Zachowania terytorialne w internecie a inflacja przestrzeni społecznej

Zachowania terytorialne w internecie
a inflacja przestrzeni społecznej
Sebastian Skolik
Zakład Socjologii Zarządzania, Politechnika Częstochowska
ul. Armii Krajowej 19b, 42-200 Częstochowa
[email protected]
Abstract
Territorial behaviour in the Internet and the inflation of the social space
Territorial behaviour of a human in the socio-biological approach and the evolutionary psychology approach can be treated as the spacial behaviour independent of the space. They result from
the combination of environmental and biological factors. The Internet is the area of interpersonal
communication, where people do not have the possibility of direct perception and impact on each
other as biological individuals. In the sociological approach, especially in the culturalist approach of
F. Znaniecki one passes over the biological factors in the special behaviour description. Spatial values
are understood as the space with its humanistic coefficient so they are the way of experiencing the
space in a given culture.
The article aims to describe the territorial behaviour in the Internet taking into account two
seemingly contradictory scientific positions. In the expanding space of the Internet the spatial values
maintain due to the ecological positions of the individuals (who are connected to the particular places)
in the social relations network. Thanks to the consolidation of some kind of behaviour, they can maintain own recognition and thereby the identity of the places is connected with the identity of the cyberspace users. For this reason the territorial behaviour is connected with both the defense of the particular cyberspace places and with their appropriation by the intruders. Under the influence of the invasion given spatial values may undergo transformation and in extreme cases they may be annihilated.
Key words: territorial behaviour, special values, ecological position, inflation of the
social space.
1
socialspacejournal.eu nr 1/2015(9)
Słowa kluczowe: zachowania terytorialne, wartości przestrzenne, pozycja ekologiczna, inflacja przestrzeni społecznej.
1. Wstęp
Zachowania terytorialne człowieka są często podejmowaną kwestią dotyczącą
zachowań przestrzennych. Ich podłoża poszukuje się zarówno w uwarunkowaniach
biologicznych, jak i społeczno-kulturowych. W ujęciu biologii oraz psychologii ewolucyjnej zachowania człowieka, ale i zachowania zwierząt w ogólności, traktuje się
jako rezultat (fenotyp) ich genetycznego wyposażenia (Buss 2003; Dawkins 2003).
Mimo niezbyt silnego ugruntowania tych koncepcji w socjologii coraz częściej są one
przyjmowane w wyjaśnianiu niektórych zjawisk społecznych (Borkowski, Nowak,
2009; Szlendak 2010). Przestrzeń internetu z kolei jest płaszczyzną komunikacji interpersonalnej, w której ludzie nie mają możliwości bezpośredniego postrzegania
i oddziaływania na siebie jako jednostki biologiczne. Rozważenia wymaga więc kwestia przydatności dotychczasowych badań nad zachowaniami człowieka względem
jego działań w tych obszarach społecznego funkcjonowania, które zdają się emergentne wobec dotychczas analizowanych. W szczególności dotyczy to założeń przyjętych w szkole chicagowskiej, odnoszących się do procesów ekologicznych, włączając w to również ujęcie kulturalistyczne, oraz do badań nad zachowaniami proksemicznymi.
2. Zachowania terytorialne jako typ zachowań przestrzennych
Zachowania przestrzenne zostały określone przez Z. Piórę (1982: 114) jako te,
w których elementy fizyczne środowiska „odgrywają istotną rolę instrumentalną,
symboliczną lub emocjonalną”. Wyróżnia on cztery podsystemy kształtowania się
struktur przestrzennych i odpowiadających im zachowań przestrzennych:
- techniczne zagospodarowywanie przestrzeni i jej organizowanie;
2
S. Skolik: Zachowania terytorialne w internecie a inflacja przestrzeni społecznej
- dokonywanie wyborów przestrzennych, zarówno wyborów lokalizacyjnych
dokonywanych przez rodziny i instytucje, jak i tworzenia planów przestrzennych będących zastępczym zachowaniem przestrzennym;
- ruchliwość przestrzenną w ramach użytkowania przestrzeni zurbanizowanej;
- przeżywanie stanów emocjonalnych wobec postrzeganej przestrzeni oraz tworzenie
własnych obrazów miasta przez jednostki (Pióro 1982).
Zachowania terytorialne wobec powyższego ujęcia można odnieść przede
wszystkim do ruchliwości przestrzennej oraz wyborów przestrzennych. Są one bowiem definiowane jako zachowania obejmujące zajmowanie obszaru, jego kontrolę
i obronę (Bell i inni, 2004: 346). W przypadku wyboru miejsca zachowania terytorialne są najwyraźniejsze, gdy miejscem tym jest prywatna własność jednostki. Mniej
wyraźne są w przypadku terytorium współdzielonego (wtórnego) oraz publicznego
(tamże: 348), np. symbolicznie zawłaszczanego przez jednostki i zbiorowości. Z kolei
jeżeli chodzi o ruchliwość, można założyć, że zachowania takie są najczęstsze w
przypadku przestrzeni własnego mieszkania (możliwości wejścia do niego przez
obcych), stanowiącego osobiste centrum świata (Norberg-Schulz 2000: 18-19), półpublicznej przestrzeni w otoczeniu własnego domu (bloku mieszkalnego), najbliższego
publicznego otoczenia oraz „miejsca charyzmatycznego” (dzielnicy), a więc obszarów najbliższych człowiekowi w sformułowanej przez A. Molesa i E. Rohmer koncepcji kontinuum przestrzeni (Jałowiecki, Szczepański, 2002: 350-351). Obszary te są
traktowane przez człowieka w codziennych praktykach przemieszczania się i zaspokajania potrzeb jako własna przestrzeń, niezależnie od jej przynależności prawnej.
Tego typu zachowania terytorialne odnoszą się do poszczególnych osób. Można też
wskazać terytorialne zachowania zbiorowe kręgów sąsiedzkich, społeczności lokalnych bądź – w obrębie wielkich zbiorowości – narodów i grup etnicznych. Wówczas
jako własne terytoria można traktować jednostki osiedleńcze, regiony bądź kraje.
W przypadku przestrzeni internetu podobnie można określić serwisy bądź konkretne strony internetowe, które jako własne miejsca zostały przyswojone przez internautów lub kreujące je oraz użytkujące wspólnoty.
3
socialspacejournal.eu nr 1/2015(9)
3. Biologiczne i kulturalistyczne wyjaśnianie zachowań terytorialnych
3.1. Uwarunkowania biologiczne zachowań terytorialnych
Terytorializm można potraktować jako rodzaj zachowań przestrzennych wobec obszarów, którym jednostki bądź zbiorowości często wyznaczają fizyczne i symboliczne granice oraz traktują te obszary jako własne. W ujęciu biologii ewolucyjnej
zakłada się, że granice terytoriów oznaczanych w świecie zwierząt chemicznie (zapachem) bądź dźwiękowo najpierw muszą zaistnieć w ich mózgach (Borkowski,
Wężowicz-Ziółkowska, 2010: 64-65). Początkowo granice te są wirtualne, znajdują się
bowiem w pamięci danego osobnika, a następnie są wielokrotnie wzmacniane poprzez wykonywanie określonych rytuałów. Współdzielenie terytoriów wśród zwierząt stadnych oraz obronę tychże terytoriów opisuje się jako wymianę informacji
o granicach między mózgami osobników (tamże). W psychologii ewolucyjnej podkreśla się aspekt behawioralny funkcjonowania gatunku Homo sapiens w kontekście
adaptacji mózgu do wymogów środowiskowych, w tym wymogów środowiska społecznego. Jednakże w odniesieniu do zachowań przestrzennych psychologowie ewolucyjni koncentrują się na różnicach międzypłciowych dotyczących percepcji obiektów oraz orientacji przestrzennej (Pawłowski, Danel, 2009: 578).
Z zachowaniami terytorialnymi są powiązane zachowania proksemiczne. O ile
terytorialność dotyczy jakiegoś wyodrębnionego w przestrzeni obszaru, który jest
broniony przed intruzami, o tyle można też mówić o zachowaniach regulujących
dystanse wobec innych niezależnie od terytorium. W przypadku zwierząt rozróżnia
się dystanse (1) ucieczki, (2) krytyczne, (3) osobnicze – zależne od statusu w grupie,
i (4) społeczne – określające możliwości kontaktu z grupą (Hall 2001: 21-27). U ludzi
zaś w ujęciu proksemicznym wskazuje się dystanse: (1) intymne, (2) osobnicze, (3)
społeczne i (4) publiczne (tamże: 148-162). Na terytorium publicznym, jeśli nie ma
żadnych wskazówek co do statusu jednostek zajmujących w nim miejsce, osoby mogą wskazywać swoim zachowaniem (np. poprzez rozmieszczenie wokół siebie
przedmiotów osobistych na ławce, z której korzysta się w parku), że nie chcą, aby ich
dystans osobisty był przekraczany (Bell i inni, 2004: 354). Regulowanie dystansów
4
S. Skolik: Zachowania terytorialne w internecie a inflacja przestrzeni społecznej
w mniejszym stopniu jest zależne od terytorium, a bardziej od osób i sytuacji, w których wchodzi się, bądź nie chce się wejść, w interakcje.
Można jednak stwierdzić, że tam, gdzie terytorium nie jest chronione, pojawiają się spontaniczne zachowania polegające na chwilowym zawłaszczaniu przestrzeni. Obrona własnego terytorium oraz reakcje obronne w przypadku przekraczania dystansu krytycznego są zachowaniami analogicznymi. W obu przypadkach jest
to przekroczenie granicy w sytuacji, gdy dany osobnik nie ma możliwości wycofania
się. Na terytoriach traktowanych jako własne, gdzie osobnik czuje się najbezpieczniej, najbardziej prawdopodobną reakcją wobec intruza jest agresja (Lorenz 1975: 69).
Jeżeli chodzi o człowieka, to zawłaszczania terytorium można uznać za bliskie koncepcji Yi-Fu Tuana (1987), w której wyróżnia on pojęcie miejsca jako przestrzeni
oswojonej. Przekształcanie się przestrzeni w miejsce jest funkcją czasu; jednostka
tworzy własne miejsce poprzez zatrzymanie się na danym obszarze na dłuższy czas.
W podanym wyżej przykładzie zawłaszczanie ławki w parku jest zarówno poszerzaniem własnej przestrzeni osobistej, a więc podkreślaniem dystansu, który nie powinien być przekroczony przez innych, jak i tworzeniem swojego tymczasowego
terytorium. Można założyć, że tendencja do obrony terytorium nie tyle zależy od
postrzegania trwałego fragmentu przestrzeni na skali prywatne – publiczne, ile raczej od długości czasu, w którym dane miejsce zamierza się traktować jako własne.
Przy takim założeniu koncepcję A. Molesa i E. Rohmer można byłoby poszerzyć o
kontinua przestrzeni jednostki, w których nie tylko mieszkanie, ale również inne
przyswojone miejsca stają się osobistymi centrami świata, choćby tylko doraźnie.
Jeżeli chodzi o terytoria utrwalone, w ujęciu biologicznym przedstawia się następujące ich funkcje:
- ekonomiczna, związana z dostępem do zasobów;
- zapewniająca bezpieczeństwo, w tym ochronę oraz minimalizację agresji;
- godowa, umożliwiająca reprodukcję biologiczną – w ścisłym sensie reprodukcję
materiału genetycznego (Borkowski, Wężowicz-Ziółkowska, 2010: 64-65).
Biolodzy tłumaczą uwarunkowaniem genetycznym nie tylko zachowania terytorialne, ale również konstrukcje tworzone przez zwierzęta, tj. termitiery i tamy bobrowe, które pozwalają na spełnianie powyższych funkcji. O ile samo zachowanie
5
socialspacejournal.eu nr 1/2015(9)
traktuje się jako fenotypowe, o tyle przekształcanie środowiska dla potrzeb gatunku
opisuje się jako fenotyp rozszerzony (Dawkins 2003: 254-264). Podobne podejście
stosuje E. Hall, pisząc o ekstensjach jako przedłużeniach ludzkiego ciała. Zakłada on
jednak, że w przypadku ludzi blokada zmysłów umożliwiła im większe stłoczenie na
małej przestrzeni bez negatywnych skutków dla zdrowia wynikających z nadmiernego stresu (Hall 2001: 235). Tym samym większe stłoczenie rzadziej prowadzi do
reakcji w postaci obrony terytorium oraz przekraczania dystansów osobniczych. Ekstensje jednak, na przykład w postaci samochodów osobowych, zamykają „swych
pasażerów w kokony” (tamże: 223), a zjawisko to sprzyja budowaniu bezpiecznej
lokalności (Kozłowski 2012: 35).
W przypadku gatunku Homo sapiens terytoria mają dodatkowe funkcje reprodukcji treści kulturowych dla związanych z nimi zbiorowości (narodów, społeczności, wspólnot). E. O. Wilson stwierdza, że „zjawisko walki o przetrwanie i reprodukcję dotyczy także norm kulturowych [...]. W rezultacie kultura także podlega ewolucji, która biegnie równolegle z ewolucją genetyczną, tyle że zwykle znacznie szybciej.
Im [bardziej przyspiesza ewolucja kulturowa], tym luźniejsze [są] zależności między
genami a kulturą, cho[ciaż] ich związek nigdy nie ulega zerwaniu” (Wilson 2002:
193). Przyjmując takie podejście, można założyć, że w przestrzeni internetu terytorializm w nikłym stopniu wynika z mechanizmów biologicznych, w znacznym zaś
stopniu z poczucia zagrożenia ze strony jednostek stosujących przemoc symboliczną.
Są bowiem możliwe ataki ze strony innych na systemy wartości jednostek bądź zbiorowości poprzez akty komunikacyjne – słowa i obrazy. Nie musi to jednak oznaczać,
że reakcje wyuczone w procesie socjalizacji nie mają również podłoża biologicznego.
3.2. Zachowania terytorialne a koncepcja wartości przestrzennych F. Znanieckiego
W socjologicznych analizach zachowań przestrzennych odwoływano się nie
tylko do badań etologów, ale znacznie wcześniej, w ramach szkoły chicagowskiej,
także do „działów ekologii, wyłaniających się na gruncie biologii” (Turner 2004: 98).
Dla rozważań dotyczących terytorializmu kluczowe wydają się zapożyczone z ekologii procesy inwazji-sukcesji. Wykorzystanie schematu pojęciowego stosowanego
6
S. Skolik: Zachowania terytorialne w internecie a inflacja przestrzeni społecznej
przez biologów pozwoliło na opis procesu zawłaszczania centrów miast przez imigrantów w modelach struktury przestrzennej (Węcławowicz 2003: 39-41). Ucieczka
na przedmieścia w Stanach Zjednoczonych przez członków klasy średniej wiązała się
z postrzeganiem dotychczasowego miejsca zamieszkania jako coraz bardziej nieatrakcyjnego właśnie ze względu na inwazję obcej kultury, której nośnikami byli
imigranci oraz ludność kolorowa (Majer 2010: 200-201).
Przedstawiciele szkoły chicagowskiej nie brali jednak w badaniach pod uwagę
czynników kulturowych. Abstrahując od dorobku szkoły, na ten aspekt zwrócił
uwagę F. Znaniecki, wprowadzając pojęcie wartości przestrzennych (Mirowski 1992).
Wartości przestrzenne są przez F. Znanieckiego rozumiane jako przestrzeń wraz z jej
współczynnikiem humanistycznym, a więc sposobem doświadczania przestrzeni
przez jednostki w danej kulturze (Znaniecki 1938). F. Znaniecki zalicza do nich zarówno społecznie określone obszary (wnętrza, siedziby, okolice), jak i relacje człowieka wobec przestrzeni (strony świata, dalekość, bliskość). Przyjmuje przy tym, że
dostęp do danej wartości przestrzennej jest zależny od przyjętej lub narzuconej roli
społecznej. To prawo dostępu określa on mianem pozycji ekologicznej (tamże). Wyróżniającym dla podejścia F. Znanieckiego był fakt, że chociaż w szkole chicagowskiej z dużą dokładnością rozrysowywano na mapach strefy przestrzenne, to nie
brano pod uwagę możliwości nakładania się na siebie pozycji, bądź ich krzyżowania
w zależności od wartości przestrzennych, np. odnoszących się do religii, klas społecznych lub przynależności narodowej (Mirowski 1992: 79).
W danej wartości przestrzennej następuje proces przekazywania dziedzictwa
kulturowego, a jednostki pełnią funkcje wobec zespołów zależnie od swoich pozycji
ekologicznych. W tradycyjnym środowisku socjalizującym (np. rodzinach) wartości
przestrzenne są ekskluzywne. Zarówno w małych grupach, zbiorowościach terytorialnych, jak i organizacjach dostęp do wartości przestrzennych mogą mieć ludzie,
którzy nie zagrażają tym zbiorowościom i przejawiają zachowania altruistyczne
(Znaniecki 1938). Obcy, zależnie od swojej roli, zajmuje odpowiednią pozycję w wartości przestrzennej, przy czym F. Znaniecki wyróżnia w tym przypadku kilka kategorii obcych:
7
socialspacejournal.eu nr 1/2015(9)
- przybranych członków, mogących odgrywać role przynależne członkom zespołów;
- sług oraz przybłędów, którym wyznacza się specyficzne role i miejsca
w przestrzeni; zazwyczaj z ograniczeniem dostępu do ważnych dla zespołów
wartości przestrzennych;
- gości, którym wyznacza się miejsca szczególne na czas ich wizyty (Znaniecki
1938).
W pracy F. Znaniecki ujął też kwestię niezależności od terytoriów stosunków
społecznych wśród „silnych” grup społecznych, którą wiązał z wrastającą „rzeczywistością duchową” (tamże).
Chociaż koncepcja F. Znanieckiego wniosła możliwość badania procesów ekologicznych względem wartości przestrzennych, to w tak określonym podejściu humanistycznym, w którym dominuje orientacja na ludzkie doświadczanie przestrzeni
bez uwzględniania czynników nieistotnych dla świadomości jednostek, nastąpiło
zerwanie z analizą uwarunkowań biologicznych. Nie oznacza to jednak, że koncentrowanie się na wartościach przestrzennych musi prowadzić do odrzucenia podejścia
ekologicznego i etologicznego stosowanego przez biologów. Tego typu dychotomia
(determinizm genetyczny vs determinizm środowiskowy) jest stanowiskiem raczej
typowym dla przedstawicieli nauk społecznych, obawiających się nadmiernego redukcjonizmu, nie zaś biologów (van den Berghe 1991). I. Steward i J. Cohen (2003)
zaproponowali podejście przeciwstawne do redukcjonizmu, które określili mianem
kontekstualizmu. Polega ono na tym, że aby zrozumieć jakości wyższego, emergentnego poziomu (np. kultury w odniesieniu do zjawisk biologicznych), nie trzeba ich
redukować do poziomu niższego, ale właśnie analizować to, jak z poziomu niższego
wykształcają się nowe jakościowo wytwory (tamże: 90-92)1. Bardziej wysublimowanym pojęciem jest współudział, który oznacza, że aby pewne wytwory mogły zaistnieć, jest potrzebne współdziałanie czynników niższego i wyższego poziomu, np.
Jako jeden z wytworów w ujęciu matematycznym autorzy przedstawiają automat komórkowy –
mrówkę Langtona. Mrówka „porusza się” na nieskończonej szachownicy, której wszystkie pola są
początkowo białe. Wchodząc na białe pole, mrówka zmienia je w czarne i odwraca się o 90° w prawo,
a wchodząc na czarne, zmienia je w białe i skręca o 90° w lewo. Wytwarzany obraz jest chaotyczny,
ale po wykonaniu ok. 10 tysięcy kroków automat zaczyna replikować regularny wzór. Tego wzoru
natomiast nie da się wyjaśnić prostymi zasadami, na jakich automat się opiera (Steward, Cohen, 2003:
86-87).
1
8
S. Skolik: Zachowania terytorialne w internecie a inflacja przestrzeni społecznej
biologiczny sukces reprodukcyjny plemion jest „wspomagany” poprzez rozwijanie
odpowiednich wartości kultury (Steward, Cohen, 2003: 279).
W ujęciu F. Znanieckiego dostęp do wartości przestrzennych jest warunkowany
zachowaniami altruistycznymi. W przypadku rodzin nie do każdych wartości przestrzennych mają dostęp osoby niespokrewnione, aczkolwiek mogą być one adoptowane. Zjawisko adopcji wobec jednostek niespokrewnionych jest też charakterystyczne dla niektórych naczelnych (Wilson 2000: 196). W przypadku ludzi altruizm
wobec innych może występować częściej ze względu na ich kapitał kulturowy
i symboliczny, który wzmacnia poczucie bezpieczeństwa. Wartości przestrzenne,
którym znaczenia nadają ludzie, są – podobnie jak innych u ssaków – wirtualnym
zapisem w ich mózgach, ale również w wytwarzanych dzięki językowi ekstensjach.
Charakterystyczny dla człowieka jest fakt, że terytorium niekoniecznie musi być postrzegane w kontekście zasobów materialnych, a jego wyobrażenia i oznaczanie dokonuje się dzięki kodom językowym. Oznaczanie terytorium za pomocą kodu językowego często zaś może się wiązać z zachowaniami liminalnymi w rytuałach podwyższania statusu (Sulima 2000: 61-65). Sposoby zawłaszczania terytoriów i sposoby
reagowania na ich naruszenia mogą mieć wiele różnych postaci, ale można założyć,
że zagrożenie wartości związanych z życiem jednostek prowadzi do niewielkiego
zbioru typowych reakcji. I odwrotnie, w przestrzeniach, w których takie zagrożenie
bezpośrednio nie występuje (np. w cyberprzestrzeni), można oczekiwać wielu różnorodnych form zarówno zawłaszczania, jak i obrony terytoriów.
4. Zachowania terytorialne w ekspandującej przestrzeni internetu
Cyberprzestrzeń można potraktować jako jeszcze jedną ekstensję człowieka,
w której, używając podejścia F. Znanieckiego, wrasta rzeczywistość duchowa. Przybiera ona postać zastępczego terytorium, na którym jednostki mogą zdobywać swoje
pozycje ekologiczne. Jej wytwarzanie umożliwia jednostkom wybór wielu różnych
miejsc, które mogą przyswoić jako własne. Niektórzy autorzy zakładają jednak, że
cyberprzestrzeń jest antyprzestrzenna i eksterytorialna (Celiński 2010: 132-137).
„Przestrzeń (terytorium) w wersji analogowej funkcjonująca jako stały punkt odnie9
socialspacejournal.eu nr 1/2015(9)
sienia wszelkich środowisk i interakcji, rozmywa się i eroduje do postaci elektronicznej cyberprzestrzeni, w której euklidesowe wymiary odległości, perspektywy i proporcji [są] zastępowane […] przez wirtualne kategorie dostępu i bezmiejscowości”
(tamże: 135). Stosując jednak współczynnik humanistyczny, można traktować cyberprzesrzeń jako mającą cechy terytorialne, jeśli jako taka jest postrzegana przez użytkowników. W cyberprzestrzeni mogą oni posiadać własne wartości przestrzenne.
Poza tym podejście, w którym zakłada się, że przestrzeń jest stałym punktem odniesienia, nadmiernie ją absolutyzuje. Na przełomie XVII i XVIII wieku spór o rozumienie przestrzeni był widoczny w przeciwstawnych podejściach I. Newtona, który traktował ją jako byt absolutny, oraz W. Leibniza, dla którego przestrzeń istniała o tyle,
o ile istniały obiekty ją wypełniające (Stalder 2012: 166). To drugie podejście zakłada,
że jest ona relacyjna (Rykiel 2008: 15). Podejście to zbieżne ze współczesnym, w którym stwierdza się, że początek istnienia przestrzeni to początek istnienia fizycznych
bytów, energii i materii (Krauss 2014). Co więcej, nawet w tzw. pustej przestrzeni
powstają nowe cząstki, chociaż są one wirtualne – pojawiają się w niej i szybko znikają (tamże: 165). Niemniej wraz z inflacją przestrzeni w „pustych przestrzeniach”
tworzą się byty fizyczne.
Podobnie następuje inflacja przestrzeni społecznej, a właściwie wartości przestrzennych, wraz z fluktuacją wartości kulturowych (nowych jakości). Przed epoką
J. Gutenberga, tj. przed pojawieniem się mediów, a więc ekstensji, w których treści
kultury mogły być łatwo zapisywane, wartości przestrzenne nakładały się na elementy przestrzeni fizycznej. W cyberprzestrzeni można raczej mówić o inflacji miejsc
– wzrasta zarówno liczba stron, jak i domen internetowych, tworzących mniej lub
bardziej inkluzywne środowiska, w których jednostki mogą osiągać pewne pozycje
ekologiczne, odgrywając swoje role. Dostęp do wartości przestrzennych nie oznacza
tylko przebywania w nich, ale i możliwość ich kreowania. Jeżeli nawet pojęcie terytorium byłoby nieadekwatne do określania miejsc w cyberprzestrzeni (nie da się
choćby określić fizycznego zbliżania do czyjegoś terytorium), to można zauważyć
przejawy zachowań terytorialnych, wpisane zarówno w biologiczne wyposażenie
człowieka, jak i we wzmacniające te zachowania nawyki ukształtowane w procesie
socjalizacji. Poza tym wejście na czyjeś terytorium może być zauważalne w przypad10
S. Skolik: Zachowania terytorialne w internecie a inflacja przestrzeni społecznej
ku odczytania dodanego na blogu komentarza, wejścia na prywatny kanał IRC, bądź
wykonanie ataku DDoS (Distributed Denial of Service) polegającego na uniemożliwieniu działania przez zawłaszczenie zasobów pamięci komputera. Zawłaszczenie czyjeś przestrzeni może występować w postaci (1) technicznej – zajęcia na jakiś czas infrastruktury, (2) społecznej – zmuszenia do zaangażowania (Goffman 2008: 197-209)
w interakcję lub (3) aksjologicznej – zawłaszczenia symbolicznego czyjejś przestrzeni.
Internet jako globalna sieć spleciona hipertekstem oraz aplikacjami pozwalającymi
na dotarcie do konkretnych miejsc nie ma ani centrum, ani dającej się opisać hierarchii. Dla przypadkowych „podróżników” jest on inkluzywny ze względu na możliwości dotarcia do niemal każdego miejsca. Na ogół odwiedzanie poszczególnych
stron nie wiąże się z żadnymi barierami. Poszczególne serwisy jednakże mogą tworzyć progi wejścia w odniesieniu do aktywności, a więc do zachowań, dzięki którym
można manifestować własną obecność oraz własne wartości na danym „terytorium”.
Manifestacje te skutkują wytwarzaniem wspólnych obszarów cyberprzestrzeni, w
których zachowania aktywnych użytkowników są regulowane poprzez utrwalane w
nich systemy aksjonormatywne (Skolik 2014).
Jednym z rodzajów zbiorowości wirtualnych są internetowe wspólnoty działań (Bendkowski 2009), nierzadko nastawione na przyjmowanie jak najliczniejszych
użytkowników. Dzięki temu nastawieniu wytwarza się masa krytyczna pozwalająca
na osiąganie celów, które były nie do pomyślenia w początkach działalności tych
wspólnot. Występuje tutaj zwyczaj szybkiego włączania jednostek jako gości, a następnie jako członków wspólnoty. W przypadku użytkowników łamiących wewnętrzne reguły istnieje tendencja do szybkiego ich wykluczania, co czasami jednak
jest trudne z technicznego punktu widzenia. Powracają oni bowiem, przybierając
nowe tożsamości. Prowadzi to do sytuacji, w której działania w danych obszarach
cyberprzestrzeni zaczynają być chronione. W kontekście zachowań terytorialnych
można rozważyć zjawiska naruszające poczucie bezpieczeństwa internautów,
a przynajmniej ich komfortu przebywania w danych miejscach cyberprzestrzeni:
- wandalizowanie treści w przypadku otwartych do edycji stron internetowych;
11
socialspacejournal.eu nr 1/2015(9)
- spamowanie, będące nie tylko zapychaniem skrzynek e-mailowych, ale również
rozsyłaniem w innych miejscach sieci tych samych treści, zazwyczaj reklamowych, bądź mających postać różnego rodzaju manifestacji;
- trolling, którym to terminem internauci określają intencjonalne działania zmierzające do wywoływania konfliktów;
- hating polegający na szerzeniu mowy nienawiści, a więc różnego rodzaju sformułowań będących atakami słownymi na osoby bądź zbiorowości.
Brak skutecznej obrony przed takimi działaniami, zarówno w postaci technicznych filtrów bądź innych narzędzi, jak i zbyt słabego zaangażowania internautów, może prowadzić do wzmacniania inwazji osób przejawiających tego typu zachowania, a w rezultacie do opuszczania atakowanych miejsc przez użytkowników.
Ich ucieczka może też wynikać ze zmian reguł funkcjonowania serwisów (Skolik
2012).
Można także zaobserwować ruchliwość internautów w przestrzeni niektórych
serwisów, gdzie działania użytkowników są rejestrowane. W przypadku Wikipedii,
w której autor niniejszej publikacji prowadzi od dekady obserwację uczestniczącą,
zauważono codzienne odwiedzanie tych samych miejsc przez użytkowników. Część
z wikipedystów nierzadko też przyznaje, które strony w serwisie stają się ich domowymi (wyjściowymi) i są na stałe zamieszczone przez nich w zakładkach przeglądarek. Odnosząc się do koncepcji kontinuum przestrzeni, można stwierdzić, że stanowią one osobiste centra internetowego świata. Specjalizacja działań w przypadku
części użytkowników prowadzi do kształtowania się ich przestrzeni charyzmatycznej. Niekiedy prowadzi to do konfliktów z osobami, które w tę przestrzeń wchodzą,
bądź wyrażania dezaprobaty wobec tych, którzy daną przestrzeń „naruszyli”. Dopiero „adopcja” pozwala im na swobodne poruszanie się na zawłaszczonym przez
rezydentów terytorium, aczkolwiek to bronienie własnych terytoriów niekoniecznie
musi być przez użytkowników uświadamiane. Analogią do wyprawy do centrum
miasta może być z kolei pojawianie się w przestrzeni przeznaczonej do publicznych
dyskusji na tematy ogólne, związane z funkcjonowaniem serwisu. Często też pewne
działania określa się jako prywatne lub publiczne, zależnie od tego czy są one zauważalne przez innych użytkowników. Przykładem może być sytuacja, w której
12
S. Skolik: Zachowania terytorialne w internecie a inflacja przestrzeni społecznej
dyskusja na temat kształtowania zasad tworzenia haseł w wąskiej tematyce jest traktowana jako działanie zakulisowe, jeżeli nie została przedstawiona społeczności
w miejscu traktowanym jako przestrzeń publiczna. Pod względem etycznym akceptacja wypracowywanych reguł jest możliwa wówczas, gdy bierze w nich udział ogół
współpracowników (Skiba 2010: 254), a w przypadku Wikipedii – wolontariuszy.
Kulisy nie oznaczają w tym przypadku ukrycia treści dyskusji, ponieważ jest ona
dostępna na stronach Wikipedii dla wszystkich. Prywatność daje za to poczucie bezpieczeństwa, jeżeli działania mogłyby być dyskredytowane przez innych, szczególnie przez jednostki chcące nadmiernie kontrolować pracę innych.
W przypadku oznaczania terytoriów w przestrzeni internetu można zauważyć trzy rodzaje zachowań:
- wyznaczanie własnego terytorium poprzez zamieszczanie na własnej stronie (tj.
na stronie, do której ma się uprawnienia jej tworzenia bez ingerencji osób trzecich) linków do stron i serwisów, w których jednostka przejawia swoją aktywność, bądź które odwiedza;
- oznaczanie w postaci podpisywania się własnym nickiem (stanowiącym
o internetowej tożsamości) w różnych serwisach, przez co terytorium działań
jednostki (razem ze swoimi wartościami) staje się rozpoznawalne;
- oznaczanie terytorium za pomocą fraz rozpoznawalnych przez innych użytkowników, jeśli jednostka zmienia tożsamości.
Nierzadko taka aktywność prowadzi do zawłaszczania przestrzeni publicznej,
np. gdy aktywność internautów koncentruje się na wzajemnym komentowaniu
w serwisach informacyjnych, bądź na blogach. Treść nowej wiadomości w serwisie
informacyjnym bądź blogowego wpisu autora jest tylko pretekstem do tego, aby odnieść się do wcześniejszych komentarzy innych użytkowników. Wówczas to oni stają
się rezydentami, a utworzona wokół serwisu zbiorowość wyczekuje na pojawienie
się osób mających już w takich miejscach ugruntowaną pozycję ekologiczną.
13
socialspacejournal.eu nr 1/2015(9)
5. Podsumowanie
Zachowania terytorialne w internecie można rozpatrywać w kilku aspektach.
Pierwszym jest kwestia uświadamiania takich zachowań przez użytkowników.
Oznaczanie może bowiem być świadome bądź dokonywane na zasadzie imitacji,
nieświadomego powielania wzorów zachowań, szczególnie przez nuworyszy, którzy
nie poznali jeszcze reguł działania na danym terytorium. W przypadku zachowań
zawłaszczających, uznawanych przez zbiorowość za zagrażające, może następować
proces etykietowania innych jako wandali bądź trolli internetowych, czasem niezależnie od faktycznych intencji tak określanych internautów. Drugim aspektem może
być identyfikowanie inwazji i sukcesji użytkowników z ich systemem aksjonormatywnym w danych miejscach (serwisach bądź ich częściach, które traktuje się jako
oswojone przestrzenie) internetu. Wiąże się z tym przekształcanie, a nawet unicestwianie istniejących wartości przestrzennych, jeśli to przekształcanie prowadzi do
exodusu użytkowników. Jako trzeci aspekt terytorializmu można wskazać zachowania mające na celu obronę przed intruzami i sposoby mobilizacji użytkowników dla
„uszczelniania” granic. Tego typu mobilizacja zdaje się tym bardziej prawdopodobna, im bardziej otwarta na innych jest internetowa zbiorowość, kształtująca miejsce
dla własnych działań.
6. Literatura
Bendkowski J, 2009: Społeczne aspekty tworzenia systemów zarządzania wiedzą opartych
na wirtualnych wspólnotach działań; w: R. Knosala (red.): Komputerowo zintegrowane zarządzanie. Opole: Oficyna Wydawnicza Polskiego Towarzystwa
Zarządzania Produkcją; 88-95.
Berghe P. L. van den, 1991: Łączenie paradygmatów: biologia i nauki społeczne;
w: B. Szacka, J. Szacki (red.): Człowiek, zwierzę społeczne. Warszawa: Czytelnik;
321-350.
Borkowski W., Nowak A., 2009: Wpływ społeczny jako model rozprzestrzeniania się memów; w: A. Nowak, W. Borkowski, K. Winkowska-Nowak (red.): Układy złożone w naukach społecznych. Warszawa: Scholar; 173-205.
14
S. Skolik: Zachowania terytorialne w internecie a inflacja przestrzeni społecznej
Borkowski W., Wężowicz-Ziółkowska D., 2010: O kategorii granicy jako naturalnym
ograniczeniu poznania i działania; w: A. Gwóźdź (red.): Granice kultury. Katowice: Wydawnictwo Śląsk; 53-73.
Buss D. M., 2003: Psychologia ewolucyjna. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Celiński P., 2010: Interfejsy. Cyfrowe technologie w komunikowaniu. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Dawkins R., 2003: Fenotyp rozszerzony. Dalekosiężny gen. Warszawa: Prószyński i S-ka.
Hall E. T., 2001: Ukryty wymiar. Warszawa: MUZA SA.
Goffman E., 2008: Zachowanie w miejscach publicznych. Warszawa: PWN.
Jałowiecki B., Szczepański M. S., 2002: Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej.
Warszawa: Scholar.
Kozłowski T., 2012: W poszukiwaniu prywatnej lokalności. Psycho-socjologiczne aspekty
cocooningu. „Tematy z Szewskiej”, 7, 1, 33-45.
Krauss L. M., 2014: Wszechświat z niczego. Dlaczego istnieje raczej coś niż nic. Warszawa:
Prószyński i S-ka.
Lorenz K., 1975: Tak zwane zło. Warszawa: PIW.
Majer A., 2010: Socjologia i przestrzeń miejska. Warszawa: PWN.
Mirowski W., 1992: Koncepcja szkoły chicagowskiej a koncepcja ekologii F. Znanieckiego;
w: K. Wódz, K. Czekaj (red.): Szkoła chicagowska w socjologii. Katowice: Uniwersytet Śląski; 75-81.
Norberg-Schulz Ch., 2000: Bycie, przestrzeń i architektura. Warszawa: Murator.
Pawłowski B., Danel D., 2009. Psychologia ewolucyjna – nauka o adaptacjach i ewolucyjnej
inercji ludzkiego umysłu. „Kosmos”, 58, 3-4, 573-583.
Pióro Z., 1982: Ekologia społeczna – nauka o strukturach i zachowaniach przestrzennych;
w: Z. Pióro (red.): Przestrzeń i społeczeństwo. Z badań ekologii społecznej. Warszawa: Książka i Wiedza; 113-130.
Rykiel Z., 2008: Koncepcje przestrzeni i teorie regionu a wzorce uprawiania socjologii;
w: Z. Rykiel (red.): Nowa przestrzeń społeczna w badaniach socjologicznych. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego; 13-38.
15
socialspacejournal.eu nr 1/2015(9)
Skiba Ł., 2010: Rola kodeksów etycznych w kształtowaniu postaw pracowniczych;
w: F. Bylok, J. Kołodziejski (red.): Humanizacja w procesach zarządzania. Częstochowa: Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej.
Skolik S., 2012: Migracje użytkowników w przestrzeni internetu; w: D. Jelonek, T. Turek
(red.): Wiedza i technologie informacyjne. Nowe trendy badań i aplikacji. Częstochowa: Wydawnictwo Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej;
168-178.
Skolik S., 2014: Przemiany w systemach wartości w środowisku nieprofesjonalnych pracowników wiedzy. Studium przypadku polskojęzycznej Wikipedii; w: Ł. Skiba,
A. Czarnecka (red.): Nowe kierunki w zarządzaniu współczesnymi organizacjami.
Częstochowa: Wydawnictwo Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej; 166-177.
Stalder F., 2012: Manuel Castells. Teoria społeczeństwa sieci. Kraków: Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Steward I., Cohen J., 2003: Wytwory rzeczywistości. Ewolucja umysłu ciekawego. Warszawa: Prószyński i S-ka.
Sulima R., 2000: Antropologia codzienności. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Szlendak T., 2010: Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie. Warszawa:
PWN.
Turner J. H., 2004: Struktura teorii socjologicznej. Warszawa: PWN.
Węcławowicz G., 2003: Geografia społeczna miast. Warszawa: PWN.
Wilson E. O., 2000: Socjobiologia. Poznań: Zysk i S-ka.
Wilson E. O., 2002: Konsiliencja. Poznań: Zysk i S-ka.
Yi-Fu Tuan., 1987: Przestrzeń i miejsce. Warszawa: PIW.
Znaniecki F., 1938: Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny, Socjologiczny”, 1, 89
Wpłynęło/received 01.01.2015; poprawiono/revised 03.03.2015
16