Wpływ palenia tytoniu na starzenie się skóry
advertisement
PRACE POGLĄDOWE Maria URBAŃSKA1 Gerard NOWAK1 Ewa FLOREK2 Wpływ palenia tytoniu na starzenie się skóry Cigarette smoking and its influence on skin aging Katedra i Zakład Naturalnych Surowców Leczniczych i Kosmetycznych, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 2 Laboratorium Badań Środowiskowych Katedra i Zakład Toksykologii, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 1 Dodatkowe słowa kluczowe: skóra starzenie skóry dym tytoniowy nikotyna Additional key words: skin skin aging tobacco smoke nicotine Adres do korespondencji: dr n.farm. Maria Urbańska Katedra Naturalnych Surowców Leczniczych i Kosmetycznych Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Mazowiecka 33, 60-623 Poznań tel. 61 8480 475, fax 61 8470 628, e-mail: [email protected] Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 Palenie tytoniu jest jednym z największych zagrożeń dla zdrowia i życia człowieka. W dymie tytoniowym występuje nikotyna oraz wiele toksycznych substancji, które wykazują szkodliwe działanie nie tylko na osoby palące, ale także na tzw. „biernych palaczy”, do których często należą dzieci. Palenie tytoniu powoduje niekorzystne zmiany skóry wywołując lub nasilając przebieg wielu chorób skórnych, w tym nowotworów. Dodatkowo dym tytoniowy zdecydowanie przyśpiesza naturalny proces starzenia się skóry. Zaobserwowano, że skóra nałogowych palaczy w wieku 40 lat wygląda jak skóra nigdy nie palących 70-cio latków. Efekt uszkodzenia skóry dymem tytoniowym jest nieodwracalny, jednak dalszego pogorszenia można uniknąć poprzez zaprzestanie palenia. Obecnie panuje trend, który wymusza znalezienie sposobu zahamowania lub chociażby opóźnienia zmian wywołanych starzeniem. Może to właśnie jego pierwsze objawy – zmarszczki – bardziej niż śmiertelne konsekwencje palenia, staną się najsilniejszą motywacją dla palaczy do porzucenia nałogu. Presently cigarette smoking is one of the most dangerous activities for health and human life. In tobacco smoke, nicotine and other dangerous substances have detrimental influence not only for smokers but for the “passive smokers” whom very often are children. Cigarette smoke causes unfavorable skin changes or intensifies course of many skin diseases including cancer. Tobacco smoke additionally quickens the natural process of skin aging. It has been observed that the skin of smoking addicts at the age of 40 years resembles skin of non-smoking 70 year old adults. Skin damage due to tobacco smoke is irreversible, where further damage can be avoided by stopping smoking. Present trends try to find ways to stop or at least delay changes caused by aging. Perhaps maybe it’s first signs- wrinkles- more than the deadly consequences of smoking will be the most motivating reason for smokers to “kick the habit”. Wstęp Dym tytoniowy wywiera szkodliwy wpływ na skórę, błonę śluzową jamy ustnej, przełyku i żołądka, podrażnia układ oddechowy, pokarmowy, nerwowy i sercowo-naczyniowy. Przewlekłe narażanie się na wpływ składników dymu tytoniowego indukuje lub nasila przebieg wielu groźnych dla życia chorób. Silną zależność od tytoniu wykazano w przebiegu m.in. choroby niedokrwiennej serca, przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc, choroby wrzodowej, nowotworów złośliwych, chorób okresu okołoporodowego, a także chorób skóry (toczeń rumieniowaty, łuszczca) [12,15,17,18,25]. Natomiast oznaki szkodliwego działania dymu papierosowego widoczne są na co dzień. Należą do nich m.in. przebarwienie szkliwa zębów, zażółcenie paznokci i palców dłoni (w których trzymany jest papieros), nieświeży oddech, poranny uporczywy kaszel oraz przedwcześnie starzejąca się skóra twarzy [18]. Stwierdzono, że dym tytoniowy, podobnie jak promieniowanie UV jest główną przyczyną nasilającą proces fizjologicznego starzenia się skóry [26]. rzenie ogólnoustrojowe, to proces naturalny, złożony i długotrwały. Nazywany jest starzeniem fizjologicznym lub chronologicznym. Towarzyszą mu zachodzące w organizmie zmiany histologiczne oraz biochemiczne. Objawy starzenia najszybciej widoczne są na skórze. Jest to związane z dodatkowym narażeniem skóry na bezpośrednie działanie czynników zewnętrznych, które potęgują procesy starzenia [26]. Fizjologiczny proces starzenia skóry rozpoczyna się około 25-30 roku życia. Jego tempo i nasilenie zależą od indywidualnych uwarunkowań genetycznych organizmu, a także od diety, trybu życia oraz w dużym stopniu od kontaktu ze szkodliwymi czynnikami środowiskowymi np.: promieniowaniem UV lub dymem tytoniowym. Czynniki te powodują powstanie w organizmie (w wyniku tlenowego metabolizmu komórkowego) wolnych rodników, które odpowiedzialne są za zdecydowane przyspieszenie procesów starzenia się skóry i organizmu [5,19,26]. W obrazie klinicznym fizjologicznego procesu starzenia skóra staje się cienka, szara, sucha, traci elastyczność, a na jej powierzchni pojawiają się zmarszczki, teleangiektazje i przebarwienia. Zmiany w wyglądzie skóry są związane ze zmianami Fizjologia starzenia skóry Starzenie się skóry, podobnie jak sta- 1111 w strukturze białek odpowiedzialnych za jej sprężystość i napięcie – elastyny i kolagenu, z zaburzeniami procesu melanogenezy i zmianami w układzie naczyniowym i mikrokrążeniu [2,8]. Wraz z wiekiem powstają zmiany fizyczne, morfologiczne i fizjologiczne w obrębie wszystkich warstw skóry. W naskórku obserwuje się spłaszczenie komórek warstwy podstawnej oraz zmiany zanikowe w warstwie kolczystej i ziarnistej, w wyniku tego naskórek staje się cienki. Następuje również spłaszczenie linii skórno-naskórkowej, co osłabia wymianę substancji odżywczych i metabolitów pomiędzy tymi warstwami [24,26]. W skórze właściwej następuje zmniejszenie syntezy i aktywności fibroblastów, zakłócenie syntezy i wzajemnej proporcji włókien kolagenowych typu I i III oraz zahamowanie syntezy włókien elastycznych. W przypadku skóry objętej procesami naturalnego starzenia zauważa się zmniejszoną syntezę kolagenu typu III, który w największym stopniu wpływa na prawidłowy wygląd skóry. Zwiększa się natomiast aktywność enzymów proteolitycznych, co prowadzi do nasilenia szybkości degradacji kolagenu typu I. Naturalne starzenie jest także wynikiem zwiększenia aktywności metaloproteinazy (MMP-1), czego końcowym efektem jest zmniejszenie grubości skóry [14,24]. Objawem tych zmian są pojawiające się zmarszczki. W zależności od ich głębokości występują zmarszczki powierzchowne i głębokie. Zmarszczki powierzchniowe o głębokości nie przekraczającej 0,05 mm występują m.in. w okolicy oczu (tzw. „kurze łapki”). Natomiast zmarszczki głębokie powstają na czole, policzkach, dolnej części twarzy i szyi jako głębokie (>0,05 mm), poziome lub pionowe bruzdy [26]. Z wiekiem następuje również stopniowe opadanie owalu twarzy, co także jest związane z zaburzeniami w syntezie białek strukturalnych. Dochodzi także do zróżnicowania grubości ścian naczyń krwionośnych, które mogą stać się zgrubiałe lub nadmiernie cienkie oraz osłabienia przepływu włośniczkowego. Następuje rozszerzenie naczyń w warstwie brodawkowatej skóry, stąd też występowanie licznych teleangiektazji [24,26]. Zmiany zachodzą również w funkcjonowaniu gruczołów łojowych i potowych [24]. Z wiekiem zmniejsza się wydzielanie potu i łoju nawet o 50%. Gruczoły łojowe stopniowo zanikają. Spowodowany w ten sposób niedobór wydzielanego łoju prowadzi do zredukowania płaszcza ochronnego naskórka, a w konsekwencji do zwiększenia transepidermalnej utraty wody (TEWL). Następują także zmiany w składzie lipidów naskórkowych. Obserwuje się niedobór kwasu linolowego i linolenowego, degradację ceramidów i steroli wchodzących w skład cementu międzykomórkowego, co powoduje zwiększenie TEWL i nadmierną suchość skóry [8]. Dodatkowo komórki starzejącego się naskórka proliferują i różnicują się znacznie wolniej, niezbędny jest ponad 2-krotnie dłuższy czas do odtworzenia w pełni funkcjonującej warstwy rogowej (proces keratynizacji) niż w młodej skórze. Następuje także miejscowe nadmierne rogowacenie naskórka (hiperkeratoza). Z powodu tych zaburzeń warstwa rogowa 1112 staje się szorstka i sucha [26]. W starzejącej się skórze następuje także nieregularne rozmieszczanie melanocytów (komórek barwnikowych), co daje obraz skóry bladej z miejscowymi ogniskami przebarwień i odbarwień. Dochodzi do tzw. poikilodermii. Zbyt mała ilość komórek barwnikowych osłabia ochronę organizmu przed promieniowaniem UV [18,26]. Zmianom morfologicznym ulegają także komórki Langernhansa (skrócenie wypustek dendrytycznych) doprowadzając do osłabienia systemu immunologicznego skóry (SALT – Skin Associated Lymphoid Tissue). Przyczynia się to do wzrostu podatności na podrażnienia oraz na rozwój zmian nowotworowych skóry [26]. Szczególnie nasilenie zmian typowych dla starzejącej się skóry następuje u kobiet w okresie menopauzy. W wyniku zaburzeń hormonalnych następuje brak pobudzania receptorów estrogenowych objawiających się m.in. osłabieniem aktywności fibroblastów. Następuje zahamowanie syntezy glikozaminoglikanów, zwłaszcza kwasu hialuronowego oraz kolagenu. Obniżeniu ulega także synteza, różnicowanie i regeneracja keratynocytów. Następuje wyraźne zmniejszenie nawilżenia i jędrności skóry [24,26]. Styl życia może mieć wpływ głównie na przyspieszenie, ale także, choć rzadko, na opóźnienie naturalnych procesów starzenia się skóry. Palenie papierosów zdecydowanie jest jednym z czynników, które znacznie zwiększają tempo pojawiania się zmian charakterystycznych dla skóry starzejącej się. Skład dymu tytoniowego Do produkcji papierosów wykorzystywane są wysuszone i poddane fermentacji liście tytoniu szlachetnego (Nicotiana tabacum) i tytoniu bakun (Nicotiana rustica), gatunków należących do rodziny psiankowatych (Solanaceae). Surowiec zawiera między innymi wiele alkaloidów, z których najważniejsza jest nikotyna. Biosynteza alkaloidów odbywa się głównie w korzeniach, z których następnie zostają przetransportowane do innych części rośliny. Surowiec stanowią liście zbierane w miarę dojrzewania, w zależności od przeznaczenia są one suszone w warunkach naturalnych, tzn. w cieniu lub na słońcu oraz w warunkach sztucznych, czyli w suszarniach [7]. Dym jest wynikiem niecałkowitego spalania tytoniu. Składa się z około 4300 związków chemicznych, a wiele z nich wykazuje działanie toksyczne, mutagenne, teratogenne, kancerogenne. Ich działanie nie jest ograniczone jedynie do palaczy tytoniu, ale także dotyczy wszystkich osób, które przebywają w środowisku, gdzie występuje dym tytoniowy czyli tzw. „biernych palaczy”. Jest to związane z powstawaniem podczas palenia tytoniu dwóch strumieni dymu: głównego i bocznego. Strumień główny wdychany jest przez osobę palącą w czasie „zaciągania”, natomiast strumień boczny powstaje z tlącego się papierosa i jest wdychany także przez osoby niepalące [25]. Niektóre z substancji zawartych w dymie tytoniowym działają jedynie miejscowo w jamie ustnej i drogach oddechowych, podczas gdy inne po wchłonięciu do układu Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 krążenia wywierają działanie na większość tkanek i organów człowieka [6,7,15]. Skład chemiczny (jakościowy i ilościowy) wdychanego dymu tytoniowego zależy od wielu czynników m.in. od: rodzaj tytoniu, typu papierosa, sposobu zaciągania się, wilgotności, dodatków chemicznych w tytoniu [1]. W dymie tytoniowym znajdują się: substancje toksyczne (m.in. tlenek węgla, amoniak, cyjanowodór, tlenki azotu), substancje drażniące (akroleina, tlenek siarki, formaldehyd, amoniak), substancje ciliotoksyczne, które blokują aktywność szeregu enzymów oddechowych oraz ruch rzęsek wyściełających drogi oddechowe (m.in. cyjanowodór, akroleina, aldehyd octowy, formaldehyd) oraz substancje rakotwórcze – kancerogeny (benzen, nitrozopirolidyna, hydrazyna, chlorek winylu, aldehyd mrówkowy i octowy, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, N-nitrozoaminy, kadm, nikiel). Ze względu na mechanizm działania do związków rakotwórczych zaliczamy także: kokancerogeny, które same nie mają właściwości rakotwórczych, ale wzmacniają działanie występujących nawet śladowych ilości właściwych kancerogenów (formaldehyd, piren, fluoranten, naftaleny, katechol) oraz tzw. inicjatory procesu nowotworowego – substancje, które są odpowiedzialne za proces powstawania uśpionych ognisk w materiale genetycznym poszczególnych komórek (toluen, fenol, uretan) [1,6,7]. Większość składników dymu tytoniowego jest hydrofobowa i może dyfundować poprzez błony komórkowe do całego organizmu, w tym do skóry [15]. Do tytoniu dodawane są również substancje zapachowe i konserwujące, często o nieznanym składzie chemicznym. Niektóre sole powodują, że papieros stale się tli, amoniak zmieniając pH dymu biologicznie uaktywnia nikotynę, a gliceryna dłużej utrzymuje wilgotność tytoniu. W celu poprawy smaku do tytoniu dodawane są m.in.: kakao, migdały, karmel i lukrecja [1,7]. Uważa się, że za przedwczesne starzenie skóry spowodowane paleniem tytoniu (czynnym i biernym) odpowiedzialna jest głównie nikotyna oraz występujące w dymie wolne rodniki [3,10,15,18]. Objawy starzenia się skóry spowodowane dymem tytoniowym Pierwsze doniesienia o wpływie palenia papierosów na skórę człowieka pochodzą z 1856 roku; wtedy Solly zaobserwował u palaczy szarą, ziemistą, pomarszczoną cerę o mizernym wyglądzie. W 1971 roku Daniell wykazał powiązanie między nawykiem palenia a wyraźnie zaznaczonymi zmarszczkami wokół oczu. Natomiast Model w 1985 określił specyficzne rysy na twarzy osób palących przynajmniej od 10 lat jako „skóra palacza” („smoker’s face”) [5,13]. Od tego czasu pojawiło się wiele prac badających związek palenia z pojawiającymi się zmianami na skórze, jednak dopiero w badaniach Kadunce i współpracowników (1991r.) zostały uwzględnione dodatkowe parametry, tj.: wiek, płeć, ekspozycja słoneczna i pigmentacja skóry. Przeprowadzono także badania porównujące skórę bliźniaczek, z których jedna była nałogową palaczką, a druga nie paliła wcale. Doświadczenie to wykazało M. Urbańska i wsp. oczywistą zależność pomiędzy paleniem a przedwczesnym starzeniem się skóry [5]. Wszystkie te badania potwierdzają wpływ dymu tytoniowego na przyśpieszenie procesu starzenia się skóry osób palących jak i tzw. biernych palaczy. Palenie tytoniu obok promieniowania ultrafioletowego jest główną przyczyną zewnątrzpochodnego starzenia skóry. Wieloletnie badania potwierdzają jednoznacznie, iż skóra palacza starzeje się szybciej; spalanie dziennie 20 papierosów przyspiesza naturalne procesy starzenia skóry o średnio 10 lat [8]. Typowe cechy „twarzy palacza” to szare zabarwienie skóry, występowanie teleangiektazji i przebarwień oraz tzw. „zmarszczek palacza”. Są to pojawiające się wokół ust pionowe zmarszczki, które powstają pod wpływem wzmożonej pracy mięśnia okrężnego ust podczas palenia oraz wyraźne zmarszczki wokół oczu spowodowane ich mrużeniem pod wpływem drażniącego dymu tytoniowego [13,14,26]. Ryzyko powstania zmarszczek rośnie ze wzrostem tzw. „paczkolat” – jeden „paczkorok” to tyle samo, co wypalenie 20 papierosów dziennie przez jeden rok. Ocenia się, że ryzyko powstawania zmarszczek wokół ust u kobiet jest wyższe i pojawia się po 10 „paczkolatach”, w przeciwieństwie do mężczyzn, u których zmarszczki pojawiają się po 20 „paczkolatach” [3]. Zmiany w wyglądzie skóry są związane ze zmianami w strukturze białek odpowiedzialnych za jej sprężystość (elastyny i kolagenu), w układzie naczyniowym oraz z zaburzeniami procesu melanogenezy [2,8]. Substancje zawarte w dymie tytoniowym generują powstawanie w organizmie wolnych rodników, które wywołują szereg reakcji oksydacyjnych (stres oksydacyjny) modyfikujących DNA oraz białka i lipidy. Procesy oksydacyjne odgrywają istotną rolę w patogenezie wielu chorób, inicjują i przyspieszają karcynogenezę oraz starzenie się organizmu. Obserwuje się negatywne działanie reaktywnych form tlenu na keratynocyty, fibroblasty i naczynia krwionośne. Dochodzi do uszkodzenia błon komórkowych keratynocytów, upośledzenia syntezy włókien kolagenowych i elastynowych, w wyniku czego powstają teleangiektazje, a skóra traci jędrność i sprężystość [18,22]. Dym tytoniowy wpływa na obniżenie poziomu witamin A, C i E o działaniu antyutleniającym, wpływających na elastyczność i regenerację skóry [15,17,19]. Stwierdzono, że u palaczy ubytek witaminy E z krwi jest dwa razy szybszy niż u osób niepalących [19]. Innym istotnym mechanizmem w procesie starzenia się skóry wywołanej przez dym tytoniowy jest zaburzenie działania transformującego czynnika wzrostu β (TGF-β – Transforming growth factor β). TGF-β jest cytokiną, wywiera wpływ na procesy proliferacji, różnicowania i angiogenezę komórek oraz wykazuje silne działanie immunomodulacyjne. Ma też zdolność hamowania metaloproteinaz, enzymów degradujących białka macierzy zewnątrzkomórkowej [3,14,20]. Występuje w trzech izoformach: TGF-β1, TGF-β2, TGF-β3. Składniki dymu tytoniowego blokują wrażliwość keratynocytów na TGF-β1 poprzez indukcję jego latentnej formy, co zmniejsza liczbę receptorów TGFPrzegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 β1 na keratynocytach i skutkuje obniżeniem odpowiedzi keratynocytów na ten czynnik [3,5,14,21]. W efekcie zaburzona zostaje synteza białek macierzy zewnątrzkomórkowej (w tym kolagenu typu I), następuje dysfunkcja procesu gojenia się ran oraz angiogenezy [20]. Dym tytoniowy zaburza także procesy immunologiczne organizmu, wpływa zarówno na komórkową jak i humoralną odpowiedź układu immunologicznego. Krótkotrwała (kilkutygodniowa) ekspozycja na dym tytoniowy powoduje nieznaczną immunostymulację, natomiast długotrwała – immunosupresję [16]. Działanie immunosupresyjne dymu tytoniowego przypisuje się głównie nikotynie. Nikotyna aktywuje występujący na makrofagach oraz limfocytach T i B acetylocholinergiczny receptor nikotynowy alfa-7. Wykazano, że jego aktywacja ogranicza wytwarzanie prozapalnych cytokin TNF-α, IL-1β i IL-6, blokując tym samym odpowiedź limfocytów Th1 i Th17 z pominięciem Th2. Z drugiej strony nikotyna hamuje syntezę cytokin przeciwzapalnych, t.j. IL-10. Alkaloid pobudza także syntezę IgE, co wpływa na rozwój chorób o podłożu atopowym np. AZS [4,25]. Dym tytoniowy obniża także liczbę i aktywność komórek Langerhansa w skórze oraz innych komórek tworzących SALT co zaburza jego prawidłowe funkcjonowanie. Skóra staje się bardziej wrażliwa na czynniki zewnętrzne i mikrourazy. Negatywny wpływ nikotyny na układ immunologiczny skóry tłumaczy większą częstość występowania infekcji bakteryjnych i grzybiczych skóry, stanów zapalnych oraz zmian nowotworowych u osób palących [3,16,19]. Zmiany w strukturze skóry związane są z działaniem nikotyny na fibroblasty poprzez znajdujący się na nich receptor alfa-3. Ponadto zauważono, że nikotyna pobudza aktywność metaloproteinazy-1 i -3 (MMP1, MMP3), enzymów degradujących kolagen i inne składniki macierzy pozakomórkowej. Dochodzi do nieprawidłowego ułożenia a następnie rozpadu włókien kolagenowych i elastycznych, co powoduje utratę sprężystości i napięcia skóry, czyli elastozę [3,5,9,10,17,23]. Pod wpływem składników dymu tytoniowego obserwowano zwiększoną ekspresję mRNA metaloproteinazy-1 i -3 chociaż poziom ich inhibitora nie ulega zmianie. Powoduje to zaburzenie równowagi między syntezą a degradacją włókien kolagenowych, elastylowych i proteoglikanu, co przyczynia się do starzenia się skóry [9,10,14,23]. Nikotyna wywołuje skurcz naczyń krwionośnych, ogranicza prawidłowe dotlenienie i odżywienie tkanek skóry i całego organizmu poprzez negatywny wpływ na mikrokrążenie, działa wazokonstrukcyjnie ograniczając przepływ krwi przez skórę [3,9,17,18]. Wypalenie jednego papierosa powoduje stan skurczu utrzymujący się do 90 minut, zmniejszając przez to przepływ krwi o jedną czwartą, a dodatkowo krążący we krwi tlen zastępowany jest toksycznym tlenkiem węgla. Powstające chroniczne niedokrwienie skóry oraz spowodowane działaniem nikotyny osłabienie ściany naczyń krwionośnych jest przyczyną powstawania teleangiektazji (rozszerzenia drobnych naczyń krwionośnych) [9,18,19]. Składniki dymu tytoniowego wykazują działanie antyestrogenowe, które wynika z toksycznego wpływu na komórki ziarniste jajników oraz działania hamującego enzymy steroidogenezy w jajnikach. Estrogeny działają na tkanki docelowe poprzez receptory estrogenowe (ER) α i β, ich największe zagęszczenie znajduje się w skórze twarzy kobiet. Występują w komórkach naskórka i skóry właściwej, w fibroblastach, makrofagach, melanocytach, komórkach dendrycznych, gruczołach łojowych i potowych, mieszkach włosowych, komórkach śródbłonka naczyń [19,24]. Niedobór estrogenów zaburza funkcjonowanie tych komórek, co objawia się widocznymi zmianami skóry. Następuje zmniejszenie jędrności, grubości oraz stopnia nawodnienia skóry. Obserwowane jest także pogorszenie gojenia się ran [17,24]. Niedobór estrogenów spowodowany paleniem tytoniu wywołuje podobne efekty na skórze jak te, które pojawiają się w okresie menopauzy; niestety stosowana hormonalna terapia zastępcza nie ogranicza negatywnego wpływu nikotyny na skórę [3,18]. Ludzkie keratynocyty syntetyzują, wydzielają i degradują acetylocholinę; aktywność ta regulowana jest poprzez receptory nikotynowe i muskarynowe. Stwierdzono, że nikotyna pobudza wydzielanie acetylocholiny, która wpływa na pracę gruczołów łojowych i potowych, na mikrokrążenie i angiogenezę. Wpływa także na proliferację, migrację i różnicowanie się keratynocytów [12,18,19]. Należy zdecydowanie podkreślić, że niestety u kobiet palących tytoń zabiegi odmładzające i poprawiające wygląd skóry nie przynoszą satysfakcjonujących efektów [11]. U pacjentek po przeszczepach skóry czy liftingach skóra źle się goi i często dochodzi do poważnych powikłań po zabiegu. Jest to związane z niekorzystnym działaniem palenia tytoniu na gojenie się ran. Nikotyna hamuje proces ziarninowania naskórka, negatywnie wpływa na syntezę kolagenu i kwasu hialuronowego oraz wywołuje zmniejszenie przepływu krwi i jej utlenowania [11,16]. Jedyną możliwością zniwelowania niekorzystnych zmian i opóźnienia procesów starzenia spowodowanych paleniem tytoniu jest abstynencja nikotynowa. Piśmiennictwo 1. Borgerding M., Klus H.: Analysis of complex mixtures – cigarette smoke. Exp. Toxicol. Pathol. 2005, 57, 43. 2. Craig W.Y., Palomaki G.E., Haddow J.E.: Cigarette smoking and serum lipid and lipoprotein concentrations, an analysis of published data. BMJ 1989, 298, 784. 3. Czogała J., Goniewicz M., Czubek A. i wsp.: Wpływ palenia papierosów na wygląd, starzenie się i zmiany patologiczne skóry i błon śluzowych. Przegl. Lek. 2008, 65, 732. 4. Domagała-Kulawik J.: Wpływ palenia papierosów na układ immunologiczny. Terapia 2006, 2, 13. 5. Doshi D.N., Hanneman K.K., Cooper K.D.: Smoking and skin aging in identical twins. Arch. Dermatol. 2007, 143, 1543. 6. Dżugan M., Juszczyk M.: Rakotwórcze substancje w dymie tytoniowym. Zdr. Publ. 2006, 116, 627. 7. Florek E., Piekoszewski W.: Toksyczność substancji uzależniających. W: Witold Seńczuk. Toksykologia współczesna. PZWL, Warszawa, 2005 8. Horoszkiewicz-Hassan M.: Wpływ naturalnych sub- 1113 stancji biologicznie czynnych na skórę osób palących tytoń. Przegl. Lek. 2009, 66, 882. 9. Kennedy C, Bastiaens M.T, Bajdik C.D.: Effect of smoking and sun on the aging skin. J. Invest. Dermatol. 2003, 120, 548. 10. Lahmann C., Bergmann J., Harrison G., Young A.R.: Matrix metalloproteinase-1 and skin aging in smokers. Lancet 2001, 357, 935. 11. Micek I., Kuczyńska J., Kuczyński S.: Tytoń – wielki wróg naszego ciała. Medycyna Estetyczna I AntiAging 2010, 1, 47. 12. Misery L.: Nicotine effects on skin: are they positive or negative? Exp. Dermatol. 2004, 13, 665. 13. Model D.: Smoker’s face: an underrated clinical sign?, BMJ 1985, 291, 1760. 14. Morita A.: Tobacco smoke causes premature skin aging. J. Dermatol. Sci. 2007, 48, 169. 15. Norman R.A., Rappaport M.: Smoking, obesity/ 1114 nutrition, sun, and the skin. In: R.A. Norman (ed.) Preventive Dermatology. Springer-Verlag Limited London 2010 16. Paszkiewicz-Mes E.: Palenie tytoniu w aspekcie powikłań występujących po zabiegu operacyjnym. Probl. Hig. Epidemiol. 2012, 93, 249. 17. Reich A., Lis J., Straszak J., Śliwińska J.: Analiza problemu nikotynowego wśród pacjentów z chorobami skóry. Dermatol. Klin. 2011, 13, 13. 18. Rosińska A, Adamski Z.: Wpływ nikotyny i innych składników dymu tytoniowego na karcynogenezę oraz procesy starzenia się skóry. Dermatol. Estet. 2006, 4, 202. 19. Sałata-Nowak J, Flisiak I, Chodynicka B.: Wpływ dymu tytoniowego na skórę. Prz. Dermatol. 2010; 5, 342. 20. Stalińska L, Ferenc T.: Rola TGF-β w regulacji cyklu komórkowego. Post. Hig. 2005, 59, 441. Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 21. Tanaka H., Ono Y., Nakata S., Shintani Y.: Tobacco smoke extract induces premature skin aging in mouse. J. Dermatol. Sci. 2007, 46, 69. 22. Tracz J, Kaj K. Skóra nie lubi wolnych rodników. Post. Kosmetol. 2010, 3, 107. 23. Yin L., Morita A., Tsuji T.: Alterations of extracellular matrix induced by Tobacco smoke extract. Arch. Dermatol. Res. 2000, 292, 188. 24. Wojnowska D., Juszkiewicz-Borowiec M., Chodorowska G.: Wpływ menopauzy na starzenie się skóry. Post. Dermatol. Alergol. 2006, 3, 149. 25. Woźniacka A., Woźniacka-Węgierska M., Józefowicz O., Sysa-Jędrzejowska A.: Medyczne i prawne aspekty palenia tytoniu. Pol. Merkuriusz Lek. 2012, 189, 202. 26. Zegarska B., Woźniak M.: Przyczyny wewnątrzpochodnego starzenia się skóry. Gerontol. Pol. 2006, 14, 153. M. Urbańska i wsp.
