uwzględnieniem szczególnego wpływu założeń Unii Europejskiej na kształtowanie się polskiego e-Government. Aby osiągnąć założony cel pracy konieczne stało się określenie założeń skutecznego procesu wdrożenia interaktywnej administracji oraz warunków jakie muszą zostać spełnione by ten proces zakończył się pomyślnie. W ostatniej części podjęto próbę analizy korzyści i zagrożeń płynących z realizowania projektu informatyzacji administracji publicznej. Podjęty problem ma dyskusyjny charakter, ponieważ z jednej strony skutecznie przeprowadzony proces wdrożenia koncepcji e-Government pozytywnie wpływa na pozycję konkurencyjną regionu. Z drugiej strony warto zwrócić uwagę na fakt, iż niewłaściwie przeprowadzony proces informatyzacji może negatywnie oddziaływać na szereg aspektów życia społeczno-gospodarczego i stanowić hamulec jego ekonomicznego rozwoju. 1. Istota e-Government Administracja publiczna, stara się podążać za postępem technologicznym i wyzwaniami gospodarki opartej na wiedzy. Efektem tych starań jest realizacja koncepcji e-Government. Nie należy jednak tego rozumieć wąsko, jako jedynie oferowanie serwisów internetowych, którymi notabene dysponuje większość polskich jednostek administracji publicznej1. Autor dokonując analizy najczęściej spotykanych poglądów, pod tym pojęciem rozumie wykorzystanie nowoczesnych technologii w celu dostarczania kompleksowych usług administracji publicznej. Koncepcja ta zakłada funkcjonowanie administracji bez żadnych ograniczeń, a więc niezależnie od miejsca pobytu obywatela czy też czasu korzystania z usługi. Skuteczny i prawidłowo funkcjonujący e-Government wymaga ponadto, odpowiednich przemian i reorganizacji wewnątrz systemu administracji publicznej, szkoleń urzędników oraz popularyzacji nowoczesnych technologii wśród społeczeństwa. Rozwój elektronicznej administracji jest odpowiedzią na oczekiwania dzisiejszych obywateli dla których ważne są: ——szybka i kompleksowa obsługa, ——tanie i sprawne usługi, ——uproszczenie i standaryzowanie procedur, ——ograniczenie czasu podejmowania decyzji administracyjnych, ——dostęp do administracji publicznej drogą elektroniczną. Koncepcja e-Government zakłada przekształcenie tradycyjnego urzędu administracji publicznej w placówkę przyjazną człowiekowi, realizującą w pełni potrzeby ludzi, nastawioną bardziej na świadczenie usług, niż na sprawowanie kontroli. Celem jest stworzenie instytucji wiarygodnej, bezpiecznej i silnie zorientowanej na pojedynczego obywatela. Sprawny system elektronicznej administracji ma zapewniać łatwy dostęp do ważnych informacji publicznych, jak również powinien budować system interaktywnego kontaktu obywatela z urzędem.2 Zgodnie z przeprowadzonymi badaniami dotyczącymi preferencji osób fizycznych oraz osób prawnych, nowoczesna administracja publiczna powinna 1 J. Ładyga, Informatyzacja gminy, „Teleinfo”, 2000, nr 4. ePolska. Plan działań na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce na lata 2001–2006, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2001. 2 Raport, Wdrożenie strategii e-government a rozwój gospodarczy regionu 147 oferować kompleksową obsługę ich potrzeb. Tabela 1. ilustruje główne funkcje jakie powinien spełniać e-Government. Tab. 1. Główne oczekiwania wobec e-Government Usługi e-Government Dla osoby fizycznej — składanie deklaracji podatkowych — rejestracja samochodów — pośrednictwo pracy — pozwolenia na budowę — świadczenia społeczne — służba zdrowia — akty stanu cywilnego — wydanie dokumentu tożsamości — zmiana adresu zameldowania Dla osoby prawnej — rejestracja działalności gospodarczej — obsługa zamówień publicznych — rozrachunki z ZUS — rozrachunki z US (VAT, CIT) — dostęp do baz danych — deklaracje celne Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://www.nauka.gov.pl/mein/_gAllery/51/70/5170.ppt, W kierunku nowoczesnego urzędu. Proces rozwoju e-Administracji związany jest z globalnymi przemianami społeczno-ekonomicznymi. Szczególnie istotny jest wzrost mobilności społeczeństw (umożliwia to otwarty rynek wewnętrzny Unii Europejskiej), który wymaga odpowiedniej reakcji ze strony administracji publicznej. Staje ona obecnie przed wyzwaniem świadczenia swoich usług w sposób transgraniczny, dla obywateli fizycznie rozrzuconych po całym terytorium UE3. Ważne dla rozwoju interaktywnej administracji są:4 ——umożliwienie dostępu do coraz większej ilości informacji ——przyśpieszenie i ułatwienie metod przetwarzania tej informacji ——szybkość obiegu wiadomości, przekazu i dokumentów ——możliwość powszechnego stosowania nowoczesnych metod analizy i zarządzania ——powszechność i równość w dostępie do płaszczyzny wymiany informacji. Elementem składowym interaktywnej administracji powinny być aktualne i uporządkowane w logiczną strukturę informacje oraz elektroniczne wersje dokumentów i procedur umożliwiające załatwianie spraw urzędowych za pośrednictwem Internetu. Podkreślana jest także rola odpowiedniej wizualizacji portalu urzędu, przyjaznego użytkownikowi interfejsu oraz intuicyjnej nawigacji. Wszystkie te czynniki wpływają na to czy stosowana koncepcja nowoczesnej administracji będzie cieszyła się powodzeniem u obywateli i czy będą oni chętnie i często z niej korzystali. 5 3 D. Bogucki, eGovernment w Unii Europejskiej, „eAdministracja” 2005, nr 1. Sobczak, Definiowanie wymagań dla systemów informatycznych typu eGovernment, [w:] Cz. Daniłowicz (red.), Multimedialne i Sieciowe Systemy Informacyjne, Materiały konferencyjne, Wrocław 2002. 5 U. Szwed-Strych, Rząd w Internecie — czyli eGovernment po polsku, „Magazyn Internet”, 2002, nr 7. 4 A. 148 Marcin Ziankowski 2. Historia e-Government Nie ma jednego modelu kształtowania się koncepcji e-Government. Jej kształt, sposób działania oraz charakterystyka często uzależnione są od miejsca rozwoju, a także specyfiki lokalnego prawodawstwa, rozwiązań technologicznych oraz poglądów społeczno-politycznych. W ujęciu globalnym można wyróżnić dwa podstawowe, różniące się, modele e-Administracji. Koncepcja amerykańska skupia się na budowaniu technologicznego przywództwa Stanów Zjednoczonych na świecie, głównie poprzez rozbudowę infrastruktury sieci informacyjnej oraz zapewnienie powszechnego dostępu do technologii.6 Rozwój polskiego e-Government związany jest jednak z modelem europejskim. Unia Europejska podkreśla społeczny charakter zmian decydujących o powstaniu globalnego społeczeństwa informacyjnego. Priorytetem jest propagowanie powszechnego dostępu do usług informacyjno-komunikacyjnych, rozwój idei demokracji, przeciwdziałanie procesom wykluczenia społecznego oraz zapewnienie bezpieczeństwa i ochrona prywatności. Pierwszy raz wizja europejskiego społeczeństwa informacyjnego pojawiła się w roku 1993 w dokumencie White Paper on Growth, Competitiveness, Employment. The Challenge and way foreward into 21st century. Biała księga zakładała w głównej mierze liberalizacje, deregulacje oraz prywatyzacje gospodarki, co stanowiło podstawę późniejszych zmian. Niezwykle ważny okazał się być także Raport Bangemanna.7 Raport ten wyznaczył główne zadania dla współczesnych gospodarek europejskich. Konkluzje w nim zawarte określiły warunki jakie należy spełnić by europejskie społeczeństwo było bardziej konkurencyjne na globalnym rynku, w dobie dynamicznych przemian technologicznych, informatycznych oraz telekomunikacyjnych. Momentem przełomowym dla rozwoju e-Government była przyjęta w 2000 roku strategia Lizbońska. Otworzyła ona nowy rozdział w debacie na temat e-Administracji. Zgodnie z jej założeniami gospodarka Unii miałaby się stać najbardziej konkurencyjną i nowoczesną na świecie. Elementem Strategii był przyjęty plan działania inicjatywy eEurope. 8 Zarówno eEurope An Information Society For All, jak i późniejsze dokumenty z serii eEurope przedstawiły wytyczne działania e-Government dla rządów państw członkowskich. Dokumenty te nakreśliły rolę nowoczesnej administracji w gospodarce XXI wieku, podkreślały duże znaczenie dostępu do szerokopasmowego Internetu i jego bezpiecznej infrastruktury oraz fakt, iż skuteczne wdrożenie usług e-Government wpływa pobudzająco na rozwój gospodarki opartej na wiedzy. Konkretne rozwiązania przyniosły ustalenia zielonej księgi Komisji Europejskiej9, która to wskazała podstawowe funkcje jakie powinna pełnić usługa elektroniczna. Komisja Europejska podkreśla rolę elektronicznej administracji także w innych wydanych przez siebie dokumentach. 6 K. Doktorowicz, Koncepcja społeczeństwa informacyjnego w polityce Unii Europejskiej, [w]: L. Haber (red.), Polskie doświadczenia w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego. Dylematy cywilizacyjno-kulturowe, AG-H, Kraków 2002. 7 Europe and the Global Information Society. Recommendations of the Bangemann Group to the European Council, Bruksela 1994. Nazwa Raportu pochodzi od nazwiska głównego propagatora. 8 eEurope An Information Society For Al, eEuropa — Społeczeństwo informacyjne dla wszystkich, Monitor Integracji Europejskiej nr 35, Urząd Komitetu Integracji europejskiej, Warszawa 2000. 9 Green Paper on public sector information in the Information Society, COM(98) 585, styczeń 1999. Wdrożenie strategii e-government a rozwój gospodarczy regionu 149 E-Government wskazywany jest jako jeden z głównych czynników napędzających wzrost gospodarczy UE. Rozwój nowoczesnej administracji pozostaje ciągle w centrum zainteresowania UE, co znajduje swe odzwierciedlenie w licznych publikacjach, konferencjach oraz prezentowanych analizach. Historia polskiego e-Government związana jest bezpośrednio z akcesją do struktur unijnych. Polska stała się elementem spójnej polityki Unii w zakresie tworzenia nowoczesnej administracji, w ramach kreowanej koncepcji gospodarki opartej na wiedzy. Jedną z pierwszych publikacji na ten temat był dokument wydany przez Komitet Badań Naukowych i Ministerstwo Łączności pod tytułem: Cele i kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce. W 2000 roku Polska jako kandydat do struktur UE, zgodnie z zasadą solidarności podjęła starania realizacji założeń pakietu eEurope publikując eEuropa+2003 — wspólne działania na rzecz wdrożenia Społeczeństwa Informacyjnego w Europie. Dokument ten zawierał podstawowe tezy eEurope, przy czym wzięto pod uwagę także poziom polskiej teleinformatyzacji, obecną technologię oraz specyfikę sytuacji ekonomiczno-gospodarczej. Główne zagadnienia tam ujęte to: upowszechnienie usług teleinformatycznych oraz wdrożenie elementów koncepcji Społeczeństwa Informacyjnego, promocja gospodarki działającej w oparciu o Internet, tani, szybki, bezpieczny Internet, rola ludzi i ich kwalifikacji w gospodarce opartej na wiedzy. Podobną rolę pełnił również dokument ePolska — Plan działań na rzecz rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego w Polsce na lata 2001–2006, który w kwestii e-Government zakładał przede wszystkim: powszechny dostęp do informacji sektora publicznego, ścisły związek miedzy administracją, a obywatelem, integrację założeń politycznych i działań pomiędzy agendami rządowymi.10 Niezwykle ważne pozostają tez ustalenia ustawy o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne11 , z których wynika Plan Informatyzacji Państwa.12 Projekt ten zakłada przede wszystkim racjonalizacje wydatków administracji publicznej na wdrażanie e-Government w życie. Priorytetem nadal jest upowszechnienie drogi elektronicznej jako łącza miedzy obywatelem a Państwem, a także usprawnienie dostępu do informacji sektora publicznego, propagowanie rozwoju nowych technologii oraz wspieranie postępu technologicznego i dostępu do nowoczesnych usług społeczeństwa informacyjnego. Według opinii autora trudno mówić o historii polskiego e-Government. Dotychczasowy zakres publikacji jest w dużej mierze ciągle aktualny, co wynika bezpośrednio ze stosunkowo krótkiego istnienia e-Administracji w Polsce. Obowiązujące przepisy nie mają realnego odzwierciedlenia w konkretnych przedsięwzięciach, brakuje koordynacji procesów wdrażania elektronicznej administracji w poszczególnych województwach, a same inwestycje przebiegają powoli i nie przynosząc jeszcze pożądanych efektów. 10 ePolska..., op. cit. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne, (Dz.U.2005 nr 64, poz. 565). 12 Prace nad pakietem dokumentów ciągle trwają. Stan na marzec 2007 r. 11 Ustawa 150 Marcin Ziankowski 3. E-Government dla regionu Interaktywna administracja publiczna jest jednym z istotnych motywów wpływających bezpośrednio na rozwój i pozycję konkurencyjną regionu w skali globalnej jak i regionalnej. Globalizacja z jednej strony integruje kraje i grupy społeczne, z drugiej zaś prowadzi do dalszych podziałów także wewnątrz kraju.13 Dziś rywalizują ze sobą nie tylko firmy lecz także poszczególne jednostki samorządu terytorialnego, które swoją polityką i wizerunkiem starają się zachęcić nowe podmioty gospodarcze do inwestowania na ich terenie. Przewagą w przypadku tej konkurencji może być nowoczesna i sprawnie działająca e-Administracja. Niezwykle ważne dla powodzenia procesu informatyzacji lokalnej administracji jest stworzenie oddzielnej, regionalnej strategii rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Taki plan powinien zawierać szczegółową analizę otoczenia regionu. Konieczne jest przeprowadzenie badania stanu i jakości infrastruktury technologicznej oraz badanie ogólnej charakterystyki lokalnego społeczeństwa (poziom wykształcenia, zamożność, wiek, odsetek osób korzystających z nowoczesnych technologii itp.). Diagnoza powinna także dotyczyć uwarunkowań prawnych. Regionalny projekt informatyzacji winien być zgodny ze strategią ogólnopolską oraz z kryteriami Komisji Europejskiej. Dokładne przyjrzenie się tym czynnikom pozwala na stworzenie koncepcji najlepiej odpowiadającej lokalnym uwarunkowaniom, a tym samym daje szansę by e-Administracja spełniała oczekiwania obywateli i funkcjonowała w sposób zapewniający osiągnięcie wymiernych korzyści. Po dokonaniu dogłębnej analizy, ważnym etapem staje się wybór celów i priorytetów strategii. Powinny one uwzględniać aktualną pozycję regionu oraz stan, który chce się osiągnąć. Wszystkimi tymi pracami powinien kierować zespół ekspertów z różnych dziedzin, którzy korzystając ze swojego doświadczenia mogą w sposób skuteczny i efektywny zarządzać procesem tworzenia interaktywnej administracji. Podstawą sprawnego e-Government jest dobrze zaplanowany projekt informatyzacji urzędu administracji publicznej. Dobrym rozwiązaniem jest reorganizacja poszczególnych zadań administracji zgodnie z przewidzianym harmonogramem. Pozwala to na uzyskanie wymiernych i widocznych efektów zanim cały projekt zostanie zakończony.14 Kolejnym kluczowym elementem jest wybór formy finansowania przedsięwzięcia. Dobrze gdy w trakcie realizacji projektu wykorzystywane są rożne źródła finansowania. Do podstawowych źródeł finansowania e-Government możemy zaliczyć:15 fundusze strukturalne (np.: Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego), środki budżetu państwa, środki jednostek samorządu terytorialnego, środki programów europejskich, środki Banku Światowego, środki organizacji pozarządowych, środki pochodzące z partnerstwa publiczno-prawnego. Jednym z ostatnich etapów, lecz równie ważnym jak wszystkie go poprzedzające jest systematyczny monitoring postępu prac nad wdrożeniem 13 B. Liberska, Współczesne procesy globalizacji gospodarki światowej, [w:] Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, PWE, Warszawa 2002. 14 Źródło: www.egov.pl, Informatyzacja gminy. 15 Źródło: www.egov.pl, Regionalne strategie informatyzacji. Wdrożenie strategii e-government a rozwój gospodarczy regionu 151 e-Administracji. Pozwala to weryfikować wykonywane zadania i w razie potrzeby skutecznie dokonywać wymaganych zmian bądź przekształceń. Skuteczne wdrożenie e-Government wymaga zatem: ——szczegółowej analizy otoczenia regionu, ——określenia celu strategii i przygotowania projektu, ——wyboru metody finansowania, ——stworzenia precyzyjnego harmonogramu realizowanych zadań, ——zorganizowania przetargów na realizacje poszczególnych etapów, ——stworzenia zespołu fachowców odpowiedzialnych za projekt, ——ciągłej weryfikacji realizowanego przedsięwzięcia. Sprawnie przeprowadzony proces tworzenia elektronicznej administracji dla regionu buduje pozytywny wizerunek nie tylko wśród obywateli, lecz także wśród potencjalnych inwestorów. Bez wątpienia sprawne i aktywne działanie administracji publicznej oraz łatwy i szybki dostęp do poszukiwanych informacji lub usług wpływa na rozwój regionu, a tym samym poprawia jego pozycję konkurencyjną. Na rynku, na którym główną rolę odgrywa globalizacja oraz postęp technologiczny, uprzywilejowaną pozycję mogą zająć tylko innowacyjne regiony, które szybko dostosowują się do nowych realiów. 4. Cechy interaktywnej administracji Realizacja strategii informatyzacji urzędu administracji publicznej na szczeblu regionalnym nie jest łatwym zadaniem. Jest to proces czasochłonny, a co ważniejsze kosztowny. Mimo tych niedogodności większość regionów decyduje się na wdrożenie w pełni interaktywnej administracji na swoim terytorium. Główną przesłanką jest niewątpliwie ograniczenie kosztów. Początkowe nakłady są w późniejszym okresie pokrywane z oszczędności powstałych na skutek funkcjonowania e-Government. Nowoczesny system komunikacji obywatela z administracja publiczną pozwala na wyeliminowanie ogromnej liczby dokumentacji papierowej (zastąpienie papierowego obiegu informacji obiegiem elektronicznym). Informacje w ten sposób pozyskane są lepiej skatalogowane i stanowią bazę, z której można korzystać w przyszłości podczas realizowania innych usług. Integracja systemu ogranicza w znacznym stopniu czas oraz przede wszystkim koszty administracji. Kolejnym aspektem stosowania e-Government jest podniesienie jakości obsługi obywatela, a także wzrost efektywności i skuteczności działania urzędu. Wdrożenie elektronicznej administracji nie ma służyć osiąganiu zysków przez jednostkę samorządową, lecz ma znacząco ograniczyć koszty a tym samym ma zmniejszyć wydatki podatników. Niewątpliwie atutem jest również zapewnienie kompatybilności między różnymi urzędami administracji publicznej oraz usprawnienie komunikacji miedzy poszczególnymi pracownikami różnych wydziałów, co wpływa pozytywnie na oferowane usługi. Skuteczna e-administracja służy przede wszystkim pojedynczemu człowiekowi. W sytuacji gdy funkcjonuje ona w sposób prawidłowy cechuje się dużą otwartością i przejrzystością, przez co jest bardziej przyjazna i bliska obywatelowi. Ma on szansę otrzymać kompleksową obsługę oraz pełną informację w dużo krótszym czasie, a co więcej ma możliwość interakcji z urzędem drogą 152 Marcin Ziankowski elektroniczną. Interaktywna administracja staje zatem naprzeciw oczekiwaniom obywatela XXI wieku. Dobrze funkcjonujący e-Government zwiększa zaufanie społeczeństwa do działalności urzędu oraz gwarantuje bezpieczeństwo ich kontaktu z lokalnym organem administracji publicznej. Powoduje również poprawę warunków życia oraz budująco wpływa na rozszerzanie się idei demokracji. W ujęciu regionalnym wprowadzenie nowoczesnych technologii do sposobu funkcjonowania administracji publicznej przyczynia się do znaczącego przyśpieszenia rozwoju gospodarczego i społecznego. Tego typu inwestycja podnosi poziom konkurencyjności danego regionu, zmniejsza bezrobocie, wspiera przedsiębiorczość. Jest impulsem do dynamicznego rozwoju lokalnej gospodarki, głównie poprzez poprawę wizerunku regionu, napływ nowych inwestycji i zwiększenie świadomości miejscowej społeczności. Wdrożenie strategii e-Government bezpośrednio przekłada się na poprawę warunków życia mieszkańców oraz rozwija społeczne aspekty funkcjonowania regionu. Wpływa także na rozwój zasobów ludzkich regionu poprzez podniesienie kwalifikacji. Jest pozytywnym bodźcem dla rozwoju nowych technologii a także stymuluje powstanie silnej ekonomicznie gospodarki opartej na wiedzy. E-Government wyznacza nową jakość funkcjonowania administracji publicznej. Nie jest to jednak rozwiązanie pozbawione wad lub zagrożeń. Przede wszystkim jest to proces niezwykle kosztowny. Ważna jest w tym przypadku dokładna analiza źródeł finansowania i dobór instrumentów najbardziej dopasowanych do indywidualnej strategii regionalnej informatyzacji urzędu. Problemem pozostaje także przezwyciężenie odśrodkowych tendencji, jakie wynikają z podległości administracji, a w konsekwencji także e-Administracji pod wiele różnych resortów16. Ponadto widoczny jest stosunkowo długi okres oczekiwania na pojawienie się finansowych korzyści. Co więcej dokonana inwestycja może nie spotkać się z powszechną aprobatą lokalnego społeczeństwa, czego efektem będą pewne problemy w początkowej fazie funkcjonowania interaktywnej administracji. Niezwykle ważna jest również odpowiednia koordynacja procesu wdrażania e-Administracji, gdyż niedopilnowanie procedur lub poszczególnych etapów realizowania strategii informatyzacji może zniweczyć cały projekt. Według opinii autora największym zagrożeniem płynącym ze strony wdrożenia koncepcji e-Government jest możliwość przeprowadzenia tego w sposób niewłaściwy. Prowadzi to do funkcjonowania źle działającego urzędu, co negatywnie oddziałuje na sytuację całego regionu. Elektroniczna administracja, która cechuje się małą przejrzystością oraz wysokim stopniem skomplikowania procedur stanowi poważne zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania aparatu lokalnej administracji publicznej. Taka sytuacja może rodzić niepokój społeczny i z pewnością nie przyczynia się do poprawy pozycji konkurencyjnej danego regionu. 16 R. Tadeusiewicz, Czy e-administracja może być narzędziem formowania społeczeństwa informacyjnego?, „eAdministracja”, 2005, nr 1. Wdrożenie strategii e-government a rozwój gospodarczy regionu 153 Podsumowanie Budowa e-administracji stanowi nie tylko realizacje strategicznych założeń Unii Europejskiej, ale jest ważnym elementem konstytucyjnego prawa do otrzymywania ogólnodostępnych usług administracji publicznej. Analiza strategii e-Government, skłoniła autora do sformułowania hipotezy, że skutecznie przeprowadzony proces informatyzacji regionu pozytywnie wpływa na jego rozwój gospodarczy. Przeprowadzone rozważania potwierdziły powyższą hipotezę. Istotne jest jednak zaznaczenie, iż jest to w wysokim stopniu uzależnione od jakości wdrożonego systemu. Sprawnie działający e-Government nie tylko realizuje podstawowe potrzeby obywateli w sposób kompleksowy i szybki, ale jest ważnym bodźcem dla rozwoju regionu. Nic tak jak innowacyjne i dynamicznie działające jednostki samorządu terytorialnego nie wpływa na poprawę wizerunku całego regionu. Jest to pozytywny bodziec do dalszego rozwoju technologicznego oraz społeczno-ekonomicznego, a tym samym służy wypracowaniu długofalowej przewagi konkurencyjnej. Skutecznie funkcjonująca elektroniczna administracja pozwala także aktywnie uczestniczyć obywatelom w życiu społeczeństwa informacyjnego, jest szansą nie tylko dla regionu, ale przede wszystkim dla jego mieszkańców. E-Government stanowi efektywną i skuteczną platformę kontaktu administracji publicznej zarówno z lokalną ludnością, jak i podmiotami gospodarczymi, integruje społeczeństwo i zwiększa poziom zaufania mieszkańców do władz samorządowych. Strategia ta doskonale realizuje założenia odnowionej Strategii Lizbońskiej, jakimi są poprawa życia obywateli i uczynienie gospodarki Unii Europejskiej bardziej konkurencyjną oraz dynamiczną. Bez wątpienia koncepcja e-Government doskonale wpisuje się w strategię kreowania gospodarki opartej na wiedzy. Benchmarking i metoda DEA jako narzędzia wspomagające sprawne działanie miasta Agata Żółtaczek | Uniwersytet Łódzki Wstęp Prawa wolnego rynku przypominają proces ewolucji. Przetrwa tylko ten, kto potrafi się przystosować. W przypadku podmiotów działających na rynku przetrwanie oznacza bycie szybszym, lepszym i tańszym, czyli efektywniejsze wykorzystanie swoich zasobów. Jedynie produktywne przekształcanie nakładów1 na wyniki2 pozwala na bycie konkurencyjnym. Zasada ta stanowi podstawę istnienia wszystkich przedsiębiorstw na rynku, od jednoosobowych firm do ogólnoświatowych gigantów. Oczywiście, aby konkurować dobrze, należy wiedzieć jak i z kim. Odpowiedź na pytanie z kim rywalizować jest dość złożona. Można mówić o konkurencji ograniczonej do pewnego terenu lub branży, wybór zależy od sytuacji i preferencji menadżerów. Sposób w jaki można współzawodniczyć dotyczy przede wszystkim jakości lub ceny oferowanych dóbr i usług, co jest najistotniejsze z punktu widzenia konsumenta. Z drugiej strony rywalizować można także wynikami, takimi jak koszty czy zyski, ważnymi dla samych przedsiębiorstw. Obie te sfery są ze sobą nierozerwalnie powiązane: większy zysk czy niższe koszty pozwalają inwestować w nowe technologie, co powoduje wzrost jakości i spadek cen. Lepsze i tańsze produkty zwiększają sprzedaż, a to wpływa na wzrost zysku i redukcję kosztów. Oczywiście w rzeczywistości poznanie swojego „wroga” i wybór „broni” nie są łatwe. W przypadku dużych firm cały proces zarządzania opiera się właśnie na próbie wyprzedzenia swoich rywali. 1 Pojęcie nakładu rozumieć można bardzo szeroko, od wielkości mierzalnych jak środki trwałe czy koszty, po trudno kwantyfikowalne jak kapitał ludzki. 2 Pojęcie wyniku obejmuje wielkości mierzalne takie jak zysk, wzrost sprzedaży czy jakości, ale także niemierzalne jak wzrost zadowolenia klientów itp. 155 156 Agata Żółtaczek Równolegle z rozwojem rynku ewoluowały techniki zarządzania przedsiębiorstwami i narzędzia wspomagania podejmowania decyzji. Obecnie istnieje wiele alternatywnych szkół kładących nacisk na różne aspekty konkurencji. Wydaje się, że przedsiębiorstwa nierynkowe, a w szczególności miejskie takie jak: Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne, Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej, Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji, Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej, Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Mieszkaniowej, Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania, oraz urzędy miejskie, nie podlegają prawu konkurencji. W związku z nieopłacalnością, regulacjami prawnymi lub brakiem odpowiedniej infrastruktury są one monopolistami w swoich dziedzinach w danym mieście. W niektórych przypadkach rezygnacja z monopolu wpłynęłaby korzystnie na działanie sektora, a jest on utrzymywany z chęci kontrolowania go przez samo miasto. W większości jednak nie ma nawet możliwości wprowadzenia innej firmy, która musiałaby korzystać z tej samej infrastruktury lub stworzyć własną (np. nową sieć kanalizacyjną równoległą do już istniejącej). Byłoby to kłopotliwe, kosztowne i prawdopodobnie nie przyniosłoby pożądanych efektów. Teoretycznie więc, nie istnieją argumenty zmuszające przedsiębiorstwa czy urzędy do zwiększania swojej efektywności, ani poprzez jakość dóbr i usług, ani aspekty ekonomiczne. Nawet w przypadku niskiej jakości i efektywności nie ma na rynku konkurentów, którzy mogliby przejąć ich zadania. W przeciwieństwie do przedsiębiorstw funkcjonujących na rynku, ich pozycja jest niezagrożona. Podejście to, będące reliktem gospodarki centralnie planowanej, jest dość powszechne zarówno wśród pracowników, jak i kadry kierowniczej organizacji o charakterze publicznym. Jednakże ostatnio można zauważyć, że nawet do tak zmonopolizowanego sektora, jak urzędy i przedsiębiorstwa miejskie, zaczęto wprowadzać metody, w większości stworzone dla firm rynkowych, mające podnieść ich efektywność. Przykładem może być wykorzystanie przez miasta outsoursingu, m.in. poprzez wynajmowanie prywatnych firm do odśnieżania ulic. W przypadku urzędów już od kilku lat przyznawana jest nagroda dla urzędu najbardziej przyjaznego klientowi, co stanowi bodziec do poprawy jakości ich usług. Widać zatem, że mimo braku zewnętrznego przymusu również przedsiębiorstwa miejskie i urzędy dążą do poprawy jakości swoich dóbr i usług oraz wyników ekonomicznych. W kontekście tych rozważań jedną z bardziej rozpowszechnionych metod wspomagania zarządzania przedsiębiorstwami rynkowymi jest benchmarking, czyli porównywanie siebie do innych i uczenie się od najlepszych. Podejście to stwarza równie duże możliwości poprawy działania przedsiębiorstw i urzędów miejskich, które co prawda ze sobą nie konkurują, ale mając podobny zakres obowiązków we wszystkich miastach, stwarzają idealną sytuację do porównań. Chcąc analizować kilka jednostek należy opracować wielkości nadające się do porównań. Wśród licznych metod umożliwiających taką ocenę, na szczególne zainteresowanie zasługuje metoda DEA 3, która pozwala na analizę efektywności technicznej, czy też produktywności, przy założeniu istnienia kilku nakładów i wyników prowadzonej działalności przedsiębiorstwa i urzędów, bez konieczności zakładania formy zależności pomiędzy nimi. 3 Data Envelopment Analysis — Metoda Granicznej Analizy Danych. Benchmarking i metoda DEA jako narzędzia wspomagające sprawne działanie miasta 157 1. Benchmarking — istota i podstawa definicji Idea ulepszania swojej firmy poprzez „podpatrywanie” swoich konkurentów znana jest i stosowana od dawna. Już w XIX wieku wielkie przedsiębiorstwa w Wielkiej Brytanii stanowiły wzorzec do naśladowania, w początkach XX wieku przyszła zaś kolej na Forda i IBM. Japończycy podpisywali tysiące umów z zachodnimi firmami aby móc kopiować ich technologie. Żeby nauczyć się jak efektywniej działać odwoływano się do liderów danej dziedziny. Prawdziwy rozkwit benchmarkingu odnotowano jednak dopiero w latach 90. XX wieku na zachodzie. Stał się on bardzo modny, choć nie wszyscy rozumieli jego złożoną naturę. Stanowi on bowiem ciągły proces porównywania swojej firmy i innych, oraz wnioskowania na podstawie różnic pomiędzy nimi, w celu kształtowania długookresowej strategii firmy. Zaczerpnięta z języka nazwa „benchmarking” została po raz pierwszy użyta w latach 40. XIX wieku w geodezji i pochodzi od słowa „benchmark4”, czyli punkt odniesienia. Obecnie pojęcie to definiowane jest następująco: „Benchmarking to ustalenie z pomocą rygorystycznego i systematycznego pomiaru pewnego punktu odniesienia, który służy do mierzenia efektywności”. 5 Wolny rynek stanowi sieć powiązań, które sprawiają, że sytuacja firmy ciągle się zmienia. Przedsiębiorstwo musi radzić sobie ze wszystkimi utrudnieniami, wewnętrznymi i zewnętrznymi, tak by jednocześnie pozostawać konkurencyjnym. W przeciwnym razie zostanie ono wyparte z rynku przez rywali, którzy przejmą jego udział. W efekcie niezbędne staje się ciągłe kontrolowanie poziomu efektywności reprezentowanej przez ogół firm. Tworzą one konkretne standardy, które stanowią punkt odniesienia. Benchmarking opiera się właśnie na takim pomiarze porównawczym, który może być wzorowany na pewnych standaryzowanych wskaźnikach. Kluczem do efektywnego benchmarkingu jest dobry punkt odniesienia, ten zaś zależy od doboru organizacji do pomiaru porównawczego. W rzeczywistości skonstruowanie zbioru firm uwarunkowane jest potrzebami, możliwościami do wprowadzenia innowacji i dostępnością informacji. Wyróżnia się cztery rodzaje benchmarkingu według doboru przedsiębiorstw do analizy: wewnętrzny, konkurencyjny, funkcyjny, rodzajowy.6 Benchmarking wewnętrzny polega na analizie wewnątrz jednej organizacji. Stanowi najprostszy rodzaj pomiaru porównawczego ze względu na łatwy dostęp do danych dotyczących różnych projektów, wydziałów, oddziałów lub filii przedsiębiorstwa. Istotne jest jednak, aby istniały między nimi pewne podobieństwa uzasadniające analizę. Benchmarking konkurencyjny oznacza porównywanie wyników między bezpośrednimi konkurentami. Jest on znacznie trudniejszy ze względu na poufność informacji. Z drugiej strony wszelkie dane stanowią bardzo cenne źródło wiedzy. Czasami dane niezawierające szczegółowej wiedzy o procesach, których dotyczą, mogą być bardzo mylące. Firmy podpisują również umowy pozwalające na lepszą wymianę danych i efektywniejszy bench4 „Benchmark” (w geodezji) — reper, znak wysokościowy, Ph. Wilson, The Great English-Polish Dictionary. 5 Definicja według Oxford English Dictionary, 1994. 6 T. Bendell, L. Boulter, Benchmarking. Jak uzyskać przewagę nad konkurencją, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2000, s. 21. 158 Agata Żółtaczek marking. Benchmarking funkcyjny opiera się na porównywaniu organizacji wyróżniających się w jakiejś dziecinie. Nie chodzi zatem o całokształt działalności, ale jakiś fragment, pojedyncze funkcje np. zaopatrzenie czy szkolenie kadry. Ten rodzaj charakteryzuje się łatwością w zdobywaniu danych i możliwościami wprowadzania nowatorskich technologii. Natomiast benchmarking rodzajowy jest najogólniejszym rodzajem benchmarkingu. Zakłada on porównywanie firm z odmiennych branż, co przynieść może najbardziej rewolucyjne rozwiązanie. Jednocześnie stwarza on najtrudniejsze warunki do implementacji nowych pomysłów. Benchmarking, niezależnie od rodzaju, stanowi systematyczny proces porównań. Można go przedstawić za pomocą poniższego rysunku. Badanie Analiza Przegląd Planowanie Działanie Rys. 1. Cykl benchmarkingu Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Bramham, Benchmarking w zarządzaniu zasobami ludzkimi, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s. 29. Pierwszym etapem jest badanie. Polega ono na wyznaczeniu celu analizy oraz podjęciu decyzji, niezależnie czy będzie to zaledwie ocena pobieżna, czy dogłębna. Następnie ustala się, jakie wskaźniki posłużą do porównania. Konieczne jest także wybranie rodzaju benchmarkingu, gdyż wiedza czy chodzi o pomiar wewnętrzny, konkurencyjny, funkcyjny czy rodzajowy wpłynie na wybór obiektów stanowiących punkt odniesienia. Rozpoczynając analizę należy ustalić jakie obszary mają zostać objęte benchmarkingiem: ——poziom operacyjny koncentruje się na tym jak organizacja wykonuje swoje czynności. Potencjalne zmiany mają wąski charakter, dotyczą pojedynczych działów lub czynności; ——poziom biznesowy uwzględnia zarządzanie, funkcje i strukturę organizacji. Rozważa się go, gdy niska efektywność wynika ze struktury, ale wymaga zmian w całym przedsiębiorstwie; Benchmarking i metoda DEA jako narzędzia wspomagające sprawne działanie miasta 159 ——poziom strategiczny obejmuje obszary oddziaływania długoterminowego i ogólnoorganizacyjnego. Dotyczy on z reguły aspektów kluczowych dla firmy, które można modyfikować przy udziale najwyższego kierownictwa. Następnie konieczne jest zgromadzenie danych, które posłużą do określenia jak efektywne są poszczególne obiekty i jaki jest standard dla badanego zbioru. Na tej podstawie można określić czy i jakie obszary są powodem utraty efektywności w porównaniu z analizowaną grupą. Mając wyniki analizy można rozpocząć planowanie zmian, które niezbędne są do poprawy funkcjonowania. Oczywiście konieczne jest uwzględnienie początkowo określonego celu lub uzasadnienie jego zmiany. Rozważyć należy także potencjalne skutki planowanych działań, nie tylko dla zmienianych obszarów, ale dla całej organizacji. Ostatnim etapem jest podjęcie zaplanowanych działań. Ważne jest, aby dokładnie przygotować się do implementacji, zarówno od strony technicznej, jak i nastawienia pracowników. Zastosowanie zmian stanowi właściwie koniec pojedynczego cyklu benchmarkingu, jednak, jak wspomniano wcześniej, benchmarking jest procesem powtarzanym systematycznie. Zatem uzyskane wyniki należy zweryfikować i ocenić czy potrzebne jest podjęcie kolejnych działań oraz przygotować się do ponownego „uruchomienia” procesu. Obecnie benchmarking wykorzystywany jest przez bardzo wiele rynkowych firm na zachodzie i coraz częściej w Polsce w celu uzyskania przewagi konkurencyjnej. Jednakże jego potencjał stwarza także możliwość wzrostu efektywności przedsiębiorstw i urzędów miejskich. Ze względu na brak konkurencji przedsiębiorstwa nierynkowe nie maja potrzeby prowadzenia pomiaru porównawczego, gdyż ich pozycja jest niezagrożona. Z drugiej strony w większości miast działają firmy o niemal identycznych profilach, posiadające zbliżone cele i technologie. W efekcie porównywanie takich organizacji jest nawet bardziej uzasadnione niż przedsiębiorstw rynkowych. Zastosowanie benchmarkingu konkurencyjnego dla grupy przedsiębiorstw np. oczyszczania czy komunikacji z kilku miast, pozwoliłoby stwierdzić, jaki istnieje standard w danej branży i określić jak na jego tle plasują się poszczególne miasta. Ponadto, ze względu na brak bezpośredniej konkurencji, wymiana informacji pomiędzy firmami byłaby znacznie łatwiejsza niż na rynku. Korzystając z benchmarkingu funkcyjnego lub rodzajowego możliwe stałoby się wprowadzenie nowatorskich technologii czy modeli zarządzania. Wymagałoby to rozszerzenia badanego zbioru o firmy rynkowe lub nawet zagraniczne, zaś brak zagrożenia ze strony przedsiębiorstw miejskich, które z konieczności działają na ograniczonym terenie, mogłoby skłonić je do zawarcia współpracy. Jednakże w przypadku pomiaru funkcyjnego, w celu redukcji ewentualnych kosztów, zasadne byłoby także przeprowadzenie pomiaru porównawczego pomiędzy przedsiębiorstwami w jednym mieście. Wpłynęłoby to korzystnie na funkcjonowanie całego miasta i zwiększyło jego atrakcyjność dla potencjalnych mieszkańców lub inwestorów. Wykorzystanie benchmarkingu przyczyniłoby się do powstania pewnych kosztów, zależnie od rodzaju pomiaru oraz wyboru obszaru operacyjnego, biznesowego czy strategicznego. Koszty te musiałoby pokryć miasto. Jednakże doświadczenia przedsiębiorstw rynkowych dowodzą, że właściwe zastosowanie technik porównawczych w większości wypadków wpływa na wzrost efektywno- 160 Agata Żółtaczek ści i konkurencyjności. Można zatem założyć, że podobne wyniki otrzymałyby również firmy miejskie. Nie muszą one konkurować poprzez swoje wyniki ekonomiczne, jednak ich straty lub zyski wpływają zarówno na ich sytuację jak i na całe miasto. Zwiększając swoją efektywność, mogłyby spowodować polepszenie swojej sytuacji finansowej poprzez redukcje kosztów całkowitych lub wzrost zysku. Ponadto lepsza jakość usług i niższa ich cena wpłynęłyby również pozytywnie na sytuację gospodarczą mieszkańców i ich zadowolenie. W przypadku urzędów sytuacja wygląda nieco inaczej. Nie przynoszą one miastu zysków, lecz generują koszty. Lepsze wykorzystanie zasobów mogłoby wpłynąć na ich redukcję, zaś zaoszczędzone fundusze mogłyby zostać przeznaczone na inny cel. Podobnie jak w przypadku przedsiębiorstw, istnieją silne przesłanki do porównywania efektywności urzędów z różnych terenów. Zazwyczaj mają one podobny zakres obowiązków i zbliżone procedury. Różnią się one jednak jakością swoich usług, czego przejawem jest zdywersyfikowane nastawienie obywateli do urzędników. Przykre wydaje się, że w większości przypadków opinie o działaniu urzędów są bardzo negatywne i niepochlebne. Część problemów mogłoby zostać rozwiązanych chociażby poprzez zmiany legislacyjne, jednak są one czaso- i pracochłonne. Większość procedur można przyspieszyć poprzez zmianę wykorzystania zasobów, szczególnie ludzkich. Dowodem na to, że jakość usług w urzędach może być wysoka jest choćby corocznie przyznawana nagroda dla „Najbardziej Przyjaznego Urzędu”. Można zatem założyć, że benchmarking konkurencyjny pozwoliłby na określenie istniejących standardów jakości usług w urzędach i wskazał kierunki potencjalnych zmian. 2. Metoda DEA Metoda Granicznej Analizy Danych (DEA) podawana jest w literaturze jako przykład podejścia, którego wyniki stanowią podstawę do zastosowania pomiaru porównawczego. Zakłada ona bowiem, podobnie jak benchmarking, że badane obiekty muszą być podobne oraz charakteryzują się pewną efektywnością, odzwierciedlającą jak nakłady przekładają się na wyniki. Stanowi ona przykład metody granicznej nieparametrycznej, pozwala więc na wyznaczenie obiektów najlepszych w badanym zbiorze, bez konieczności wnikania w funkcyjną zależność między nakładami i wynikami. Pomiar efektywności za pomocą metody DEA podzielić można na trzy podstawowe etapy: Etap 1: Zdefiniowanie i dobór jednostek decyzyjnych — polega na określeniu jednostek decyzyjnych, np. przedsiębiorstw lub urzędów, i ich liczby. Podstawowym kryterium przy określaniu obiektów jest ich podobieństwo (homogeniczność), rozumiane jako: działanie w tych samych warunkach rynkowych, te same nakłady i wyniki oraz podobny cel. Założenie o podobieństwie sprzyja zastosowaniu benchmarkingu szczególnie dla przedsiębiorstw i urzędów miejskich, które są zazwyczaj homogeniczne. Etap 2: Wybór zmiennych — opiera się na stworzeniu listy wszystkich czynników związanych z produktywnością oraz wyborze tych, które maja rzeczywisty wpływ na efektywność i które staną się, w późniejszej analizie, zmiennymi. Benchmarking i metoda DEA jako narzędzia wspomagające sprawne działanie miasta 161 Etap 3: Wybór modelu, obliczenia i interpretacja — stanowi istotę metody DEA. Głównymi kryteriami doboru właściwego modelu, jakimi należy się kierować, są orientacja7 i efekty skali8. Wybór orientacji w znacznym stopniu determinuje określenie źródeł nieefektywności, które mogą posłużyć do poprawi4enia efektywności oraz do wykorzystania w pomiarze porównawczym. Metoda DEA analizuje efektywność N obiektów, zwanych również DMU9, pod względem M nakładów i S efektów. Przy czym zakłada się, że wielkości nakładów i efektów są nieujemne i przynajmniej jeden efekt i jeden nakład danej DMU są dodatnie. Metoda DEA pokazuje jak nakłady zostają zamienione na efekty. Można to przedstawić w postaci schematu: Nakład 1 Efekt 1 Nakład 2 Metoda DEA Efekt S Nakład 3 Rys. 2. Metoda DEA Źródło: Opracowanie własne. Analiza badanego zbioru obiektów wymaga sformułowania i rozwiązanie nie jednego, ale N zadań optymalizacyjnych (po jednym dla każdej z N jednostek decyzyjnych). Celem każdego z nich jest wyznaczenie maksymalnej wartości efektywności technicznej (produktywności) dla każdej z DMU. Następnie zaś zbiór wszystkich DMU zostaje podzielony na podzbiór efektywnych i nieefektywnych jednostek. Podzbiór jednostek efektywnych, wraz z ich kombinacjami, tworzy granicę efektywności (envelope) badanego zbioru. Jednostki nieefektywne zaś znajdują się poniżej tak wyznaczonej krzywej (rys. 3). W przeciwieństwie do metod centralnych jak regresja liniowa, metoda DEA, reprezentująca podejście graniczne, odwołuje się do poszczególnych wartości, nie zaś do średnich, i za wzór podaje jednostki o najlepszych wynikach. Koncepcja ta, nazywana „best practice frontier”, podobnie jak benchmarking, promuje najlepsze „zachowania” w badanej grupie. Efektywność w rozumieniu tej metody jest efektywnością względną i pozwala na porównania jedynie pomiędzy obiektami w badanym zbiorze. Przyjmuje ona wartości z przedziału <0;1>. Jednostki efektywne przyjmują wartości efektywności równe 1, zaś nieefektywne wartości mniejsze od 1. Wyznaczenie relatywnej efektywności dla wszystkich DMU z badanego zbioru nie stanowi celu samego w sobie. Ideą przewodnią metody DEA jest nie tylko wybranie spośród badanych obiektów jednostek efektywnych, ale także okre7 W przypadku orientacji: jeśli obiekt koncentruje się na minimalizacji kosztów zaleca się modele zorientowane na nakłady, jeśli zaś na maksymalizacji zysku — na efekty, jeśli wybór nie jest jednoznaczny pozostaje modele niezorientowane. 8 Istnieją modele o stałych i zmiennych efektach skali. 9 Decision Making Unit. 162 Agata Żółtaczek ślenie źródeł i wielkości nieefektywności jednostek uznanych za nieefektywne. W przypadku modeli zorientowanych wyniki określają współczynnik efektywności nakładów lub wyników, który pokazuje jak, proporcjonalnie, powinny wzrosnąć wszystkie wyniki lub zmaleć nakłady. Jeżeli taka stosunkowa zmiana nie wystarczy by uzyskać efektywność, metoda wskazuje poszczególne nakłady lub efekty oraz ich wartościowe zmiany, które wpłyną na wzrost produktywności. DMU Nakład X Wynik Y P1 2 2 P2 3 5 P3 6 7 P4 9 8 P5 5 3 P6 4 1 P7 10 8 Rys. 3. Ilustracja metody DEA Źródło: A. Charnes, W. W. Cooper, E. Rhodes, Data Envelopment Analisis Theory Methodology and Applications, Kluwer Academic Publishers 1997. Metoda DEA pozwala analizować dowolne obiekty homogeniczne, zaś zarówno przedsiębiorstwa jak i urzędy miejskie, w ramach poszczególnych branż, charakteryzują się podobną sytuacją, czynnikami i celami. W przypadku firm nieistotne jest czy są one rynkowe czy nie. Zazwyczaj operują one podobnymi nakładami, np. kosztami czy zatrudnieniem, i efektami, np. zyskiem lub wartością sprzedaży. Urzędy również ponoszą koszty i zatrudniają pracowników, jednak ich efekty mają inny charakter. Metoda DEA pozwala także na uwzględnienie zmiennych jakościowych, jak stopień zadowolenia petentów. Ponadto metoda Granicznej Analizy Danych przypisuje wszystkim obiektom pewną wartość efektywności, pozwalającą na ich porównywanie i wyznaczenie jednostek wzorcowych. W efekcie otrzymane wyniki stwarzają silne podstawy do zastosowania benchmarkingu, a ponadto dają konkretne wytyczne jak poprawić efektywność poprzez redukcję nakładów lub wzrost efektów. Podsumowanie Heraklit z Efezu stwierdził: „Nie ma nic stałego poza zmianą”. Ta prosta zasada znajduje zastosowanie nawet w przypadku urzędów i przedsiębiorstw miejskich. Ich specyficzny charakter nie stanowi żadnej przeszkody, by metodami stworzonymi dla firm rynkowych, podnosiły efektywność swojej działalności. Metoda DEA powala na uwzględnienie równych nakładów i wyników, nawet jakościowych, zwracając ujednolicony wskaźnik, którym jest efektywność oraz klarowną informację o źródłach i wielkości nieefektywności. Pozwala to na za- Benchmarking i metoda DEA jako narzędzia wspomagające sprawne działanie miasta 163 stosowanie jej wyników do modyfikacji polityki zarządzania przedsiębiorstwami i urzędami. Stwarza ona podstawy skorzystania z benchmarkingu, który umożliwia porównywanie ich według branż, regionów, a także korzystanie z doświadczeń innych firm, również zagranicznych. Należy jednak zwrócić uwagę, że nawet najnowsza technologia i najefektywniejsza strategia nie przyniosą żadnych rezultatów, jeśli napotkają sprzeciw pracowników i kierownictwa. Pozostałości poprzedniego systemu są, niestety, ciągle żywe w tych sektorach gospodarki, gdzie nie zawitał wolny rynek. Szczególne znaczenie ma to w urzędach, gdzie zasoby ludzkie stanowią podstawowy czynnik działalności. Wolny rynek pozwolił na wykształcenie się wielu nowatorskich metod takich jak benchmarking i metoda DEA, które pozwalają kształtować efektywniejsze strategie. Jednakże pierwszym krokiem do poprawy efektywności pracy w przedsiębiorstwach i urzędach miejskich jest zmiana mentalności ich pracowników. Nawet jeżeli zadowolenie klienta nie wpływa bezpośrednio na sytuację organizacji, warto postarać się aby oferowane usługi i dobra były najwyższej jakości. W długim okresie pozwoli to wprowadzić kolejne zmiany i ulepszenia, a te wpłyną korzystnie zarówno na wyniki ekonomiczne jak i warunki pracy. Program promocji miasta jako element wykorzystania marketingu terytorialnego na przykładzie miasta Jarosław Katarzyna Stec, Ewelina Tłuczek | Akademia Ekonomiczna w Krakowie Wstęp Transformacja systemowa w Polsce, wprowadzenie samorządności terytorialnej, spowodowało zainteresowanie samorządów promocją własnych jednostek terytorialnych. Zainteresowanie to oraz podejmowanie wysiłków promocyjnych sprawiło, że problematyką promocji jednostek terytorialnych zaczęli się interesować specjaliści od strategii marketingowych, proponując jednostkom terytorialnym stosowanie algorytmów zarządzania marketingowego wypracowanych w sektorze produkcji i usług. Marketing miast, marketing komunalny, marketing miejsc to ogólnie znane hasła, jakie można znaleźć w literaturze zachodniej od latach 80-tych. W literaturze polskiej termin ten zaczął się pojawiać na początku lat 90-tych. Marketing zajmuje w ostatnich latach jedno z głównych miejsc w teorii zarządzania. Jest on jedną z podstawowych zasad gospodarki rynkowej, zgodnie z którą sukces przedsiębiorstwa gwarantuje przede wszystkim znajomość oraz ścisłe kontakty z klientami tworzącymi w całości jego rynek. Marketing to wszystkie działania, które podejmuje organizacja i jej pracownicy, aby klienci mogli docenić to wszystko, co organizacja dla nich robi. Marketing to nie tylko reklama, ale również badanie rynku, analizowanie możliwości działania firmy, wyznaczanie jej celów i zadań, aż wreszcie nawiązanie na tyle przekonywującego kontaktu z klientem, by doprowadzić do sprzedania swej usługi1. Marketing terytorialny pojawił się jako próba przenoszenia i adaptacji koncepcji sprzedaży i zarządzania wypracowanych dla typowych produktów rynkowych, konsumpcyjnych w sektorze prywatnym do sektora publicznego. Można powiedzieć, iż jest to wyjście naprzeciw potrzebie profesjonalizacji zarządzania 1 Ph. Kotler, Marketing od A do Z, PWE, Warszawa, 2004, s. 13. 165 166 Katarzyna Stec, Ewelina Tłuczek jednostkami terytorialnymi. Profesjonalizacja zarządzania rozwojem jest także konsekwencją odpowiedzi na wyzwania globalizacji gospodarki i narastającej presji konkurencyjnej nie tylko na producentów dóbr rynkowych, ale także presji konkurencyjnej na jakość otoczeń przestrzenno-gospodarczych, w których działają producenci. Zastosowanie koncepcji marketingowej do promocji i sprzedaży „miejsc” stanowi nowe wyzwania dla teoretyków marketingu. Jednocześnie zmusza specjalistów z zakresu gospodarki przestrzennej do spojrzenia na jednostki terytorialne nieco pod innym kątem. 1. Pojęcie marketingu miasta Marketing terytorialny jest próbą adaptacji koncepcji zarządzania marketingowego wypracowanych w sektorze prywatnym do sektora publicznego. Jest to wyjście naprzeciw potrzebie dalszej profesjonalizacji zarządzania jednostkami terytorialnymi. Profesjonalizacja zaś jest konsekwencją odpowiedzi na wyzwania globalizacji gospodarki i narastającej presji konkurencyjnej nie tylko na producentów dóbr rynkowych, ale także na jakość otoczenia przestrzennogospodarczego, w którym działają producenci. Marketing miast obejmuje analizę, planowanie i kontrolę programów, których celem jest osiągnięcie pożądanych procesów wymiany z wybranymi rynkami, względnie z grupami odbiorców. Marketing terytorialny to całokształt skoordynowanych działań podmiotów lokalnych, regionalnych lub ogólnokrajowych zmierzających do wykreowania procesów wymiany i oddziaływania poprzez rozpoznanie, kształtowanie i zaspokajanie potrzeb oraz pragnień mieszkańców określonej jednostki osadniczej. 2 Do priorytetowych celów marketingu komunalnego zaliczyć można: ——rozwijanie i umacnianie usług świadczonych przez instytucje publiczne, z których korzystanie jest utrudnione dla mieszkańców oraz gospodarki; ——kształtowanie pozytywnego „image” miasta, regionu, gminy oraz jednostek lokalnych; ——podnoszenie atrakcyjności oraz pozycji regionów, miast i gmin miejskich w ich wzajemnym współzawodnictwie. Jednostki osadnicze konkurują o pozyskanie czynników rozwojowych, którymi są m.in.: środki pieniężne, środki materialne, technologie, informacje, mieszkańcy, obszar. Celem marketingu miejskiego jest wpływanie na opinie, postawy i sposoby zachowania się „zewnętrznych” i „wewnętrznych” grup zainteresowanych klientów poprzez kształtowanie właściwego zestawu środków oraz instrumentów stymulowania kontaktów wymiennych. Podobnie jak w przypadku klasycznego marketingu jest to kwestia „co, kto, komu oferuje?”3. U podstaw marketingu miasta leży koncepcja marketingu społecznego, która mniejszy nacisk kładzie na wymianę, większy zaś na zadowolenie klienta. W myśl tej koncepcji „zadanie organizacji polega na określeniu potrzeb, wyma2 T. Markowski, Marketing terytorialny, PAN, KPZK, Warszawa 2002, s. 35. Domański, Marketing terytorialny. Strategiczne wyzwania dla miast i regionów, Uniwersytet Łódzki, 1997, s. 27. 3 T. Program promocji miasta jako element wykorzystania marketingu terytorialnego... 167 gań i interesów rynków docelowych oraz na dostarczeniu pożądanego zadowolenia w sposób bardziej efektywny i wydajny niż konkurencja, przy jednoczesnym zachowaniu lub podniesieniu dobrobytu konsumenta i społeczeństwa”4. Stosując ujęcie marketingowe w gospodarce miejskiej zakłada się, że miasto funkcjonuje w sposób zbliżony do prywatnej firmy. Wytwarza również określone produkty i usługi w celu zaspokojenia potrzeb konsumentów na rynku lokalnym i na rynkach zewnętrznych. Miasto, podobnie jak przedsiębiorstwo, funkcjonuje w warunkach konkurencji innych ośrodków, zabiegając o inwestorów i napływ kapitałów oraz poszukując nowych rynków zbytu dla wytworzonych dóbr. Uogólniając rozważania na temat marketingu miasta można przyjąć, że marketing miasta jest rynkowo zorientowaną koncepcją zarządzania miastem (gminą) lub regionem przez władze samorządowe i jej partnerów w celu zaspokojenia obecnych i przyszłych potrzeb użytkowników (klientów) wewnętrznych i zewnętrznych5. Sens ekonomiczny marketingu miasta przejawia się we wzmocnieniu jego bazy ekonomicznej oraz większych dochodach budżetowych. Zastosowanie marketingu jako narzędzia zarządzania miastem ma coraz większe znaczenie w sytuacji, gdy natura miast ulega zmianie. Miasta upodabniają się zarówno pod względem architektonicznym, jak i funkcjonalnym oraz infrastrukturalnym, co prowadzi do wyrównania szans ich rozwoju. Ponieważ miasto jest przestrzenią, w której zachodzą rozmaite, wyjątkowo skomplikowane procesy społeczno-gospodarcze, działania marketingowe mogą odegrać ważną rolę w tworzeniu kompleksowego, korzystnego i opartego na wnikliwej analizie obrazu miasta ukierunkowanego na potrzeby zarówno użytkowników wewnętrznych (mieszkańców, przedsiębiorców) jak i zewnętrznych. Taki mechanizm miejski narzuca na władze miasta obowiązek posiadania bardzo wyraźnej i ściśle zdefiniowanej i popartej precyzyjnymi analizami wizji rozwoju miasta i jego miejsca na rynku miast, na którym toczy się gra konkurencyjna. W wizji tej niezwykle istotna jest znajomość i określenie podstawowych atutów miasta oraz znajomość i umiejętność oceny planów rozwoju i walorów konkurentów. Podstawą działalności marketingowej jest odpowiedni system informacji o mieście i dlatego organizacja tego sytemu jest najważniejszym zadaniem samorządu. Dobrze zorganizowany system zbierania informacji i zapewnienie do niego dostępu w znacznym stopniu wpływają na skuteczność działań marketingowych miasta. 2. Miasto jako megaprodukt Produktem miejskim nazywamy materialny lub niematerialny element szeroko rozumianej struktury funkcjonalno-przestrzennej miasta, który staje się 4 M. Pluta-Olearnik, Marketing usług, PWE, Warszawa, 1993, s. 57. Szromnik, Marketing komunalny. Rynkowa koncepcja zarządzania gminą, „Samorząd Terytorialny”, nr 3, 1996, s. 5. 5 A. 168 Katarzyna Stec, Ewelina Tłuczek przedmiotem wymiany rynkowej6. Produktem miejskim może być konkretne miejsce, lokalizacja, usługa miejska lub ich zestaw, a także idea dotycząca na przykład rozwoju miejskiego. Dostosowanie produktu do potrzeb miejscowego środowiska jest czasochłonne zarówno z punktu widzenia technicznego i organizacyjnego, jak również prawnego. Pojęcie produktu jest bardzo szerokie i może zawierać te wartości miast, które stanowią pewien trudno mierzalny zespół, np. klimat, położenie, przyroda, a także wielkość rynku oraz elementy, które można określić, ocenić i dopasować do wymagań konsumentów (np. inwestorów), jak: zasoby ludzkie, możliwości transportowe lub organizacyjne, które umożliwiają inwestorom ulokowanie się w mieście. Z punktu widzenia marketingu miast należy spojrzeć na miasto w dwóch poziomach agregacji: na miasto jako całość- specyficzny, złożony megaprodukt; oraz na podzbiór produktów miejskich także złożonych, których konsumpcja jest związana z relatywnie prostszą konfiguracją usług towarzyszących7. Przez miasto jako megaprodukt można rozumieć wzajemnie powiązaną i ustrukturalizowaną formę produktów, materialnych i niematerialnych, dostępnych w mieście dla różnych jego użytkowników8. Konsumpcja megaproduktu jest związana z miejscem i wynika ze złożonych interakcji i działalności podejmowanych przez skupionych w danym miejscu użytkowników. Elementami megaproduktu są image miasta, lokalny klimat kulturowy, klimat przedsiębiorczości, zdolność do samoorganizacji i tworzenia sieciowych powiązań między różnymi podmiotami, a także system komunikacyjny i jakość zagospodarowania. Strategia marketingowa i promocja megaproduktu jest szczególną sztuką. Odpowiednia oferta i reklama nie mogą być tu tylko prostym przeniesieniem strategii marketingowej dla produktów konsumpcyjnych i usług. Koncepcja megaproduktu ma ważne znaczenie dla rozwoju miasta. Przemawia za tym powszechnie uznawana potrzeba budowania pozytywnego wizerunku miasta. Wizerunek to niematerialna, zapisana w zbiorowej kulturze stereotypowa wiedza i percepcja danego miejsca lub miasta. Strategia marketingowa oparta na koncepcji rozwoju i promocji megaproduktu powinna być strategią długookresową i wspartą innymi wyspecjalizowanymi strategiami promującymi wizerunek miasta i jego specyficzne „produkty miejskie”. 3. Wizerunek miasta jako element strategii marketingowej Współczesne podejście do problematyki związanej z zarządzaniem miastami powoduje, że w obecnych realiach funkcjonowania ośrodków istotne staje się ustalenie czynników warunkujących ich stabilny rozwój oraz satysfakcjonującą pozycje konkurencyjną. 6 A. Łuczak, Miasto i produkt miejski jako zagadnienie marketingowe, „Samorząd Terytorialny”, nr 11, 1999, s. 11. 7 T. Domański, Marketing terytorialny…, op.cit., s. 45. 8 A. Łuszczak, Miasto i produkt…, op.cit., s. 11. Program promocji miasta jako element wykorzystania marketingu terytorialnego... 169 Należy jednak zdać sobie sprawę, że w warunkach obecnych, w których miasta stają się aktywnymi uczestnikami rynku, na proces podejmowania decyzji o wyborze miejsca pracy, wypoczynku, lokowania inwestycji coraz bardziej wpływa czynnik o charakterze niematerialnym, a mianowicie wizerunek „image” jednostek osadniczych. W krajach Europy Zachodniej problematyka wizerunku miasta przez długi okres zdominowała obszar marketingu terytorialnego. Wynikało to w dużym stopniu z aktywności agencji marketingowych oferujących władzom miast i regionów swe usługi w tej dziedzinie. W praktyce marketingowej wizerunek jest swoistym głosem wewnętrznym oraz zewnętrznym. Pozytywny lub negatywny wizerunek miasta wynika głównie ze sposobu, w jaki mówią o mieście jego mieszkańcy. To ich wewnętrzny głos decyduje przede wszystkim o tym jak postrzegają swoją wspólnotę miejską. Termin „wizerunek” używany jest potocznie jako wyrażenie określające sumę poglądów, postaw i wrażeń jakie osoba lub grupa ma w stosunku do danego obiektu, którym może być przedsiębiorstwo, marka, produkt, miejsce lub osoba. Cechą charakterystyczną dla image’u jest jego różnorodność w zależności od osoby, w której świadomości się on przedstawia. W ujęciu klasycznym można mówić o wizerunku obiektywnym, subiektywnym i pożądanym. Wizerunek miasta łączy więc w sobie postrzeganie miasta z relacją, która istnieje między nami a miastem. W przypadku istnienia negatywnego obrazu miasta wśród jego mieszkańców należy przede wszystkim skoncentrować się na działaniach komunikacyjnych, nastawionych na przywrócenie mieszkańcom poczucia dumy z tego, że mieszkają i pracują w danym miejscu. Strategia komunikowania wewnętrznego musi być przede wszystkim nastawiona na przywrócenie mieszkańcom poczucia zadowolenia z przynależności do społeczności lokalnej, a dopiero później na emitowaniu pozytywnego wizerunku na zewnątrz. Miasto powinno stanowić otoczenie jednostki oraz pewien atrakcyjny projekt budowy nowej jakości życia. Wizerunek miasta musi być nierozerwalnie związany z poprawą jakości życia codziennego oraz poprawą wyglądu miasta. Miasta które nie mają wiarygodnej oraz spójnej strategii rozwoju nie powinny podejmować działań promujących swój wizerunek. Nasilająca się konkurencja między miastami, rywalizacja o ważnego inwestora, turystę, postępujące procesy globalizacji powodują, że miasta powinny bardziej dbać o aktywne poszukiwanie i wdrażanie metod umożliwiających im osiągnięcie przewagi konkurencyjnej. Jednym z podstawowych podejmowanych przez nie działań powinno stać się kreowanie ich pozytywnego image’u. Wzrost zainteresowania pozytywnym wizerunkiem powinien wynikać także z uświadomienia sobie przez lokalne władze jakie istotne funkcje on pełni:9 ——jest nośnikiem charakteru miasta i ważnym czynnikiem wpływającym na decyzje wyboru miejsca ulokowania inwestycji, wypoczynku, nauki, zamieszkania, ——stanowi pewne uproszczenie rzeczywistości, gdyż informacje docierające do ludzkiej świadomości są selektywnie oceniane, 9 T. Markowski, Zarządzanie rozwojem miast, PWN, Warszawa, 2001, s. 78. 170 Katarzyna Stec, Ewelina Tłuczek ——porządkuje napływające do świadomości informacje w pewną logiczną całość, ——pozwala dokonywać subiektywnego zróżnicowania miast, ——wspomaga proces wyboru przez redukcję ryzyka oraz steruje zachowaniami w podejmowaniu decyzji, ——oprócz korzyści realnych daje mieszkańcom, turystom i innym użytkownikom subproduktów miejskich korzyści dodatkowe, tj. prestiż związany z uczestniczeniem w organizowanej w mieście ważnej imprezie kulturalnej, ——pozytywny wizerunek przyczynia się do tworzenia ogólnego zaufania do władz miejskich jako do głównej strony odpowiedzialnej za zapewnienie odpowiedniego poziomu usług miejskich. Należy przyjąć ogólne założenie, że jednostki terytorialne nastawione są na budowanie swego wizerunku wśród różnych grup odbiorców. Muszą one wtedy pamiętać o stosowaniu w praktyce zasady otwartości oraz elastyczności działania. Aby wizerunek miasta skutecznie dotarł do określonej grupy odbiorców:10 ——powinien być zakomunikowany w sposób najprostszy i najbardziej jednoznaczny; ——należy pamiętać, że jego promowanie jest tylko jednym z wielu elementów polityki komunikowania; ——należy wspomnieć, że jego promocja powinna być ściśle podporządkowana określonym celom, zapisanym w strategii rozwoju; należy zaznaczyć, że jego promocja nie dzieje się w próżni, lecz w konkurencji z innymi miastami. Problem kreowania pozytywnego wizerunku jest bardzo ważnym elementem w marketingowym zarządzaniu miastem11. Podejmowane działania zmierzające do wytworzenia korzystnego obszaru jednostki terytorialnej w świadomości otoczenia powinny być szczegółowo zaplanowane i stale kontrolowane. Identyfikacja własnego wizerunku zapewnia miastu stworzenie trafnej, realnej i adekwatnej strategii oraz jej skuteczną realizację w przyszłości. Zróżnicowanie wizerunku miasta doprowadza do stwierdzenia, że główną rolę w jego kształtowaniu odgrywają przede wszystkim czynniki wewnętrzne i psychologiczne człowieka, takie jak percepcja, motywacja, styl życia, wcześniejsze doświadczenia, osobowość, oraz czynniki zewnętrzne — społecznokulturowe, ekonomiczne, kultura, rodzina, wykształcenie, dochody. Wizerunek jest sumą oddziaływania wielu zmiennych, nie tylko subiektywnych. Jest także rezultatem celowo podejmowanych przez miasto działań, zmierzających do sterowania własnym obliczem. Jest więc obrazem miasta, odpowiednio zaplanowanym i upowszechnionym na użytek otoczenia12. Inną cechą charakterystyczną wizerunku miasta jest duża stabilność w czasie, co oznacza, że nie ulega on zmianie tak szybko. Jego zmiana możliwa jest w dłuższym okresie czasu przez celowe, skoordynowane działania podejmowane głównie przez władze miasta. 10 J. Słodczyk, Rozwój miast i zarządzanie gospodarką miejską, Uniwersytet Opolski, Opole 2004, s. 78. 11 T. Topczewska, Promocja rozwoju gospodarczego gminy, IGPIK, Warszawa, 1996, s. 41. 12 M. Czornik, Promocja miasta, AE Katowice, 1998, s. 52. Program promocji miasta jako element wykorzystania marketingu terytorialnego... 171 4. Promocja miasta jako podstawowe zadanie marketingu terytorialnego Promocja to inaczej propagowanie dóbr miejskich na rynku zewnętrznym. Polega ona na tworzeniu pozytywnego, przyciągającego klientów obrazu miasta. Promocja polega na ukazywaniu walorów lokalizacyjnych i reklamowaniu innych zalet miasta wobec przedsiębiorstw i ludności aktywnej zawodowo spoza terenu miasta. Nie powinna się ona jednak ograniczać tylko do reklamowania walorów ekonomicznych, lecz również powinna uwzględniać także niezwykle istotne walory tkwiące w środowisku naturalnym, kulturze i nauce, a także w postawie i organizacji społeczeństwa lokalnego. W tym celu techniki marketingowe operują zestawem środków znanych pod nazwą promotion-mix, takimi jak: reklama, public relation i publicity, promocja sprzedaży i sprzedaż osobista.13 Skuteczna promocja musi opierać się na solidnych podstawach realnej rzeczywistości, w której znajduje się promowany obszar. Materiały promocyjne dla inwestorów, przedsiębiorców i turystów powinny być przygotowane w sposób profesjonalny i odpowiednio wykorzystywać wszelkie informacje o mieście, którymi dysponuje samorząd. Promocja miasta powinna być ściśle powiązana z promocją rozwoju całego regionu, ponieważ to on decyduje o wyborze celów i narzędzi promocji14. Zagadnienie promocji jest bardzo istotne, dlatego nie można polegać tu jedynie na działaniach intuicyjnych. Początek prac nad promocją powinien opierać się na segmentacji rynku, czyli dokładnym określeniu: co, komu i gdzie będziemy oferować. Należy unikać sytuacji, w której reklamujemy wszędzie i wszystko, co sprawia że nie ma jasnej i czytelnej strategii działania. Podstawą promocji powinna być przyjęta strategia rozwoju. 5. Promocja i kształtowanie wizerunku miasta Jarosław Miasto Jarosław położone jest w południowo-wschodniej Polsce, we wschodniej części woj. podkarpackiego, na pograniczu odznaczającego się łagodnymi wzniesieniami Pogórza Rzeszowskiego (zwanego w tej części Pogórzem Jarosławskim) i Doliny Dolnego Sanu, która stanowi dużą głęboką rynnę utworzoną przez erozję w czasie zlodowacenia krakowskiego, wypełnioną osadami piaszczysto-mułowymi o miąższości do 30 m. W układzie pasmowo-węzłowym województwa podkarpackiego miasto znajduje się w paśmie podwyższonej aktywności społeczno-gospodarczej, biegnącym z zachodu na wschód i na szlaku handlowym wiodącym do Lwowa i nad Morze Czarne. Pasmo to obejmuje szlaki komunikacyjne, związki infrastruktury technicznej i ekonomicznej, co stwarza potencjalne możliwości rozwojowe dla podmiotów działających zarówno w sferze produkcyjnej, społecznej, usługowej, jak też w obsłudze ekonomicznej, transportowej, turystycznej itp. 13 Ph. 14 M. Kotler, Marketing. Analiza, planowanie i kontrola, Gebethner i Ska, Warszawa, 1994, s. 69. Czornik, Promocja miasta, op. cit., s. 34. 172 Katarzyna Stec, Ewelina Tłuczek Miejsce i rola miasta Jarosławia w powiecie jarosławskim, w woj. podkarpackim i w kraju wiążą się z jego potencjałem społecznym, kulturowym i produkcyjno-usługowym. W Jarosławiu zamieszkuje 41,5 tys. osób na powierzchni 34,46 km2. Dobrze rozwinięta jest sieć infrastruktury społecznej: przedszkola, szkoły podstawowe, średnie a nawet wyższe, szpital, przychodnie lekarskie oraz działalność w zakresie kultury, świadcząca usługi dla mieszkańców miasta, powiatu jarosławskiego a w niektórych przypadkach także o znaczeniu regionalnym. Pełniący rolę znaczącego ośrodka oświatowego Jarosław, z około 30 szkołami wszystkich stopni edukacyjnych, ze szkolnictwem wyższym włącznie, skupiający niemal całą uczącą się okoliczną i miejscową młodzież, gwarantuje stały napływ młodej, wysoko kwalifikowanej kadry dla przedsiębiorców oferujących miejsca pracy. Dobrze rozwinięta sieć komunikacyjna, będąca w końcowej fazie kompleksowa telefonizacja miasta, rozbudowana infrastruktura, wolne obiekty i atrakcyjne tereny do zagospodarowania, nie wykorzystane rezerwy fachowej siły roboczej, prężnie rozwijający się handel i usługi, urodzajne, czyste ekologicznie tereny rolnicze sąsiednich gmin gwarantujące wysokiej jakości produkty rolne dla przetwórstwa rolno-spożywczego, są walorami zachęcającymi do inwestowania w mieście15. W dziedzinie kultury materialnej miasto Jarosław posiada zachowane założenia urbanistyczne o wyjątkowych walorach krajobrazowych z cennymi zespołami zabudowy staromiejskiej i koncentracji oraz nasycenie zabytkami wpisanymi do rejestru zabytków o znaczeniu krajowym, co stwarza podstawę rozwoju turystyki miejskiej i kulturowej. Miasto Jarosław jest także ważnym ośrodkiem przemysłowym o znaczeniu regionalnym a nawet krajowym. W dziedzinie przede wszystkim przemysłu spożywczego, szklarskiego i lekkiego obejmuje on, obok dużych byłych przedsiębiorstw publicznych, które w znacznym stopniu zostały sprywatyzowane z udziałem kapitału amerykańskiego i angielskiego, liczne małe i średnie podmioty gospodarcze będące własnością osób fizycznych, których nasycenie w Jarosławiu jest stosunkowo duże. Jarosławski ośrodek przemysłowy znajduje się wśród ośrodków zewnętrznych w strukturze policentrycznej przemysłu woj. podkarpackiego, jest on także węzłowym ośrodkiem infrastruktury ekonomicznej województwa16. Wizerunek gospodarczy miasta tworzą duże zakłady przemysłowe dobrze funkcjonujące w rynkowej rzeczywistości. Na terenie miasta koncentrują się usługi niemal we wszystkich najpotrzebniejszych branżach, lecz zakres zapotrzebowań w tym względzie jest tak duży, że z powodzeniem powstają i funkcjonują nowe zakłady i warsztaty usługowe. Do rozwoju miasta w znaczący sposób przyczynia się także działające w Jarosławiu, Niezależne Forum Prywatnego Biznesu, organizujące cztery razy w roku wielobranżowe targi pod nazwą „Wielka Giełda Galicyjska”. Udział w niej biorą producenci i dostawcy z Ukrainy, Słowacji, Włoch, Węgier, Niemiec, Czech, Litwy oraz z terenu całej Polski. Miasto Jarosław posiada swój własny program promocji. Podstawowymi partnerami projektu są Urząd Miasta jak również Instytucje okołobiznesowe 15 Strategia 16 Tamże. rozwoju miasta Jarosławia na lata 2000–2010. Program promocji miasta jako element wykorzystania marketingu terytorialnego... 173 funkcjonujące na terenie miasta. Celem tego projektu jest budowa image’u Jarosławia jako miasta: ——o dużych możliwościach dla inwestorów krajowych i zagranicznych, ——o korzystnym położeniu geograficznym, stwarzającym pozytywne warunki do budowy bazy tranzytowej, hurtowej i usługowej, ——o dużym potencjale gospodarczym i wysokim stopniu zaawansowania procesów restrukturyzacyjnych, ——o dużych zasobach kulturowych, ——o dużej atrakcyjności turystycznej. Działania promocyjne podejmowane będą na terenie miasta, ale zakres ich oddziaływania będzie znacznie szerszy. Zasadniczym kierunkiem działania i podstawową wizją jest: „Jarosław — korzystne miejsce do inwestowania i odwiedzenia”. Program promocji składa się z trzech zasadniczych komponentów: programu promocji gospodarczej, promocji turystycznej i programu promocji produktów miasta. Promocja gospodarcza przejawia się tworzeniem wizerunku miasta jako korzystnego miejsca do inwestowania. Ma tutaj miejsce promocja miejsc atrakcyjnych dla inwestorów, stworzenie przyjaznego klimatu wobec inwestorów i stosowanie przemyślanej polityki podatkowej. Napływ inwestorów to nowe miejsca pracy i zarazem lepsze warunki życia mieszkańców. Działania w ramach promocji gospodarczej można pogrupować na działania inwestycyjne i bezinwestycyjne. Do działań inwestycyjnych miasta Jarosław zaliczyć można: uregulowanie stanów własności gruntów i budynków, umieszczenie informacji w katalogach i bazach danych, udział w targach inwestycyjnych, wynajem profesjonalnych agencji reklamowych, organizacja konferencji prasowych z udziałem dziennikarzy regionalnych i krajowych, promocja za pomocą folderów, prasy, albumów w wielojęzycznych nakładach. Natomiast działania bezinwestycyjne to: dbałość mieszkańców o wizerunek miasta, otwartość i przyjazne nastawienie do inwestorów, pomoc w załatwieniu spraw formalno prawnych, jasne określenie warunków inwestowania w polskich warunkach prawnych. Zgodnie z przyjętymi założeniami, aby przyciągnąć inwestorów do miasta przyjęto następujące zadania: ——tworzenie specjalistycznych ofert inwestycyjnych, aktualizowanych w cyklu rocznym (katalog ofert, przewodnik dla inwestorów, katalog przedsiębiorstw), ——organizacja Centrum Obsługi Inwestora — miejsca, gdzie potencjalny inwestor uzyska wyczerpującą informację o aktualnych ofertach oraz pomoc w załatwianiu skomplikowanych procedur prawnych przy rejestracji działalności, ——współpraca z sąsiednimi gminami w ramach powiatu, ——współpraca z regionalnym Centrum Obsługi Inwestora tworzonym się w Rzeszowie, ——wykorzystanie kontaktów nieformalnych, ——tworzenie systemu zachęt i preferencji, ——udział w specjalistycznych targach branżowych, zgodnie z obowiązującym kalendarzem targów, ——coroczny udział w Targach Gospodarczych Miast Polskich, 174 Katarzyna Stec, Ewelina Tłuczek ——wprowadzenie ofert gospodarczych i ich stała aktualizacja w Internecie. Promocja turystyczna ma na celu wypromowanie wizerunku Jarosławia jako miasta, które warto odwiedzić. Również tutaj, podobnie jak w przypadku promocji gospodarczej, pojawiają się działania inwestycyjne i bezinwestycyjne. Poprzez działania inwestycyjne można rozumieć: promocję miasta poprzez organizowane imprezy kulturalne i sportowe, wydanie katalogu imprez gospodarczych, kulturalnych i sportowych, z co najmniej półrocznym wyprzedzeniem, promowanie miasta w lokalnych i ogólnopolskich mediach, wydanie folderów promujących atrakcje historyczne miasta, udział w targach turystycznych. Do działań bezinwestycyjne zaliczyć należy: dbałość mieszkańców o wizerunek miasta, przyjazne nastawienie do turystów i gości. Promocja produktów miasta ma na celu przedstawienie miasta jako markowego produktu. Przedstawienie to ma się głównie zawierać w: wykreowaniu markowych produktów miasta w różnych kategoriach (m.in.: przemysł: sprzedaż miasta jako producenta dobrych jakościowo produktów; kultura: kojarzenie miasta z kameralnymi imprezami kulturalnymi o wysokim poziomie), opracowaniu logo miasta, tworzeniu i umacnianiu skojarzeń, oznakowaniu wszystkich wyrobów miasta logo miasta. Efekty konsekwentnej realizacji programu promocji miasta z pewnością nie pojawią się z dnia na dzień, jednak można z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że pozytywne konsekwencje podjętych działań będą wpływały na jego rozwój w długim okresie. Znak towarowy i jego ochrona w gospodarce opartej na wiedzy Monika Majchrzak, Sylwia Majchrzak | Uniwersytet Łódzki Wstęp Znak towarowy to potężne narzędzie we współczesnej gospodarce opartej na wiedzy. Jest on tak silnym „towarzyszem” obecnej cywilizacji, że generuje znaczną część zysku w przedsiębiorstwie. W przypadku największych światowych firm stanowi często ponad połowę wartości przychodów, w przypadku największej — Coca-Coli — generuje w 100 procentach jej przychody1. Posiadanie cenionego znaku towarowego zapewnia silne więzi z klientami i jest katalizatorem nowych przedsięwzięć inwestycyjnych. Jednakże “niezwykła” moc znaku towarowego przyciąga plagiatorów, chętnych do skorzystania z osiągnięć innych przedsiębiorstw. Dlatego też we współczesnym świecie wypracowano szereg metod mających zapobiegać temu negatywnemu zjawisku, które przyczynia się do naruszenia znaku towarowego, a tym samym wiąże się ze znacznymi stratami finansowymi. Zmniejsza się przychód, maleje rentowność, reputacja i konkurencyjność przedsiębiorstwa. Sprawa ochrony własności intelektualnej jest podejmowana na forum globalnym przez międzynarodowe organizacje takie jak Unia Europejska, Światowa Organizacja Handlu i wiele innych. Między innymi zapisy Strategii Lizbońskiej, wskazują, że celem ochrony praw własności jest wzrost dobrobytu przez stymulowanie postępu technicznego. Natomiast Raport na temat Spójności Gospodarczej i Społecznej2 Komisji Europejskiej zakłada, że ochrona własności intelektualnej jest ściśle związana z budową konkurencyjności regionalnej. Znaki towarowe są chronione w Polsce na podstawie przepisów prawa cywilnego oraz karnego, jednak zasadnicze znaczenie ma ochrona cywilnoprawna znaków towarowych. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie istoty znaku towarowego i zaprezentowanie, w jaki sposób kształtuje się jego ochrona cywilnoprawna. 1 Czym jest marka?, „Biznes Trendy”, 01.05.2006. 2 www.ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/informat/reg2007_pl.pdf. 175 176 Monika Majchrzak, Sylwia Majchrzak 1. Istota znaku towarowego Podstawą prawną, która określa czym jest znak towarowy jest ustawa Prawo własności przemysłowej z dnia 30 czerwca 2000 roku3. Prawo własności przemysłowej obejmuje regulacje dotyczące nie tylko znaków towarowych, ale również wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, projektów racjonalizatorskich, oznaczeń geograficznych oraz topografii układów scalonych. Zgodnie z art. 120 ustawy znakiem towarowym może być każde oznaczenie, które można przedstawić w sposób graficzny, jeżeli oznaczenie takie nadaje się do odróżnienia towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa4. Znakiem towarowym może być w szczególności: wyraz, rysunek, ornament, forma przestrzenna, forma towaru, opakowanie, znaki dźwiękowe. Spór w doktrynie dotyczy możliwości rejestracji jako znaku towarowego koloru. Kolor trudno jest zakwalifikować do oznaczeń wyróżniających wyłącznie dzięki jego własnym walorom identyfikującym towar, ale w połączeniu z oznaczeniem słownym, obligatoryjnie wskazującym na pochodzenie produktu nabywa on zdolność do odróżnienia5. Kontrowersje wzbudza też rejestracja nazwy miasta jako znaku towarowego. Ustawa Prawo własności przemysłowej wskazuje katalog znaków, które są niedopuszczone do rejestracji, między innymi nazwa miasta. Jedynie w uzasadnionym wypadku znak taki może być zarejestrowany po uprzednim wyrażeniu zgody przez właściwy organ państwowy lub właściwą jednostkę organizacyjną mającą prawo majątkowe do nazwy miasta. Jednakże z orzeczenia Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 18.03.2003 wynika, iż organy gminy nie posiadają prawa do wydawania zezwoleń na używanie w znakach towarowych nazw miast lub miejscowości.6 Skoro żaden organ nie jest upoważniony do wyrażania takiej zgody, na oznaczenie takie nie może być udzielane prawo ochronne. Katalog oznaczeń mogących potencjalnie pełnić funkcje znaku towarowego jest otwarty. Zatem może nim być także oznaczenie w nim niewymienione, o ile tylko wykazuje zdolność do odróżniania w wyżej przedstawionym rozumieniu. Powyżej zdefiniowano znak towarowy w rozumieniu prawnym, jednak na świecie funkcjonuje wiele pojęć, które często są utożsamiane ze znakiem towarowym. Słowami wywodzącymi się z języka ekonomicznego są miedzy innymi: brand, czy marka. Są one pojmowane i definiowane w różnoraki sposób. Na przykład według American Marketing Association „marka to termin, symbol, wzór lub ich kombinacja stworzona w celu identyfikacji dóbr bądź usług sprzedawcy lub ich grupy i wyróżnienia spośród konkurencji. Według profesora Jerzego Altkorna marka to produkt zapewniający korzyści i wartości dodane, które pewni konsumenci cenią w wystarczającym stopniu, aby dokonać zakupu. Przez specjalistów ze Stowarzyszenia Pro-Marka jest określana mianem mostu łączącego oczekiwania konsumentów z możliwościami producentów”.7 Dla przedsiębiorstwa brand będzie rozumiany jako pewne atrybuty produktu, 3 Prawo własności przemysłowej, Dz. U. z 2003 r. nr 119, poz. 1117 z późniejszymi zmianami. 4 Tamże. 5 www.paiz.gov.pl. 6 D. Flunt, Nazwa miasta jako znak towarowy, „Gazeta Prawna”, 24.03.2003. 7 www.marka.pl. Znak towarowy i jego ochrona w gospodarce opartej na wiedzy 177 które będą decydowały o tym czy dany produkt znajdzie nabywcę, a w późniejszym czasie zdobędzie lojalność klientów. Natomiast dla nabywcy marka będzie utożsamiana z użytecznością, prestiżem, pewnością co do jakości. 2. Rodzaje i funkcje znaków towarowych Znak towarowy spełnia określone funkcje. Funkcją znaku towarowego jest całokształt oddziaływania znaku towarowego w obrocie. Wyróżnia się: funkcję oznaczenia pochodzenia (odróżniającą), funkcję gwarancyjną i funkcję reklamową. Funkcja oznaczenia pochodzenia jest pierwotną i podstawową funkcją znaku towarowego. Jej celem jest odróżnianie towarów ze względu na pochodzenie. „Z jednej strony znak wskazuje źródło pochodzenia towaru, z drugiej — pozwala go odróżnić od innych towarowi tego samego rodzaju znajdujących się w obrocie. Wskazuje (…) kto jest uprawniony do nakładania znaku i wprowadzania tak oznakowanych towarów do obrotu, bez względu na tytuł do takiego działania”.8 Funkcja gwarancyjna jest funkcją pochodną i „sprowadza się do tego, że znak zapewnia o stałym poziomie cech towaru, których kupujący ma prawo oczekiwać”.9 Funkcja reklamowa znaku towarowego wyraża się w tym, że znak towarowy służy do wprowadzenia towaru na rynek, a następnie do ugruntowania jego pozycji na rynku. W doktrynie wyróżnia się pięć rodzajów znaków towarowych: 1. Notoryjne (znaki towarowe powszechnie znane), czyli takie znaki, których używanie doprowadziło do powszechnej znajomości. Za znak powszechnie znany uważa się znak, który jest znany dla co najmniej 50% potencjalnych nabywców. Powszechna znajomość znaku zastępuje rejestrację i stanowi tytuł do ochrony. 2. Renomowane. Renomowany znak towarowy „to w świetle orzecznictwa europejskiego taki znak, który jest znany istotnej części właściwych odbiorców. Znak renomowany nie musi być tak bardzo znany jak znak powszechnie znany, ale z pewnością powinien być bardziej znany od znaku, którego używanie określilibyśmy jako używanie w większym rozmiarze”10. Przyjmuje się, że znak renomowany jest znany wśród nie mniej niż 30% potencjalnych nabywców. Mówiąc o znaku renomowanym oprócz wskazanego kryterium ilościowego, znaczącą rolę odgrywa także kryterium jakościowe, czyli skojarzenia jakie wywołuje znak wśród klienteli, dotyczące między innymi wysokiej jakości i trwałości towaru. 3. Indywidualny. Wskazuje pochodzenie towaru od uprawnionego przedsiębiorcy i zapewnia wyłączność używania podmiotowi, na rzecz którego został zarejestrowany. 8 W. J. Katner, Prawo cywilne i handlowe w zarysie, Wolters Kluwer Polska, Łódź 2006. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, Prawo własności przemysłowej. Przepisy i omówienie, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2003. 10 I. Wiszniewska, Znaki towarowe w prawie własności przemysłowej, „Przegląd prawa handlowego”, 12.2001. 9 E. 178 Monika Majchrzak, Sylwia Majchrzak 4. Wspólne. Wyróżnia się dwa rodzaje wspólnych znaków towarowych: wspólny znak towarowy zwykły i wspólny znak towarowy gwarancyjny. Oba rodzaje znaków „łączy to, że służą wielu podmiotom choć prawo z rejestracji jest udzielane na rzecz określonej organizacji. Tym samym dochodzi do „rozszczepienia” prawa do znaku i prawa do jego używania11. Prawo do znaku przysługuje organizacji, która posiada osobowość prawną i została powołana do reprezentowania interesów zrzeszonych w niej przedsiębiorców. Zaś prawo do używania znaku przysługuje organizacji i przedsiębiorcom w niej zrzeszonym. Wspólny znak towarowy zwykły wskazuje na pochodzenie towaru od grupy przedsiębiorców zrzeszonych w organizacji. Wspólny znak towarowy gwarancyjny zapewnia o charakterystycznych właściwościach towaru. 5. Usługowe. Są to znaki, które służą odróżnianiu usług na przykład turystycznych czy przewozowych. 3. Nabycie prawa do ochrony znaku towarowego Niezarejestrowany znak towarowy pozostaje tylko jednym z oznaczeń handlowych. Silniejszą ochronę oznaczenia w Polsce gwarantuje dopiero zarejestrowanie znaku w Urzędzie Patentowym i uzyskanie na znak tak zwanego prawa ochronnego wynikającego z ustawy Prawo własności przemysłowej. Wraz z prawem ochronnym przedsiębiorca nabywa wyłączność na używanie znaku w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze Polski na 10 lat z możliwością przedłużenia12. W Unii Europejskiej od 1994 obok znaków towarowych krajowych istnieje znak wspólnotowy. Znak wspólnotowy podlega rejestracji w Urzędzie do spraw Harmonizacji w ramach rynku wewnętrznego w hiszpańskim mieście Alicante. Ochrona udzielana jest na 10 lat z możliwością przedłużenia. Rejestracja ta zapewnia ochronę na jednakowych zasadach we wszystkich państwach członkowskich i jest niezależna od systemów krajowych. Poza ochroną wspólnotową oraz krajową można uzyskać również ochronę międzynarodową znaku towarowego w trybie Porozumienia madryckiego z 1891 roku. Rejestracja dokonywana jest w biurze WIPO w Genewie i gwarantuje status znaku towarowego krajowego we wszystkich państwach-stronach, które w ciągu roku nie odmówią jego przyznania na swoim terytorium. W przeciwieństwie do wspólnotowego znaku towarowego ochrona ta nie jest jednak jednolita. Decydują o niej urzędy patentowe poszczególnych krajów, w których zarejestrowany jest znak towarowy. Ochrona oznaczeń handlowych jest immanentną częścią współczesnej gospodarki opartej na wiedzy. Tabela 1 ukazuje ranking najcenniejszych światowych i krajowych znaków towarowych. Ich wartość jest szacowana w miliardach dolarów, co daje im przewagę nad konkurencją na rynku i pozwala generować większe przychody, a w konsekwencji zyski. Dzięki posiadanemu 11 E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, Prawo własności przemysłowej. Przepisy i omówienie, Wydawnictwo Prawnicze. 12 P. Wrześniewski, Ochrona znaków towarowych, „Rzeczpospolita”, 21.09.2004. Znak towarowy i jego ochrona w gospodarce opartej na wiedzy 179 prawu ochronnemu przedsiębiorstwa te mogą składać roszczenia w przypadku jego naruszenia. Poniższa tabela ukazuje 10 najbardziej wartościowych znaków towarowych w skali świata, gdzie liderem jest Coca-Cola oraz 10 najwartościowszych marek polskich, gdzie pierwsze miejsce zajmuje spółka telekomunikacyjna — TP S.A. Łączna wartość 250 najcenniejszych polskich marek wynosi 34 miliardy złotych, co nadal stanowi ogromną różnice w porównaniu z wartością międzynarodowych brandów. 13 Tab. 1. Najcenniejsze znaki towarowe 10 najwartościowszych marek świata 10 najwartościowszych marek polskich Coca-Cola (75,45 mld USD) TPSA (1,071 mld USD) Microsoft (65,17 mld USD) Orlen (0,653 mld USD) IBM (51,8 mld USD) Era (0,475 mld USD) General Electric (42,34 mld USD) Idea (0,428 mld USD) Intel (31,1 mld USD) Plus GSM (0,295 mld USD) Nokia (29,44 mld USD) Tyskie (0,269 mld USD) Disney (28,04 mld USD) Wedel (0,217 mld USD) McDonald’s(24,7 mld USD) POP (0,188 mld USD) Malboro (22,18 mld USD) TVN (0,16 mld USD) Źródło: Ranking najcenniejszych marek , edycja 2005, Ernst & Young. 4. Naruszenie prawa ochronnego na znak towarowy Sfera negatywna prawa ochronnego na znak towarowy jest uregulowana w taki sposób, że ustawodawca nie wyliczył działań, których może zakazać uprawniony. Wprowadzony został przepis, który wskazuje przesłanki naruszenia.14 Istnieją dwa typy naruszeń prawa ochronnego na znak towarowy: w granicach specjalizacji, poza granicami specjalizacji. Naruszenie prawa ochronnego w granicach specjalizacji to ochrona prawa przed ryzykiem pomyłki (podstawa prawna 296 ust 2 pkt. 1 i 2). Natomiast drugi typ naruszeń dotyczy sfery naruszeń, które są zakazami ze względu na tak zwane ryzyko pasożytnictwa (podstawa prawna 296 ust 2 pkt. 3). Oznacza to, iż osoba trzecia używa takiego samego znaku towarowego lub podobnych dla dowolnych towarów. Występu13 A. Krakowiak, B. Drewnowska, Dobra reputacja warta miliardy złotych, „Rzeczpospolita”, 28.11.2006. 14 Prawo własności przemysłowej, Dz. U. z 2003 r. nr 119, poz. 1117, art. 296, ust. 2 z późn. zmianami. 180 Monika Majchrzak, Sylwia Majchrzak je tu inne zagrożenie niż ryzyko pomyłki, dochodzi do skorzystania z dobrego wizerunku, którego nośnikiem jest znak towarowy. Ten typ naruszeń dotyczy jedynie znaków renomowanych. Tym samym „w pierwszym wypadku można więc mówić o naruszeniu funkcji oznaczenia pochodzenia (…). W drugim o naruszeniu funkcji gwarancyjnej i reklamowej znaku (…)”.15 Naruszenie w granicach specjalizacji może przybrać dwie postaci: reprodukcji i imitacji. Reprodukcja jest to naruszenie, które występuje jeżeli osoba trzecia używa identycznego znaku dla identycznych towarów. Występuje wierne odtworzenie postaci zarejestrowanej znaku towarowego dla tego samego rodzaju towarów, a wiec mamy do czynienia z „podwójną tożsamością” znaku i towaru. Reprodukcja, aby była uznana za naruszenie, nie wymaga udowodnienia ryzyka pomyłki, gdyż jego pojawienie się jest z góry założone przez naruszyciela. Jednakże Porozumienie w Sprawie Handlowych Aspektów Własności Intelektualnej (TRIPS) z 15.04.1994, które stanowi załącznik do Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu stanowi, że ”w przypadku użycia identycznego oznaczenia dla identycznych towarów lub usług prawdopodobieństwo pomyłki będzie domniemane”.16. „(…) konieczność wykazania przy reprodukcji możliwości pomyłki prowadziłaby w konsekwencji do przyjęcia, że istnieją okoliczności wyłączające odpowiedzialność naruszającego prawo wyłączne. Taka interpretacja w znacznym stopniu osłabiłaby zarówno prawo do znaku, jak i bezpieczeństwo kupujących. Nie ma nic gorszego dla znaku towarowego i bezpieczeństwa klienteli od konieczności konfuzji w przypadku reprodukcji znaku”.17 Polski prawodawca nie przyjął, podobnie jak inne państwa europejskie, domniemania ryzyka pomyłki. W przypadku reprodukcji o naruszeniu prawa do znaku towarowego decyduje jedynie bezprawność używania znaku przez osobę trzecią. Bezprawność używania znaku towarowego jest rozumiana tak jak w kodeksie cywilnym i jest to niezgodność zachowania danej osoby z szeroko rozumianym porządkiem prawnym. Na bezprawność używania znaku towarowego wpływają dwa aspekty. Po pierwsze — brak skutecznego wobec uprawnionego tytułu, po drugie używanie przez osobę trzecią znaku towarowego i używanie przez nią w taki sposób i w takim zakresie, jaki charakteryzuje uprawnionego (rzeczywiście, niedwuznacznie i w granicach specjalizacji). Konstrukcję, w ramach której jedyną przesłanką naruszenia jest bezprawność używania przez osobę trzecią przyjmują wszystkie europejskie porządki prawne. Wyłączenie bezprawności może wystąpić w dwóch przypadkach. Zgody wydanej przez uprawnionego na używanie znaku towarowego przez osobę trzecią (umowa licencyjna, franchisingowa, agencyjna) lub gdy działanie osoby trzeciej mieści się w granicach dozwolonych przez prawo, to znaczy gdy używanie występuje poza zakresem skuteczności prawa z rejestracji. Imitacja jest to naśladownictwo zabronione ze względu na ryzyko pomyłki. Może ono przyjąć postać trzech zachowań — wówczas, gdy osoba trzecia używa wiernie odtworzonego znaku oryginalnego dla oznaczania towarów jedynie 15 E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, Prawo własności…, op.cit. w Sprawie Handlowych Aspektów Prawa Własności Intelektualnej, Dz.U. z 1996 r., nr 32, poz. 43. 17 Red. T. Szymanek, Naruszenia praw na dobrach niematerialnych, Polska Izba Rzeczników Patentowych, Warszawa 2001. 16 Porozumienie Znak towarowy i jego ochrona w gospodarce opartej na wiedzy 181 podobnych, jak również wtedy, gdy zmodyfikowana postać znaku oryginalnego służy oznaczaniu takich samych towarów lub gdy osoba trzecia używa zmodyfikowanej postaci znaku, jak zarejestrowany do podobnych towarów. Działania osoby trzeciej są naruszeniami gdy istnieją takie przesłanki jak: bezprawność używania i ryzyko pomyłki. Bezprawność używania jest rozumiana tak, jak to ma miejsce w przypadku reprodukcji. Natomiast ryzyko pomyłki jest ujmowane jako wypadkowa podobieństwa znaków i towarów oceniana z punktu widzenia przeciętnego, modelowego kupującego. Podobieństwo znaków ocenia się według kryterium subiektywnego. Koncepcja subiektywna oceny podobieństwa towarów polega na tym, że uwzględniane są okoliczności rynku i podstawowe wyobrażenia kupującego. Do oceny podobieństwa znaków stosuje się dyrektywy. Najważniejsze z nich to:18 ——konieczność porównania znaków „jako takich”, to znaczy znaku chronionego w postaci zarejestrowanej i znaku używanego przez nieuprawnionego, ——ocena ogólnego wrażenia, jakie wywołują znaki — ocena syntetyczna, a nie analityczna, ——dokonywanie oceny podobieństwa znaków na płaszczyźnie słuchowej, wizualnej i znaczeniowej ——reguła, zgodnie z którą o podobieństwie decydują elementy zbieżne, a nie różnice, ——konieczność uwzględniania siły odróżniającej znaku chronionego; im silniejsza zdolność odróżniająca znaku, tym większa zdatność do skojarzenia, ——konieczność uwzględnienia renomy znaku; znak cieszący się renomą bardziej przyciąga uwagę kupujących, a więc sprzyja szybkiemu kojarzeniu z nim oznaczeń podobnych. Natomiast biorąc pod uwagę modelowego kupującego należy wziąć pod uwagę zmianę w czasie tego pojęcia. Przed wejściem Polski do Unii Europejskiej był to model tak zwanego średnio rozważnego kupującego, a więc takiego który przywiązywał średnią uwagę do zakupów. Obecnie poziom oczekiwań względem kupującego uległ zmianie. Zakłada się, że kupujący jest obeznany ze środkami marketingowymi, jest dobrze poinformowany i dobrze zorientowany. Z ryzykiem pomyłki można mieć do czynienia na trzech poziomach: ——ryzyko pomyłki sensu stricte — kupujący nie dostrzega różnic w znakach, a ze względu na podobieństwo towarów bierze znak fałszywy za prawdziwy, ——ryzyko pomyłki sensu largo — kupujący dostrzega różnice w znakach, ale ze względu na podobieństwo towarów ma prawo przypuszczać, że znajdują się pod kontrolą uprawnionego, ——ryzyko skojarzenia. Ryzyko pomyłki powstaje także wtedy gdy ze względu na znajomość znaku oryginalnego na rynku i pełnienie przez niego funkcji gwarancyjnej stopień podobieństwa znaku imitującego nasuwa skojarzenia ze znanym znakiem oryginalnym, co przesądza o wyborze towaru oznakowanego znakiem fałszywym. Ryzyko skojarzenia jest wobec tego doprecyzowaniem ryzyka pomyłki. Drugim typem naruszeń prawa ochronnego na znak towarowy jest naruszenie poza granicami specjalizacji (jest to naruszenie prawa ochronnego na znak 18 A. Nowicka, M. Poźniak-Niedzielska, U. Promińska, H. Żakowska-Henzler, Prawo własności przemysłowej, Difin, Warszawa 2005. 182 Monika Majchrzak, Sylwia Majchrzak renomowany). Osoba trzecia używa takiego samego lub podobnego znaku towarowego dla dowolnych towarów. Istnieją trzy przesłanki ochrony przed używaniem znaku renomowanego poza granicami specjalizacji: ——pasożytnicze wykorzystanie, które przynosi nieuprawnionemu nienależną korzyść, ——używanie znaku towarowego przez nieuprawnionego przynosi szkodę dla odróżniającego charakteru znaku towarowego, co może doprowadzić do tak zwanego „rozwodnienia” (rozcieńczenia) znaku towarowego, ——szkodliwość dla renomy znaku, co oznacza, że kupujący zaczynają wątpić w to, że znak jest nadal nośnikiem informacji do jakich nas przyzwyczaił. Wystarczy, że wystąpi jedna z wyżej wymienionych przesłanek, aby mówić o naruszeniu poza granicami specjalizacji, nie muszą wystąpić wszystkie razem. Ten typ naruszenia charakteryzuje się tym, że nie jest przesłanką jego wystąpienia ryzyko pomyłki, gdyż brak jest podobieństwa między towarami. 5. Roszczenia cywilnoprawne Istnieje pięć roszczeń cywilnoprawnych, które przysługują podmiotom uprawnionym do znaku z tytułu naruszenia prawa ochronnego do znaku towarowego. Trzy spośród nich to roszczenia niemajątkowe, pozostałe dwa to roszczenia majątkowe. Wśród roszczeń majątkowych należy wymienić: roszczenie o zaniechanie naruszenia, roszczenie usunięcia skutków naruszenia, żądanie złożenia oświadczenia w odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Natomiast roszczenia majątkowe to: roszczenie o naprawienie szkody na zasadach ogólnych, roszczenie o wydanie bezpodstawnie uzyskanych korzyści. Roszczenia cywilnoprawne przysługują podmiotowi uprawnionemu do znaku, ale mogą być one również zgłoszone przez inny podmiot „chodzi konkretnie o możliwość występowania z roszczeniami, o których mowa w art. 296 ust. 1 i art. 287 ust. 2 Prawa własności przemysłowej, licencjobiorcy w przypadku licencji wyłącznych na używanie znaku towarowego (…)”.19 Podsumowanie Dla przedsiębiorców znaki towarowe są bardzo cenne gdyż, jak zostało wskazane na początku pracy, potrafią generować ogromną część przychodów przedsiębiorstwa. Tym samym można powiedzieć, że ochrona znaku towarowego stanowi w istocie ochronę interesów osób, na rzecz których to prawo zostało zarejestrowane, czyli przedsiębiorców. Ponadto znak towarowy daje przewagę nad konkurentami w budowaniu wizerunku przedsiębiorstwa. Jest on nie tylko nośnikiem informacji, ale również elementem łączącym przedsiębiorstwo z potencjalnymi klientami. Zatem ochrona praw własności przemysłowej odgrywa istotną rolę w budowie sprawnie działających gospodarek rynkowych. Dostrzegają to międzynarodowe instytucje, które postulują zwiększenie zakresu 19 E. Waliszko, R. Golat, Znaki towarowe, Oficyna Wydawnicza BRANTA, Bydgoszcz 2006. Znak towarowy i jego ochrona w gospodarce opartej na wiedzy 183 ochrony praw własności intelektualnej. Poprzez zagwarantowanie odpowiednich praw przedsiębiorcom mającym tytuł do określonego znaku towarowego, w polityce Unii Europejskiej dąży się do dyfuzji innowacji, rozwoju rynku technologii. Zatem ochrona znaku towarowego ma istotne znaczenie dla rozwoju szeroko rozumianego biznesu i jest nieodzownym elementem współczesnej gospodarki opartej na wiedzy. Rola Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego 2004–2006 w kształtowaniu gospodarki opartej na wiedzy w województwie małopolskim Nina Grad | Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Wstęp Nasilające się przemiany społeczno-gospodarcze we współczesnym świecie prowadzą do zmiany funkcjonowania podmiotów gospodarczych, instytucji, poszczególnych jednostek i różnej skali układów przestrzennych od skali lokalnej, przez regionalną do krajowej i międzynarodowej. Podkreślić należy, że istotny wpływ na rozwój gospodarki światowej miały rewolucje przemysłowe, które doprowadziły do wprowadzenia maszyny parowej i elektryczności w procesach produkcyjnych. W konsekwencji doprowadziły one do przeobrażenia się manufaktur w fabryki i rozwoju przemysłu na wielką skalę. Obecnie mamy do czynienia z trzecią rewolucją — technologiczną, prowadzącą do rozwoju nowego typu gospodarki — gospodarki opartej na wiedzy (GOW) i społeczeństwa postindustrialnego — informacyjnego (SI). 1. Rozwój oparty na wiedzy Pojęcie gospodarki opartej na wiedzy pojawiło się na początku lat 90-tych XX wieku. Początkowo używano go w odniesieniu do Stanów Zjednoczonych, a w późniejszym okresie rozszerzono jego stosowanie do najbardziej rozwiniętych gospodarek świata. Zazwyczaj termin ten kojarzony jest przede wszystkim z technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, postępem technicznym i innowacyjnością. Coraz większa konkurencja polegająca na tworzeniu i wprowadzaniu na rynek innowacji wymaga ciągłego podnoszenia swoich kompetencji 185 186 Nina Grad i tworzenia oraz przyswajania nowej wiedzy. Koniecznym tego warunkiem jest wzrost wydatków na edukację, badania i rozwój oraz tworzenie elastycznych uwarunkowań dotyczących rynku pracy.1 OECD definiuje gospodarkę opartą na wiedzy jako gospodarkę bezpośrednio bazującą na produkcji, dystrybucji i wykorzystaniu wiedzy i informacji. Wiedza jest rozumiana w tym ujęciu jako produkt oraz jako czynnik napędzający wzrost gospodarczy. Za cechę najważniejszą tej gospodarki uznaje się rosnące znaczenie wiedzy w procesach globalizacji, w technikach informatycznych, a nade wszystko w rozwoju nauki warunkującej zmiany zachodzące w gospodarce. Aby poszczególne państwa i regiony mogły sprostać współczesnym wyzwaniom cywilizacyjnym powinny podnosić one swoją pozycję konkurencyjną w wyniku procesu kształtowania gospodarki opartej na wiedzy. Rozwój gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa informacyjnego jest jednym z warunków koniecznych do tworzenia silnej i dynamicznie rozwijającej się Europy XXI w. „Kraje członkowskie Unii Europejskiej dostrzegając zachodzące zmiany we współczesnej gospodarce oraz odczuwając skutki globalnej konkurencji, postanowiły wspierać rozwój GOW w Europie. Wyrazem tych dążeń jest przyjęta w 2000 r. Strategia Lizbońska. W swoich założeniach, realizacja tej strategii miała doprowadzić do szybkich przemian gospodarczych, dzięki którym Unia Europejska miała stać się w roku 2010 najbardziej konkurencyjną i dynamiczną, opartą na wiedzy gospodarką na świecie, zdolną do trwałego rozwoju, tworzącą większą liczbę lepszych miejsc pracy oraz charakteryzującą się większą spójnością społeczną. Osiągnięcie tego celu ma nastąpić poprzez wspieranie rozwoju: społeczeństwa informacyjnego, sektora badań i rozwoju i przedsiębiorczości”. 2 Termin społeczeństwo informacyjne po raz pierwszy został użyty w 1963 roku przez socjologa Tadlo Umesao lecz popularyzatorem tego pojęcia stał się inny japoński naukowiec — Keinichi Koyama, autor rozprawy Introduction to Information Theory.3 Szczegółowego opisu zmian zachodzących w obrębie społeczeństwa opartego na sektorze informacji i telekomunikacji podjął się Yoneji Maruda. Pisał on: „cywilizacja, którą zbudujemy, zbliżając się do końca XX wieku nie będzie cywilizacją materialną, symbolizowaną przez ogromne konstrukcje, ale będzie faktycznie cywilizacją niewidoczną. Precyzyjnie powinno się ją nazywać cywilizacją informacyjną”.4 Społeczeństwo informacyjne to nowy typ społeczeństwa, kształtujący się w krajach postindustrialnych, w których rozwój nowych technologii osiągnął najszybsze tempo. Społeczeństwo informacyjne nie tylko posiada rozwinięte środki przetwarzania informacji i komunikowania, lecz środki te są podstawą tworzenia dochodu narodowego i dostarczają źródła utrzymania większości społeczeństwa. Kluczowe znaczenie w gospodarce odgrywa produkt cyfrowy 1 A. Kukliński, Od GOW do GOW — od gospodarki opartej na węglu do gospodarki opartej na wiedzy, [w:] A. Kukliński, Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku, Warszawa 2001. 2 Źródło: http://www.pldg.pl/pldg/portal/media-type/html/user/anon/page/article/node_id/20. 3 T. Białobłocki, Społeczeństwo inform@cyjne — istota, rozwój, wyzwania, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006. 4 T. Białobłocki, Społeczeństwo inform@cyjne..., op. cit., s. 14. Rola zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego 2004–2006... 187 i usługa cyfrowa. Podstawowy zasób to wiedza, powstała na skutek przetworzenia zbioru informacji. W społeczeństwie industrialnym uniwersytety uczyły, jak wykorzystywać wiedzę, natomiast w społeczeństwie informacyjnym powinny uczyć, jak tworzyć wiedzę. Należy jednak pamiętać, że społeczeństwo wiedzy jest wyższą i ekonomicznie bardziej efektywną formą rozwoju gospodarczego i społecznego niż społeczeństwo informacyjne. Internet jest jednym z warunków zaistnienia społeczeństwa informacyjnego, ale nie wystarczającym aby zaistnieć jako społeczeństwo informacyjne oparte na wiedzy. Dopiero oparcie rozwoju gospodarczego na twórczym wykorzystaniu informacji i pomnażaniu wiedzy, rozumianej jako bardziej adekwatnej formy interpretacji rzeczywistości, pozwala na właściwe funkcjonowanie społeczeństw postindustrialnych. 5 „Należy zdecydowanie podkreślić, że wiedza w odróżnieniu od informacji — nie jest towarem lecz wartością. Jest wartością cywilizacyjną, gospodarczą, a przede wszystkim indywidualną dla każdego obywatela. Dlatego też należy żywić nadzieję, że społeczeństwo wiedzy będzie miało wymiar humanistyczny, w odróżnieniu od społeczeństwa informacyjnego, które miało charakter technologiczno-rynkowy”.6 2. Podstawy polityki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce U progu XXI wieku Polska staje przed ogromem wyzwań natury społecznej i technologicznej. Od sprostania im zależy pozycja konkurencyjna kraju na arenie międzynarodowej. Bez jakościowo dobrej i odpowiednio rozbudowanej infrastruktury technologii informatycznych nie będzie możliwe osiągnięcie wysokiej dynamiki rozwoju społeczno-ekonomicznego. Kluczowym zadaniem dla Polski jest zatem włączenie się w proces budowy globalnego społeczeństwa informacyjnego poprzez stwarzanie warunków dla zapewnienia bezpośredniego dostępu do informacji, kształtowanie świadomości społeczeństwa oraz rozwijanie jego potencjału intelektualnego i gospodarczego. „Plan działań budowy społeczeństwa informacyjnego w Polsce zakłada osiągnięcie następujących głównych celów: 7 ——przygotowanie społeczeństwa polskiego do szybkich przemian technicznych, społecznych i gospodarczych związanych z tworzeniem się społeczeństwa informacyjnego, ——dostosowanie regulacji prawnych do wymagań szybkiego postępu technicznego i ery społeczeństwa informacyjnego, 5 P. Małecki, Od transformacji systemu społecznego i gospodarczego do społeczeństwa opartego na wiedzy, [w:] L. Haber, M. Niezgoda, Społeczeństwo Informacyjne — aspekty funkcjonalne i dysfunkcjonalne, Wyd. UJ, Kraków 2006 oraz A. Straszak, Edukacyjne wyzwania społeczeństwa informacyjnego opartego na wiedzy, [w:] J. Owsiński, A. Straszak, Społeczeństwo informacyjne, a badana operacyjne i zarządzanie, Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa 2002. 6 P. Małecki, Od transformacji systemu społecznego..., op. cit., s. 385. 7 Źródło: http://www.infoport.pl/content/objects/6/8/ePolska.pdf. 188 Nina Grad ——przygotowanie społeczeństwa polskiego do wyzwań nowego rynku pracy i nowych metod pracy, ——dostosowanie gospodarki narodowej do wymagań globalnej gospodarki elektronicznej poprzez wprowadzenie odpowiednich regulacji prawnych, ——stworzenie przejrzystych i przyjaznych obywatelowi struktur administracji publicznej na miarę otwartego społeczeństwa informacyjnego za pomocą narzędzi wykorzystujących technologie informacyjne i komunikacyjne, ——stworzenie warunków dla trwałego i zrównoważonego rozwoju regionalnego z uwzględnieniem nowoczesnych technik społeczeństwa informacyjnego, ——wzrost innowacyjności gospodarki w celu poprawy jej konkurencyjności, ——zapewnienie wsparcia dla gospodarki elektronicznej przez zaplecze naukowe w celu lepszego wykorzystania szans, jakie oferuje model społeczeństwa informacyjnego, ——szeroka promocja kultury polskiej”. Konieczność dostosowania się do standardów europejskich przyczyniła się do debaty poselskiej na temat problemu społeczeństwa informacyjnego. Jej wynikiem była uchwała z 14 lipca 2000 roku w sprawie budowania społeczeństwa informacyjnego w Polsce. Konsekwencją tego aktu było powołanie projektu ePolska w 2001 roku, a kolejnymi krokami w tej sprawie były następne ustawy: z 22 lipca 2003 roku — Tworzenie mechanizmów i struktur rozwoju elektronicznej gospodarki w Polsce, z 13 stycznia 2004 roku — Strategia informatyzacji Rzeczpospolitej Polski ePolska 2004–2006, oraz z 23 grudnia 2003 — Narodowa Strategia Rozwoju dostępu szerokopasmowego do Internetu na lata 2004–2006. Przystąpienie do Unii Europejskiej to nie tylko kroki prawne podejmowane przez państwo, ale także nowe możliwości finansowania projektów. Liczne fundusze strukturalne pozwoliły na pozyskanie przez różnych beneficjentów licznych środków na rzecz GOW i SI. Podstawowym programem, w ramach którego realizowano założone cele był w latach 2004–2006 Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR), a w szczególności Działanie 1.5 odnoszące się wyłącznie do społeczeństwa informacyjnego, Działanie 2.6 do Regionalnej Strategii Innowacyjnej i transferu wiedzy oraz Działanie 3.5.1. do lokalnej infrastruktury edukacyjnej i sportowej. W świetle przedstawionych przesłanek w niniejszych rozważaniach podjęto problematykę roli ZPORR w rozwoju społeczeństwa informacyjnego w województwie małopolskim. Poniżej dokonano przeglądu działań w ramach ZPORR dotyczących tego zagadnienia, struktury środków jakie dostępne były w ich obrębie oraz analizy wniosków przyjętych do realizacji. 3. Budowa społeczeństwa informacyjnego w województwie małopolskim W województwie małopolskim w okresie programowania na lata 2004–2006 w ramach Priorytetu 1 i 3 ZPORR przyjęto do realizacji 186 projektów na łączną kwotę 843,5 mln zł i ogólną kwotę dofinansowania 572,5 mln zł, co stanowi 68% całości (tab. 1, rys. 1). Najwięcej dofinansowania przyznano projektom Rola zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego 2004–2006... 189 w ramach działania 1.1 — Rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmocnieniu konkurencyjności regionów — łączna wartość w dwóch naborach 322 mln zł, co stanowi 39% całości środków. Prawie połowę mniej przyznano na Działanie 3.1 — Obszary wiejskie, 163,4 mln zł (20%). Na Działanie 1.5 — na rzecz społeczeństwa informacyjnego z 37 wniosków złożonych przyjęto 9 na łączną wartość 45,5 mln zł (5%). Działanie 2.6 — Regionalna Strategia Innowacij i transferu wiedzy to 30 przyjętych do realizacji wniosków z łącznym dofinansowaniem 16 mln z 84 złożonych. Nieco inaczej sytuacja wygląda w przypadku Poddziałania 3.5.1 — Lokalna infrastruktura edukacyjna i sportowa, gdzie na 216 złożonych wniosków przyjęto 13 na kwotę 24 mln zł (3%). Łącznie na działania 1.5 i 3.5.1 — mające na celu przyspieszenie rozwoju społeczeństwa informacyjnego przyjęto do realizacji 22 wnioski na kwotę 69,5 mln. Na dofinansowanie tych programów przeznaczono 46,5 mln zł czyli 8% całości sumy przeznaczonej na dofinansowania z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na Priorytet 1 i 3. W ramach Działania 2.6 przyjęto 30 wniosków, których dofinansowanie wyniosło 16 mln. Tab. 1. Charakterystyka działań realizowanych w ramach Priorytetu 1 i 3 Numer działania Wartość projektów Nazwa działania 1.1 322 mln zł Rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmocnieniu konkurencyjności regionów 1.2 93,3 mln zł Infrastruktura ochrony środowiska 1.4 102,5 mln zł Rozwój turystyki i kultury 1.5 45,5 mln zł Infrastruktura społeczeństwa informacyjnego 3.1 163,4 mln zł Obszary wiejskie 3.2 43, 4 mln zł Obszary podlegające restrukturyzacji 3.3 30 mln zł Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysłowe i powojskowe 3.5 44 mln zł Lokalna infrastruktura społeczna Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportu z pierwszego i drugiego naboru wniosków w ramach ZPORR 2004–2006 w województwie małopolskim. „Celem głównym Działania 1.5 jest wspieranie rozwoju województw poprzez rozbudowę regionalnej i lokalnej infrastruktury społeczeństwa informacyjnego, a także wyrównanie dysproporcji w zakresie dostępu i wykorzystania Internetu oraz innych Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych (ICT) pomiędzy regionami Polski i UE w układzie wewnątrz regionalnym, a w szczególności pomiędzy dużymi ośrodkami, a obszarami wiejskimi i małymi miastami”.8 Re8 Uzupełnienie Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Departament Wdrażania Programów Rozwoju Regionalnego. 190 Nina Grad alizacja tego celu powinna przyczynić się do rozwoju społeczno-ekonomicznego województw poprzez zwiększenie dostępu do Internetu, poprawę przystępu do informacji publicznej oraz popularyzację e-usług: e-administracji, e-edukacji, e-biznesu, e-zdrowia. 5% 5% 3% 5% 39% 11% 12% 20% 1.1 3.1 1.4 1.2 1.5 3.5 3.2 3.3 Rys. 1. Struktura dofinansowania poszczególnych działań w ramach ZPORR w województwie małopolskim w latach 2004–2006 Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu z pierwszego i drugiego naboru wniosków w ramach ZPORR 2004-2006 w województwie małopolskim. W województwie małopolskim w ramach Działania 1.5 złożono 37 wniosków na łączną wartość 79 mln zł co przekroczyło fundusze EFRR na ten cel, które wynosiły 70,7 mln zł (rys. 2). Jednak po każdym kolejnym etapie oceny liczba wniosków ulegała redukcji przy jednoczesnym zmniejszeniu ogólnej wartości projektów. Tak po ocenie formalnej przyjęto wnioski, których dofinansowanie wyniosło 53 mln zł, a po etapie oceny Panelu ekspertów i Regionalnego Komitetu Sterującego już tylko 33,3 mln zł. Ostatecznie Zarząd Województwa Małopolskiego przyjął do realizacji 9 wniosków o wartości 45,5 mln zł, z czego dofinansowanie z EFRR wyniosło 70% czyli 31,7 mln. Wartości projektów przyjętych do realizacji w województwie małopolskim w ramach Działania 1.5 mieszczą się w przedziałach od 12,4 mln zł dla wniosku 1 — Rozbudowa Systemów Elektronicznej Administracji w Małopolsce do ok. 402 tys. zł dla wniosku 9 — Wirtualna Czytelnia Teatralna (tab. 2). Poziom dofinansowania kształtuje się natomiast średnio na poziomie 3,5 mln, osiągając kwoty od 9,3 mln zł do 257 tys. zł. Większość wniosków otrzymała maksymalną kwotę dofinansowania czyli 75% wartości całego projektu, jedynie eKraków rozwój infrastruktury teleinformatycznej usprawniające zarządzanie dużą aglomeracją miejską otrzymał 38% dofinansowania, Wirtualna Czytelnia Teatralna — 64% Zintegrowany System Zarządzania Oświatą w Krakowie — 68%, KSS- eSzpital, stworzenie cyfrowej platformy danych medycznych i telekonsultacji — 73%. Rola zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego 2004–2006... 191 Alokacja Zgłoszone Ocena Panele projekty formalna ekspertów Pierwszy nabór RKS 25,19 6,09 0 6,09 10 6,09 17,41 20 27,27 27,27 35,57 42,68 36,32 30 32,32 40 38,41 50 Zarząd Drugi nabór Rys. 2. Wartość dofinansowania projektów w mln zł w województwie małopolskim na poszczególnych etapach analizy w ramach Działania 1.5 ZPORR w latach 2004–2006 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportu z pierwszego i drugiego naboru wniosków w ramach ZPORR 2004–2006 w województwie małopolskim. Tab. 2 Charakterystyka projektów przyjętych do realizacji w województwie małopolskim w ramach Działania 1.5 ZPORR w latach 2004–2006 Beneficjent Wartość w zł Dofinansowanie w zł Środki własne w zł Rozbudowa Systemów Elektronicznej Administracji w Małopolsce Województwo Małopolskie 12 414 507 9 310 880,00 3 103 627,00 2. Zintegrowany System Zarządzania Oświatą w Krakowie Gmina Miejska Kraków 8 017 385 5 454 885 2 562 500,00 3. Małopolska Platforma Elektroniczna Zintegrowanej Komunikacji i Zarządzania Komisariatów Policji Komenda Wojewódzka Policji w Krakowie 6 071 000 4 553 250 1 517 750,00 4. Budowa Podkrakowskiego Systemu Teleinformatycznego Powiat Krakowski 5 429 130 4 071 848,00 1 357 282,00 5. eKraków rozwój infrastruktury teleinformatycznej Gmina Miejska usprawniające zarządzanie Kraków dużą aglomeracją miejską 5 995 455,76 2 290 264,00 3 705 191,76 6. KSS- eSzpital, stworzenie cyfrowej platformy danych medycznych i telekonsultacji 2 761 830 2 016 663,00 745 167,00 L.p. Nazwa projektu 1. Krakowski Szpital Speclist. im. Jana Pawła II 192 Nina Grad 7. Budowa Regionalnego Systemu Pozycjonowania w Województwie Małopolskim Województwo Małopolskie 1 996 840 1 947 630 49 210,00 8. System Wspomagania Zarządzania Edukacją w Tarnowie Gmina Miejska Tarnów 2 440 000 1 830 000 610 000,00 Wirtualna Czytelnia Teatralna Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna im. Ludwika Solskiego w Krakowie 401 930,01 257 850,00 144 080,01 9. Źródło: Raport z pierwszego i drugiego naboru wniosków w ramach ZPORR 2004–2006 w województwie małopolskim. „Celem ogólnym Działania 2.6 jest podniesienie potencjału regionów w sferze innowacji, poprzez wzmocnienie współpracy pomiędzy sektorem badawczo — rozwojowym a gospodarką, co prowadzi do podniesienia znaczenia przedsiębiorstw działających na regionalnym i lokalnym rynku. Wysoka aktywność innowacyjna przedsiębiorstw oraz efektywne wykorzystanie przez przemysł wiedzy i badań naukowych są obecnie kluczowymi czynnikami decydującymi o konkurencyjności gospodarki. Osiągnięciu celu służy, wspierane w ramach działania, budowanie regionalnych systemów innowacji, które tworzą podstawę wspierania innowacyjności w regionach”9. W województwie małopolskim w ramach Działania 2.6 złożono w czterech konkursach 84 wnioski, którym przyznano łączną kwotę dofinansowania 51,5 mln zł, z czego do realizacji przyjęto 30 projektów, dla których dofinansowanie z EFRR wyniosło 16 mln zł. Tab. 3 Charakterystyka projektów przyjętych do realizacji w województwie małopolskim w ramach Działania 2.6 ZPORR w latach 2004–2006 L.p.. Nazwa projektu Beneficjent Dofinansowanie 1. Akademicka Innowacyjność dla Małopolski — program stypendialny dla najlepszych doktorantów UJ Centrum Innowacji Transferu Technologii i Rozwoju Uniwersytetu (UJ) 1 207 420,00 zł 2. Przygotowanie badań i analiz techniczno-finansowych oraz opracowania dokumentacji projektowej Krakowskiego Centrum Wystawienniczo-Kongresowego Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki 1 152 630,00 zł 3. Transfer innowacji poprzez staże w przedsiębiorstwach — projekt staży innowacyjnych Akademia Ekonomiczna w Krakowie 1 015 977,00 zł 9 Uzupełnienie Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Departament Wdrażania Programów Rozwoju Regionalnego. Rola zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego 2004–2006... 193 4. Dobry Staż — Dobry Start — II edycja “Sapere Auso” Małopolska Fundacja Stypendialna 995 825,00 zł 5. Sądecka Sieć Innowacji i Transferu Wiedzy Wyższa Szkoła Biznesu — National Louis University 995 211,00 zł 6. Utworzenie Regionalnej Sieci Inwestorów i Innowacji Kapitałowych — RESIK Małopolska Agencja Energii i Środowiska sp. z o. o. 805 254,00 zł 7. Małopolska Sieć Akceleracji Firm IT Multimedia Communication Sp. z o.o. 779 608,00 zł 8. Rozwój współpracy w zakresie transferu wiedzy UJ a przedsiębiorcami Centrum Innowacji Transferu Technologii i Rozwoju Uniwersytetu (UJ) 729 740,00 zł 9. Dobry staż — szansą na regionalny rozwój współpracy w zakresie wiedzy i transferu innowacji z uczelni do przedsiębiorstw Akademia Rolnicza im. Hugo Kołłątaja w Krakowie 637 150,00 zł 10. EFS dla uczestników Międzynarodowego Studium Doktoranckiego w Instytucie Fizyki Jądrowej PAN w Krakowie Instytut Fizyki Jądrowej PAN w Krakowie 636 000,00 zł 11. Staże partnerskie dla innowacji w MSP Krakowska Szkoła Wyższa 618 746,00 zł 12. Dofinansowanie stypendiów najlepszych absolwentów kontynuujących naukę na studiach doktoranckich w Instytucie Farmakologii PAN Instytut Farmakologii Polskiej Akademii Nauk 589 000,00 zł 13. Centrum Innowacji, Transferu i Monitorowania Rozwoju Technologii Wytwarzania Instytut Obróbki Skrawaniem 500 670,00 zł 14. Moja Inspiracja — Małopolska Innowacja — Program Stypendialny dla najlepszych absolwentów szkół wyższych kontynuujących naukę na studiach doktoranckich „Sapere Auso” Małopolska Fundacja Stypendialna 491 791,00 zł 15. Sieć transferu innowacji poprzez system zamawianych prac magisterskich i doktorskich Akademia Ekonomiczna w Krakowie poprzez Małopolską Szkołę Administracji Publicznej AE (MSAP) 462 400,00 zł 16. Sieć współpracy dla rozwoju przedsiębiorczości akademickiej w zakresie nowych technologii Krakowski Park Technologiczny sp. z o. o. 450 293,00 zł 17. Wsparcie samorządów gospodarczych należących do Małopolskiego Porozumienia Organizacji Przedsiębiorców we wdrażaniu innowacji w przedsiębiorstwach Regionu Małopolskiego Wielicka Izba Gospodarcza 445 822,00 zł 18. e-klaser — Małopolski Klaser Informatyczny Multimedia Communication Sp. z o.o. 415 635,00 zł 194 Nina Grad 19. Centrum Innowacji i Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego WSTiTE dla Innowacyjnej Gospodarki Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii 409 797,00 zł 20. System przekazywania wiedzy poprzez staże Zespołów Konsultingowych w małopolskich przedsiębiorstwach Akademia Ekonomiczna w Krakowie 408 450,00 zł 21. Dobry Staż Dobry Start „Sapere Auso” Małopolska Fundacja Stypendialna 352 155,00 zł 22. Energia odnawialna — transfer wiedzy i technologii dla regionalnych strategii innowacyjnych Stowarzyszenie Gnim Polska Sieć „Energie Cites” 350 940,00 zł 23. Centrum promocji i wdrażania Regionalnej Strategii Innowacyjnej w sektorze odlewnictwa Instytut Odlewnictwa w Krakowie 334 513,00 zł 24. Rozwój systemu wymiany informacji między sektorem nauki i gospodarki poprzez tworzenie baz projektów wspierających innowacyjność w Regionie Małopolskim Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki 257 500,00 zł 25. Wsparcie udziału lokalnych firm w Programach Ramowych Komisji Europejskiej Politechnika Krakowska — Centrum Transferu Technologii 249 218,00 zł 26. Opracowanie wieloparametrowego systemu monitoringu i oceny efektywności wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Małopolskiego i innowacyjnych projektów będących ich składowymi Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki 231 400,00 zł 27. Innowacyjne firm turystyczne województwa małopolskiego Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii 168 785,00 zł 28. Zastosowanie narzędzi informatycznych w zarządzaniu firmą Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii 157 288,00 zł 29. Organizacja profilowanych staży zawodowych dla absolwentów kierunków ekonomiczno-informatycznych na podstawie innowacyjnych potrzeb przedsiębiorstw Wyższa Szkoła Ekonomii i Informatyki w Krakowie 131 880,00 zł Rynek innowacji w Małopolsce Akademia Ekonomiczna w Krakowie poprzez Małopolską Szkołę Administracji Publicznej AE (MSAP) 88 400,00 zł 30. Źródło: Dane w formie analogowej otrzymane z Urzędu Marszałkowskiego w Krakowie. Wartości dofinansowania projektów przyjętych do realizacji w województwie małopolskim w ramach Działania 2.6 mieszczą się w przedziałach od 1,2 mln zł dla wniosku 1 — Akademicka Innowacyjność dla Małopolski — program stypendialny dla najlepszych doktorantów UJ do ok. 88 tys. zł dla wniosku 30 — Rynek innowacji w Małopolsce (tab. 3). P. Sienkiewicz przyjmuje, że jednym z najważniejszych czynników rozwoju społeczeństwa informacyjnego jest edukacja, ponieważ wysoki poziom i jakość Rola zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego 2004–2006... 195 wykształcenia jest wstanie zapewnić Polakom właściwe miejsce w globalnym społeczeństwie informacyjnym.10 „Celem głównym Poddziałania 3.5.1 jest wyrównanie szans w dostępie do edukacji pomiędzy uczniami z obszarów wiejskich i miejskich oraz poprawa dostępu społeczności lokalnych do podstawowej infrastruktury sportowej”.11 W województwie małopolskim w ramach Poddziałania 3.5.1 złożono 216 wniosków na łączną wartość 416,7 mln zł co znacznie przekroczyło fundusze EFRR na ten cel, które wynosiły 30,8 mln zł (tab. 4, rys. 5). Po każdym kolejnym etapie oceny liczba wniosków zmieniała się przy jednoczesnym zmniejszeniu ogólnej wartości projektów. Tak po ocenie formalnej i Panelu Ekspertów przyjęto wnioski, których dofinansowanie wyniosło 290,9 mln zł, a po etapie oceny Regionalnego Komitetu Sterującego już tylko 127,2 mln zł. Ostatecznie Zarząd Województwa Małopolskiego najbardziej zredukował liczbę wniosków i przyjął ich do realizacji tylko 13 o wartości 24 mln zł, z czego dofinansowanie z EFRR wyniosło 61,5% czyli 14,8 mln. 123,99 165,3 Alokacja Zgłoszone Ocena Panele projekty formalna ekspertów Pierwszy nabór RKS 3,24 11.57 0 3,24 50 17,00 13,76 100 123,99 150 123,99 178,18 200 166,87 238,68 250 Zarząd Drugi nabór Rys. 3 Wartość dofinansowania projektów w mln zł w województwie małopolskim na poszczególnych etapach analizy w ramach Poddziałania 3.5.1 ZPORR w latach 2004–2006 Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu z pierwszego i drugiego naboru wniosków w ramach ZPORR 2004–2006 w województwie małopolskim. Wartości projektów przyjętych do realizacji w województwie małopolskim w ramach Podziałania 3.5.1 mieszczą się w przedziałach od niespełna 4 mln zł dla wniosku 1 — Budowa sali gimnastycznej z zapleczem i salami dydaktycznymi w Trzcianie do ok. 172 tys. zł dla wniosku 13 — Wyrównanie szans w dostępie do edukacji dzieci niepełnosprawnych poprzez rozbudowę OREW Wolbrom (tab. 4). Poziom dofinansowania wynosi średnio 1,14 mln, osiągając 10 P. Sienkiewicz, Analiza systemowa rozwoju społeczeństwa informacyjnego, [w:] J. Owsiński, A. Straszak, Społeczeństwo informacyjne, a badania operacyjne i zarządzanie, Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa 2002. 11 Uzupełnienie Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Departament Wdrażania Programów Rozwoju Regionalnego. 196 Nina Grad kwoty od 2,4 mln zł do 86 tys. zł. Większość wniosków otrzymała kwotę dofinansowania na poziomie 60% wartości całego projektu (rys. 6). Od tej średniej odbiega projekt nr 2 — budowa sali gimnastycznej przy ZSP nr 2 w Dąbrowie Tarnowskiej oraz nr 6 — rozbudowa Zespołu Szkół Zawodowych w Krościenku nad Dunajcem otrzymując po 75% dofinansowania. Gmina Pleśna otrzymała 57% na modernizację i rozbudowę Zespołu Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Rzuchowej oraz odpowiednio po 50% Gmina Trzyciąż na budowę sali gimnastycznej dla Zespołu Szkół we wsi Jangrot i Stowarzyszenie na Rzecz Osób Upośledzonych — Wolbrom na wyrównanie szans w dostępie do edukacji dzieci niepełnosprawnych poprzez rozbudowę OREW Wolbrom. Podjęta analiza nie pozwoliła na pełne zapoznanie się ze szczegółową strukturą finansową wszystkich działań na rzecz społeczeństwa informacyjnego, co wynikło z bardzo skąpego udostępnienia informacji na rzecz Działania 2.6 dotyczącego Regionalnej Strategii Innowacyjnej i transferu wiedzy przez Urząd Marszałkowski. Opublikowane jednak dane pozwalają na ogólną charakterystykę wniosków złożonych na działania przyczyniające się do rozwoju społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy w gminach województwa małopolskiego. Tab. 4. Charakterystyka projektów przyjętych do realizacji w województwie małopolskim w ramach Poddziałania 3.5.1 ZPORR w latach 2004–2006 L.p.. Nazwa projektu Beneficjent Wartość Dofinansowanie Środki własne 1. Budowa sali gimnastycznej z zapleczem i salami dydaktycznymi w Trzcianie Gmina Trzciana 3 960 426 zł 2 376 255 zł 1 584 170 zł 2. Budowa sali gimnastycznej przy ZSP nr 2 w Dąbrowie Tarnowskiej Powiat Dąbrowski 2 538 000 zł 1 903 500 zł 634 500 zł 3. Budowa gimnazjum w Tęgoborzy wraz z salą gimnastyczną i zapleczem Gmina Łososina Dolna 2 613 240 zł 1 537 200 zł 1 076 040 zł 4. Budowa sali gimnastycznej przy Gimnazjum w Wysiołku Luborzyckim Gmina Kocmyrzów Luborzyca 2 519 161 zł 1 511 496 zł 1 007 665 zł 5. Dobudowa gimnazjum wraz z salą gimnastyczną do budynku wielofunkcyjnego w Rzepienniku Biskupim Gmina Rzepiennik Strzyżewski 2 500 000 zł 1 500 000 zł 1 000 000 zł 6. Rozbudowa ZSZ w Krościenku nad D. Powiat Nowotarski 1 786 166 zł 1 339 624,78 zł 446 541 zł 7. Modernizacja i rozbudowa Zespołu Szkoły Podstawowej Gmina Pleśna i Gimnazjum w Rzuchowej 1 972 115 zł 1 122 466 zł 849 649 zł Rola zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego 2004–2006... 197 8. Budowa sali gimnastycznej przy SP w Zaborowicach Gmina Ciężkowice 1 620 130 zł 960 000 zł 660 130 zł 9. Budowa Gimnazjum w Jazowsku Gmina Łącko 1 575 364 zł 945 218 zł 630 146 zł 10. Budowa sali gimnastycznej dla ZS we wsi Jangrot Gmina Trzyciąż 1 181 044 zł 590 522 zł 590 522 zł 11. Dobudowa sali gimnastycznej do budynku Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Gołkowicach Gmina Stary Sącz 880 000 zł 528 000 zł 352 000 zł 12. Budowa sali gimnastycznej w Łączanach Gmina Brzeźnica 688 634 zł 412 340 zł 276 294 zł 13. Wyrównanie szans w dostępie do edukacji dzieci niepełnosprawnych poprzez rozbudowę OREW Wolbrom Stowarzyszenie na Rzecz Osób Upośledzonych — Wolbrom 172 221 zł 86 110 zł 86 110 zł Źródło: Raport z pierwszego i drugiego naboru wniosków w ramach ZPORR 2004–2006 w województwie małopolskim. Projekty złożone w ramach Działania 1.5 odnoszą się odpowiednio do systemów elektronicznych: Rozbudowa Systemów Elektronicznej Administracji w Małopolsce, Małopolska Platforma Elektroniczna Zintegrowanej Komunikacji i Zarządzania Komisariatów Policji, KSS-eSzpital, stworzenie cyfrowej platformy danych medycznych i telekonsultacji, Budowa Regionalnego Systemu Pozycjonowania w Województwie Małopolskim; do systemów teleinformatycznych: Budowa Podkrakowskiego Systemu Teleinformatycznego, eKraków rozwój infrastruktury teleinformatycznej usprawniające zarządzanie dużą aglomeracją miejską; oraz do elektronicznego zarządzania oświatą: Zintegrowany System Zarządzania Oświatą w Krakowie, System Wspomagania Zarządzania Edukacją w Tarnowie, Wirtualna Czytelnia Teatralna. Działanie 2.6 to głównie wnioski odnoszące się do sieci innowacji i transferu wiedzy, są to m.in.: Sądecka Sieć Innowacji i Transferu Wiedzy, Centrum Innowacji, Sieć transferu innowacji poprzez system zamawianych prac magisterskich i doktorskich, Rozwój współpracy w zakresie transferu wiedzy UJ a przedsiębiorcami, Centrum Innowacji i Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego WSTiTE dla Innowacyjnej Gospodarki; do licznych programów stypendialnych i staży, m.in.: Akademicka Innowacyjność dla Małopolski — program stypendialny dla najlepszych doktorantów UJ, Transfer innowacji poprzez staże w przedsiębiorstwach — projekt staży innowacyjnych, Dobry Staż — Dobry Start — edycja I i II, Dobry staż — szansą na regionalny rozwój współpracy w zakresie wiedzy i transferu innowacji z uczelni do przedsiębiorstw, Staże partnerskie dla innowacji w MSP; do programów współpracy i wsparcia, m.in.: Sieć współpracy dla rozwoju przedsiębiorczości akademickiej w zakresie nowych technologii, Utworzenie Regionalnej Sieci Inwestorów i Innowacji Kapitałowych — RESIK, Wsparcie samorządów gospodarczych należących do Małopolskiego Porozumienia Organizacji Przedsiębiorców we wdrażaniu innowa- 198 Nina Grad cji w przedsiębiorstwach Regionu Małopolskiego, e-klaser — Małopolski Klaser Informatyczny, Zastosowanie narzędzi informatycznych w zarządzaniu firmą. W ramach Poddziałania 3.5.1 większość wniosków dotyczy infrastruktury sportowej poprzez budowę sal gimnastycznych, mimo, że celem poddziałania jest także wyrównywanie szans dostępu do edukacji pomiędzy uczniami z obszarów wiejskich a miejskich. Tylko 3 projekty z 13 przyjętych nie dotyczą budowy sali gimnastycznej, a są nimi: wniosek Powiatu Nowotarskiego o rozbudowę Zespołu Szkół Zawodowych w Krościenku nad Dunajcem, Gminy Pleśna o modernizację i rozbudowę Zespołu Szkoły Podstawowej i Gimnazjum w Rzuchowej, Gminy Łącko o budowę Gimnazjum w Jazowsku. Tylko jeden wniosek odnosi się do drugiego celu poddziałania — wyrównywanie szans w dostępie do edukacji, a jest nim wniosek Stowarzyszenia na Rzecz Osób Upośledzonych w Wolbromiu związany z Wyrównaniem szans w dostępie do edukacji dzieci niepełnosprawnych poprzez rozbudowę OREW Wolbrom. Charakter przyjętych wniosków przyjętych w ramach Działania 1.5 i 2.6 rokuje jeszcze na rozwój społeczeństwa informacyjnego i ogólnie pojętych e-usług, ale już w ramach Poddziałania 3.5.1 raczej podaje pod wątpliwość szansę wyrównywania i zwiększania dostępu do edukacji, która jest kluczowym czynnikiem rozwoju GOW i SI. Także kwoty dofinansowań są stosunkowo niskie na tle pozostałych działań. Dofinansowanie Działań 1.5 i 3.5.1 w strukturze wydatków w ramach ZPORR stanowi zaledwie 8%, a w wartościach bezwzględnych wynosi ono 46,5 mln zł, a jednego Działania 1.1 — Rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmocnieniu konkurencyjności regionów aż 322 mln zł. Podsumowanie Pozostaje mieć nadzieje, że wyraźne kroki ze strony rządu odzwierciedlające się w formie nowych ustaw i projektów dotyczących społeczeństwa informacyjnego zainteresują tym zagadnieniem coraz to szerszą grupę beneficjentów, a nowy okres programowania i nowe możliwości finansowe przyczynią się do wzrostu konkurencyjności województwa małopolskiego i całej Polski w zakresie bezpośredniego i szybkiego dostępu do informacji, zwiększenia świadomości społeczeństwa na temat roli nowych technologii informatycznych, jakości kapitału ludzkiego, a w konsekwencji przyspieszonego wzrostu społeczno-gospodarczego. Nowa polityka spójności Unii Europejskiej a rozwój regionalny Polski Katarzyna Gała | Akademia Świętokrzyska Wstęp Głównym celem polityki spójności Unii Europejskiej jest zmniejszanie dysproporcji w rozwoju poszczególnych regionów oraz przyczynianie się do wzrostu ich konkurencyjności. Poprzez spójność społeczno-gospodarczą rozumie się stopień, w którym zróżnicowania w zakresie dobrobytu ekonomicznego i społecznego między regionami bądź grupami w ramach Wspólnoty są politycznie i społecznie akceptowalne.1 Polityka spójności zmierza do pogłębiania procesów integracyjnych, a jej znaczenie jest olbrzymie zwłaszcza dla takich państw jak Polska, której wszystkie regiony posiadają dochód narodowy brutto poniżej 75% średniej unijnej. W chwili wejścia Polski do Unii Europejskiej obowiązywały w polityce spójności ustalenia wypracowane na lata 2000–2006. Jednocześnie trwała już zainicjowana przez Komisję Europejską dyskusja nad kolejnym okresem programowania. Od jej przebiegu uzależniona była pomoc, jaką z unijnego budżetu miały otrzymać na rozwój polskie regiony w latach 2007–2013. Stąd też tak istotny był udział Polski w tej debacie i skuteczne przekonanie innych państw członkowskich do rozwiązań, które byłyby zgodne z jej strategicznymi interesami. Jednocześnie konieczne było podjęcie działań, zmierzających do przygotowania państwa polskiego do wszystkich zmian, jakie miały nastąpić wraz z nowym okresem programowania. 1 P. Casaca, Polityka spójności, [w:] Polityka regionalna i fundusze strukturalne w UE, red. M. Kozak, Instytut Europejski, Łódź 1998, s. 20. 199 200 Katarzyna Gała 1. Stanowisko Polski w sprawie przyszłości polityki spójności Unii Europejskiej Po raz pierwszy Polska zabrała głos w dyskusji nad przyszłym kształtem unijnej polityki spójności podczas forum kohezyjnego, które odbyło się w maju 2001 roku w Brukseli. Za dobry punkt wyjścia do dalszej debaty władze polskie uznały opublikowanie przez Komisję Europejską Trzeciego raportu na temat spójności gospodarczej i społecznej oraz Komunikatu w sprawie nowej perspektywy finansowej. Stanowisko Polski było w wielu punktach zbieżne z uwagami i propozycjami, zawartymi w tych dokumentach. Rząd polski wyszedł z założenia, że dalsza realizacja polityki spójności w oparciu o zasadę solidarności i wymiar regionalny zaowocuje nie tylko zmniejszeniem się różnic w rozwoju państw i regionów Unii, ale także doprowadzi do szybszego wzrostu gospodarczego, poprawy sytuacji na rynku pracy i zwiększenia się konkurencji, na czym skorzystają w przyszłości wszystkie państwa członkowskie. 2 Polska z zadowoleniem przyjęła propozycję Komisji utrzymania w latach 2007–2013 dotychczasowego, siedmioletniego okresu programowania budżetu i polityk wspólnotowych, w tym także polityki spójności. Wysuwane przez inne państwa pomysły skrócenia horyzontu czasowego do pięciu lat zdecydowanie mniej odpowiadały polskim interesom. Obecnie Polska, jako jedno z najuboższych państw integrującej się Europy, w bardzo dużym stopniu korzysta na regulacjach rządzących unijną polityką spójności. Dalsze ustabilizowanie ich na najbliższe siedem, a nie pięć lat daje polskim regionom większą pewność długotrwałego wsparcia ze strony Unii. Tymczasem nie ma gwarancji, że w następnym okresie programowania uzyskają one z unijnego budżetu pomoc na porównywalnym do lat 2007-2013 poziomie. 3 Jest to wręcz mało prawdopodobne, zwłaszcza w przypadku wstąpienia do Unii państw jeszcze biedniejszych niż Polska. Obowiązujący teraz system polityki spójności jest w głównej mierze zorientowany na regiony i kraje o niskim poziomie rozwoju społeczno-ekonomicznego, co jest efektem ewolucji, jaka stopniowo zachodziła w ramach integracji europejskiej. Polska jest za dalszym utrzymaniem tego stanu rzeczy, choć nie wyklucza zgody na wprowadzenie pewnych zmian. Stawia jednak warunek —nie mogą one podważać generalnej orientacji i istoty funduszy strukturalnych oraz Funduszu Spójności. Zdecydowanie sprzeciwia się natomiast zmniejszeniu skali wydatków na działania związane z polityką spójności. Uważa, że tylko dotychczasowy poziom wydatków zbliżony do 0,45% PKB Wspólnoty daje możliwość efektywnego zmniejszania różnic w rozwoju regionów Unii.4 2 Stanowisko Polski w sprawie polityki spójności Unii Europejskiej w latach 2007–2013, Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 30 kwietnia 2004, s. 1. 3 J. Szlachta, Wnioski dla Polski wynikające z raportu kohezyjnego Komisji Europejskiej „Nowe partnerstwo dla spójności. Konwergencja, konkurencyjność, współpraca. Trzeci raport na temat spójności gospodarczej i społecznej”, Ekspertyza dla Ministerstwa Gospodarki i Pracy, Warszawa 2004, s. 2. 4 Uzasadnienie do stanowiska Polski w sprawie polityki spójności Unii Europejskiej w latach 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki i Polityki Społecznej, [w:] Polska wobec nowej polityki spój- Nowa polityka spójności Unii Europejskiej a rozwój regionalny Polski 201 W trakcie dyskusji nad nowym okresem programowania zwracano uwagę na potrzebę znalezienia rozwiązania dla 18 regionów, w których poziom PKB na mieszkańca przekroczy 75% średniej unijnej w wyniku tzw. efektu statystycznego, czyli obniżenia się średniego poziomu PKB na mieszkańca po poszerzeniu Unii. Podobna sytuacja może w przyszłości spotkać także Polskę, jeśli do UE wejdą w następnej perspektywie budżetowej kolejne ubogie państwa. 5 W związku z tym rząd polski z uwagą odnotował propozycję Komisji utworzenia przejściowych mechanizmów finansowania dla regionów, dotkniętych problemem efektu statystycznego. Zaznaczył jednak, że nie powinny one otrzymywać większej pomocy niż najbiedniejsze obszary Unii.6 Polska pozytywne ustosunkowała się do bliższego powiązania polityki spójności z działaniami prowadzonymi w ramach Strategii Lizbońskiej. O ile, bowiem tradycyjne instrumenty, wspierające inwestycje w ubogich krajach podnoszą ogólny poziom cywilizacyjny życia obywateli, o tyle wyraźnie przyczyniają się one do zaniedbywania rozwoju nowoczesnej gospodarki. W ten sposób państwa coraz bardziej uzależniają się od importu technologicznego i kapitałowego, co w dłuższej perspektywie prowadzi do powstania systemu gospodarki zależnej od europejskiego centrum.7 Polska przestrzegła jednakże przed traktowaniem polityki spójności wyłącznie jako narzędzia realizacji Strategii Lizbońskiej. Pomijanie autonomicznych celów tej polityki może w konsekwencji doprowadzić do jej instrumentalizacji, a to nie przysłuży się biedniejszym regionom.8 Postulatem, który spotkał się z aprobatą polskiego rządu było usprawnienie zarządzania polityką spójności. Bardziej niż przestrzeganie procedur liczą się efekty prowadzonych działań. Stąd też Polska optowała za uproszczeniem i zmniejszeniem ilości przepisów wymaganych przez Komisję Europejską. Choć wspieranie rozwoju słabszych gospodarczo regionów, nie powinno obywać się w sposób chaotyczny i nieprzemyślany, nie ma także potrzeby tworzenia rozbudowanych i biurokratycznych procedur, z którymi samo zapoznanie się kosztuje wiele czasu i pracy. W trakcie debaty nad przyszłością polityki spójności, w gronie nowych państw członkowskich prowadzone były konsultacje zmierzające do określenia wspólnych interesów oraz wypracowania jednolitego stanowiska w sprawie najważniejszych propozycji, zgłaszanych przez Komisję Europejską. Poglądy Polski, Czech, Węgier, Łotwy, Litwy, Malty, Słowacji i Słowenii okazały się zbieżne w takich kwestiach jak: ——poziom maksymalnego współfinansowania przez Wspólnotę działań strukturalnych w krajach, korzystających z pomocy Funduszu Spójności; ności Unii Europejskiej, red. T.G. Grosse, Wydawnictwo Instytutu Spraw Publicznych, Warszawa 2004, s. 42–44. 5 P. Żuber, Przyszłość polityki spójności Unii Europejskiej. Komentarz do polskiego stanowiska [w:] Polska wobec nowej polityki spójności Unii Europejskiej, op.cit., s. 65. 6 Stanowisko Polski w sprawie polityki spójności Unii Europejskiej w latach 2007–2013, op.cit., s. 2. 7 Por. T. Grosse, Europejska polityka regionalna — szansa czy zagrożenie, „CEO Magazyn Kadry Zarządzającej”, 2004, nr 4. 8 Projekt stanowiska w sprawie propozycji odnośnie do nowych rozporządzeń dotyczących funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności w ramach nowej perspektywy finansowej 2007–2013, Dokument przyjęty przez Komitet Europejski Rady Ministrów w dniu 2 września 2005 roku, s. 2. 202 Katarzyna Gała ——jednofunduszowość programów operacyjnych i zakres elastyczności wzajemnego finansowania działań; ——stosowanie zasady n+2 w przypadku Funduszu Spójności; ——moment rozpoczęcia okresu kwalifikowalności wydatków; ——czas trwałości projektów współfinansowanych przez fundusze strukturalne; ——-podatek VAT jako koszt kwalifikowalny.9 Udział Polski w dyskusji nad kształtem polityki spójności UE, sprowadzał się głównie do prezentowania stanowiska polskiego rządu. Tymczasem to poszczególne regiony będą przede wszystkim odczuwać zmiany, wprowadzone na okres programowania 2007–2013. W debacie prowadzonej na skalę europejską głos Polski, jako całości, liczy się zapewne bardziej niż opinia pojedynczego regionu. 2. Nowy kształt polityki spójności w Polsce w okresie 2007–2013 W pierwszych latach członkostwa Polski w Unii Europejskiej strategicznym dokumentem, określającym najważniejsze działania w zakresie rozwoju państwa i jego regionów jest Narodowy Plan Rozwoju 2004–2006 (NPR). Był on przygotowany z myślą o jak najlepszym wykorzystaniu funduszy strukturalnych i Funduszy Spójności, będących instrumentami unijnej polityki spójności. Tymczasem wraz ze zbliżaniem się kolejnego okresu programowania, władze polskie musiały nie tylko przedstawić swoje stanowisko odnośnie proponowanych przez Komisję zmian, ale także opracować nowy dokument strategiczny, który odnosiłby się do perspektywy budżetowej na lata 2007–2013. Narodowy Plan Rozwoju 2007–2013, w odróżnieniu do swego poprzednika, nie powstawał tylko i wyłącznie w celu wykorzystania unijnych środków. Miał on bardziej kompleksowy charakter i dotyczył także tych działań, które znajdują się poza sferą zainteresowania polityki spójności. Był to nadrzędny dokument programowy, skoordynowany jednocześnie z regionalnymi, sektorowymi oraz horyzontalnymi (odnoszącymi się do jednego aspektu w wielu sektorach lub regionach) strategiami rozwoju.10 Powstawaniu NPR 2007–2013 towarzyszyła społeczna debata nad jego kształtem przy udziale m. in. władz samorządowych. Celem konsultacji nie było jednak uzyskanie akceptacji dla rządowych propozycji, ale samo wywołanie szerokiej dyskusji o przyszłości Polski. Przebiegała ona zgodnie z następującymi zasadami: ——kompleksowości — konsultacje miały charakter ogólnopolski, sektorowy i regionalny; ——dokumentacji — poszczególne idee i stanowiska były dokumentowane; ——ciągłości — debata była prowadzona systematycznie i zmierzała do sformułowania społecznie legitymizowanego projektu NPR; 9 Non-papers 10 Z. of new cohesion countries on EU cohesion Policy 2007–2013, December 2004, s. 1–2. Grzegorzewski, Polska samorządowa bądź resortowa, „Wspólnota” nr 3/2005. Nowa polityka spójności Unii Europejskiej a rozwój regionalny Polski 203 ——sprzężenia zwrotnego — uczestnicy, biorący udział w konsultacjach otrzymywali odpowiedzi na swoje propozycje i stanowiska; ——przejrzystości — istniał powszechny dostęp do wszystkich rządowych dokumentów dotyczących NPR oraz wyrażanych opinii; ——równości — w konsultacjach mogli brać udział wszyscy zainteresowani.11 Obok utrzymania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego i zmniejszenia bezrobocia wśród strategicznych celów, wymienionych w NPR 2007–2013 znalazły się priorytety wzmocnienia konkurencyjności polskich regionów oraz podniesienia poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Miarami realizacji tego ostatniego miały być zróżnicowanie poziomu dochodów i rozwoju regionalnego oraz dostępność komunikacyjna do regionów peryferyjnych.12 W trakcie prac nad NPR 2007–2013 uczestnicy konsultacji wyrażali obawy odstąpienia od realizacji tego dokumentu przez nową ekipę rządzącą, która miała się wyłonić po wyborach parlamentarnych. Przypuszczenia te okazały się słuszne. Kolejny rząd negatywnie ocenił przygotowany projekt poprzedników przystąpił do opracowania nowej wersji strategii pod nazwą Narodowa Strategia Spójności.13 W latach 2007–2013 będą w polityce spójności Unii Europejskiej obowiązywać zaczęły nowe zasady programowania, do których Polska musiała się dostosować. Cały system został uproszczony zarówno na poziomie politycznym, jaki i operacyjnym. Na poziomie politycznym Polska przygotowała Narodową Strategię Spójności.14 Ten krajowy dokument określa strategię rozwoju społeczno-ekonomicznego oraz stanowi ramy dla powstania programów operacyjnych. Na szczeblu operacyjnym, w oparciu o Narodową Strategię Spójności, Polska opracowała programy operacyjne, które zostały w większości przyjęte przez Komisję Europejską. W okresie programowania 2007–2013 został wprowadzony w polityce spójności nowy dokument, tzw. Strategiczne Wytyczne Wspólnoty (Community Strategic Guidelines). Jest on opracowywany przez Radę, po zasięgnięciu opinii Parlamentu Europejskiego. Dotyczy on ogólnego wymiaru polityki spójności oraz wskazuje priorytety (ramy interwencji funduszy) dla państw członkowskich i regionów korzystających z pomocy finansowej funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności. Strategiczne Wytyczne Wspólnoty uwzględniają średniookresową strategię polityki gospodarczej, zawartą w Ogólnych Wytycznych Polityki Gospodarczej Unii Europejskiej oraz priorytety dotyczące obszaru wsparcia zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich, wskazane w Europejskiej Strategii Zatrudnienia.15 11 Wstępny projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007–2013, Warszawa 11 stycznia 2005, s. 7. s. 28–29, 13 E. Glapiak, PiS chce rozwoju według własnego scenariusza, „Rzeczpospolita” z 17 marca 2006 roku. 14 Początkowo nazwaną jako Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia (ang. National Strategic Reference Framework). Ministerstwo Rozwoju Regionalnego otrzymało jednak liczne sygnały wskazujące, że jest to nazwa trudna do zrozumienia i zapamiętania, dlatego też zdecydowano się na jej zmianę. 15 A. Jankowska, Fundusze Unii Europejskiej w okresie programowania 2007–2013, PARP, Warszawa 2005, s. 26. 12 Tamże, 204 Katarzyna Gała Należy przypomnieć, że w latach 2004–2006 Polskie regiony nie miały osobnych programów operacyjnych. Ich rozwój został zaprogramowany w jednym dokumencie — tzw. Zintegrowanym Programie Operacyjnym Rozwoju Regionalnego (ZPORR). Tymczasem od 2007 roku każde z 16 województw posiada swój własny program operacyjny. Jest to odpowiedź na zarzuty, dotyczące nadmiernego scentralizowania absorpcji unijnych środków, składane pod adresem rządu przez władze samorządowe. W ramach Regionalnych Programów Operacyjnych wsparciem zostaną objęte takie obszary, jak: badania i rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość, społeczeństwo informacyjne, inicjatywy lokalne w zakresie zatrudnienia i rozwoju oraz wsparcie struktur świadczących usługi lokalne w tworzeniu nowych miejsc pracy, środowisko, zapobieganie i zwalczanie zagrożeń przyrodniczych i technologicznych, turystyka, inwestycje w kulturę, inwestycje w transport, inwestycje energetyczne, inwestycje w kształcenie (zwłaszcza zawodowe), inwestycje w infrastrukturę ochrony zdrowia oraz w infrastrukturę społeczną.16 Opcjonalnie mogą być realizowane inwestycje z zakresu: wsparcia obszarów problemowych wybranych miast, współpracy międzyregionalnej. Po wyborach parlamentarnych w 2005 roku, nowy rząd zdecydował, że oprócz 16 regionalnych programów operacyjnych powstanie dodatkowo jeszcze jeden: Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej. Jego celem ma być podniesienie w układzie krajowym oraz europejskim gospodarczej i społecznej konkurencyjności tzw. polskiej ściany wschodniej, do której zaliczono województwa: lubelskie, podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie. Są to regiony o najniższej, a w niektórych dziedzinach nawet malejącej dynamice rozwoju w porównaniu z resztą kraju. Stąd też koniecznym było podjęcie działań ukierunkowanych na zmianę tego niekorzystnego stanu rzeczy. W Programie Operacyjnym Rozwój Polski Wschodniej wskazano trzy szczegółowe cele: ——zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej województw Polski Wschodniej, skutkującej wzrostem gospodarczym i poprawą konkurencyjności (wsparciem będą objęte działania w zakresie rozwoju przedsiębiorczości, rozbudowy infrastruktury informacyjno-komunikacyjnej, rozwoju bazy dydaktycznej szkolnictwa wyższego, wspólnej promocji i współpracy); ——rozwój głównych ośrodków wzrostu, co doprowadzi m. in. do wzmocnienia funkcji metropolitalnych dużych miast Polski Wschodniej; ——poprawa jakości wewnętrznych powiązań komunikacyjnych województw poprzez budowę obwodnic oraz przebudowę i modernizację sieci dróg wojewódzkich.17 16 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie, Wstępny Projekt, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 14 lutego 2006, s. 97. 17 Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007–2013, Wstępny projekt, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 9 marca 2006 roku, s. 20–21. Nowa polityka spójności Unii Europejskiej a rozwój regionalny Polski 205 3. Wysokość pomocy finansowej, przeznaczonej na rozwój polskich regionów na lata 2007–2013 W Narodowej Strategii Spójności, na realizację 16 Regionalnych Programów Operacyjnych zaplanowano przeznaczyć ok. 15, 9 mld euro. Suma ta stanowi 26,8% całości środków pochodzących z funduszy strukturalnych, przeznaczonych dla Polski na lata 2007-2013. Jest to druga pozycja w wydatkach na programy operacyjne, po Programie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko (ok. 21,3 mld euro). Na rozwój Polski Wschodniej zostanie natomiast przeznaczone 2,2 mld euro.18 Tab. 1. Indykatywna tabela finansowa dla NSS 2007–2013 w mln euro w cenach 2004 r. dla 16 Regionalnych Programów Operacyjnych i Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej Środki publiczne (UE oraz krajowe) Lata Środki publiczne UE w ramach NSS Krajowy wkład publiczny Ogółem Budżet państwa Budżet jednostek samorządu terytorialnego Inne 16 Regionalnych Programów Operacyjnych 2007 2715,7 2308,3 407,3 0 346,2 61,1 2008 2725,1 2316,3 408,8 0 347,4 61,3 2009 2732,6 2322,7 409,9 0 348,4 61,5 2010 2642,3 2246,0 396,3 0 336,9 59,5 2011 2653,6 2255,6 398,0 0 338,3 59,7 2012 2663,0 2263,5 399,4 0 339,5 59,9 2013 2674,3 2273,1 401,1 0 341,0 60,2 18806,5 15985,5 2821,0 0 2397,8 423,1 2007–2013 Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007 367,2 312,1 55,1 33,0 8,3 13,8 2008 368,5 313,2 55,3 33,2 8,3 13,8 2009 369,5 314,1 55,4 33,3 8,3 13,9 2010 357,3 303,7 53,6 32,2 8,0 13,4 2011 358,8 305,0 53,8 32,3 8,1 13,5 18 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013, op. cit., s. 103. 206 Katarzyna Gała 2012 360,1 306,1 54,0 32,4 8,1 13,5 2013 361,6 307,4 54,2 32,5 8,1 13,6 2007–2013 2543,1 2161,6 381,5 228,9 57,2 95,4 Źródło: Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie, Wstępny Projekt, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 14 lutego 2006, s. 106. Najbiedniejsze polskie regiony, ujęte w Programie Operacyjnym Rozwój Polski Wschodniej, otrzymają od Unii pomoc finansową w następującej wysokości: ubelskie — ok. 235 milionów euro, podkarpackie — ok. 225 milionów euro, podlaskie — ok. 129 milionów euro, świętokrzyskie — ok. 138 milionów euro, warmińsko-mazurskie — ok. 153 milionów euro.19 Natomiast w układzie poszczególnych priorytetów, środki zostaną rozdysponowane w sposób następujący: Priorytet I „Nowoczesna gospodarka” — 40,95% całości środków, Priorytet II „Miejskie ośrodki wzrostu” — 22,75% całości środków, Priorytet III „Drogi wojewódzkie” — 27,30% całości środków. 20 Wszystkie przedstawione powyżej środki finansowe będą pochodzić z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Podsumowanie W związku z nadejściem nowego okresu programowania polityki spójności UE, polskie regiony stoją przed szansą pozyskania olbrzymich środków na przyspieszenie rozwoju gospodarczego i podniesienie konkurencyjności. Aby tak się jednak stało, muszą zostać spełnione dwa podstawowe warunki. Po pierwsze, polskie regiony powinny aktywnie zabiegać o uzyskanie środków finansowych z funduszy strukturalnych. Istnieje, bowiem niebezpieczeństwo konfrontacji istotnego zakresu pomocy unijnej z niedostatecznym potencjałem absorpcyjnym Polski. Niewłaściwe przygotowanie samorządów może w konsekwencji doprowadzić do utraty części środków finansowych, jakie mogły być przeznaczone na rozwój polskich regionów. 21 Po drugie, pomoc oferowana Polsce przez Unię Europejską, powinna być wykorzystana w sposób przemyślany i perspektywiczny. Fundusze strukturalne nie mogą być traktowane tylko i wyłącznie jako jedno z dodatkowych źródeł pozyskiwania środków finansowych, które wolno wydatkować w sposób uznaniowy, ignorując najistotniejsze potrzeby regionów. Takie podejście może łatwo doprowadzić do zmarnotrawienia unijnej pomocy. Trudno na obecnym etapie prognozować, jakie efekty przyniesie nowa polityka spójności. Co więcej, jej ewentualne rezultaty będą widoczne w polskich regionach dopiero po zakończeniu okresu programowania 2007–2013. Wówczas można będzie określić, czy rzeczywiście i w jakim stopniu zmniejszył się ich dystans w stosunku do innych obszarów Unii Europejskiej. 19 Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007–2013, op. cit., s. 37. s. 37–38. 21 S. Pastuszka, Zagrożenia i bariery absorpcji funduszy unijnych przez Polskę, „Rocznik Politologiczny” nr 2, 2004, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2004, s. 299. 20 Tamże, Stan i możliwości wykorzystania nowych technologii w planowaniu przestrzennym na terenie gmin województwa łódzkiego Marcin Feltynowski | Uniwersytet Łódzki Wstęp Informacja stanowi w obecnym czasie towar najwyższej istotności. Może ona być rozpowszechniana za pośrednictwem źródeł elektronicznych. W transformującej się rzeczywistości społeczno-gospodarczej kraju, zainteresowanie informacją przestrzenną jest coraz większe. Pozyskiwaniem zbioru informacji o przestrzeni nie są już zainteresowane tylko osoby związane zawodowo z planowaniem przestrzennym, lecz również instytucje, organizacje i społeczność lokalna, którzy funkcjonują lub mają zamiar rozpocząć swoją działalność w przestrzeni gminy. Przepływ informacji pozwala na sprawniejsze działanie jednostek terytorialnych. Dostęp do informacji o przestrzeni może mieć dwojaki charakter. Dotyczyć może informacji w sensie marketingowym, pozwalającej promować gminę wśród potencjalnych inwestorów. Drugą cechą informacji jest jej dostępność dla aktorów lokalnych, którzy funkcjonują w przestrzeni i powinni mieć o niej, jak najszerszą wiedzę. Pozwala to również na aktywne uczestnictwo w procesach planowania przestrzennego w gminie, związane ze sporządzaniem studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. 1. Planowanie przestrzenne w gminie Transformacja systemowa, zapoczątkowana na przełomie lat 1989–1990, doprowadziła do przekazania uprawnień decyzyjnych w zakresie gospodarowania przestrzenią na szczebel samorządu gminnego, a rola państwa ograniczona została do tworzenia ogólnych warunków i przesłanek polityki zagospodarowania przestrzeni. Upodmiotowiona i autonomiczna gmina stała się bezpo207 208 Marcin Feltynowski średnim decydentem zagospodarowania i użytkowania jej terenu. Zniesiona została hierarchiczność planów zagospodarowania przestrzennego (krajowe — wojewódzkie — gminne), tym samym w procesie planowania przestrzennego zaczynają funkcjonować równorzędni partnerzy: państwo, gmina i obywatel, a planowanie staje się przede wszystkim ciągiem negocjacji i konsultacji i nie jest już wyłącznie dyrektywnym, „odgórnym” gospodarowaniem przestrzenią.1 Planowanie przestrzenne na szczeblu gminnym zostało oparte o postulowany w teorii dualizm procedur planistycznych, co w praktyce polega na określeniu polityki przestrzennej gminy oraz opracowaniu struktury zabudowy i użytkowania terenów2. Nawiązanie do takiego sposobu funkcjonowania planowania przestrzennego, na podstawowym szczeblu planowania, znajduje odzwierciedlenie w dokumentach planistycznych, opracowywanych na szczeblu gminy. Samorząd gminy odpowiedzialny jest za sporządzenie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Należy zdać sobie sprawę, że planowanie przestrzenne jako podstawowy instrument gospodarki przestrzennej wpływa na kształt zagospodarowania przestrzennego. Usystematyzowanie tych trzech definicji prowadzi do wniosku, że planowanie przestrzenne jest podstawą kształtowania przestrzeni miast i gmin. Zgodnie z tą zasadą instrumenty planowania przestrzennego na poziomie gminy stają się wyznacznikiem kształtowania zagospodarowania przestrzennego w gminie. Gospodarka przestrzenna studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Planowanie przestrzenne miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu Zagospodarowanie przestrzenne Rys. 1. Istota powiązań pojęciowych Źródło: Opracowanie własne. Funkcjonujący system planowania przestrzennego przewiduje obowiązek sporządzenia przez samorząd gminy studium uwarunkowań, które jest dokumentem określającym politykę przestrzenną gminy. Opracowanie to ma rów1 Z. Niewiadomski, Planowanie przestrzenne — zarys systemu, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Warszawa 2002, s. 27. 2 J. Howe, C. Langdon, Towards a Reflexive Planning Theory, [w:] Planning Theory, Vol. 1 (3), 2002, s. 209–225. Stan i możliwości wykorzystania nowych technologii w planowaniu przestrzennym... 209 nież na celu powiązanie planowania społeczno-gospodarczego z planowaniem przestrzennym. Wynika to z uwzględnienia w studium postanowień, zawartych m.in. w strategii rozwoju gminy oraz innych programach opracowanych w gminie. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy jest obligatoryjnie opracowywanym dokumentem, który jest jedynie aktem kierownictwa wewnętrznego w gminie i obowiązuje:3 ——organ wykonawczy gminy w trakcie sporządzania projektów planów miejscowych oraz działa jako zbiór wytycznych dla całokształtu działalności, mających konsekwencje dla przestrzeni gminnej, ——radę gminy w trakcie uchwalania planów miejscowych oraz podczas realizacji założeń polityki przestrzennej. Zapisy ustawy z roku 2003 podtrzymują, wprowadzoną zapisami ustawy z 1994 roku4, fakultatywność planów miejscowych5, a obowiązek ich sporządzenia wynika tylko w przypadku przepisów odrębnych, których ustawa nie wskazuje wprost. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego traktowany jest w kategoriach prawa miejscowego i wiąże swymi ustaleniami zarówno organy gminy, instytucje publiczne, jak i obywateli. Uzupełnieniem obowiązującego systemu planowania przestrzennego w gminie są decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, które wydawane są w przypadku braku planu miejscowego na danym terenie. Dokumenty te przyjmują postać decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego lub decyzji o warunkach zabudowy. Decyzja o warunkach zabudowy określa sposób zagospodarowania terenu i warunki zabudowy dla inwestycji innych niż inwestycje celu publicznego. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym stawia wymóg okresowej analizy zmian zagospodarowania przestrzennego6. Przepisy prawa nakładają przeprowadzenie analiz, co najmniej raz w trakcie trwania kadencji rady gminy. Za opracowanie dokumentów odpowiedzialny jest wójt, burmistrz albo prezydent miasta. Prowadzone analizy mają również na celu ocenę postępu prac nad nowymi planami zagospodarowania przestrzennego. Organ wykonawczy gminy powinien również sporządzić wieloletni program sporządzania planów miejscowych, który powinien być zgodny z zapisanymi w studium, potrzebami opracowania planów w gminie. Wyniki analiz przeprowadzonych przez wójtów, burmistrzów albo prezydentów miast przekazywane są radzie gminy, która na ich podstawie podejmuje uchwałę o aktualności studium i planów miejscowych. 3 Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, red. Z. Niewiadomski, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 86. 4 Ustawa z 7 lipca 1994 roku o zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. z 1994, nr 89, poz. 415 z późn. zm. 5 Z. Niewiadomski, Nowe prawo o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Warszawa 2003, s. 29. 6 Artykuł 32 Ustawy z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. 2003, nr 80, poz. 717 z późn. zm. 210 Marcin Feltynowski 2. System Informacji o Terenie jako narzędzie monitoringu Procedury związane z opracowywaniem dokumentów planistycznych, jak i powstające w procesie sporządzania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego bazy danych, powinny być opracowywane w postaci cyfrowej. Pozwala to bowiem na powiązanie informacji tekstowej i wizualizacji w postaci map cyfrowych oraz ułatwia wykorzystywanie tych dokumentów w procesach planistycznych zachodzących na terenie gminy. Narzędziem ułatwiającym zarządzanie przestrzenią za pomocą technik cyfrowych jest System Informacji Przestrzennej — GIS (Geographical Information System)7, który określany jest jako zorganizowany system, składający się z komputera, oprogramowania, danych geograficznych i obsługi, zaprojektowany w celu efektywnego przechowywania, uaktualniania, przetwarzania, analizowania i wyświetlania wszystkich form informacji mających odniesienie geograficzne8. Najbardziej efektywnym narzędziem na poziomie gminy jest System Informacji o Terenie — SIT (Land Information System — LIS). ZA D ÊT AN IA RZ SP OPROGRAMOWANIE GIS LUDZIE DANE Rys. 2. Koncepcja GIS Źródło: Opracowanie własne. Wykorzystanie Systemów Informacji o Terenie pozwala na szeroki zakres analiz i symulacji, które wynikają z charakterystyki systemu, ponieważ pozwala on na integrację zarządzania, wizualizacji i publikacji danych, w sposób bardziej przyswajalny dla potencjalnego odbiorcy. Funkcjami mającymi znaczenie dla wykorzystania technologii SIT w planowaniu przestrzennym na poziomie gminy są przede wszystkim: 7 Polskim odpowiednikiem terminu jest SIP — System Informacji Przestrzennej, używany zamiennie z dosłownym tłumaczeniem terminu angielskiego — System Informacji Geograficznej. 8 J. Urbański, Zrozumieć GIS. Analiza informacji przestrzennej, PWN, Warszawa 1997, s. 15–24. Stan i możliwości wykorzystania nowych technologii w planowaniu przestrzennym... 211 ——polepszenie dostępności informacji — w jednostce terytorialnej, również w sensie marketingowym, ——możliwość prowadzenia analiz przestrzennych i monitoringu procesów zachodzących w gminie, ——ułatwienie partycypacji społecznej w planowaniu przestrzennym, co w konsekwencji pozwala rozpowszechnić i wykorzystywać plany miejscowe i studia w szerszym gronie społeczności lokalnej i inwestorów, ——budowanie baz danych pozwalające tworzyć zasób wiedzy o gminie oraz umożliwiające rozszerzanie wykorzystania nowego narzędzia pracy — SIT. Dla obszarów miast i gmin, w których odbywa się proces planowania, stosuje się System Informacji o Terenie (SIT), charakteryzujący się większą dokładnością danych prezentowanych najczęściej w przedziałach skali od 1:5000 do 1:500, które dopuszczone są dla opracowań planistycznych na poziomie gminy. System SIT umożliwia integrowanie informacji pochodzących z różnych źródeł, co pozwala na tworzenie zintegrowanych baz danych. Punktem wyjścia przy próbie prowadzenia monitoringu na obszarze gmin jest zgromadzenie danych wyjściowych, które ulegać będą okresowej aktualizacji i analizie. Dobrym przykładem zastosowania techniki SIT jest wykorzystanie jej w procesie opracowywania studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Jedną z bardziej wymownych zalet SIT-u jest wykorzystanie go podczas konsultacji społecznych, które określane jest często jako PPGIS (public paticipation in the use of GIS). Podejście to pozwala na wielowątkowe podejście do problemu podczas dyskusji społecznej na temat projektów dokumentów planistycznych.9 3. Gminy a System Informacji o Terenie na przykładzie województwa łódzkiego Połączenie Systemu Informacji Przestrzennej i planowania przestrzennego na obszarze gminy daje duże możliwości rozwojowe, marketingowe oraz informacyjne, których konsekwencją może stać się dynamiczniejszy rozwój społeczno -gospodarczy gminy. Należy zastanowić się jakie przełożenie ma teoria związana z prezentowanymi zagadnieniami na zastosowanie SIT-u w planowaniu przestrzennym w podstawowych jednostkach samorządu terytorialnego. Przeprowadzone wśród gmin województwa łódzkiego badania dotyczące znajomości i wykorzystania Systemów Informacji Przestrzennej wskazują, że nowe technologie nie są implementowane w wydziałach zajmujących się planowaniem przestrzennym w gminach. Do badań zakwalifikowano wszystkie gminy znajdujące się w granicach administracyjnych województwa łódzkiego — co stanowi 177 jednostek. Udało się uzyskać odpowiedzi od grupy 107 gmin, który to zbiór podlegał analizie pod względem wykorzystania SIT w gminie. 9 P. A. Longley, M. F. Goodchild, D. J. Maguire, D. W. Rhind, GIS. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 2006, s. 466–468. 212 Marcin Feltynowski Tab. 1. Odpowiedzi udzielone przez gminy województwa łódzkiego w ramach przeprowadzonych badań Gminy wg typu a b a/b c c/b Liczba gmin woj. łódzkiego według typu* Liczba gmin, które udzieliły odpowiedzi Udział procentowy uzyskanych odpowiedzi Liczba gmin, które udzieliły odpowiedzi na temat GIS Procent gmin, które udzieliły odpowiedzi na temat GIS miejska 18 14 77,78% 8 57,14% miejsko-wiejska 24 17 70,83% 8 47,06% wiejska 135 76 56,30% 36 47,37% razem 177 107 60,45% 52 48,60% * Od roku 2006 gmina Rzgów została gminą miejsko-wiejską tym samym liczba gmin tego typu wynosi 25, a gmin wiejskich 134. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Gminy, które udzieliły odpowiedzi w toku badań stanowiły 60,45% wszystkich gmin województwa łódzkiego. Jednak wśród 107 gmin, które wzięły udział w badaniu tylko 52 (co stanowi 48,6% gmin, które nadesłały odpowiedzi) jednostki udzieliły odpowiedzi na pytanie związane ze znajomością możliwości Systemów Informacji Przestrzennej. inne; 1,68% symulacje; 10,61% zinformatyzowanie procesów decyzyjnych gminy; 11,17% dostępność dokumentów dla społeczności lokalnej; 13,41% analizy; 19,55% monitoring; 19,55% informacja o gminie; 24,02% Rys. 3. Technologia GIS i możliwości jej wykorzystania w gminach Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Pomimo, że 52 gminy wykazywały zainteresowanie i wiedzę na temat możliwości zastosowania SIT w planowaniu przestrzennym na poziomie gminy (rys. 3), żadna z badanych jednostek nie mogła pochwalić się już wdrożonym Systemem Informacji o Terenie na obszarze gminy. Co gorsze żadna jednostka nie planowała uczynić tego w najbliższym czasie (do roku 2008). Takie podejście władz gmin do wprowadzania nowych technik w planowaniu przestrzennym prowadzi do obniżenia standardów informacji o przestrzeni gminnej. Pamiętać należy również, że z upływem czasu posiadanie elektronicznych opracowań dotyczących planowania przestrzennego, stanie się niezbędne z powodu podwyższających się standardów odnoszących się do planowania przestrzennego i rozwoju regionalnego stosowanych przez Unię Europejską. Stan i możliwości wykorzystania nowych technologii w planowaniu przestrzennym... 213 Podsumowanie Wykorzystanie SIT jako narzędzia wspomagającego planowanie przestrzenne w gminie powinno być coraz powszechniejsze, a wiedza na temat możliwości jego wykorzystania przez planistów i urzędników w gminie powinna przechodzić od teorii do praktyki. Podejście takie powinno zostać również wymuszone przez zmieniające się prawo, które mogłoby wskazywać preferencje do wykorzystywania nowych technik w planowaniu przestrzennym. Oprócz sfery planowania przestrzennego, baza danych (informacji) przestrzennych wykorzystana może być również w innych działach administracji samorządowej (podatki od nieruchomości, przedsiębiorstwa komunalne). Kompleksowe podejście władz gminy do możliwości wykorzystania Systemów Informacji o Terenie pozwolą więc na zinformatyzowanie wielu procesów decyzyjnych i administracyjnych. Posiadanie aktualnej bazy danych w zakresie planowania przestrzennego pozwoli na całościowe postrzeganie procesu planistycznego w gminie. Wprowadzenie cyfrowych baz danych o gminach, powinno stać się w najbliższym czasie standardem w procesie gospodarowania przestrzenią, niezależnie od wielkości gminy, której będzie ono dotyczyć. IV TOŻSAMOŚĆ I WIZERUNEK ŁODZI — BADANIA Pomnik Twórców Łodzi Przemysłowej („Fabrykanci”) na ul. Piotrkowskiej Fot. Z. Przygodzki 215 Tożsamość Łodzi, czyli o prawdzie tego miasta Ewa Boryczka | Uniwersytet Łódzki Celem referatu jest podjęcie próby zdefiniowania tożsamości Łodzi, ukazanie jej prawdziwego oblicza w świetle funkcjonującego mitu o szarej i nijakiej Łodzi. 1. Tożsamość miejsca — pojęcia podstawowe W literaturze brak jednoznacznego pojęcia tożsamości miejsca. Jest to rezultatem istnienia wielu podejść do tego zagadnienia. Tożsamość miasta w rozważaniach marketingu terytorialnego definiowana jest jako „zbiór cech charakterystycznych, które wyróżniają miasto spośród innych i wyrażają się wszelkimi działaniami, jakie są podejmowane, tworząc jego swoistą osobowość i charakter”1. Tożsamość to pewna „osobowość”, która jest bardzo indywidualna i złożona, podobnie jak osobowość człowieka i należy rozpatrywać ją w wielu aspektach. Elementy tożsamości danego obszaru powinny być wyznacznikami zachowań i podejmowanych działań, które mają na celu zaspokajanie potrzeb klientów miasta. Efekty tych spójnych działań składają się na jasno określony i pozytywny wizerunek miasta. Problem tożsamości danego miejsca z uwagi na postępujący proces globalizacji jest dziś ważnym zagadnieniem. Jasne i precyzyjne określenie oraz wnikliwe rozważenie tożsamości całego miasta lub jego fragmentu należy podjąć przed przystąpieniem do jakichkolwiek działań i zachowań miejskich. To zagadnienie wyznacza bowiem swoiste „ramy” dla podejmowanych i planowanych działań, powodując ich pewnego rodzaju wzajemną spójność. Wszystkie działania powinny być „podejmowane właśnie w ramach indywidualnej tożsamości każdego miasta, jednocześnie ją podkreślając i wzmacniając”2. 1 A. Łuczak, Istota tożsamości miasta, „Samorząd Terytorialny” nr 1/2005, s. 46–53. 2 Tamże. 217 218 Ewa Boryczka Tak jak w kreowaniu wizerunku przedsiębiorstwa w rozważaniach dotyczących tożsamości firmy dużą rolę w tych działaniach przypisuje się kadrze kierowniczej, taką rolę również w procesie kreowania i definiowania tożsamości miasta powinna odgrywać władza lokalna szeroko rozumiana. To ona właśnie najczęściej ponosi odpowiedzialność za politykę komunikacyjną, formułowanie przekazów skierowanych w stronę otoczenia, jak i wewnątrz miasta oraz na całokształt działań podejmowanych w mieście. Jako organ planujący i zarządzający odpowiedzialny jest za wdrożenia i przebieg działań podejmowanych na danym obszarze. Rola władzy lokalnej „wyraża się także w komunikowaniu się z otoczeniem przez zachowanie i podejmowane działania, a także środki wizualnej identyfikacji miasta”3. W procesie kreowania i definiowania tożsamości miasta zakłada się spełnienie następujących założeń:4 ——należy wskazywać i podkreślać cechy charakterystyczne dla miasta, które stanowią o jego istocie, ——należy wskazać i podkreślić cechy, które odróżniają miasto od innych, ——należy stale eksponować w czasie wybrane i wskazane we wcześniejszym etapie cechy miasta co zapewni odpowiednią dbałość o kreowanie wyraźniej jego tożsamości. Tożsamość miasta kształtowana jest przez pewne elementy niezmienne, będące kręgosłupem — szkieletem dla innych jej składowych, oraz teraźniejszej lub zakładanej pozycji miasta. Szkielet tożsamości powinny stanowić elementy stałe, charakterystyczne dla miasta, których zmiana w czasie jest niemożliwa np. rodowód historyczny, dziedzictwo kulturowe, dziedzictwo materialne, położenie miasta, warunki przyrodnicze itp. Elementami zmiennymi kształtującymi tożsamość są jej kulturowo-socjologiczne składniki, cele miasta, potencjał intelektualny, zlokalizowany kapitał, sytuacja rynkowa, kultura organizacyjna a także promocja wewnętrzna i zewnętrzna miasta itp. Założyciele Fundacji Ulicy Piotrkowskiej5 zagadnienie tożsamości definiują jako zespół cech charakterystycznych dla danego miasta. Miasto ma bardzo złożoną strukturę, a pojęcia je opisujące powinny odnosić się do wielu możliwych do opisania i nazwania elementów je tworzących. Pojęcia te powinny zatem opisywać tkankę materialną (domy, ulice, zieleń, również uwarunkowania geograficzne i przyrodnicze itd.) jak i wszystko to, co odnosi się do ludzi tworzących społecznie miasto (zależności socjologiczne, emocjonalne, kulturowe), więc to co tworzy sferę niematerialną.6 Tożsamość miasta jest czymś istniejącym i obiektywnym, jest również „prawdą tego miasta”7. Na tożsamość składa się historia danego miejsca i współczesność. Sens tożsamości odnajduje się 3 A. Łuczak, Istota tożsamości…, op.cit., s. 46–53. 4 Tamże. 5 Fundacja Ulicy Piotrkowskiej powstała w roku 1990. Skupia architektów, plastyków i przedsiębiorców. Jednym z jej celów jest przemiana ulicy Piotrkowskiej w ścisły, centralny deptak i wypromowanie jej jako nowoczesne centrum miasta z jednoczesnym zachowaniem historycznego i kulturowego dziedzictwa, źródło: http://www.piotrkowska.pl/ofundacji.htm. 6 Fundacja Ulicy Piotrkowskiej, Tożsamość Łodzi, Łódź 2005, źródło: http://www.piotrkowska.pl/ dokumenty/tozsamosclodzi.pdf. 7 M. Janiak, Zbudź w sobie Łódź. Tożsamość, co to jest i jak się odnosi do miasta, jakim jest Łódź, źródło: http://www.piotrkowska.pl/dokumenty/artykul2.pdf. Tożsamość Łodzi, czyli o prawdzie tego miasta 219 przez niekończącą się artykulację, czyli przez stałe eksponowanie w czasie wybranych cech miasta.8 Stworzenie i wprowadzenie do społecznej świadomości definicji tożsamości miasta, która zawiera prawdę o danym miejscu i obala nieprawdziwe i złe mity, tworzy pozytywną hierarchię ważności w podejmowaniu decyzji i — jak twierdzą twórcy Fundacji Ulicy Piotrkowskiej — „może odwrócić negatywne procesy dezintegracyjne zachodzące w mieście”9. Określenie tożsamości Łodzi powinno posłużyć, więc również do zmiany świadomości Łodzian i w konsekwencji — zmiany wizerunku miasta przede wszystkim w oczach jej mieszkańców. Powinno również stanowić fundament realizacji strategii promocji wewnętrznej, jak i zewnętrznej miasta oraz województwa, jak również powinno być punktem wyjściowym i stanowić „ramy” dla decyzji inwestycyjnych, planistycznych i dla tworzenia programów rozwoju miasta.10 Warto także zwrócić uwagę na podkreślany przez specjalistów fakt, iż spójna i pozytywna definicja tożsamości Łodzi byłaby korzystna dla regionu i województwa łódzkiego, rozpatrując to z punktu widzenia prostego skojarzenia „dobra stolica — dobry region”. Tożsamość określana jest także jako „poczucie przynależności do miejsca, narodu, czy kultury”, oraz jako „ekspresje osobowości mieszkańców” danego obszaru.11 Dla miasta ważny jest wybór przestrzeni i jego tożsamości, a przez to określenie barier przestrzennych „zapewniających krystalizację wartości nadrzędnych, to jest przyjęcie zasady jakościowego, a nie ilościowego wzrostu”.12 Każde miasto ma swoją tożsamość. Jest ona mniej lub bardziej określona, ale zawsze jest. Łódź jest miastem, więc i ona ma swoją tożsamość, z czego wynika, że nie jest „nijaka”. Na tą tożsamość składa się: miejsce — środowisko i jego natura, społeczność, historia, kultura.13 We współczesnych europejskich dyskusjach o rewitalizacji istnieje opinia, że uznanie tożsamości danego miejsca jest warunkiem koniecznym i niezbędnym w procesie odnowy miast. 2. Fenomen Łodzi 2.1. Wyjątkowo dynamiczny rozwój — ewenement w skali europejskiej Największy rozkwit i wzrost Łodzi, która w konsekwencji stała się wielkim, drugim co do wielkości miastem w kraju, miał miejsce w XIX w. Swój rozwój zawdzięcza ona przemysłowi włókienniczemu, a swoją lokalizację R. Rembielińskiemu i S. Staszicowi, którzy zdecydowali się w miasteczku rolniczo-handlowo-rzemieślniczym, jakim była Łódź do lat dwudziestych XIX w., urządzić 8 K. Piątkowska, Być obecnym, Kronika miasta Łodzi nr 1/2006, s. 83–135. Ulicy Piotrkowskiej, Tożsamość…, op.cit., źródło: http://www.piotrkowska.pl/dokumenty/tozsamosclodzi.pdf. 10 Fundacja Ulicy Piotrkowskiej, Tożsamość…, op.cit., źródło: http://www.piotrkowska.pl/dokumenty/tozsamosclodzi.pdf. 11 Z. Bać, Magiczność miejsca, Kronika miasta Łodzi nr 1/2006, s. 147–173. 12 Tamże. 13 M. Wiśniewski, Materia tożsamości i tożsamość materii, Kronika miasta Łodzi nr 1/2006, s. 37–45. 9 Fundacja 220 Ewa Boryczka osadę włókienniczą. W pierwszym okresie uprzemysłowienia głównym czynnikiem rozwoju Łodzi była prowadzona tam produkcja bawełniana. W 1822 roku do osady Nowe Miasto przybyli pierwsi osadnicy. Ewenementem w skali europejskiej, a nawet światowej była, dynamika rozwoju gospodarczego i ludnościowego tego miasta. W kolejnych latach, aż do 1914 roku przyrost liczby ludności mieszkańców Łodzi był niezwykle dynamiczny. Było to zjawisko o skali nieporównywalnej z żadnym innym ośrodkiem miejskim w Europie. W czasie 94 lat, czyli od 1820 do 1914 roku, liczba mieszkańców zwiększyła się 623 razy, tj. z 767 osób do 477 862.14 W okresie szczególnego wzrostu produkcji przemysłowej, który miał miejsce w latach 1850–1900, w innych dużych ośrodkach przemysłowych w Wielkiej Brytanii liczba mieszkańców zwiększyła się dwukrotnie w Glasgow (z 389 tys. do 762 tys.), ponad pięciokrotnie w Manchesterze (z 98 tys. do 544 tys.) a w Łodzi osiemnastokrotnie (z 15 565 do 283 206). Ta łódzka specyfika rozwoju daje się porównać jedynie z miastami amerykańskimi, często określanymi mianem „miast-grzybów”, które — jak przenośnie się mówi — wyrosły w ciągu jednej nocy z niczego.15 2.2. Największy zachowany zespół eklektycznej zabudowy wielkomiejskiej Łódź jest współcześnie największym zachowanym zespołem eklektycznej zabudowy wielkomiejskiej w Polsce. Posiada największe także w Europie zachowane kompleksy poprzemysłowo-fabrykanckie. Łódź początkowo rozwijała się wzdłuż głównej ulicy miasta — Piotrkowskiej, gdzie powstawały najbardziej reprezentacyjne kamienice, pałace i gmachy użyteczności publicznej. Większość miasta podzielona była w tym czasie obszarowo na enklawy, które należały do poszczególnych fabrykantów. W tych zespołach zabudowy dominowały fabryki i powiązane z nimi rezydencje właścicieli. Obok nich z czasem pojawiały się kolonie domów dla robotników.16 Łódź pod tym względem można porównywać jedynie do miast Wielkiej Brytanii takich jak Manchester i Glasgow, z tą różnicą, że tam z dużej ilości wspaniałych obiektów pozostało tylko zaledwie 40%. Reszta została uznana za niewartą uznania i wyburzona, choć później tego żałowano. Kiedy Manchester był metropolią przemysłu bawełnianego w Europie, Łódź liczyła niespełna 800 mieszkańców. Jednak już pół wieku później wznoszono tutaj fabryki porównywalne z tymi w Wielkiej Brytanii, z takim samym wyposażeniem. Łódź osiągnęła wówczas poziom europejski, nie ustępując w niczym potężnemu Manchesterowi. Nazywana jest także czasami „polskim Manchesterem”, a wzniesione zespoły fabryczno-rezydencjonalne porównywane są do tych najwspanialszych przykładów z terenu Europy Zach. wpisanych na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. 14 M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas Wpływ wielonarodowego dziedzictwa kulturowego Łodzi na współczesne oblicze miasta, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s. 5–12. 15 Tamże. 16 Tamże. Tożsamość Łodzi, czyli o prawdzie tego miasta 221 2.3. Wielonarodowy i wielokulturowy rodowód W wielonarodowościowej i wielokulturowej Łodzi w symbiozie mieszkali Żydzi, Polacy, Niemcy i Rosjanie17, którzy wspólnie tworzyli miasto. To wielonarodowe dziedzictwo stanowi niepowtarzalny dowód, na otwartość jaką charakteryzowała się ta część ziem polskich. To tutaj przez dziesięciolecia współżyły narodowości i przedstawiciele różnych religii, które w innych częściach Polski i świata zwalczały się nawzajem od wieków. Ówcześni Łodzianie w osobie reprezentującej inną narodowość czy też wyznanie lub religie nie widzieli kogoś obcego czy też wrogiego, lecz co najwyżej „innego”.18 Łódź w dziejach tolerancji polskiej stanowi wyjątkowe zjawisko. Zaliczenie jej w poczet miast fabrycznych, umożliwienie przedsiębiorczym imigrantom tworzenie własnej i miejskiej przyszłości, wspólny start dla nich wszystkich, wreszcie odpowiedzialność za przestrzeń, w której funkcjonowali, powodował wytworzenie się nowej specyficznej koegzystencji narodowej i wyznaniowej. Twórcy Łodzi — imigranci przemysłowi mieli tutaj wspólny start i wszyscy takie same możliwości. Warunki stworzone im przez władze Królestwa Polskiego zachęcały do inwestowania i solidnej pracy. Na tym terenie „ziemi obiecanej” liczyła się dziś tak modna i ceniona pracowitość, przedsiębiorczość, szybkość podejmowania decyzji, konkurencyjność, dynamizm, a pochodzenie, czy wyznanie nie odgrywało większej roli.19 Kiedy w całej Polsce liczyła się tylko walka o wolność, a bohaterem był tylko ten kto przeciwstawił się okupantom, lub oddał życie w walce, tutaj robiono interesy, kwitł kapitalizm. Tu dominowały jednostki, ważna była konkurencyjność, przedsiębiorczość, umiejętność podejmowania ryzyka. Łódź pod wieloma względami była miastem wyjątkowym, szczególnie w XIX i na początku XX wieku. Przede wszystkim na tym niewielkim obszarze miasta żyło obok siebie kilka narodów, kilka kultur oraz kilka religii i wyznań. Z konieczności, żyjąc obok siebie funkcjonowali tutaj katolicy i protestanci, prawosławni i żydzi, a także mariawici i mahometanie. „Na ulicach mijali się luteranie i baptyści, żydzi ortodoksyjni i postępowi. Mariawici pracowali w fabryce luteranina, a ten ostatni fundował ołtarze w kościele katolickim. Łacinnik projektował cerkiew prawosławną, a Żyd finansował wzniesienie świątyni katolickiej dla pracowników zatrudnionych w jego fabryce. Z kolei luteranie leczeni byli w szpitalu prowadzonym przez baptystów, a kalwiniści i mariawici rozdawali 17 Jeszcze w 1820 roku, kiedy ówczesna Łódź była miasteczkiem rolniczo-handlowo-rzemieślniczym liczba mieszkańców wynosiła 767 osób (65% katolików, 33% żydów, 1,6% protestantów). Na początku 1918 roku miasto liczyło niespełna 342 tys. mieszkańców (katolicy 47,6%, żydzi 40,1%, protestanci 11,4%, inne 0,9%). W przeddzień wybuchu II wojny światowej w 1939 roku Łódź liczyła niemal 680 tys. mieszkańców (57,1% stanowili Polacy, 33,8% Żydzi, 8,8% Niemcy oraz 0,3% inni). „Łódź zawsze była inna. Jej europejska kariera zadziwiała współczesnych i potomnych. Bezprecedensowe dzieje tego miasta, jego rozwój ekonomiczny, tworzenie się rodzimych elit, autentyczny radykalizm społeczny oraz rzekoma rewolucyjność jej mieszkańców może być asumptem do dumy. Także współistnienie narodowe i wyznaniowe.” M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas Wpływ wielonarodowego…, op.cit., s. 19. 18 M. Budziarek, Tolerancja Łódzka — fenomen Łodzi czy mit?, źródło: http://www.uml.lodz.pl/index.php?menu2=2&zapytanie=2,02,05,07. 19 Tamże. 222 Ewa Boryczka darmowe posiłki głodnym katolikom. Społeczeństwo tego właśnie tygla narodowościowego i religijnego budowało Łódź fabryczną, później wielką metropolię przemysłową, w końcu jeden z najważniejszych ośrodków przemysłowych II Rzeczypospolitej. Kres wyjątkowości miasta wielowyznaniowego nastąpił w trakcie trwania II wojny światowej.”20 2.4. Najdłuższa ulica handlowa Europy Łódź nie jest jedynym przypadkiem, w którym miasto stara się walczyć ze swoim negatywnym wizerunkiem, brakiem określonej tożsamości. Wiele okręgów przemysłowych Europy ma ten sam problem. W Łodzi, gdzie nie zdążyły się ukształtować tradycje rynku jako głównego placu miasta — miejsca spotkań i ważnej przestrzeni publicznej w powszechnej świadomości wykształciło się poczucie wyjątkowego znaczenia ulicy Piotrkowskiej. Jednak przy próbach zmiany negatywnego obrazu miasta zapomina się, że wymiernikiem piękna nie jest istnienie średniowiecznej starówki, bądź zamku, malowniczego starego placu — rynku, lecz tutaj wyjątkowość i piękno Łodzi wyrażone jest w koncentracji i wysokim stopniu zachowania budynków, pałaców, willi, zespołów fabryczno-rezydencjonalnych, a nawet samych fabryk w centrum miasta. Jednak funkcjonujący stereotyp mówiący o tym, że miasta posiadające wspaniałe starówki, historyczne place i rynki, z zamkami itp. obiektami są godne uwagi i obejrzenia powoduje takie paradoksy jak w Łodzi, gdzie takie rynki na siłę stara się stworzyć, twierdząc, że zbudowanie go podniesie prestiż miasta, i jest on potrzebny i nieodzowny w strukturze miasta. Jednakże w praktyce może okazać się to tylko iluzją. Łódź posiada coś bardziej wyjątkowego co chyba zawsze pełniło rolę rynku, placu, gdzie zawsze spotykali i spotykają się łodzianie — ulicę Piotrkowską — najdłuższą ulicę handlową w Europie. Łódź — zabytek w skali światowej tzn. niezwykłe zespoły fabryczne, pałace, wille fabrykanckie oraz cały układ śródmiejskiej zabudowy mieszkaniowej — kamienice, podwórka i układ ulic. 21 To wszystko wspólnie stanowi najważniejszą wartość realnie wyróżniającą to miasto na mapie świata. 22 Łódź ma szanse zaistnieć na liście światowego dziedzictwa kulturowego. Została ona stworzona przez cztery narodowości, współistniejące ze sobą, jednak nie tworzące nigdy wspólnej i jednolitej społeczności. Zbyt krótki był okres ich koegzystencji, aby stworzyły wspólnotę. Narodowości współpracujące ze sobą, tworzące Łódź odeszły w konsekwencji działań II wojny światowej. Przerwało to ciągłość ewolucji społeczeństwa Łodzi. 20 M. Budziarek, ...stanowili jedno, Łódź. Miasto czterech kultur, Łódź 2003, s. 79. Janiak, Zbudź w sobie Łódź. Złe podwórka, bramy, strychy i fabryki, źródło: http://www.piotrkowska.pl/dokumenty/artykul1.pdf. 22 Tamże. 21 M. Tożsamość Łodzi, czyli o prawdzie tego miasta 223 3. Dlaczego Łódź nie ma określonej tożsamości? Łódź, choć jest miastem stosunkowo młodym, może pochwalić się wspaniałymi i unikatowymi zabytkami architektury XIX-wiecznej, wyjątkowością zabudowy fabrycznej, dużymi i interesującymi kompleksami poprzemysłowymi. Dzisiejsza Łódź, pomimo swojej niekwestionowanej wyjątkowości, zmaga się jednak z wieloma problemami. Jest ona szczególnie zdezintegrowana pod względem świadomościowym. Negatywny wizerunek miasta w oczach jej mieszkańców potwierdzony przeprowadzonymi badaniami, a także pewne negatywne stereotypy23 o tym mieście mają swoje uwarunkowania historyczne. Łódź nie ma określonej swojej tożsamości, a wśród społeczeństwa panuje mit o jej szarości i bylejakości. Warto zastanowić się jakie są powody takiego stanu rzeczy. 3.1. Utrata mieszkańców Łódź w okresie zaledwie niespełna 30 lat w XX wieku dwa razy utraciła większość swoich mieszkańców (1914–1918, 1939–1945). Te wydarzenia przerwały procesy ewolucji społeczeństwa oraz tworzenia się tradycji w tym mieście. Analizując historię rozwoju miast, można zauważyć pewną prawidłowość, iż bardzo często najeźdźcy i nowa przybyła do danego miejsca ludność nie szanowała zastanego tam dziedzictwa materialnego. Najeźdźcy burzyli i grabili napotkane miasta, budowali wszystko od nowa i nie utożsamiali się z zastanymi miastami dopóki nie zrobili z nich „swoich”. Łódź dwa razy straciła większość swoich mieszkańców, a nowo przybyła ludność zupełnie nie związana z miastem nie troszczyła się i nie troszczy zbytnio o zastane dziedzictwo. Pierwszy dramatyczny w historii miasta spadek liczby jego mieszkańców miał miejsce w latach 1914–1918. Na przełomie 1914 i 1915 roku większość łódzkich zakładów przemysłowych została zamknięta. Wywołało to masową emigrację ludności w poszukiwaniu pracy i środków do życia. Znaczna liczba zamożniejszych łodzian również opuściła miasto po zniszczeniu przez Niemców Kalisza. Przybyłe wojska niemieckie do Łodzi w okresie 1916–1918 dokonały grabieży łódzkiego przemysłu. Straty w przemyśle w tym czasie wyniosły ok. 200 mln rb, a liczba ludności zmniejszyła się z 600 tys. w 1914 roku do 342 tys. w 1918. Spadek wyniósł, aż 43% w ciągu zaledwie 4 lat. W kolejnych latach, aż do wybuchu II wojny światowej znów liczba ludności Łodzi systematycznie rosła osiągając w 1939 roku liczbę 672 tys. mieszkańców. 24 Drugi, i jednocześnie wyjątkowo dramatyczny ubytek liczby mieszkańców miasta nastąpił w skutek działań niemieckich podczas II wojny światowej. Liczba mieszkańców Łodzi w tym czasie ze stanu 680 tys. z dnia 1 września 1939 roku 23 Stereotyp — (picture in our head) — W. Lippmann — za: E. Szkarłat, Miasto w świadomości młodzieży, Kronika miasta Łodzi nr 1/2006. Cechą istotną stereotypów jest ich niezgodność z rzeczywistością oraz wyjątkowa trwałość. Stereotypy percepcyjne posiadają zdecydowanie negatywną wartość poznawczą. Istnienie negatywnych stereotypów jest związane często z „kompleksem gorszego miasta”, co zdecydowanie utrudnia przełamanie negatywnej opinii i budowanie jego prestiżu. 24 M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytla, Wpływ wielonarodowego…, op.cit., s. 15. 224 Ewa Boryczka zmniejszyła się do 362 tys. w dniu 10 grudnia 1944 roku. Przy czym należy zwrócić uwagę, iż obszar miasta przez okupanta został w tym czasie zwiększony. Natomiast według szacunku Wydziału Statystycznego Zarządu Miejskiego w Łodzi, 19 stycznia 1945 roku, tj. w dniu wyzwolenia miasta, w jej dawnych granicach, sprzed rozpoczęcia wojny mieszkało ok. 250 tys. osób, co stanowi jedynie 37% mieszkańców ze stanu z dnia rozpoczęcia wojny. Należy również zaznaczyć, iż w tej liczbie ujęci są również Niemcy, którzy przybyli na teren Łodzi od końca 1939 roku. 25 Według niektórych danych przyjmuje się, że Łódź w okresie trwania II wojny światowej straciła ok. 80% mieszkańców. Wskutek zorganizowanej eksterminacji wymordowanych zostało prawie 200 tys. Żydów oraz kilkadziesiąt tysięcy Polaków. Poza tym kolejną przyczyną spadku liczby ludności Łodzi była ucieczka znacznej ilości polskich mieszkańców do Generalnej Guberni, a także masowy wywóz do obozów koncentracyjnych i na roboty przymusowe do III Rzeszy. W tym czasie zanotowano także znaczny wzrost śmiertelności spowodowany nędzą, niedożywieniem i chorobami, oraz znaczny spadek przyrostu naturalnego. Po II wojnie światowej Łódź została zasiedlona przez słabo wykwalifikowaną ludność w znacznej części pochodzącą z okolicznych wsi, która nie miała w sobie tradycji miejskich — życia w mieście, wielopokoleniowej tradycji, ani poczucia wartości życia w mieście. Dramat będący wynikiem II wojny światowej, a także nowy ustrój społeczno-gospodarczy budowany w okresie powojennym spowodowały przerwanie rodzących się lokalnych tradycji. W wyniku działań wojennych cztero narodową i cztero kulturową społeczność Łodzi sprowadzono do jednej — polskiej. Historia wielkomiejskiej Łodzi nie zdołała wykształcić silnych związków mieszkańców z miastem, ani elit tworzących takie wartości. 3.2. Okres powojenny — dezintegracja świadomościowa W okresie powojennym w wyniku działań propagandowych doprowadzono do dezintegracji świadomościowej społeczeństwa oraz do dezintegracji przestrzennej. Działania te nie budowały poczucia dużej wartości miasta u jej mieszkańców. Historyczne centrum Łodzi traktowane było jak pozostałość znienawidzonego przez komunistów kapitalizmu. Natomiast negatywny wizerunek Łodzi przejawiający się w postrzeganiu jej jako szarej, byle jakiej, robotniczej został zakorzeniony nie tylko w świadomości jej mieszkańców, ale także w całym kraju. Unicestwiono wcześniej funkcjonujący etos ziemi obiecanej. Przedstawiano ją jako siedlisko tandety i to co w niej zostało traktowano jako spadek po „złym” kapitalizmie. To socjalizm miał pomóc biednej Łodzi. To wtedy wybudowano słoneczne osiedla z wielkiej płyty. Zaistniała sytuacja nakazała niejako z dumy bycia łodzianinem wstydzić się swojej „Małej Ojczyzny”26. Ci, którzy mogli bronić prawdy o Łodzi odeszli, niewielu pozostało takich, których korzenie były w tym mieście. Ludzie, którzy osiedlili się tutaj po wojnie, nie znali tego co działo się tu wcześniej, nie znali historii. Tych przybyszów M. Janiak określa „mentalnie bezbronnymi”, gdyż wmówiono im, że miasto ich jest szpetne, uwie25 M. 26 M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytla, Wpływ wielonarodowego…, op.cit., s.15. Janiak, Zbudź w sobie Łódź. Złe podwórka…, op.cit. Tożsamość Łodzi, czyli o prawdzie tego miasta 225 rzyli i miasto ich stało się jeszcze brzydsze. 27 Okres socjalizmu charakteryzował się również lekceważeniem wartości historycznej tkanki Łodzi, politycznymi doktrynami rozwoju budownictwa, rozwojem miasta na zewnątrz28, i „jednowymiarową modernistyczną świadomością architektów” i urzędników. Przez cały ten czas nie dbano o stan w jakim znajdowała się miejska tkanka centrum. Nie starano się o poprawę jej standardu. Również upaństwowienie nie sprzyjało „dbaniu o swoje”. Stan ten doprowadził do dezintegracji przestrzennej miasta, gdzie można wyróżnić zaniedbane historyczne centrum w granicach kolei obwodowej (na jej przeciwległych końcach dwa duże kompleksy zabudowy fabryczno-rezydencjonalnej Księży Młyn i zespół Izraela Poznańskiego dziś znany pod nazwą Manufaktura) oraz dookoła jakby porozrzucane dzielnice budowane z wielkiej płyty. Niestety dziś jest podobnie. Łódź w rozumieniu społeczeństwa nadal jest niedoceniona. Świadomość wartości naszego miasta pozostaje zdaje się być nadal tylko elitarna. Przyczyną tego może być wciąż brak wiedzy o mieście wśród mieszkańców, który prowadzi do niezrozumienia Łodzi. A przecież brak zrozumienia miejsca, czy sytuacji jest dużej mierze przyczyną braku akceptacji. 3.3. Porównywanie Łódź jest wielokrotnie porównywana z wieloma ośrodkami, z którymi nie ma nic wspólnego. W zestawieniu z ośrodkami miejskimi np. kulturalnymi jakimi są Kraków, Warszawa z wielowiekową tradycją, wypada bardzo słabo, co w konsekwencji powoduje, iż wizerunek miasta zamiast poprawiać się to pogarsza się. Łódź można porównywać jedynie z miastami o podobnej strukturze i historii np. Manchester, Glasgow (Wielka Brytania) i tutaj właśnie okazuje się, że Łódź zajmuje o wiele lepszą pozycję. 3.4. Powszechność i bliska perspektywa historyczna Powszechność istniejących w Łodzi pozostałości po okresie przemysłowym (fabryki, zespoły fabryczno-rezydencjonalne, pałace, wille, zespoły urbanistyczne itp.), co stanowi jej wyjątkowość, w opinii społeczeństwa miasta nie tworzy poczucia jej wartości jako zabytku. Tereny zakładów przemysłowych stanowią 20% historycznego centrum Łodzi jednak bliska perspektywa historyczna powoduje, że otaczające mieszkańców zabytki postrzegane są jak zaniedbana niedawna przeszłość i nie są szanowane. 27 Grupa urząd miasta — W. Adamiak, Z. Bińczyk, M. Janiak, W. Saloni-Marczewski. Grupa powstała pod koniec lat 70-tych XX w. w Łodzi. Inicjowała różne działania na rzecz Łodzi i ul. Piotrkowskiej. 17.05.1981 r. dzięki inicjatywie tej Grupy na ul. Piotrkowskiej 164 powstał „Pomnik Kamienicy”. 28 Obszar miasta po 1939 roku został powiększony czterokrotnie przy jedynie 15% wzroście liczby mieszkańców. 226 Ewa Boryczka 4. Dlaczego Łodzi potrzebne jest określenie tożsamości? 4.1. Dezintegracja świadomościowa Każde miasto nawet o zdegradowanej tożsamości ma swój własny wizerunek. Konstrukcja wizerunku miasta ma dwa wymiary. Jeden wewnętrzny, który odnosi się do obrazu miasta ukształtowanego wśród jego mieszkańców. Drugi zewnętrzny — to obraz miasta odbierany przez ludzi z zewnątrz. Studenckie Koło Naukowe Gospodarki Przestrzennej „Spatium” przeprowadziło w 2005 r. badania dotyczące wizerunku Łodzi w oczach studentów łódzkich uczelni wyższych. Wśród wydarzeń, które mają miejsce w Łodzi najczęściej wskazywanym przez ankietowanych był Festiwal Dialogu Czterech Kultur (36%), jednak gdy zapytać przeciętnego łodzianina skąd nazwa tego festiwalu, i jakich kulturach mowa, to o odpowiedź prawidłową niestety gorzej, gdyż zakłopotany nie potrafi ich wskazać. Za podstawowy symbol Łodzi ankietowani uznali ulicę Piotrkowską (87%), pałac Izraela Poznańskiego kojarzony dziś jako Manufaktura (40%), puby łódzkie (21%), Księży Młyn (20%), Centrum Zdrowia Matki Polki (19%), Galeria Łódzka (15%). 29 Można stwierdzić, iż skojarzenia studentów odnoszą się bardziej do przeżywanego „tu i teraz” niż do historii Łodzi. Za cztery główne atuty miasta ankietowani uznali: położenie geograficzne, sąsiedztwo miasta stołecznego, dostępność komunikacyjną, wykwalifikowaną kadrę pracowniczą. Niestety słabo ocenili aktywność obywatelską, która w Łodzi przejawia się swoistą znieczulicą, brakiem zainteresowania miastem i tym co się w nim dzieje, brakiem zaangażowania i zainteresowania w procesy decyzyjne dotyczące Łodzi. Zaledwie 5% ankietowanych zadeklarowało chęć pozostania w Łodzi po zakończeniu studiów, i aż 41% stwierdziło, że „raczej zostanie” lub jest „pewny, że nie zostaje”, co może świadczyć o słabej identyfikacji tej grupy z miastem, bądź o jej zupełnym braku.30 W latach 2000–2001 wśród młodzieży maturalnej przeprowadzono badania w zakresie percepcji i poczucia więzi młodzieży z miastem.31 Ankietowali najczęściej jako cechy wyróżniające miasto wskazali ulicę Piotrkowską (19%), oraz najlepsze puby (6%). Zatrważające jest jednak to, iż drugim najczęstszym wskazaniem jest to, iż w Łodzi brak cech wyróżniających to miasto (7%). Wskazywane przez respondentów cechy wskazują na nienajlepszą znajomość własnego miasta. W Polsce, najczęściej pojawiającą się dodatnią kategorią skojarzeń z miastem jest dziedzictwo kulturowe. Łódź jednak stanowi tutaj wyjątek, gdyż według respondentów poza ulicą Piotrkowską nie ma w mieście innych wartości kulturowych, zabytkowych czy historycznych. „Świadomość istnienia cech wspólnych, odróżniających od mieszkańców innych miast, wśród badanej gru29 K. Mrowińska, M. Wilk, P. Pawłowski, Wizerunek miasta — główny warunek oceny jego funkcjonowania. Rozwój miast i regionów w procesie integracji europejskiej, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2006. 30 Tamże, s. 121. 31 E. Szkarłat, Miasto w świadomości młodzieży, Kronika miasta Łodzi nr 1/2006, s. 107–120. Tożsamość Łodzi, czyli o prawdzie tego miasta 227 py łódzkiej młodzieży jest niewielka. Wskaźnik twierdzących, że takie różnice istnieją, jest w Łodzi w porównaniu z innymi miastami najniższy i wynosi 19%.”32 Wśród cech charakterystycznych mieszkańców licealiści wymienili: „są obciążeni robotniczą przeszłością”, „ nie lubią swojego miasta”, „zazdroszczą innym miastom historii”, „mają kompleks niższości”. „Negatywne stereotypy percepcyjne Łodzi, pełnią niekorzystną rolę w kształtowaniu relacji z miastem i budowaniu jego prestiżu. Utrudniają one kształtowanie poczucia tożsamości, identyfikacji z miejscem i mieszkańcami, wpływają na postawę wobec miasta w tym również na decyzje migracyjne.”33 Brak poczucia wartości miasta, wizerunek miasta gorszego jest jedną z istotnych przyczyn niedorozwoju, a przede wszystkim trwonienia i marnotrawienia szans rozwojowych tak jak ma to miejsce właśnie na terenie Łodzi. Wśród mieszkańców Łodzi brak poczucia dumy z bycia łodzianinem. Brakuje udomowienia, personalizacji, identyfikacji z miastem, a ponieważ ludzie nie potrafią być osobowo lojalni ich stosunek do miasta jest raczej obojętny. Tutaj kulturą założycielską była kultura fabrykancka, ignorowana i lekceważona systematycznie od dziesiątków lat. Problem Łodzi polega na braku określonej tradycji w skutek „wymiany” ludności w okresie I i II wojny światowej procesy tworzące łódzką tradycję zostały przerwane. Pomijane były także sfery kultury jak nauka, elity przemysłowe, kontakty międzynarodowe, sztuka i architektura.34 „Te kategorie są dla ludzi bardzo atrakcyjne i może należałoby zainicjować je na nowo, na większą skalę. Ich wprowadzenie może nadać im statusu znanych łódzkich ceremonii, z którymi mieszkańcom łatwo będzie się identyfikować.”35 Jednak w Łodzi do tej pory nie spróbowano określić i zbudować na nowo tradycji. Socjalizm przez dziesiątki lat unicestwiał „fabrykanckość” miasta, zastępując ten wizerunek robotniczym etosem. Miasto robotnicze jak nazywano Łódź to mało, stworzono obraz miasta kobiecego, a co za tym idzie podrzędnego, biernego, nierównoprawnego przez tzw. umniejszoną tożsamość, która jest kobietom w naszym społeczeństwie nadal przypisywana.36 Symbole, jak twierdzą badacze, odróżniają nas od innych, one określają miasto i są fundamentem tożsamości. W Łodzi brak jest określonych symboli identyfikujących miasto. Nie było tutaj nigdy kultury ludowej, która w innych miastach jest dziś chętnie przywoływana i eksponowana. „Brakuje nieustannej i odnawialnej inscenizacji łódzkiej tożsamości. W przypadku tego miasta jej odgrywanie ma charakter przypadkowego procesu zależnego od umiejętności i chęci aktorów, kontekstu i sposobu jego interpretacji przez publiczność.”37 Jednym z głównych problemów rozwoju województwa łódzkiego jest negatywny wizerunek stolicy województwa łódzkiego, jak czytamy „bardzo ważnym warunkiem, jaki należy spełnić, by stworzyć szansę dla dynamicznego rozwoju stolicy województwa, a w konsekwencji całego regionu, jest intensywna praca nad zmianą negatywnego wizerunku Łodzi. Zadania tego powinny się podjąć 32 E. Szkarłat, Miasto w…, op.cit., s. 107–120. 34 K. Piątkowska, Być obecnym, Kronika miasta Łodzi nr 1/2006, s. 83–135. 33 Tamże. 35 Tamże. 36 Tamże. 37 Tamże. 228 Ewa Boryczka wspólnie wszystkie podmioty odpowiedzialne za kreowanie rozwoju w regionie, stwarzając jasną i kompleksową strategię poprawy wizerunku Łodzi i regionu oraz promocji regionu i jego stolicy.”38 4.2. Dezintegracja przestrzenna Dezintegracja przestrzenna Łodzi polega na niespójności poszczególnych części miasta. Można wyróżnić tutaj spójne historyczne centrum o charakterze wielkomiejskim, które znajduje się w granicach kolei obwodowej, i wybudowane wokół — zdaje się przypadkowo — osiedla mieszkaniowe z tzw. wielkiej płyty. Te dzielnice mieszkaniowe mają dziś charakter suburbiów (Retkinia, Widzew, Olechów, Teofilów). W okresie powojennym poprzez nadmierne rozszerzanie granic miasta, nastąpiło „rozlanie się” miasta („urban sprawl”). Rozbudowa na zewnątrz spowodowała niejako odwrócenie się od centrum i zaniedbanie tkanki tam się znajdującej. 5. Tożsamość Łodzi — program budowania definicji tożsamości Łodzi 2005 Twórcy Fundacji Ulicy Piotrkowskiej świadomi złego i nieprawdziwego wizerunku Łodzi, dezintegracji świadomościowej i przestrzennej miasta oraz wielu innych problemów związanych z podejmowaniem bezsensownych decyzji w mieście zainicjowali proces tworzenia definicji — określania tożsamości naszego miasta. W maju 2005 roku stworzyli i opublikowali założenia programu budowania definicji tożsamości Łodzi zatytułowany „Tożsamość Łodzi”. Zamieścili tam konkretne wytyczne, i podstawy teoretyczne jak również sposób i harmonogram tworzenia definicji tożsamości Łodzi. Trzeba przyznać, iż od roku ten program konsekwentnie i skutecznie realizują. W listopadzie 2005 r. zorganizowali konferencję naukową „Tożsamość miasta — łódzkie wyzwanie” na którą zaprosili specjalistów z wielu dziedzin nauki, przedstawicieli różnych grup zawodowych, środowisk naukowych, organizacji i instytucji działających w Łodzi, studentów łódzkich uczelni, dziennikarzy — wszystkich, dla których Łódź jest ważna. Wygłoszonych zostało wiele ciekawych referatów, przedstawiających różne spojrzenie na miasto. Po owocnych dyskusjach odbyły się spotkania warsztatowe w trzech grupach warsztatowych: rola dziedzictwa materialnego dla tożsamości Łodzi, kulturowo-socjologiczne składniki tożsamości Łodzi, promocja wewnętrzna i zewnętrzna. 38 Główne problemy i tendencje rozwoju województwa łódzkiego, Tom IV, [w:] Diagnoza województwa łódzkiego, Łódź 2005. Tożsamość Łodzi, czyli o prawdzie tego miasta 229 5.1. Rola dziedzictwa materialnego dla tożsamości Łodzi Stwierdzono, iż materialna struktura Łodzi, czyli zachowane w dużej skali elementy charakterystyczne dla XIX-wiecznego miasta przemysłowego, a szczególnie zespoły fabryczne, fabryczno-rezydencjonalne i mieszkaniowe wraz z układem przestrzennym, wyznaczonym siecią uliczną pomiędzy dolinami rzek Jasieni i Łódki jest obszarem dziedzictwa decydującym o tożsamości miasta. Wyjątkowy o bezdyskusyjnej wartości historycznej krajobraz miejski powinien być przedmiotem dumy i podstawą budowania tożsamości — jego kręgosłupem. 5.2. Kulturowo-socjologiczne składniki tożsamości Łodzi Zwrócono uwagę na bardzo niski poziom wiedzy mieszkańców dotyczącej Łodzi, szczególnie w jej pozytywnym aspekcie. Skutkiem tego jest brak zrozumienia, a co za tym idzie także brak akceptacji społecznej dla podejmowanych działań na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego. Stwierdzono także, że nie sprzyja to kreowaniu tożsamości, a także nie buduje związku mieszkańców z miejscem zamieszkania. W zawiązku z tym zwrócono uwagę na konieczność stworzenia lub znalezienia jednoznacznego symbolu miasta, tworzenia „nowej mitologii” i narracji o Łodzi, opracowania scenariuszy świąt i rytuałów łódzkich, których dziś tak brakuje, oraz stworzenia specjalnego programu edukacyjnego. 5.3. Promocja wewnętrzna i zewnętrzna W aspekcie promocji wewnętrznej i zewnętrznej uznano, iż niezbędne jest opracowanie jednoznacznego i nośnego hasła promocji Łodzi, ze szczególnym podkreśleniem słowa „industrial”. 39 Działania promocyjne powinny być skoordynowane i podejmować identyczne treści. Dziś są one skupione wokół bardzo różnych elementów i atutów Łodzi, a podmioty, które je prowadzą nie współpracują ze sobą. Powinno się również wykorzystać współczesny język i pojęcia docierające do różnych grup odbiorców. Podkreślono, iż szczególnie istotną grupą są tutaj młodzi ludzie, i ważne jest, aby wykorzystać pojęcia, które są dziś tak bardzo modne i atrakcyjne, a jednocześnie zakorzenione mocno w historii Łodzi, takie jak: dynamizm, energia, odwaga, samodzielność, skuteczność, przedsiębiorczość, tolerancja, współpraca.40 5.4. Pierwsza definicja tożsamości Łodzi W toku burzliwych dyskusji powstała pierwsza definicja tożsamości miasta: „Industrialny, wielonarodowy i wielokulturowy rodowód buduje tożsamość Łodzi. Jego świadectwem jest dorobek intelektualny oraz zachowa39 Tożsamość 40 Tamże. miasta, Kronika miasta Łodzi 1/2006, s. 7–8. 230 Ewa Boryczka ne i wyjątkowe w skali europejskiej historyczne dziedzictwo materialne. Z dumą podejmujemy obowiązek ich ochrony i kontynuacji w duchu tolerancji, wolności, nowoczesności i twórczej kreacji.” Uczestnicy konferencji uznali, że duma z historii i tego czym jest obecna Łódź jest niezbędna dla jej rozwoju, a powyższe stwierdzenie jest zapisem nadziei, że w niedalekiej przyszłości dzięki działaniom władz i mieszkańców miasta będzie opisywał on stan faktyczny.41 Niezbędne jest tutaj również powołanie niezależnej struktury, która będzie badała w sposób ciągły problem tożsamości Łodzi, i która podejmie próbę wypracowania narzędzi dla wprowadzenia jej w obieg społeczny oraz stworzy i utrzyma rzetelny i interaktywny kontakt z mieszkańcami. Projektowi tej struktury nadano nazwę „Łódzki Warsztat Pozytywnej Tożsamości”42, i zaproszono do udziału w niej wszystkich zainteresowanych tematyką Łodzi. Zakończenie „Łódź jest miastem niełatwych rezultatów, dużo tu zaniedbań z przeszłości, które trudno odrobić. Wymaga rzetelnej i długotrwałej cierpliwej pracy, wymaga więcej, aniżeli obecne pokolenie jej daje... Będę się modlił o to, żeby to miasto było bardziej wytrwałe, bardziej konsekwentne w swoich dążeniach, żeby Łódź była coraz lepsza. By nie była miastem klęski, ani miastem obietnic, ale miastem spełnienia” — ks. Stefan Miecznikowski43. „Łódź to krótka nazwa, która oznacza obfitą treść”. „Miasto to zostało w swej niedługiej historii okręgu przemysłowego ciężko doświadczone. Nie niszczycielską bronią wojenną, jak Warszawa, ale nieprawdą, zwodniczym słowem, niespełnioną obietnicą” — powiedział kiedyś do pracowników wyższych uczelni. „Niełatwo jest odczytać Łódź. Nie wolno jednak rezygnować z tego wysiłku. A może nie jest to trud nazbyt wielki? Czy nie w tym kryje się zagadka Łodzi, iż nie zaznała ona zazwyczaj miłości, na jaką zasługuje, że cierpi na kompleks miasta nieurodziwego(...). Może dlatego jest miastem nieufnym, niedowierzającym, że nie taki musi być jego los. Może potrzebuje człowieka, ludzi, którzy by rozmiłowali się w Łodzi bezkreśnie, złączyli się z nią na dobre i na złe. (...) Może to jest także nasze zadanie: przystroić to miasto w rym, czyli przeobrażać je miłością, na jaką stać poetę, artystę sceny i estrady, kompozytora i wokalistę, człowieka wypowiadającego się pędzlem i dłutem, i wiązaną artystycznie nicią, sprawiedliwego dziennikarza,(...). Może tego Łódź od nas oczekuje?”44 41 Definicje tożsamości, Kronika miasta Łodzi 1/2006, UMŁ, s. 7. Kronika miasta Łodzi 1/2006, UMŁ, s. 9. 43 Gazeta Łódzka, 11.11.1999 r., źródło: http://www.uml.lodz.pl/index.php?menu2=2&zapytanie= 2,04,02,06. 44 Arcybiskup W. Ziółek, Z powitania wygłoszonego podczas wizyty Ojca św. Jana Pawła II 13 czerwca 1987 r., źródło: http://www.uml.lodz.pl/index.php?menu2=2&zapytanie=2,04,02,12. 42 Tożsamość…, Wizerunek miasta w oczach studentów łódzkich uczelni publicznych — podstawy teoretyczne Ewa Boryczka, Tomasz Sulikowski | Uniwersytet Łódzki Wstęp Jednym z przejawów postępującej globalizacji jest proces zanikania granic między państwami, zmniejszanie ich roli i znaczenia. Równolegle z tym procesem zyskują na znaczeniu miasta i regiony. Nasila się konkurencja między poszczególnymi ośrodkami o dostęp do ograniczonych zasobów kapitału, o nowych inwestorów, turystów, itp. W globalizującej się gospodarce miasta i regiony coraz częściej potrzebują i poszukują przewag konkurencyjnych w różnych obszarach ich funkcjonowania.1 W ten sposób miasta stają się aktywnymi uczestnikami rynku światowego, na którym oferują swoje specyficzne produkty i usługi. 2 Kto zatem szybciej zyska przewagę konkurencyjną nad innymi zyska szansę na rozwój.3 Nasilająca się konkurencja staje się, więc wyzwaniem dla jednostek samorządu terytorialnego. Należy podkreślić, że rynek miast i ich produktów nie jest jednak doskonały. Cechuje go skłonność klientów do opierania się przy podejmowaniu decyzji i ocenach na funkcjonujących stereotypach i wizerunku lansowanym przez mass media.4 W związku z tym wzrasta, więc rola marketingu terytorialnego, a pozycjonowanie i rankingowanie miast jest odpowiedzią na społeczną potrzebę oceny podejmowanych działań marketingowych przez władze jednostek terytorialnych. 5 1 T. Markowski, Marketing miasta, [w:] T. Markowski (red.), Marketing terytorialny, PAN KPZK, Warszawa 2006, s. 120. 2 A. Łuczak, Wizerunek jako element strategii marketingowej miasta, [w:] T. Markowski (red.), Marketing terytorialny, PAN KPZK, Warszawa 2006, s. 166. 3 T. Markowski, Marketing...., op.cit., s. 120. 4 Tamże, s. 94. 5 Tamże, s. 120. 231 232 Ewa Boryczka, Tomasz Sulikowski 1. Istota wizerunku miasta Jednym ze sposobów tworzenia przewagi konkurencyjnej jest kreowanie pozytywnego wizerunku miasta. Wizerunek określa sumę poglądów, postaw i wrażeń, jakie osoba lub grupa ma w stosunku do danego obiektu, w tym przypadku miasta. Jest on subiektywną oceną, wyobrażeniem, które niejednokrotnie jest głównym czynnikiem przy podejmowaniu decyzji. Wizerunek jest niematerialną wartością dodatkową miasta.6 Ponieważ często zastępuje obiektywne informacje o danej jednostce to odgrywa on coraz bardziej istotną rolę w osiąganiu przez nią przewagi konkurencyjnej. Wizerunek ma nie tylko skłonić potencjalnych nabywców do podjęcia pożądanych, z punktu widzenia jednostki samorządu terytorialnego decyzji, ale jest też jednym z istotnych warunków, jakie miasta powinny spełnić w celu zapewnienia satysfakcji mieszkańców.7 Rywalizują one nie tyle o zysk, tak jak przedsiębiorstwa, ale konkurują o wysoką jakość życia mieszkańców i rozwój swojego obszaru, przez co starają się jak najlepiej zaspokoić potrzeby mieszkańców. Z tego punktu widzenia istotne jest badanie istniejącego wizerunku, przez co władze lokalne mogą uzyskać informacje o tym czy w opinii mieszkańców dobrze spełniają swoją rolę, a także o tym jak ich działania wpływają na decyzje inwestorów.8 Należy podkreślić także, że wizerunek jest „swoistym głosem wewnętrznym oraz zewnętrznym”9. Wizerunek zewnętrzny miasta jest obrazem odbieranym przez jego otoczenia, poza jego granicami. Zależy on w dużej mierze od tego jak mieszkańcy postrzegają swoje miasto, jak o nim mówią, jak sami się w nim czują, czyli od wizerunku wewnętrznego. Zatem z punktu widzenia obszarów działalności marketingu terytorialnego można wyróżnić: marketing terytorialny wewnętrzny i marketing terytorialny zewnętrzny10. Istotną cechą wizerunku jest jego duża stabilność w czasie, a jego zmiana możliwa jest w dłuższym okresie, poprzez skoordynowane i celowe działania. W związku z tym jakiekolwiek podejmowane działania marketingowe, których celem jest kreacja pozytywnego wizerunku powinny być szczegółowo zaplanowane i kontrolowane. Szczególnie istotne przy funkcjonowaniu negatywnego obrazu miasta jest to, że w pierwszej kolejności należy skoncentrować działania mające na celu przywrócenie mieszkańcom danej jednostki terytorialnej poczucia dumy, z tego 6 A. Łuczak, Wizerunek jako..., op.cit., s. 168. Siemiński, Relacje organów i urzędu gminy z lokalnymi środowiskami opiniotwórczymi w ujęciu marketingowym, „Człowiek i środowisko”, nr 21, 1997, cyt za: M. Sokołowicz, Wizerunek miasta Łodzi w oczach studentów Uniwersytetu Łódzkiego, praca magisterska napisana pod kierunkiem A. Nowakowskiej, Łódź 2003, s. 19. 8 M. Sokołowicz, Wizerunek miasta…, op.cit., s. 19. 9 T. Domański, Skuteczna promocja miasta i regionu podstawowym zadaniem marketingu terytorialnego, [w:] T. Markowski (red.), Marketing terytorialny, PAN KPZK, Warszawa 2006, s. 128. 10 A. Szromnik, Marketing Terytorialny — koncepcja ogólna i doświadczenia praktyczne, [w:] T. Markowski (red.), Marketing terytorialny, PAN KPZK, Warszawa 2006, s. 48. Marketing terytorialny wewnętrzny skierowany jest do wszystkich osób, grup i instytucji związanych z daną jednostką terytorialną. Marketing terytorialny zewnętrzny odnosi się do działań skierowanych poza granice danej jednostki terytorialnej. Działania te mogą tyczyć się adresatów krajowych, wtedy występuj marketing terytorialny zewnętrzny stopnia I (krajowym), bądź adresatów zagranicznych — marketing terytorialny zewnętrzny stopnia II (międzynarodowym). 7 W. Wizerunek miasta w oczach studentów łódzkich uczelni publicznych — podstawy teoretyczne 233 gdzie mieszkają i pracują oraz przywrócenie poczucia zadowolenia z przynależności do grupy, społeczności lokalnej. Dopiero później, po wytworzeniu, pobudzeniu dynamiki wewnętrznej podejmowane są działania kreowania i promocji wizerunku w otoczeniu zewnętrznym. 2. Strategia marketingowa miasta Władze samorządowe powinny zdać sobie sprawę z tego, że wykształcony w świadomości pozytywny wizerunek zewnętrzny powoduje wzmocnienie pozycji miasta na tle innych jednostek osadniczych. Jest on podstawowym warunkiem popularności miasta jako np. docelowego miejsca zamieszkania i pracy, studiowania, spędzenia urlopu czy lokalizacji inwestycji. Badania naukowe potwierdzają, że statystycznie na decyzję zakupu produktu zaledwie w jednej siódmej mają wpływ argumenty racjonalne — obiektywne, i aż w sześciu siódmych oddziałują argumenty irracjonalne — emocjonalne.11 Wynika z tego, że o faktycznej przewadze konkurencyjnej miasta jako produktu, może decydować wytworzony w świadomości odbiorcy subiektywny wizerunek danej jednostki. Aby zatem skutecznie zarządzać tak skomplikowanym organizmem, jakim jest miasto, należy dokładnie zaplanować i kontrolować przyszłe działania. Związku z tym, wyjątkowo istotną rolę pełnią tutaj instrumenty zarządzania strategicznego (m.in. strategia rozwoju, programy sektorowe). Zarządzanie rozwojem miast powinno być aktywnym i kreatywnym kształtowaniem jednostek zgodnie z wyznaczonymi w strategii celami. Niezbędne staje się przy tej okazji również wykorzystanie zarządzania marketingowego. Aby jednak instrumenty marketingowe wykorzystać w efektywny sposób należy wszystkie podejmowane działania promocyjne ująć w spójny program, którego realizacja będzie zmierzała do osiągnięcia wyznaczonych celów. Sformułowanie efektywnej strategii marketingowej, której priorytetowym celem powinno być kreowanie pozytywnego wizerunku miasta jest fundamentem podejmowanych działań. Kreowanie pozytywnego wizerunku wymaga także szerokiego współdziałania między różnymi partnerami. „Choć brak spójnej strategii marketingowej rozwoju miasta i regionu nie wyklucza doraźnych działań promocyjnych, to skazuje je jednak na niską skuteczność.”12 Strategia marketingowa powinna być spójna i wynikać ze strategii rozwoju danej jednostki terytorialnej. 3. Etapy kreowania wizerunku miasta Działania zmierzające do budowy pozytywnego wizerunku danej jednostki terytorialnej, za które odpowiedzialne są władze lokalne powinny przebiegać według sześciu następujących etapów:13 11 Dowling, za: A. Łuczak, Wizerunek jako...., op.cit., s. 168. Domański, Skuteczna promocja…, op.cit., s. 128. 13 Na podstawie: A. Łuczak, Wizerunek jako..., op.cit., s. 171–182. Proponowany schemat elementów, z których składa się strategia budowy wizerunku jest schematem przykładowym. W litera12 T. 234 Ewa Boryczka, Tomasz Sulikowski 1) Analiza stanu wyjściowego. Polega ona na zbadaniu i określeniu istniejącego wizerunku miasta w świadomości różnych grup otoczenia zewnętrzne i wewnętrznego, co jest niezbędne w celu wyznaczenia i kształtowania dalszych działań. Takiego pomiaru dokonuje się głównie za pomocą badań marketingowych, analizy SWOT, a także analizy pozycji wybranych subproduktów miejskich. Ze względu na dużą liczbę grup odbiorców konkretnych subproduktów, a także na bardzo złożony charakter miasta należy wyznaczyć grupę docelową, jednorodną, która zostanie poddana badaniu, w celu określenia aktualnego wizerunku miasta. 2) Wyznaczenie celów dotyczących pożądanego wizerunku. W kolejnym etapie należy dokonać porównania obecnego wizerunku z idealnym, czyli pożądanym oraz określić jego rodzaj14 i kierunek zmian. Wyznaczenie celów promocji15 jest jednym z najważniejszych etapów budowy strategii. Określenie celów (jasnych celów) jest o tyle istotne, gdyż istnieje wtedy pewność, że znacznie trudniej będzie zejść ze ścieżki do nich prowadzącej jak i, co chyba jest najważniejsze, jednostkom samorządowym dokładnie wiadomo, w jakim kierunku powinny zmierzać ich działania. Podczas wyznaczania celów działań promocyjnych należy zwracać uwagę, że powinny być one podporządkowane głównym celom określonym np. w strategii rozwoju, czy strategii marketingowej.16 Idealny obraz miasta powinien wynikać z tożsamości danej jednostki terytorialnej i powinien stanowić wizję miasta, ustaloną przez władze samorządowe i zweryfikowaną przez „grupy systemu wewnętrznego miasta”17, czyli mieszkańców, doradców, ekspertów, naukowców, przedsiębiorców, organizacje, itp. 3) Segmentacja adresatów. Drugim etapem działania jest wybranie, określenie docelowego audytorium. Miasto jest złożonym organizmem, w którym funkcjonuje bardzo dużo różnych grup społecznych — odbiorców. Co za tym idzie wizerunek nie jest kategorią jednorodną i jednoznaczną. Przed przystąpieniem do kreowania określonego wizerunku danej jednostki powinno się określić i zdefiniować docelowych odbiorców dla podejmowanych działań. Mogą to być obecni jak i przyszli petenci, jednostki lub grupy osób. Jest to czynność ważna, gdyż wybór odbiorcy docelowego wpływa na późniejsze etapy budowania przekazu od treści, sposobu jej wyrażenia po kanały jej przekazu.18 4) Pozycjonowanie wizerunku. Kolejnym etapem w kreowaniu wizerunku miasta jest pozycjonowanie, które oznacza planowanie pozycji budowanego witurze przedmiotu można znaleźć różne, bardziej lub mniej rozbudowane metody kompozycji tej strategii. 14 Wyróżniamy trzy rodzaje wizerunku: pozytywny, obojętny i negatywny. 15 „Prowadzenie firmy da się w uproszczeniu zredukować do dwóch zadań: należy ustalić cel i nakreślić plany osiągnięcia tego celu” cyt. z: P. N. Hague, P. Jackson, Badania rynku: zrób to sam, Signum, Kraków 1992, s. 13. 16 T. Sulikowski, Promocja jako narzędzie marketingu terytorialnego, praca magisterska napisana pod kierunkiem A. Nowakowskiej, Łódź 2007, s. 54. 17 A. Łuczak, Wizerunek jako..., op.cit., s. 171. 18 Ph. Kotler, G. Armstrong, J. Saunders, V. Wong, Marketing. Podręcznik europejski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 829. cyt za: T. Sulikowski, Promocja jako…, op.cit., s. 52. Wizerunek miasta w oczach studentów łódzkich uczelni publicznych — podstawy teoretyczne 235 zerunku wśród konkretnej, określonej grupy jego adresatów. Pozycjonowanie ma posłużyć stworzeniu w świadomości tej grupy potencjalnych nabywców takiego obrazu oferowanych subproduktów miejskich, który będzie łatwo odróżniany od konkurencyjnych. Podejmowane działania na tym etapie opierają się na wykorzystaniu instrumentów marketingu-mix. W stosunku do każdej wybranej grupy adresatów może zostać wykreowany specyficzny obraz miasta. Takim przykładem może być wizerunek miasta innowacyjnego, akademickiego czy ekologicznego, który adresowany jest do grupy odbiorców zajmujących się ochroną środowiska.19 5) Wybór instrumentów marketingowych. Właściwa kompozycja instrumentów promocji, czyli inaczej promotion-mix nie charakteryzuje się żadnymi „złotymi zasadami”. Na wybór odpowiednich instrumentów w kompozycji zdecydowany wpływ ma budżet, gdyż na jego podstawie organizacja jest wstanie stwierdzić, czy może przeprowadzić szeroką kampanie promocyjną z wykorzystaniem wszystkich narzędzi, a czy tylko stać ja na zastosowanie jednego z instrumentów promotion-mix. Ponad to decyzja odnośnie wyboru odpowiednich narzędzi powinna być uzależniona od tego, do jakiej grupy docelowej chce się dotrzeć, jaki chce się osiągnąć cel oraz od tego, co jest przedmiotem przekazu w komunikacji marketingowej. 20 6) Kontrola i pomiar wizerunku. Kontrola, koordynacja i monitoring, powinny charakteryzować się ciągłością i być prowadzone od samego początku realizacji strategii. Kontrola i koordynacja służą pilnowaniu odpowiedniego czasu występowania i odpowiedniej kolejności zaplanowanych wcześniej zadań promocyjnych oraz koordynacji działań. Ponad to służą sprawdzaniu czy poszczególne zadania są wykonywane i czy w wyniku zmian, jakie zaszły w realizacji poszczególnych zadań nie zdezaktualizowała się strategia. Monitoring natomiast służy bieżącej obserwacji procesów o charakterze społecznym, gospodarczym i środowiskowym, jakie zachodzą w jednostce samorządu terytorialnego jak i poza nią. Ciągła obserwacja pozwala na aktualizację danych o jednostce i jej otoczeniu, a w razie zaistnienia nowych sytuacji umożliwia ich wychwycenie i przekazanie do dalszej analizy. W efekcie tych działań strategia może zmieniać się w czasie i skuteczniej odpowiadać na zaistniałe potrzeby. 21 Prawidłowo wykreowany pozytywny wizerunek danej jednostki powinien być przede wszystkim wiarygodny i atrakcyjny, a także niepowtarzalny i w miarę prosty. Powinien również opierać się na wybranym, najważniejszym (jednym) aspekcie funkcjonowania miasta 22, gdyż „uwzględnienie większej liczby charakterystyk i próby ich promocyjnego rozwiązania może być zbędnym skomplikowaniem obrazu miasta”23. Proces kreowania pozytywnego wizerunku miasta nie jest więc rzeczą łatwą, a problemy z tym związane wynikają m.in. 19 A. Łuczak, Wizerunek jako..., op.cit., s. 176. Sulikowski, Promocja jako…, op.cit., s. 58. 21 Tamże. 22 R. Junghardt, za: A. Szromnik, Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku, Oficyna a Wolters Kluwer business, Kraków 2007, s. 145. 23 A. Szromnik, Marketing..., op.cit., s. 145. 20 T. 236 Ewa Boryczka, Tomasz Sulikowski z faktu, iż miasta są niejednokrotnie bardzo złożonymi organizmami, w których funkcjonują zróżnicowane grupy odbiorców. Podsumowanie Skuteczność strategii kreowania wizerunku zależy nie tyle od samego przygotowania, ale od jej odpowiedniej realizacji, a to wymaga szerokiego współdziałania między różnymi lokalnymi partnerami. Pomimo pozornej prostoty koncepcji budowania pozytywnego wizerunku miasta oraz znajomości narzędzi służących jego promocji, a także mimo przeznaczenia znacznych środków finansowych z budżetów jednostek samorządowych na działalność promocyjną nie przynoszą one często oczekiwanych efektów. Wynika to m.in. z tego, że każdy błąd w zarządzaniu jednostką samorządu terytorialnego z reguły liczony jest wielokrotnie in minus, a pozytywne efekty nie zawsze są dostrzegane. Szczególnie w miastach lub regionach o funkcjonującym negatywnym wizerunku działania marketingowe wymagają od lokalnej kadry zarządzającej większego wysiłku, profesjonalizmu, dobrej organizacji pracy i przede wszystkim konsekwencji w działaniu. 24 Często jednak lokalne kadry urzędnicze nie są w stanie same sprostać tym wymaganiom. 24 T. Markowski, Marketing..., op.cit., s. 121. Wizerunek miasta w oczach studentów łódzkich uczelni publicznych — III edycja badań, Łódź 2007 Ewa Boryczka, Tomasz Sulikowski, Zbigniew Przygodzki, Mariusz E. Sokołowicz | Uniwersytet Łódzki 1. Metodologia badań Studenckie Koło Naukowe Spatium działające od siedmiu lat przy kierunku Gospodarka Przestrzenna na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego, prowadzi cykliczny projekt badań z zakresu marketingu terytorialnego, pod tytułem Wizerunek Łodzi w oczach studentów publicznych uczelni wyższych.1 W roku 2007 zrealizowano III edycję projektu, odpowiednio uaktualniając jego założenia. 2 Celem badania jest określenie i analiza obecnego wizerunku miasta w świadomości wybranej grupy odbiorców — studentów uczelni wyższych w Łodzi. Jest to pierwszy etap działań zmierzających do budowania pozytywnego wizerunku danej jednostki terytorialnej. Wśród celów szczegółowych badania wskazano: ——określenie negatywnych i pozytywnych cech Łodzi, ——określenie atutów i barier rozwoju miasta, ——ocena funkcjonowania poszczególnych subproduktów Łodzi, ——ocena skuteczności przepływu informacji i komunikacji między władzami lokalnymi, a badaną grupą, ——identyfikacja zmian jakie zaszły w ostatnich latach w postrzeganiu miasta przez studentów, 1 Opiekę naukową nad projektem III edycji badań (2007 r.) sprawowali: dr Zbigniew Przygodzki i dr Mariusz E. Sokołowicz, pracownicy Katedry Gospodarki Regionalnej i Środowiska (www. region.uni.lodz.pl). 2 Więcej informacji o projekcie oraz wynikach i formach jego upowszechniania, znaleźć można na stronach SKN SPATIUM i podstronach projektu: www.spatium.uni.lodz.pl. 237 238 Ewa Boryczka, Tomasz Sulikowski, Zbigniew Przygodzki, Mariusz E. Sokołowicz ——określenie różnicy pomiędzy wizerunkiem Łodzi w oczach studentów pierwszego i czwartego roku. Główną tezą tego badania jest stwierdzenie, że Łódź posiada duży potencjał rozwojowy, lecz zdolności jego wykorzystania i kierunek tego rozwoju, w znacznej części, uzależniony jest od wizerunku miasta, zarówno wśród członków jego społeczeństwa, jak i postrzegania miasta w otoczeniu zewnętrznym. Stąd w kontekście tej tezy zostały postawione trzy hipotezy badawcze: ——pochodzenie respondenta wpływa na postrzeganie miasta, czyli na jego wizerunek, ——studiowany kierunek wpływa na wizerunek miasta w oczach studentów, ——rok studiów (I lub IV) ma wpływ na postrzeganie miasta przez respondentów. Podmiotem badania byli studenci, a więc potencjalnie najlepsi kandydaci do budowania nowoczesnego rynku pracy w rozumieniu założeń Strategii Lizbońskiej. Ostatnie badanie, prowadzone od października 2006 r. do lutego 2007 r., objęło grupę 3580 studentów studiów dziennych wszystkich publicznych uczelni wyższych w Łodzi. Ankiety przeprowadzono na 21 kierunkach, aby zidentyfikować różnice w postrzeganiu miasta w różnych obszarach funkcjonowania (subproduktach).3 Celowo zawężono grupę docelową do studentów pierwszego i czwartego roku, aby pośrednio uchwycić dynamikę zmian świadomości młodych ludzi na temat Łodzi. Zebrane dane, które są ważnym źródłem informacji o mieście i procesach w nim zachodzących, zgromadzone zostały za pomocą metody ankietowej. Kwestionariusz ankietowy zawierał 24 pytania zamknięte i otwarte dotyczące m.in.: ——dostępu do informacji o mieście oraz ich źródeł; ——oceny funkcjonowania wybranych dziedzin oraz szans rozwoju miasta; ——atutów i barier rozwoju Łodzi, postrzegania jej na tle innych miast; ——skojarzeń dotyczących Łodzi, symboli miasta, najpopularniejszych miejsc spotkań, wydarzeń; ——perspektyw życia i pracy w Łodzi po zakończeniu studiów, a także powodów pozostania lub opuszczenia miasta, itp. Były to zarówno pytania jednokrotnego jak i wielokrotnego wyboru. W ankiecie zachowano anonimowość respondentów. W badaniu wzięło udział 3580 studentów, co stanowi 54% wybranej do badania populacji. Wśród ankietowanych 61% badanych stanowiły kobiety, co odzwierciedla ogólną strukturę demograficzną miasta z wysokim wskaźnikiem feminizacji (119,4 w 2005 r.)4. Wśród badanych respondentów 38% stanowiły osoby pochodzące i mieszkające w Łodzi, 3 Zbadano studentów uczących się w 6 — publicznych uczelniach wyższych: Uniwersytet Łódzki, Politechnika Łódzka, Uniwersytet Medyczny, Akademia Sztuk Pięknych, Akademia Muzyczna, Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna. Badania przeprowadzono na 21 kierunkach studiów: Architektura PŁ, Biologia UŁ, Budownictwo PŁ, Chemia UŁ, Elektronika i Elektrotechnika PŁ, Farmacja UM, Filologia polska UŁ, Finanse i Rachunkowość UŁ, Geografia UŁ, Gospodarka Przestrzenna UŁ, Historia UŁ, Lekarski UM, Matematyka PŁ, Matematyka UŁ, Międzynarodowe Stosunki Polityczne UŁ, Prawo UŁ, Psychologia UŁ, Zarządzanie i Marketing UŁ oraz ASP, Akademia Muzyczna i Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna. 4 Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 2005. Wizerunek miasta w oczach studentów łódzkich uczelni publicznych — III edycja badań, Łódź 2007 239 44% niepochodzące z Łodzi, wynajmujące mieszkanie lub akademik oraz 18% stanowiły osoby pochodzące i mieszkające w okolicy Łodzi, dojeżdżające na zajęcia. Studenci pierwszego roku studiów stanowili 54,4% respondentów, a studenci czwartego roku 44,6% badanej grupy. Dokonana poniżej analiza oparta na danych pierwotnych, nie wyczerpuje w pełni możliwości wnioskowania i charakterystyki określonych dziedzin i odpowiedzi respondentów z uwagi na ograniczoną formę możliwości opublikowania badań oraz czytelności opracowania. Na przykład w analizie tej nie dokonano charakterystyki ze względu na studiowany kierunek studiów respondentów (dane takie są dostępne), co niewątpliwie jest niezwykle użyteczne przy realizacji konkretnych działań z zakresu marketingu miasta — segmentacja rynku jest na przykład podstawowym wskazaniem w zakresie konstruowania określonej strategii promocji. Podobnie w zawężonym zakresie posłużono się analizą dynamiczną opisywanych zjawisk. Autorzy reportu i studenci — członkowie SKN SPATIUM gotowi są jednak, jeśli będzie takie zapotrzebowanie ze strony miasta, podjąć współpracę realizując pełną diagnozę Łodzi w zakresie podjętego tematu, bądź zrealizować nowy projekt we współpracy z miastem. 2. Informacje o mieście Jednym z czynników wpływających na postrzeganie miasta przez jego mieszkańców jest dostęp i poziom posiadanych informacji o mieście. 5 W ogóle nie jestem poinformowany, 3% Dociera do mnie nadmiar nieinteresujacych mnie wiadomości, 4% Są problemy z dostępem do informacji, 7% Bardzo dobrze, 9% Za mało, 23% Wystarczająco, 54% Rys. 1. Ocena dostępu do informacji Przeprowadzone badanie pozwoliło ocenić poziom dostępności informacji o mieście. Poziom ten został określony na podstawie subiektywnych odczuć studentów co do jakości i ilości docierających do nich informacji. Oznacza to, iż ankietowani oceniali przede wszystkim działania władz publicznych w zakresie public relations i umiejętności „sprzedaży” subproduktów miejskich. Wyniki badań wskazują, iż ponad połowa (53%) ankietowanych studentów stwierdziła, że dociera do nich wystarczająca ilość informacji dotyczących Łodzi, natomiast je5 Jeśli nie wskazano inaczej informacje w tym artykule stanowią opracowanie własne autorów na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych. 240 Ewa Boryczka, Tomasz Sulikowski, Zbigniew Przygodzki, Mariusz E. Sokołowicz dynie 9% respondentów dostęp ten ocenia jako bardzo dobry. Należy zauważyć, że aż 34% ankietowanych dostęp ten ocenia jako niewystarczający, i jedynie dla nielicznej grupy respondentów (8%) zdobycie informacji stanowi problem. Badania pokazują, że ogólny dostęp do informacji jest dobry i poprawił się w ostatnich latach (w porównaniu do wskazań z roku 2005 o 5 punktów procentowych). Pozostaje jednak nadal stosunkowo duża grupa aktywnych użytkowników miasta, odczuwająca w tym zakresie niezadowolenie. W celu dotarcia do większej liczby odbiorców należących do badanej grupy należy zatem zróżnicować kanały komunikacyjne identyfikując szerzej problemy dystrybucji (m.in. miejsca, kanały, formy przekazu). Można zaryzykować także stwierdzenie, iż sami studenci w małym stopniu interesują się poszukiwaniem informacji dotyczących miasta. Jednak trzeba pamiętać, że to władzom miasta powinno zależeć na tej grupie odbiorców działań, jaką są studenci. Społeczność ta charakteryzuje się z jednej strony dużą mobilnością przestrzenną i w stosunkowo niewielkim stopniu związana jest z miastem (szczególnie dotyczy to studentów z poza Łodzi). Z drugiej jednak strony jest to jedna z grup najwartościowszych użytkowników miasta, z punktu widzenia jego przyszłości i generowania potencjału rozwojowego, nie wspominając o atrakcyjności podaży pracy. Należałoby się więc zastanowić nad tym jak zwiększyć zainteresowanie miastem tej grupy mieszkańców oraz ułatwić i zachęcić ich do poszukiwania informacji. Z pewnością należy tutaj podjąć działania w zakresie każdego z elementów marketingu-mix (produkt, cena, dystrybucja, promocja, ludzie), budując odpowiednią strategię dla wskazanych grup produktów lub odbiorców, bowiem nie jest to problem jedynie w zakresie dystrybucji. Kolejnym zagadnieniem podniesionym w badaniu było określenie źródeł informacji o mieście z jakich korzystają młodzi ludzie. Wyniki badań wskazują, że najpopularniejszymi kanałami dystrybucji informacji o wydarzeniach, lokalnych inicjatywach są: prasa (60%) i plakaty, afisze, bilbordy oraz banery reklamowe (59%). Do najczęściej wskazywanych źródeł z których respondenci zdobywają informację o lokalnych wydarzeniach należą także telewizja i radio (53%), Internet (40,5%) oraz znajomi i rodzina (35,5%). Natomiast najrzadziej pojawiającą się odpowiedzią były oficjalne spotkania z władzami miasta i regionu. Wskazania te w porównaniu z latami poprzednimi nie uległy istotnym zmianom. Natomiast ze zrozumiałych względów, studenci pochodzący z poza Łodzi rzadziej wskazywali znajomych i rodzinę oraz Internet jako źródło informacji. Analiza otrzymanych wyników pokazuje, że wciąż najlepszymi kanałami dystrybucji informacji o mieście są tradycyjne mass media. Zastanawiające jest jednak, iż zdaniem badanych o 3,5 punktu procentowego zmniejszyło się znaczenie Internetu w przekazywaniu lokalnych wiadomości, przy rosnącej dostępności tego kanału komunikacji zwłaszcza wśród studentów (np. bezpośredni dostęp do Internetu w akademikach, na uczelniach). Podobnie jak w poprzednich edycjach badań zdecydowanie najmniejszą skutecznością w przekazywaniu informacji o działaniach podejmowanych w Łodzi, charakteryzują się według studentów, oficjalne spotkania z przedstawicielami władz miasta i regionu.6 Doświadczenia autorów w tym zakresie wskazują, że nie został jeszcze 6 Por. A. Dybowska, M. Sokołowicz, Wizerunek miasta Łodzi w oczach studentów łódzkich uczelni, [w:] Z. Głuszczak, A. Nowakowska, (red.), Rozwój miast i regionów w procesie integracji europej- Wizerunek miasta w oczach studentów łódzkich uczelni publicznych — III edycja badań, Łódź 2007 241 wypracowany język wspólnej debaty władz ze studentami. Obydwa środowiska, szczególnie w ostatnim czasie, poszukują porozumienia, kontaktu w celu wymiany poglądów i postulatów, jednak ciągle jeszcze niewielka jest efektywność tego typu spotkań. Debata taka niewątpliwie jest pożądana, szczególnie w kontekście budowania nowoczesnego wizerunku Łodzi (m.in. Łodzi — stolicy kultury, wielokulturowej akademickiej, innowacyjnej, niepowtarzalnej ze względu na swoje dziedzictwo). prasa, 59,6% TV, radio, 53,3% Internet, 40,5% od rodziny i znajomych, 35,5% plakaty, afisze, banery, bilbordy itp., 58,6% oficjalne spotkania z przedstawicielami władz miasta i regionu, 1,1% inne, 1,1% 0 10 20 30 40 50 60 Rys. 2. Źródła informacji o mieście 3. Atuty i bariery rozwoju Łodzi Jednym z wielu obszarów badań, była ocena funkcjonowania miasta w dziesięciu wybranych dziedzinach. Oceny nadawane przez poszczególnych respondentów były w skali od 1 do 5 (1 — najniżej, 5 — najwyżej). Wśród poszczególnych subproduktów miasta ankietowani, podobnie jak w poprzednich badaniach, najwyżej ocenili następujące dziedziny: szkolnictwo wyższe oraz rozrywkę i kulturę. Wskazane oceny to odpowiednio 3,9 i 3,8. Stosunkowo nisko natomiast oceniono stymulowanie atrakcyjności inwestycyjnej miasta (2,9). W ocenach tych ankietowani nie różnili się istotnie z punktu widzenia wieku (roku studiów) oraz miejsca zamieszkania (studenci mieszkający w Łodzi i poskiej, Oficyna Wydawnicza Tercja, Łódź 2004, s. 297–311; K. Mrowiska, M. Wilk, P. Pawłowski, Wizerunek miasta — główny warunek oceny jego funkcjonowania, [w:] Z. Przygodzki (red.), Rozwój miast i regionów w procesie integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu łódzkiego, Łódź 2006, s. 121–141. 242 Ewa Boryczka, Tomasz Sulikowski, Zbigniew Przygodzki, Mariusz E. Sokołowicz chodzący z poza Łodzi ale mieszkający w łodzi oraz dojeżdżający na uczelnię odpowiadali podobnie). szkolnictwa wyższego 3,9 opieki zdrowotnej 2,7 bezpieczeństwa i porządku publicznego 2,5 komunikacji i transportu lokalnego 2,9 sportu i rekreacji 3,10 dostępności i atrakcyjności lokalnego ryneku pracy 2,6 stymulowania atrakcyjności inwestycyjnej 2,9 rozrywki i kultury 3,8 jakości środowiska naturalnego 2,8 sektora administracji samorządowej 2,6 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 Rys. 3. Średnia ocena funkcjonowania wybranych dziedzin W porównaniu z badaniami przeprowadzonymi w roku 2005 (II edycja) studenci wciąż nisko oceniają jakość środowiska naturalnego (2,4), bezpieczeństwo i porządek publiczny (2,5) oraz dostępność i atrakcyjność lokalnego rynku pracy (2,6). Kolejne pytanie posłużyło określeniu atutów miasta. W Łodzi następuje zmiana struktury rozwoju gospodarczego polegająca na wzroście znaczenia sektora usług (serwicyzacja gospodarki), wzrastającej roli wiedzy i informacji oraz znaczenia wykształcenia i kwalifikacji, co niewątpliwie świadczy o rozwoju nowoczesnego miasta. Potwierdzeniem tych zmian są również odpowiedzi respondentów dotyczące atutów Łodzi, ponieważ odpowiednio 27 i 23% studentów jako ważne atuty Łodzi wskazuje rozwój sektora usług oraz wysoko wykwalifikowaną kadrę pracowniczą. Położenie geograficzne Łodzi w centrum Polski to niewątpliwy atut, jednak dostępność komunikacyjna, wskazywaną często przez studentów, wciąż jest bardziej niewykorzystanym potencjałem. Ciekawe, iż nadal część studentów upatruje szansy rozwoju miasta w bliskości stolicy. Niepokojący jest fakt, iż najrzadziej wskazywanymi atutami Łodzi były: właściwa polityka władz samorządowych (2,6%) i aktywność społeczna mieszkańców (7%). Zdaniem ankietowanych w Łodzi brak konkretnych działań i jasno sprecyzowanych kierunków rozwoju czy funkcjonowania miasta. Brak też partycypacji i komunikacji społecznej. Sami mieszkańcy w niewielkim stopniu interesują się tym co dzieje się w mieście, może dlatego, że nie widzą sensu podejmowania prób włączenia się w konkretne działania. Jest to szczególnie wymowne w kontekście podjętego i z powodzeniem realizowanego przez mia- Wizerunek miasta w oczach studentów łódzkich uczelni publicznych — III edycja badań, Łódź 2007 243 sto programu gospodarczego, opartego na wspieraniu rozwoju wybranych sektorów gospodarki — budowaniu klastrów. położenie geograficzne 85,7% sąsiedztwo Warszawy 17,9% walory krajobrazowe i przyrodnicze 6,5% wykwalifikowana kadra pracownicza 23,1% przemysł włókienniczy 10,1% tania siła robocza 20,4% aktywność społeczna mieszkańców 7,0% dostępność komunikacyjna 25,9% właściwa polityka władz 2,6% rozwój przemysłu 14,4% rozwój sektora usług 27,1% inne 3,0% 0 20 40 60 80 100 Rys. 4. Atuty Łodzi Potwierdzeniem tezy o braku właściwej polityki władz samorządowych są odpowiedzi studentów dotyczące największych barier w rozwoju miasta. Zdecydowana większość uznała, iż brak odpowiedniej promocji (51,4%) oraz brak wypracowanego i realizowanego programu rozwoju Łodzi (49%) — w tym kontekście słowo program należy interpretować szeroko — w rozumieniu strategia z określoną długookresową wizją rozwoju miasta i celami strategicznymi zarówno w kontekście rozwoju społecznego, gospodarczego jak i przestrzenno-środowiskowego. Pozostałe wskazania dotyczyły braku przygotowanych terenów i budynków pod nowe inwestycje (29,4%), postrzeganie Łodzi jako miasta włókienniczego bez perspektyw (43,4%) oraz sąsiedztwo miasta stołecznego Warszawy (22,2%). W świetle przeprowadzonych badań okazało się, że co czwarty student (28,3%) pochodzący z Łodzi uważa, iż sąsiedztwo stolicy jest poważną przeszkodą w jej rozwoju. Natomiast stereotyp Łodzi jako miasta włókienniczego bez perspektyw funkcjonuje przede wszystkim w świadomości osób niepochodzących z Łodzi. Szczególnie studenci mieszkający w akademikach lub wynajmujący mieszkania uważają ten czynnik za główną barierę rozwoju. Istotną różnicę zaobserwowano jedynie w rozkładzie odpowiedzi ze względu na wiek studentów: studenci czwartego roku częściej (o cztery punkty procentowe) sugerowali, że barierą rozwoju jest także brak wykwalifikowanej kadry pracowników w mieście. Przyczyn i różnic takiej oceny można upatrywać po pierwsze 244 Ewa Boryczka, Tomasz Sulikowski, Zbigniew Przygodzki, Mariusz E. Sokołowicz w stosunkowo niskiej ocenie własnych kwalifikacji niejako „na finiszu” studiów — a pośrednio niskiej ocenie poziomu kształcenia. Po drugie na podstawie wiedzy o licznych migracjach ludzi wykształconych do innych miast w Polsce i za granicę — wiedzy niekoniecznie popartej faktami. brak odpowiedniej promocji miasta 51,4% zła dostępność komunikacyjna 19,3% brak wypracowanego i realizowanego programu rozwoju Łodzi 48,9% brak przygotowanych terenów i budynków pod nowe inwestycje 29,4% brak wykwalifikowanej kadry 16,8% sąsiedztwo miasta stołecznego Warszawy 22,2% niewłaściwa polityka władz samorządowych w zakresie 11,1% postrzeganie Łodzi jako miasta włókienniczego bez perspektyw rozwoju 43,4% brak odpowiedniej infrastruktury społecznej (przedszkola, żłobki, itp.) 7,1% inne 6,0% 0 10 20 30 40 50 60 Rys. 5. Bariery rozwoju miasta Wyniki badań wskazują, że studenci dostrzegają możliwość rozwoju miasta poprzez opracowanie i realizację zintegrowanych programów promocji i rozwoju. Jest to bezpośrednie wskazanie do podjęcia działań mających na celu stworzenie strategii rozwoju Łodzi. Powyższe wyniki badań pokazują także, że podjęta promocja miasta na zewnątrz prowadzona jest w bardzo wąskim zakresie i jest skierowana jedynie na inwestorów zagranicznych. W świadomości studentów niepochodzących z Łodzi wciąż funkcjonuje wizerunek Łodzi przemysłowej i włókienniczej. Pamiętać należy przy tej okazji jak wielkie znaczenie, z punktu widzenia rozwoju społeczno-gospodarczego, ma dziś wizerunek miasta i regionu. Jednym z wielu obszarów badań, była także ocena szans rozwoju Łódź w dziesięciu wybranych dziedzinach. Oceny nadawane przez poszczególnych respondentów były w skali od 1 do 5 (1 — najniżej, 5 — najwyżej). Studenci w całej badanej populacji byli w tych ocenach zgodni. Analiza wyników badań wskazuje, że studenci szansę rozwoju Łodzi najczęściej upatrują w następujących dziedzinach: nowoczesne centra handlowe, edukacja — szkolnictwo wyż- Wizerunek miasta w oczach studentów łódzkich uczelni publicznych — III edycja badań, Łódź 2007 245 sze i rozrywka i kultura. Stosunkowo wysokie oceny otrzymały również: nowoczesne technologie i badania naukowe, usługi wystawienniczo-konferencyjne, przemysł AGD, nowoczesne usługi finansowo-księgowe (BPO). Są to nowoczesne dziedziny, charakteryzujące gospodarkę opartą na wiedzy, na której opierają się założenia Strategii Lizbońskiej. Jest to spowodowane tym, że w Łodzi następuje zmiana czynników rozwoju gospodarczego polegająca na wzroście znaczenia sektora usług, przepływu informacji oraz dostępie do wysoko wykwalifikowanej kadry. nowoczesne centra handlowe rozrywka i kultura edukacja – szkolnictwo wyższe inwestycje w nieruchomości ekskluzywne mieszkania (lofty) nowoczesne technologie, badania naukowe usługi wystawienniczo - konferencyjne przemysł AGD nowoczesne usługi finansowo-księgowe (BPO) logistyka przemysł tekstylno - odzieżowy usługi medyczne biotechnologia turystyka 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 Rys. 6. Dziedziny stanowiące szanse rozwoju Łodzi Zdecydowanie najniżej młodzi ludzie ocenili perspektywy rozwoju Łodzi jako miasta turystycznego (2,7). Łódź w świadomości Polaków funkcjonuje wciąż jako miasto przemysłowe bez zabytków i historii. Jest to bezpośrednie wskazanie do podjęcia działań marketingowych mających na celu promocję dziedzictwa materialnego i kulturowego, które jest niewątpliwie unikatem wyróżniającym to miasto na mapie świata, a na pewno Europy. Działania te mogą być jednocześnie elementem budowania wizerunku miasta. W kolejnym pytaniu studenci oceniali stan obecnego rozwoju gospodarczego miasta. Większość (56%) respondentów uznała, iż Łódź przeżywa stabilny rozwój, a 10% ocenia rozwój gospodarczy jako bardzo dynamiczny. Stabilny rozwój wskazało 25% badanych. Natomiast 9% studentów uważa, iż Łódź przeżywa kryzys. Sytuacja w porównaniu z latami ubiegłymi uległa bardzo dużej poprawie. Rozkład odpowiedzi w badaniach przeprowadzonych w 2003 i 2005 roku przedstawiał się odwrotnie tj. znaczna większość studentów wskazywała, że w Łodzi jest zastój bądź kryzys gospodarczy, a jedynie niewiele ponad 20% uważało, iż miasto przeżywa stabilny lub dynamiczny rozwój.7 7 Por. A. Dybowska, M. Sokołowicz, Wizerunek miasta…, op.cit, s. 297–311; K. Mrowiska, M. Wilk, P. Pawłowski, Wizerunek miasta — główny…, op.cit, s. 121–141. 246 Ewa Boryczka, Tomasz Sulikowski, Zbigniew Przygodzki, Mariusz E. Sokołowicz głęboki kryzys 1,8% kryzys 7,1% dynamiczny rozwój 9,6% zastój gospodarczy 25,1% stabilny rozwój 56,3% Rys. 7. Ogólna ocena sytuacji społeczno-gospodarczej miasta Podsumowując można zatem scharakteryzować odpowiedzi badanych w następujący sposób: w Łodzi pojawiają się impulsy rozwojowe, lecz brak pomysłu na Łódź, brak strategii rozwoju miasta, powoduje, że nie jest ono w stanie tych symptomów przekształcić w dynamiczny rozwój o trwałych charakterze. Oczywiście są to subiektywne oceny badanych, jeśli bowiem w rzeczywistości jest inaczej, jest zatem wyzwanie aby obraz ten zmienić opierając się nie tylko na postulatach i planach, a na rzeczywistej sytuacji. Z pewnością pozytywna ocena miasta w tym zakresie może w nieodległej przyszłości zadziałać jak mnożnik zjawisk generujących rozwój miasta w różnych dziedzinach. 4. Perspektywy życia i pracy w Łodzi Następnym obszarem badawczym były perspektywy życia i pracy po zakończeniu studiów. Analiza wyników badań pokazuje, że jedynie ok. 16% ankietowanych podjęło już decyzję co do pozostania lub wyjazdu z Łodzi, a ¾ ankietowanych z tej grupy chce wyjechać. Bardzo liczna grupa studentów (84%), nie jest jeszcze w pełni zdecydowana, choć połowa z nich (41%) deklaruje, iż najprawdopodobniej pozostanie w mieście. Pozostała grupa (43%) twierdzi, że raczej nie zostanie w Łodzi. Warto zauważyć, że są to potencjalni adresaci działań podmiotów publicznych w tym o charakterze marketingowym, którzy stanowią silny potencjał nowoczesnego rynku pracy, po stronie popytu, jednocześnie determinujący jakość podaży pracy. Bo czy da się stworzyć silne, nowoczesne miasto bez młodych wykształconych ludzi? Wśród powodów opuszczenia miasta najczęściej wymieniana była odpowiedź dotycząca lepszych warunków i możliwości pracy (54% wskazań), przy czym studenci pochodzący z Łodzi tą odpowiedź wskazywali częściej (prawie 62%), a młodzi ludzie niepochodzący z Łodzi znacznie rzadziej (49,4%). Ciekawe, iż średnio jedynie 14% badanych jako powód wyjazdu wskazała na możliwość szybszego zarobkowania. Fakt ten świadczy o tym, że coraz większego znaczenia nabiera jakość rynku pracy, a nie jedynie aspekt finansowy. Dowodzi Wizerunek miasta w oczach studentów łódzkich uczelni publicznych — III edycja badań, Łódź 2007 247 to o coraz większych oczekiwaniach w stosunku do rynku pracy. Można zatem domniemywać, iż studenci ci są „potencjalną odpowiedzią” (może szansą) na wyzwania stawiane w stosunku do rynku pracy w Strategii Lizbońskiej: praca wysokiej jakości i produktywności (praca oparta na wiedzy). jestem pewien, że zostanę w Łodzi 4% jestem pewien, że nie zostanę w Łodzi 12% raczej zostanę w Łodzi 41% raczej nie zostanę w Łodzi 43% Rys. 8. Perspektywy życia i pracy w Łodzi lepsze warunki / możliwości pracy 53,75% atrakcyjność danego miejsca 31,96% szybki zarobek 14,10% rodzina 11,97% inne 5,38% 0 10 20 30 40 50 60 Rys. 9. Powody wyjazdu z Łodzi Na uwagę zasługuje również fakt, iż co trzeci student jako powód opuszczenia Łodzi wskazywał atrakcyjność miejsca, do którego planuje wyjazd. Atrakcyjność jest cechą subiektywną i jest rozumiana dość szeroko. Należałoby się, zatem zastanowić, co zrobić, aby właśnie Łódź była atrakcyjnym miastem dla młodych ludzi? Wśród wymienionych kierunków migracji (bez względu na wiek studentów) najczęściej wskazywanym miejscem docelowym wyjazdu (ok. 37%) była zagranica. Interesujące jest, iż studenci deklarując wyjazd do innego miasta po studiach pod uwagę brali głownie pięć miast: Kraków, Wrocław, Warszawa, Poznań, Trójmiasto, natomiast odpowiedź: „inne miejsce w Polsce” zaznaczyło 248 Ewa Boryczka, Tomasz Sulikowski, Zbigniew Przygodzki, Mariusz E. Sokołowicz niewiele ponad 4% badanych. Wśród polskich miast, do których wyprowadziliby się młodzi ludzie po studiach, najczęściej wskazywane byłyby: Kraków (16%), i Wrocław (14%) oraz co ciekawe prawie na równi Warszawa i miasto rodzinne (13%). Należy podkreślić, że miasto rodzinne wskazywane było znacznie częściej wśród osób mieszkających w Łodzi tymczasowo (np. w akademikach podczas studiów — ok. 24% badanych) oraz oni także znacznie częściej preferują wyjazd do Warszawy (15,3%) po zakończeniu studiów, rzadziej natomiast chcą wyjeżdżać zagranicę (22,3%). Studenci pochodzący z Łodzi deklarują chęć wyjazdu zagranicę aż w ponad 50% przypadków. Za granicę 36,8 Kraków 16,2 Wrocław 13,7 Miasto rodzinne 13,1 Warszawa 12,9 Inne miejsce w Polsce 11,6 Trójmiasto 6,1 Poznań 5,8 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Rys. 10. Preferencje miejsca wyjazdu Dla osób, które zdecydowałyby się wyjechać z Łodzi, w niewielkiej większości był by to wyjazd tymczasowy (51%). Wbrew panującym opiniom młodzi ludzie chcieliby za jakiś czas powrócić do Łodzi, przy czym studenci pochodzący z Łodzi deklarują chęć wyjazdu tymczasowego, aż w 75%. Częściej na stałe do innych ośrodków, chcą wyjechać ludzie słabiej związani z Łodzią, mieszkający w mieście tymczasowo np. w akademikach (69%). Jednakże jest to uzasadnione przede wszystkim tym, iż wielu z tej grupy deklaruje chęć powrotu do miasta rodzinnego. Pozytywnie odczytać należy wyniki badań, które zaprzeczają często wygłaszanej opinii o bezpowrotnej utracie wiedzy i potencjału, który opuszcza nasz kraj wraz z ludźmi wykształconymi. Okazuje się bowiem, że ponad 60% studentów deklarujących wyjazd za granicę, planuje jedynie wyjazd tymczasowy. W przypadku studentów mieszkających w Łodzi wynik ten wynosi 52%. Wynika z tego, że głównym celem tych wyjazdów jest zdobywanie nowych kwalifikacji i doświadczenia, a także możliwość szybkiego zarobienia pieniędzy. Dla większości studentów (53%) powodem pozostania w Łodzi nie jest, co byłoby pożądane — dobra praca, lecz rodzina i przyjaciele, którzy również mieszkają w tym mieście. Prawie 70% studentów pochodzących z Łodzi wskazało tą odpowiedź jako główny czynnik przy podejmowaniu decyzji. Jedynie ok. 25% studentów uważa, że pozostanie w Łodzi po zakończeniu studiów ze względu Wizerunek miasta w oczach studentów łódzkich uczelni publicznych — III edycja badań, Łódź 2007 249 na szansę znalezienia dobrej pracy i możliwości rozwoju. Bardzo duże zróżnicowanie w tym względzie zaobserwowano, ze względu na pochodzenie respondentów. Jedynie ok. 8% studentów pochodzących z Łodzi wskazuje chęć pozostania w Łodzi ze względu na dobrą pracę i szansę rozwój. Natomiast z tego samego powodu aż 41% respondentów niepochodzących z Łodzi, którzy przyjechali tutaj studiować, bądź dojeżdżają na uczelnie, planuje pozostanie w Łodzi po zakończeniu studiów. Na stałe 49% Tymczasowo 51% Rys. 11. Plany wyjazdu z Łodzi rodzina, przyjaciele 52,8 dobra praca, szansa rozwoju 25,4 lubię to miasto 22,9 inne 6,3 0 10 20 30 40 50 60 Rys. 12. Powody pozostania w Łodzi Warto podkreślić, iż co trzeci student — Łodzianin, zamierza pozostać w Łodzi, dlatego, że lubi to miasto. Analiza wyników wskazuje, iż dla 91% studentów pochodzących z Łodzi ważne są w tym względzie czynniki pozaekonomiczne. Studenci czują się pełnoprawnymi obywatelami świata, a postępująca globalizacja, eliminuje bariery — zaciera dla nich granice między poszczególnymi państwami. Nie znaczy jednak, że w globalnej gospodarce żyjemy bez ojczyzn. Faktycznie na znaczeniu traci przywiązanie obywatela do kraju, jednak ojczyzna i patriotyzm znalazł inny wymiar — lokalny (regionalny), co często podkreślane jest w literaturze za pomocą pojęć: małe ojczyzny, patriotyzm lokalny, glokalizacja, itp. 250 Ewa Boryczka, Tomasz Sulikowski, Zbigniew Przygodzki, Mariusz E. Sokołowicz 5. Miasto rozrywki i kultury Jednym z elementów atrakcyjności danego miasta jest jego wygląd zewnętrzny, dobrze zaplanowane i przyjazne przestrzenie publiczne, a także miejsca, w których mieszkańcy spędzają swój czas wolny. W dzisiejszych czasach atrakcyjność miasta nierozłącznie związana jest z wydarzeniami i imprezami rozrywkowokulturalnymi. Postrzeganie danego miejsca zależy także w dużej mierze także od indywidualnego odbioru użytkowników. Studenci pytani o to jak czują się w Łodzi, spędzając tutaj czas, w zdecydowanej większości udzielili pozytywnych odpowiedzi, wskazując w ponad 70%, że dobrze lub bardzo dobrze. Można by zaryzykować stwierdzenie, że jest to miasto przyjazne młodym ludziom. bardzo źle 0,8% źle 4,0% obojętnie 14,1% bardzo dobrze 34,7% dobrze 46,4% Rys. 13. Jak studenci czują się w Łodzi Źle lub bardzo źle czuje się w tym mieście jedynie 6% studentów. Istotne różnice w rozkładzie tych odpowiedzi występują przy analizie ze względu na pochodzenie respondentów. O ile pod względem pochodzenia respondentów odpowiedzi wskazujące na złe, bardzo złe, i dobre postrzeganie Łodzi są podobne to studenci pochodzący i mieszkający w tym mieście deklarowali, iż czują się w nim bardzo dobrze, aż w 35% przypadków i obojętnie w 14%. Natomiast respondenci niepochodzący z Łodzi, mieszkający tymczasowo, lub dojeżdżający na zajęcia z okolicy, deklarowali, iż w Łodzi czują się obojętnie w 29% przypadków, a bardzo dobrze jedynie w 14%. Jest to bezpośrednie wskazanie do stworzenia i realizacji programu, który miałby na celu kreowanie wizerunku Łodzi szczególnie na zewnątrz jako miasta przyjaznego studentom. Wśród wydarzeń, które studentom najbardziej kojarzą się z Łodzią, dominują dwa: Festiwal Dialogu Czterech Kultur (43,3 %) i Camerimage (32,3 %). Mimo to, że Camerimage ma dłuższą historię niż Festiwal Dialogu Czterech Kultur jest on mniej identyfikowany w świadomości mieszkańców. Może to wynikać z faktu, iż jest to impreza zamknięta i jak na studencką kieszeń droga. Kolejne miejsce zajmuje Parada Wolności/Techno (11%), która mimo upływu kilku lat od ostatniej organizacji ciągle jeszcze ma swoich zwolenników — i co ciekawe kojarzona jest pozytywnie z Łodzią. Należy jednak zwrócić uwagę, iż w porównaniu z wynikami poprzednich badań wizerunku Łodzi (2005 r.) liczba wskazań tego wydarzenia znacznie się zmniejszyła (z 29%). Następne miejsca w klasyfi- Wizerunek miasta w oczach studentów łódzkich uczelni publicznych — III edycja badań, Łódź 2007 251 kacji należą do: Dni Łodzi (7%), Łódź Biennale (4%), a także Łódzkich Targów Edukacyjnych (4%). Wśród studentów wskazujących Łódzkie Targi Edukacyjne występuje znaczne zróżnicowanie pod względem roku studiów. Prawie 80% tej grupy respondentów to studenci pierwszego roku. Rozkład wyników i ich kumulacja właściwie na dwóch imprezach może sugerować, iż mimo dużego zróżnicowania w grupie respondentów pod względem preferencji i zainteresowań (co można wnioskować nie tylko z różnorodności charakterów badanych ale również sugerując się różnorodnością studiowanych kierunków), studenci nie dostrzegają możliwości wyboru lub nie znają oferty imprez organizowanych w mieście, które mogłyby pretendować do symbolu miasta. Wniosek ten potwierdza również fakt, że tylko 107 osób z 3521 (3%) wskazało w kategorii „inne” swoją propozycję wydarzenia kojarzonego z Łodzią. Wydaje się, iż w tak dużym mieście repertuar „symboli” i „wizytówek” kulturalno-rozrywkowych (a jednocześnie ofert dla zróżnicowanej i szerokiej grupy potencjalnych adresatów) powinien być zdecydowanie większy. W Łodzi w opinii respondentów albo nic się nie dzieje, nie ma wydarzeń masowych, nie ma imprez rodzinnych, albo te, które są organizowane nie mają odpowiedniej oprawy promocyjnej. Łódź z pewnością posiada potencjał i warunki do tego, aby być postrzeganą jako miasto kultury i rozrywki, z którego będą dumni sami mieszkańcy, miasto, które będzie przyciągało ludzi nie tylko z okolic, ale także z innych miast i regionów. Festiwal Dialogu Czterech Kultur 43,3% Camerimage 32,3% Parada Techno/Wolności 10,6% Dni Łodzi 7,0% Łódzkie Targi Edukacyjne 3,9% Łódź Biennale 3,8% Inne 3,0% Międzynarodowy Festiwal Fotografii 2,1% Targi stomatologiczne CEDE 1,0% Złota Nitka 0,9% Festiwal Zdrowia, Wróżby i Niezwykłości 0,9% Targi Wyposażenia Wnętrz Interflat 0,4% Regiony Turystyczne - Na Styku Kultur 0,2% 0 10 20 30 40 50 Rys. 14. Wydarzenia kojarzone z Łodzią Najpopularniejszym wydarzeniem wskazywanym przez studentów był Festiwal Dialogu Czterech Kultur, jednak studenci zapytani o cztery kultury, do których nawiązuje nazwa Festiwalu, bardzo często nie potrafili podać prawidłowej odpowiedzi. Można wskazać następującą prawidłowość: studenci starsi i mieszkający w Łodzi udzielali prawidłowej odpowiedzi wskazując poszczególne kultury starej 252 Ewa Boryczka, Tomasz Sulikowski, Zbigniew Przygodzki, Mariusz E. Sokołowicz Łodzi w odniesieniu do kultury polskiej i żydowskiej na poziomie ok. 90%, niemiecka i rosyjska wskazało ok. 80% badanych. Natomiast wiedza ta była znacznie mniejsza u osób studiujących na pierwszym roku oraz osób mieszkających w Łodzi tymczasowo: kultura polska i żydowska wskazywana była przez ok. 80% badanej grupy a niemiecka i rosyjska przez od 53% do ok. 69% respondentów. ul. Piotrkowska 53,7 Manufaktura 50,7 Galeria Łódzka 43,1 Inne 34,8 Puby i Kluby 27,9 Pl. Wolności 16,6 Pub Łódź Kaliska 13,7 Osiedle studenckie Puby i kluby studenckie 11,4 Saspol 8,4 Pasaż Schillera 6,4 0 10 20 30 40 50 60 Rys. 15. Najpopularniejsze miejsca spotkań Dbając o wizerunek miasta i zdając sobie sprawę z ograniczonych możliwości, przede wszystkim finansowych, należy wskazać działania priorytetowe, które mogą przynieść największy efekt stosunkowo niedużym nakładem kosztów. Stąd w tym celu ważne jest na początku aby wskazać najliczniej odwiedzane miejsca — przestrzenie publiczne w Łodzi. Dbając w szczególności o te przestrzenie (zarówno pod względem estetyki, faktycznej funkcjonalności i bezpieczeństwa) można stosunkowo tanio, szybko i efektywnie budować wizerunek miasta lub przekazywać komunikaty, od władz publicznych do konkretnych grup odbiorców (w tym realizować działania promocyjne). W celu identyfikacji takich miejsc w strukturze przestrzennej miasta zapytano studentów o najpopularniejsze miejsca ich spotkań. Respondenci odpowiadając najczęściej wskazywali ulicę Piotrkowską (68%), Manufakturę (51%), Galerię Łódzką (43%) oraz puby i kluby (28%). Należy podkreślić, że dodatkowo w obrębie ulicy Piotrkowskiej bardzo często wskazywane były konkretne miejsca jak: plac Wolności (16,6%), „Saspol” (8,4%), Pasaż Schillera (6,4%) oraz nieco rzadziej „Central II”. Wyjątkowym lokalem, który ze względu na ilość wskazań należałoby wyróżnić był pub Łódź Kaliska. Aż 14% studentów deklarowało, iż tam właśnie spędza swój wolny czas. Są to zatem konkretne miejsca, o które należy zadbać w pierwszej kolejności aby pokazać Łódź młodym ludziom jako miasto, czyste, przyjazne, ładne… Niestety, w chwili obecnej okolice Saspolu czy w szczególności pasaż Schillera, gdzie istnieją duże możliwości w zakresie zagospodarowania, ożywienia i urządzenia tej przestrzeni publicznej) na pewno nie są pożądanymi wizytówkami Łodzi. Wizerunek miasta w oczach studentów łódzkich uczelni publicznych — III edycja badań, Łódź 2007 253 Wyniki badań, które zostały przeprowadzone 8 miesięcy po otwarciu kompleksu Manufaktura wskazują, iż został on bardzo dobrze przyjęty przez mieszkańców miasta. Na skutek odpowiedniej promocji projektu społeczność lokalna, w tym „wybredna” społeczność studencka właściwie w pełni zaakceptowały nowo otwarte Centrum. Studenci wskazują zrewitalizowany zespół fabryczny jako ważny w ich świadomości symbol miasta. Jest to dla nich także kolejne po ul. Piotrkowskiej, najpopularniejsze miejsce spotkań. Prowadzone przez inwestora działania marketingowe skutecznie przyniosły zamierzony rezultat. Zrewitalizowany XIX-wieczny kompleks wraz z przylegającym pałacem stał się niekwestionowanym symbolem miasta, który na swój teren przyciąga nie tylko mieszkańców Łodzi, ale także wielu turystów.8 Podsumowanie Zmiany jakie zachodzą w procesie globalizacji wzmocniły w ostatnich latach zjawiska konkurencji. Nasilająca się konkurencja między poszczególnymi ośrodkami, jednostkami terytorialnymi o dostęp do ograniczonych dóbr wywołała potrzebę poszukiwania przewag konkurencyjnych miast i regionów w każdym obszarze ich funkcjonowania. Jednym ze sposobów tworzenia takich przewag jest kreowanie pozytywnego wizerunku miasta. W ostatnich latach wydaje się, że coraz mniej istotne znaczenie w budowaniu przewagi konkurencyjnej i wizerunku danego miasta staje się atrakcyjność do inwestowania, ułatwienia prawno-organizacyjne dla przedsiębiorców, a zyskują tym samym na znaczeniu specyfika danego miejsca, rodzina, klimat — „duch miejsca”, niepowtarzalne zabytki, czyli to czego nie może zaoferować nikt inny.9 Choć czynniki tzw. „twarde”, które tradycyjnie wpływają na decyzje o lokalizacji działalności są wciąż istotne, to coraz większe znaczenie mają czynniki o charakterze „miękkim”. Analiza wyników badań potwierdza w dużej mierze te wnioski, gdyż co trzeci student jako powód opuszczenia Łodzi wskazywał atrakcyjność — wyjątkowość miejsca, do którego planuje wyjechać. Zrealizowane wśród studentów badanie pozwala zauważyć, że wciąż negatywny wizerunek miasta (ze względu na funkcjonujący stereotyp miasta włókienniczego bez perspektyw rozwoju, oraz słabe perspektywy pracy dla młodych) uległ w ostatnim czasie nieznacznej poprawie. Według oceny respondentów Łódź posiada potencjał rozwojowy jednak wciąż nie jest on odpowiednio wykorzystywany. Szczególnie istotny jest również brak wypracowanych i skutecznie realizowanych strategii rozwoju i promocji miasta, co powoduje, że wciąż kreowany jest mało atrakcyjny wizerunek Łodzi wśród jego mieszkańców oraz otoczenia zewnętrznego. 8 E. Boryczka, Manufaktura — rewitalizacja zespołu fabrycznego w oczach studentów łódzkich uczelni wyższych, [w:] K. Lenartowicz, D. Maciąg (red.), Regentif. Rewitalizacja miast poprzez regenerację terenów poprzemysłowych: innowacja i dobra praktyka, Katedra Architektury Środowiskowej, Instytut Projektowania Architektonicznego, Politechnika Krakowska, Kraków 2007. 9 A. Dybowska, M. Sokołowicz, Wizerunek miasta…, op.cit, s. 310. Promocja produktów lokalnych narzędziem kształtowania konkurencyjności miasta na przykładzie Łodzi Agnieszka Bykowska, Monika Woźniak | Uniwersytet Łódzki Wstęp Miasto jest skomplikowanym systemem, w którym realizowane są różnorodne funkcje związane z zaspokajaniem zbiorowych potrzeb społeczności lokalnej. Kierunki rozwoju każdego miasta są uzależnione od harmonizacji wszystkich składających się na ten system elementów. W zarządzaniu strategicznym istotne jest właściwe rozpoznanie elementów, które są najważniejsze i najistotniejsze z punktu widzenia procesów rozwojowych w mieście. Nie byłoby jednak możliwości rozwoju bez przepływu informacji i wykorzystania wiedzy, która stanowi podstawę zmian we współczesnej gospodarce. Stąd też coraz częściej spotykamy się z pojęciem Gospodarki Opartej na Wiedzy (GOW). Jednym z jej komponentów jest wymiar regionalny, który odgrywa coraz większe znaczenie w świecie. Zwiększenie atrakcyjności regionu jest efektem procesu „filtrowania” wiedzy1 napływającej do poszczególnych elementów gospodarki. Wymusza to kreatywne zachowania jednostek terytorialnych, które osiągają założone cele poprzez wykorzystanie koncepcji marketingu terytorialnego. Zasadniczym celem niniejszej pracy jest refleksja nad praktycznym wykorzystaniem instrumentów marketingu terytorialnego oraz przedstawienie produktów miejskich i sposobów ich promocji na przykładzie Łodzi. Główna uwaga zostanie poświęcona zagadnieniom produktu i promocji miasta, gdyż są one bardzo ważnym czynnikiem w kształtowaniu konkurencyjności regionu. 1 H. Szulce, M. Florek, Marketing terytorialny: możliwości aplikacji, kierunki rozwoju, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2005, s. 152–157. 255 256 Agnieszka Bykowska, Monika Woźniak 1. Charakterystyka marketingu terytorialnego Według T. Markowskiego, marketing terytorialny to „narzędzie w zarządzaniu rozwojem miasta tak, aby miasto jako megaprodukt mogło zaspokoić zidentyfikowane i antycypowane potrzeby klientów w zamian za uzyskane korzyści dla konkretnego terytorium, które jest traktowane jako „zbiór” mieszkańców. 2 Z definicji tej wynika, iż miasto możemy traktować jako zróżnicowany produkt, który wykazuje wiele właściwości (o różnej przydatności i jakości), jest przedmiotem popytu i podaży, daje określone zyski i w związku z czym jest przedmiotem gry marketingowej. Marketing terytorialny jest stosowany po to, aby możliwa była realizacja określonych celów. Do podstawowych można zaliczyć: ——oddziaływanie na poglądy i zachowania „wewnętrznych” i „zewnętrznych” grup klientów za pomocą kreowania odpowiedniego systemu narzędzi oraz instrumentów stymulujących kontakty wymienne;3 ——poznanie potrzeb i popytu konsumentów na określone produkty miejskie oraz ich stymulowanie; ——poszerzanie oferty usług świadczonych przez instytucje publiczne; ——tworzenie image miasta; ——kreowanie produktów miejskich a także efektywne zachęcanie do ich zakupu. Podmiotami w marketingu terytorialnym są przede wszystkim organy władzy miejskiej lub przedsiębiorstwa komunalne, które wykonują na rzecz mieszkańców określone usługi, jednak funkcję tę sprawować mogą również specjalnie powołane do tych zadań instytucje lub osoby fizyczne. Odbiorcami tej oferty mogą być natomiast: związki lub zrzeszenia producentów, izby handlowe, korporacje przemysłowe, banki, zarządy innych miast, które chcą nawiązać współpracę, osoby fizyczne, społeczności lokalne oraz doradcy ekonomiczni. Kolejną istotną kwestią związaną z marketingiem terytorialnym jest przedmiot działań marketingowych. Obejmuje on: ——wizerunek miasta i jego otoczenia; ——atuty i zasoby miasta; ——nieruchomości do zagospodarowania i wykorzystania; ——znaczące przedsiębiorstwa i ich propozycje kooperacji.4 Podstawę działalności marketingowej stanowi właściwy system informacji o mieście. Dlatego też organizacja tego systemu jest jednym z bardzo istotnych zadań samorządu. Zakres informacji o mieście i jego zasobach powinien dotyczyć m.in.: ——strategii rozwoju miasta; ——możliwości inwestycyjnych; ——firm działających w mieście; ——popytu mieszkańców regionu; ——rynków zewnętrznych; ——dostępu do kredytów; 2 T. Markowski., Zarządzanie rozwojem miast, PWN, Warszawa 1999, s. 223. Szulce, M. Florek, op.cit., s. 99. 4 T. Markowski., op.cit., s. 213–216. 3 H. Promocja produktów lokalnych narzędziem kształtowania konkurencyjności miasta na przykładzie Łodzi 257 ——funduszy pomocowych dla przedsiębiorstw prywatnych; ——stawek podatków, systemów taryf i opłat lokalnych i za usługi komunalne; ——zamówień publicznych; ——firm konsultingowych; ——systemów szkoleń i doradztwa dla przedsiębiorców. 5 Miasto, które chce stosować narzędzia marketingu terytorialnego, w celu sformalizowania działań, powinno stworzyć strategię marketingową. Powinna ona zawierać dokładnie określone cele, które pomogą w skoncentrowaniu się na najistotniejszych, dla danej jednostki terytorialnej, kwestiach. Kolejnym działaniem, po stworzeniu strategii marketingowej, jest określenie narzędzi, za pomocą których dokonywana będzie jej implementacja w życie i jednocześnie zapewniających odpowiednią reakcję na zmieniające się warunki konkurencyjne.6 Powszechnie wykorzystywanym zestawem narzędzi pozwalającym stworzyć odpowiednie, ogólne jak i szczegółowe trendy rozwoju miasta, jest tzw. marketing-mix. W ujęciu klasycznym obejmuje on działania związane ze stworzeniem produktu, określeniem jego ceny, wykreowaniem efektywnej dystrybucji a także metod komunikacji z klientem, czyli promocji. Przez produkt rozumiemy ofertę terytorialną, która stanowi trudno mierzalny zespół cech stałych i zmiennych takich jak: klimat, położenie, przyroda czy też parametry ekonomiczne i symboliczne. Cena to specyficzne koszty korzystania, uczestnictwa, pobytu czy konsumpcji produktu terytorialnego. Dystrybucją nazwiemy możliwości przekazywania produktu terytorialnego, które określają miejsce, czas, warunki i procedury techniczne obsługi klientów, czy też udostępnianie im zasobów materialnych. Dystrybucja produktu miejskiego determinowana jest przez sprawność systemów transportowych i telekomunikacyjnych. Przez promocję rozumieć należy wszelkie techniki propagowania dóbr miejskich, kształtowania wizerunku marketingowego miasta. Polega ona na ukazywaniu pozytywnych walorów lokalizacyjnych, ekonomicznych, kulturalnych jednostki terytorialnej. Coraz częściej uwzględniamy jest także piąty czynnik składowy — ludzie, gdyż łączy on i koordynuje pozostałe elementy marketingu — mix. W przypadku miasta definiuje się go jako proces zarządzania zasobami ludzkimi, a także jako wkład mieszkańców w rozwój regionu.7 2. Promocja i produkt w terytorialnym marketingu-mix Najczęściej stosowanym narzędziem marketingu terytorialnego jest strategia promocji, gdyż potrzeba jego integracji z innymi obszarami działalności w jednostce terytorialnej jest najszybciej dostrzegana. Ważną pozycję zajmuje również strategia produktu, mimo iż możliwości integracji są znacznie mniejsze to. 8 5 T. Markowski., op.cit., s. 216. Markowski., op.cit., s. 218. 7 H. Szulce, M. Florek, op.cit., s. 175–176. 8 M. Florek, Podstawy marketingu terytorialnego, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2006, s. 171. 6 T. Agnieszka Bykowska, Monika Woźniak Stopień możliwości integracji i koordynacj 258 strategia promocji strategia dystrybucji strategia produktu strategia ceny Znaczenie dla marketingu terytorialnego Rys. 1. Priorytety grup instrumentów marketingu-mix dla regionu turystycznego a możliwości ich integracji i koordynacji Źródło: M. Florek, Podstawy marketingu terytorialnego, AE w Poznaniu, Poznań 2006, s. 171. W warunkach konkurencji pomiędzy regionami i miastami, każda jednostka osadnicza rozpoznaje potrzeby różnych grup klientów w celu zaproponowania unikatowego produktu terytorialnego, którego zadaniem jest przyciągnięcie inwestorów i zaktywizowanie życia społeczno-gospodarczego. W związku z pozostawaniem jednostki terytorialnej w procesie konkurowania z innymi jednostkami, jej pozycja zależy od tego, jak atrakcyjną ofertę przygotuje.9 Stosując techniki marketingowe w gospodarce miejskiej, można wysunąć wniosek, że di pewnego stopnia miasto działa na podobnych zasadach, jak przedsiębiorstwo prywatne. Podobieństwo to dotyczy wytwarzania produktów i usług w celu zaspokojenia zainteresowania nabywców zarówno na rynku wewnętrznym, jak i zewnętrznym, oraz pozyskania nowych rynków zbytu dla wytworzonych dóbr. T. Markowski uważa, iż miasto można opisywać z dwóch poziomów agregacji10: ——miasto jako całość w postaci złożonego „megaproduktu”; ——miasto podzbiór złożonych produktów miejskich. Konsumpcja „megaproduktu” związana jest z konkretnym miejscem, zatem składają się na niego m. in. wizerunek miasta, klimat kulturowy, system komunikacyjny i jakość zagospodarowania. Nie można mówić, że produkt terytorialny jest jeden, uniwersalny. Wyróżnia się kilka jego typów zwanych subproduktami, do których należą: ——produkt turystyczny; ——produkt inwestycyjny; ——produkt mieszkaniowy; ——produkt socjalny; ——produkt handlowo-usługowy; ——produkt oświatowo-kulturalny; ——produkt targowo-wystawienniczy; 9 A. F. Bocian (red), Rozwój regionalny a procesy globalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2004, s. 239. 10 T. Markowski., op.cit., s. 224. Promocja produktów lokalnych narzędziem kształtowania konkurencyjności miasta na przykładzie Łodzi 259 ——produkt rekreacyjno-sportowy; ——produkt polityczny. Takie charakterystyki jak ziemia (lokalizacja), środowisko, „duch miasta”, warunki ekonomiczne, społeczne, infrastruktura bytowa, zagospodarowanie, ludzie i obyczaje możemy traktować jako elementy product-mix miasta.11 Każdy produkt (również miejski) może być przedmiotem promocji, która jest jednym z istotnych elementów, mających bardzo ważny wpływ na tworzenie wizerunku miasta. Powinna być ona zwrócona zarówno na zewnątrz (do potencjalnych turystów, inwestorów, imigrantów, którzy chcą zamieszkać w danym miejscu) jak i do wewnątrz (do mieszkańców i przedsiębiorców).12 Sprawna promocja musi opierać się na solidnym podłożu realnej rzeczywistości, w której znajduje się promowany obszar. Służą temu m. in. materiały promocyjne przeznaczone dla turystów inwestorów i przedsiębiorców. Powinny one charakteryzować się profesjonalnym przygotowaniem i odpowiednim wykorzystaniem informacji o mieście. Powinny być również przejrzyste i łatwo dostępne. Do materiałów promocyjnych możemy zaliczyć: foldery o mieście, informatory gospodarcze dla przedsiębiorców i inwestorów, katalogi oferujące nieruchomości, które można zagospodarować, czy też oferty firm lokalnych z propozycjami współpracy. Obraz miast powinien być w głównej mierze przekazywany przez specjalnie do tego celu utworzoną komórkę istniejącą przy władzach lokalnych (w Łodzi jest to Biuro Promocji, Turystyki i Współpracy z Zagranicą). Oprócz materiałów promocyjnych, może ona wykorzystywać:13 ——kampanie reklamowe w prasie, radio, telewizji; ——konferencje na temat promocji miasta, czy regionu; ——wystawy handlowe, w czasie których rozpowszechnia materiały informacyjne; ——filmy reklamowe. Dorobek marketingu wyróżnia cztery główne instrumenty promocji, które określa się łącznie mianem tzw. promotion-mix. Do narzędzi wchodzących w jego skład wchodzą:14 1. Reklama — najczęściej wykorzystywana, ma ona za zadanie pozyskać korzyści dla lokalnej społeczności, równocześnie może efektywnie oddziaływać na mieszkańców miast, przekonując ich do działań władz lokalnych 2. Tzw. public relations i publicity, które mają za zadanie stworzenie pozytywnego wizerunku miasta; public relations to funkcja kierownictwa, która polega na rozpoznawaniu dążeń społecznych oraz określaniu kierunków i sposobów działania w interesie społecznym i na realizacji swojego programu działania oraz kierowania, aby zyskać zrozumienie i akceptację; publicity miasta to zbiór informacji na temat przedsiębiorstwa lub jego oferty, który ukazuje się w mediach nieodpłatnie i stanowi on o klimacie producenta i produktu 11 H. Szulce, M. Florek, op.cit., s. 203–204. Jałowiecki, Zarządzanie rozwojem aglomeracji miejskich, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2002, s. 191. 13 T. Markowski., op.cit., s. 221–223. 14 M. Czornik, Promocja miasta, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005, s. 85–95. 12 B. 260 Agnieszka Bykowska, Monika Woźniak 3. Promocja sprzedaży, zwiększająca wartość oferowanego produktu poprzez zaoferowanie dodatkowych korzyści do ceny/kosztów nabycia, tj. premii, punktów, znaczków biorących udział w losowaniu nagród. 4. Sprzedaż osobista, w procesie promocji miasta wykorzystywana w formie indywidualnych kontaktów podmiotów odpowiedzialnych w mieście za promocji z potencjalnymi nabywcami oferty miasta. Należy podkreślić, iż dobór odpowiedniego instrumentarium jest uzależniony od celu promocji, finansowych możliwości jej podmiotów, cech produktów oraz od zasięgu rynku, który chcemy zdobyć. Promocja powinna być powiązana z celami strategicznymi marketingu terytorialnego. Ważne jest, aby kampanie promocyjne były realizowane we współpracy lub bezpośrednio przez te same agencje marketingowe, które stworzyły lub doradzały w opracowaniu strategii. Jedynie takie podejście gwarantuje spójność celów i sposobów ich marketingowej realizacji na poziomie operacyjnym, czyli kreowanie wizerunku miasta, gminy czy regionu.15 3. Działania promocyjne podejmowane w Łodzi Łódź, zwana w XIX wieku Ziemią Obiecaną, to produkt niewątpliwie posiadający ogromny potencjał. To miasto fascynujące, niepowtarzalne i wyjątkowe. Warunkiem sukcesu miasta jest jednak wskazanie pozytywnych, charakterystycznych dla regionu cech, działań, miejsc16, opracowanie skutecznej strategii marketingowej. W ostatnim czasie, we współpracy z firmą konsultingową McKinsey&Company, strategia taka została opracowana. Zawiera ona podstawowe kierunki rozwoju miasta, którymi są: ——pozyskiwanie inwestycji zagranicznych; ——rozwój lokalnej przedsiębiorczości; ——poprawa atrakcyjności miasta. Zgodnie ze, strategią promocja miasta zorientowana jest na przyciąganie inwestorów zagranicznych głównie z branży AGD i logistyki, tworzenie w Łodzi centrum zaplecza biznesowego, a także organizowanie imprez naukowych, artystycznych i kulturalnych.17 Łódź to produkt złożony. Wśród jego subproduktów należy wyróżnić szczególnie te, które są niejako wizytówką miasta, np.: ——ulica Piotrkowska, czyli główna, reprezentacyjna ulica Łodzi, jedna z najdłuższych handlowych ulic Europy, o długości ok. 4900 m. Budowle, urbanistyka, instytucje, restauracje, kluby i puby umieszczone wzdłuż i w pobliżu tej ulicy tworzą obecnie szczególną atmosferę o charakterze wykraczającym zasięgiem poza Łódź.18 O jej roli w marketingu terytorialnym Łodzi świadczy 15 T. Domański, Marketing terytorialny: strategiczne wyzwania dla miast i regionów, Uniwersytet Łódzki, Instytut Studiów Międzynarodowych, Centrum Badań i Studiów Francuskich, Łódź 1997, s. 29. 16 T. Domański, op.cit., s. 170–171. 17 McKinsey już radzi, Piotrkowska 104, nr 9 (25), 2005, s. 13. 18 http://pl.wikipedia.org/wiki/Ulica_Piotrkowska#Obecnie. Promocja produktów lokalnych narzędziem kształtowania konkurencyjności miasta na przykładzie Łodzi 261 między innymi nagroda dla Najlepszego Produktu Turystycznego, przyznana przez Polską Organizację Turystyczną w 2005 roku;19 ——Muzea: Włókiennictwa, Kinematografii, Historii Miasta Łodzi, Muzeum Sztuki, będące jednym z najstarszych tego typu muzeów w Europie; ——centra rozrywkowo-handlowe, takie jak: Manufaktura, znajdujące się w budynkach dawnej XIX-wiecznej Fabryki włókienniczej Izraela Poznańskiego; ——zabytki, a wśród nich m. in. Pałac Poznańskich, Księży Młyn, Pałac Scheiblera, czy Biała Fabryka Ludwika Meyera, ——Las Łagiewnicki, będący największym miejskim kompleksem leśnym w Europie, z wydzielonym fragmentem jako rezerwat, z ośrodkiem rekreacyjnowypoczynkowym Arturówek i szlakami dla turystów. Łódź przez wiele lat funkcjonowała w powszechnej wyobraźni jako miasto fabryki i szarej codzienności, Nie dostrzegano jej walorów architektonicznych, kulturowych, nie postrzegano Łodzi jako miasta atrakcyjnego turystycznie. Miasto stara się, by to wyobrażenie zmienić. W ramach Urzędu Miasta funkcjonuje Oddział Turystyki, którego jednym z głównych zadań jest promocja turystyczna miasta. Promocją Łodzi i jej poszczególnych subproduktów zajmują się jednak także inne instytucje: np. Urząd Miasta Łodzi, Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Łódzkiego, Sekcja Miasta Łodzi Regionalnego Biura Województwa Łódzkiego w Brukseli itd. 20, lokalne mass media, przedsiębiorcy, a także zwykli mieszkańcy miasta. Ważna jest współpraca tych jednostek w dążeniu do tego samego celu — poprawy wizerunku i konkurencyjności miasta. W celu zaakcentowania walorów miasta Biuro Promocji, Turystyki i Współpracy z Zagranicą UMŁ — jeden z podmiotów marketingu terytorialnego, opracowuje materiały informacyjno-promocyjne. Do najważniejszych z nich należą: foldery w 5 wersjach językowych („Atrakcje Turystyczne Łodzi”, „Największe atrakcje Łodzi i regionu”, „1, 2, 3 dni w Łodzi”), wydawnictwa albumowe, gadżety promocyjne (m. in. teczki, torby, koszulki, ołówki, kubki). 21 Kolejnym elementem służącym promocji miasta są bilboardy. W ubiegłym roku można było je zobaczyć między innymi na ulicach Warszawy czy Poznania. Akcją „bilboardową” kierował Oddział Promocji Biura Promocji Turystyki i Współpracy z Zagranicą Urzędu Miasta Łodzi. Miała ona na celu zachęcanie do odwiedzenia miasta, za pomocą haseł: „Zaloguj się do Łodzi” i „Skocz do Łodzi”,. Na plakatach widniał również adres strony internetowej dostarczającej informacji o Łodzi. Hasło sloganowe było również wykorzystane jako nazwa dla strategii województwa łódzkiego opracowanej w 1997r., które brzmi: „Łódź, sam środek jutra.” 22 Istotnym elementem promocji jest stworzenie także wizytówki miasta w Internecie. 23 Dlatego też witryna internetowa to kolejne narzędzie służące 19 Wygrała Piotrkowska, Piotrkowska 104 nr 9 (25), 2005, s. 13. Kaczmarek, S. Liszewski, B. Włodarczyk, Strategia rozwoju turystyki w Łodzi, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 2006, s. 69–75. 21 Dane udostępnione przez Oddział Promocji Biura Promocji, Turystyki i Współpracy z Zagranicą UMŁ. 22 T. Markowski, op.cit., s. 225. 23 B. Jałowiecki, op.cit., s. 193. 20 J. 262 Agnieszka Bykowska, Monika Woźniak promocji miasta. W dzisiejszych czasach taka metoda komunikacji marketingowej staje się codziennością. Internet dostarcza użytecznych informacji mieszkańcom regionu, ale także kształtuje jego wizerunek. Na miejskiej witrynie internetowej można odnaleźć najważniejsze informacje o Łodzi, linki na stronę Urzędu Miasta, przewodnik turystyczny, informacje dla inwestorów, przegląd najważniejszych imprez kulturalnych w mieście, adresy ważnych instytucji, plan miasta, opis komunikacji miejskiej, krajowej i międzynarodowej. 24 Kolejnym istotnym instrumentem promocji miasta są targi. Łódzkie tradycje targowe sięgają początku XX wieku. Pierwsze targi odbyły się w 1912 roku, gdy w okresie od 1 lipca do 1 września miała miejsce Wystawa Rzemieślniczo -Przemysłowa. Została ona sfinansowana i zorganizowania przez Towarzystwo Rzemieślnicze „RESURSA” w Łodzi. Obecnie działa Łódzkie Konsorcjum Organizatorów Targów i Wystaw, które koordynuje działalność wystawienniczą w mieście. Uczestnicząc w targach, klienci i wystawcy są gośćmi miasta, którzy często biorą udział w lokalnych wydarzeniach, nabywają pamiątki, oraz zaznajamiają się z obyczajowością i kulturą łodzian. Targi mogą bezpośrednio bądź pośrednio promować miasto. Bezpośrednio, gdy organizatorzy pokazują informacje o regionie łódzkim, infrastrukturę turystycznoekonomiczną miasta. Przykładem tego typu imprezy wystawienniczej są Międzynarodowe Targi Turystyczne „Na styku kultur”, w roku 2007 od się już ich trzynasta edycja, gdzie swoją ofertę przedstawiło ponad stu wystawców z Austrii, Białorusi, Czech, Izraela, Litwy, Łotwy, Polski, Rosji, Sri Lanki, Tunezji, Ukrainy, Węgier, i Włoch. 25 Tego typu promocja Łodzi nie musi odbywać się tylko na targach organizowanych w mieście. Od kilku lat również miasto Łódź uczestniczy w targach turystycznych, które odbywają się w innych miastach na całym świecie, np. w marcu 2006 roku Łódź i region łódzki promował się na Międzynarodowej Giełdzie Turystycznej ITB w Berlinie. 26 Pośrednia promocja miasta w czasie targów odbywa się przez takie przedsięwzięcia jak: ——reklamy prasowe w krajowych i międzynarodowych wydawnictwach branżowych; ——reklamy radiowe i telewizyjne ——rozsyłanie materiałów akwizycyjno-informacyjnych, ulotki informacyjne, broszury, foldery itp. ——festyny, koncerty i inne przedsięwzięcia (konferencje naukowe, szkolenia) organizowane przy okazji trwania imprez targowych; ——spotkania z dziennikarzami i przekazywanie im informacji na temat targów przed ich otwarciem. 27 Ważna dla miasta jest także ranga organizowanych imprez wystawienniczych. W Łodzi targi cieszą się wieloletnią tradycją. Możemy tu wymienić takie targi jak: „INTERTELECOM” (najbardziej prestiżowa w Polsce impreza z branży łączności), Targi Budownictwa INTERBUD — w lutym 2007 roku od24 Zaloguj się do Łodzi, „Gazeta Wyborcza”, 22 września 2006. 25 http://www.uml.lodz.pl/index.php?menu2=6&zapytanie=6,01&poz=1&id=6187. 26 http://www.uml.lodz.pl/index.php?menu2=6&zapytanie=6,01&poz=1&id=4813. 27 T. Domański, op.cit., s. 181. Promocja produktów lokalnych narzędziem kształtowania konkurencyjności miasta na przykładzie Łodzi 263 była się czternasta edycja tych targów, skupiając 364 wystawców z kraju i zagranicy oraz 22 tysiące osób zwiedzających. 28 W Łodzi corocznie odbywa się kilkadziesiąt festiwali, przeglądów i innych imprez cyklicznych rozpoznawalnych nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Przyciągają one coraz większe grono turystów oraz miłośników teatru, filmu czy muzyki. Specyfika takich przedsięwzięć, jakimi są festiwale, polega na ich interaktywnym charakterze. Choć osoby uczestniczące w festiwalu nie przyjeżdżają do Łodzi w celu zwiedzania miasta, jednak warto wykorzystać ich obecność, aby poprzez nawiązanie bezpośredniego kontaktu umiejętnie promować jej pozytywny wizerunek. Sami organizatorzy największych imprez kulturalnych w mieście przyznają, że festiwale to bardzo ważny element promocji miasta. 29 Ważniejsze z odbywających się w Łodzi wydarzeń to: ——Festiwal Sztuk Przyjemnych i Nieprzyjemnych; ——Festiwal Dialogu Czterech Kultur; ——Międzynarodowy Festiwal Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych Camerimage; ——Festiwal Komiksu; ——Fotofestiwal; ——Biennale Sztuki; ——Festiwal Kultury Chrześcijańskiej; ——Festiwal Nauki, Techniki i Sztuki. Inną imprezą o charakterze promocyjnym odbywającą się w Łodzi jest między innymi „Święto Łodzi”. Święto to obchodzone jest co roku w celu upamiętnienia nadania Łodzi praw miejskich w 1423 roku. Istotnym przedsięwzięciem promocyjnym jest także „Artbus”, czyli pierwsza w Polsce turystyczna linia autobusowa. Artbus, czyli „Autobus sztuki” pokrywa malunek przywodzący na myśl dzieła łódzkich artystów awangardowych: Władysława Strzemińskiego i Katarzyny Kobro. Promował on łódzkie subprodukty kulturalne: muzea i galerie, kursując po ulicach Łodzi od czerwca do października 2006 roku. Na swojej trasie miał najważniejsze miejsca kulturalne miasta. Autobus pełnił także funkcję mobilnego centrum informacji o wydarzeniach artystycznych. Udostępniane były w nim wielojęzyczne informatory kulturalne, ulotki i plakaty. W 2006 roku Artbus został wyróżniony w konkursie na Najlepszy Produkt Turystyczny Roku.30 Kolejnym przejawem aktywności miasta, które może odegrać znaczącą rolę w jego promocji, są starania Łodzi o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury w 2016 roku. Jest to prestiżowy tytuł nadawany przez Unię Europejską, którego zdobywca tytułu przez rok prezentuje swoje dziedzictwo historyczne i kulturowe, organizuje różnorodne imprezy (m.in. koncerty, spektakle i wystawy) przyciągając artystów i gości z całej Europy. Tytuł umożliwia międzynarodową promocję i możliwość zdobycia środków na renowację zabytków. 31 Kolejnym elementem, który służy promocji zewnętrznej Łodzi jest współpraca z miastami partnerskimi. Międzynarodowe kontakty Łodzi realizowane są na wielu płaszczyznach i mają na celu przede wszystkim promocję miasta na 28 http://www.interservis.pl/?l=pl&fi=9. 29 http://miasta.gazeta.pl/lodz/1,35136,3857330.html. 30 http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosci/234028.html. 31 Łódź stolicą kultury?, „Gazeta Wyborcza”, 17 stycznia 2007. 264 Agnieszka Bykowska, Monika Woźniak forum światowym. Łódź współpracuje między innymi z takimi miastami jak: Lyon we Francji, Stuttgart w Niemczech, Odessa na Ukrainie, Tel-Aviv w Izraelu, Chemnitz w Niemczech, Tampere w Finlandii, Tjanjin w Chinach, czy Wilno na Litwie.32 5. Rola kapitału w skutecznej promocji miasta Należy podkreślić, iż bezpośrednie formy promocji miasta wynikające z chęci zainteresowania potencjalnych klientów, wymagają istotnych nakładów finansowych oraz przygotowania analiz skuteczności danej metody promocji. W tabeli 1 zaprezentowano wydatki jakie ponosi Oddział Promocji UMŁ na różnego rodzaju przedsięwzięcia promujące miasto. Tab. 1. Wykorzystanie środków finansowych przez Oddział Promocji Biura Promocji, Turystyki i Współpracy z Zagranicą w latach 2003–2006 Rodzaj zadania Kwota planowana Kwota wydatkowana Współorganizacja inicjatyw i imprez promujących Łódź 2 909 393 2 162 540 Koszty wydawnictw informacyjno-promocyjnych 1 963 331 1 316 933 Obsługa imprez promujących Łódź, współpraca z miastami partnerskimi 5 239 794 3 782 507 Promocja miasta przez sport 2 850 000 1 684 000 Źródło: Dane udostępnione przez Oddział Promocji, Biura Promocji, Turystyki i Współpracy z Zagranicą UMŁ. Należy zwrócić uwagę na fakt, że w każdym obszarze działalności Biura wydatkowana kwota jest mniejsza od planowanej. Widać, iż miasto nie wykorzystuje w pełni posiadanego potencjału finansowego. Szansą dla rozwoju konkurencyjności miasta jest efektywne zagospodarowanie niewykorzystanych środków np. w dziedzinie współpracy z miastami partnerskimi. Pozwoli to na szerszą promocję Łodzi poza granicami kraju. Podsumowanie Zastosowanie koncepcji marketingowej w planowaniu rozwoju jednostki terytorialnej przynosi wiele korzyści, zarówno społecznych, jak i ekonomicznych. Spójnie i kompleksowo prowadzony marketing terytorialny pozwala na osiągnięcie zamierzonego celu, jakim jest stworzenie jednoznacznego, konkurencyjnego wizerunku megaproduktu miejskiego, jakim jest miasto, i zainteresowanie nim możliwie jak najszerszego grona odbiorców. Narzędzia marketingu teryto32 Dane udostępnione przez Oddział Promocji Biura Promocji, Turystyki i Współpracy z Zagranicą UMŁ. Promocja produktów lokalnych narzędziem kształtowania konkurencyjności miasta na przykładzie Łodzi 265 rialnego należy jednak ciągle je doskonalić oraz poszukiwać ich nowych form, które będą gwarantowały umocnienie pozycji rynkowej Łodzi wobec innych miast oraz zapewniały budowanie długotrwałych więzi z odbiorcami działań promocyjnych. Szczególnie ważne w promocji Łodzi jest wyeliminowanie niesprawiedliwie przypisanych miastu cech. W świadomości Polaków wciąż pojawiają się takie określenia Łodzi jak: „szara”, „robotnicza”, „bez szans. Należy podkreślać „fabrykancki” charakter miasta, jego historię, a także potencjał łódzkich uczelni i dobrze wykształcone kadry. Trzeba także wzmacniać elementy miejskie, które już obecnie odbierane są pozytywnie. Należy do nich chociażby legenda Łodzi filmowej, artystycznej, czy festiwalowej. Proponowana książka tworzy bogaty przegląd nowych nurtów z zakresu ekonomiki miasta i gospodarki przestrzennej. „Nowoczesne miasto” rozumiane jest tutaj jako jednostka potrafiąca dostosować swoją strukturę przestrzenną, społeczną i gospodarczą do wymagań, jakie stawia przed nią rozwój gospodarki opartej na wiedzy i otwartej na międzynarodowe przepływy ludzi, kapitału oraz informacji. Tytułowe „nowoczesne miasto” to także miasto, którego użytkownicy, uczą się wykorzystywać innowacyjne instrumenty zarządzania jak np.: e-government, benchmarking, systemy informacji przestrzennej, czy marketing terytorialny... ...w szczególności na uwagę zasługuje ostatnia część pracy poświęcona tożsamości i wizerunkowi miasta Łodzi. Stanowi ona fragment raportu z zakresu marketingu terytorialnego, dotyczący postrzegania Łodzi w oczach studentów łódzkich uczelni publicznych. Naukowy charakter opracowania, jego obszerność oraz oparcie wniosków na ponad 3,5-tysięcznej próbie badawczej determinuje ich wiarygodność, skłaniając jednocześnie do refleksji w zakresie polityki w różnych jej obszarach. ISBN 978–83–88529–44–3
