Stereotypy płci w czytankach – wybrane przykłady zmian
advertisement
ta w sklepie ojca z córką, co wyłamuje się stereotypowej konwencji w prezentowaniu zadań typowo „kobiecych” i typowo „męskich”. Katarzyna Sanocka SŁOWA-KLUCZE Stereotypy płci w czytankach – wybrane przykłady stereotypy płciowe, ukryty program, szkoła, podręczniki zmian zachodzących w polskich szkołach Wstęp ABSTRAKT Doskonałym przykładem narzędzia stereotypizacji kultury jest tzw. ukryty program, a więc wszystko to, co zostaje przyswojone w szkole; nie tylko program oficjalny, ale i to, czego uczy samo przebywanie w tej placówce. Zjawisko stereotypizacji można zaobserwować już w czytankach dla pierwszoklasistów. Dokonując analizy treści czytanek, zwróciłam uwagę na cztery aspekty tego zjawiska, a mianowicie, jakie stereotypy płciowe istnieją w odniesieniu do: − ról społecznych, − zawodu, − cech osobowości, − nowej tematyki, która pojawiła się w czytankach po 2008 roku. W badaniach posłużyłam się analizą treści czytanek z podręczników dla klas pierwszych szkoły podstawowej (część III i V): 12 tekstów z 2000 r., obowiązujących do 2008 r. oraz 15 tekstów z 2009 r. obowiązujących do 2011 r. Posiłkowałam się również analizą ilustracji z podręczników z roku 2009. Analiza opierała się na metodzie kodowania i tworzenia ram analitycznych. Przegląd czytanek dla uczniów klas pierwszych szkoły podstawowej pochodzących z podręczników obowiązujących do roku 2008 jasno pokazał, jak dalece dychotomicznie i stereotypowo ze względu na kryterium płci ukazane są role społeczne, predyspozycje do wykonywania określonych zawodów i cechy osobowości. Chłopcy lubią ryzyko, czasem są chuliganami. Dorośli mężczyźni są zwykle wykształceni, utrzymujący rodzinę i są autorytetami dla swoich dzieci lub wnuków. Płeć żeńska natomiast przedstawiona jest w sposób mniej zróżnicowany. Dziewczynki są rozmarzone i płaczliwe, lubią się stroić. Kobieta pełni stereotypową rolę gospodyni domowej. Zmianę obserwujemy na poziomie czytanek, które ukazały się po 2008 roku. Kobiety pełnią tam najczęściej rolę opiekunek lub ich obecność jest pomijana, jak w przypadku wyeliminowania roli gospodyni domowej. Chłopcy natomiast są chuliganami albo lubiącymi ryzyko pozytywnymi bohaterami. Bohaterka płci żeńskiej nie pojawia się ani razu. Przełamanie stereotypów jest posiłkowane ilustracjami i tekstem pobocznym, który wzmacnia siłę przekazu. Co więcej, pojawia się również nowa tematyka, np. robienie zakupów przez Internet przez matkę i córkę oraz sytuacje prozaiczne, jak np. wizywww.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 3, grudzień 2012 Zjawisko stereotypizacji znane jest od lat, a pierwszy raz tego pojęcia użył Walter Lippmann w 1922 roku (za Mądrzycki 1974: 33). Stereotypy pełnią ważne funkcje społeczne, ale niosą ze sobą również ograniczenia w postaci np. nieuprawnionej generalizacji. Stereotypy płci wydają się być tematem szczególnie aktualnym dziś, w dobie zmian we współczesnej edukacji, która ma za zadanie wyrównywanie szans. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie roli stereotypów, głównie płciowych, w kształtowaniu się zachowania człowieka oraz przedstawienie badań nad stereotypami płci w oparciu o bogatą literaturę przedmiotu, jak i przeprowadzoną przeze mnie analizę czytanek dla dzieci. Praca składa się z części teoretycznej, w której poruszana jest tematyka genezy tychże schematów myślowych, ich funkcji, przejawów stereotypów płci oraz ich konsekwencji. Raport z badań własnych poprzedzony jest rozważaniami sytuującymi stereotypy płci ujawniające się w szkolnych czytankach w ramach szerszego zjawiska zwanego ukrytym programem. Celem przeglądu lektur oraz przeprowadzonych badań jest próba odpowiedzi na pytanie czy i jakie stereotypy pojawiają się w czytankach, przy założeniu iż ich obecność może pogłębiać nierówności miedzy płciami i tym samym mieć dalekosiężne skutki społeczne. Geneza stereotypu i jego funkcje Człowiek na co dzień styka się z dużą ilością informacji. Aby poradzić sobie z ich ogromem, jednostka tworzy schematy i uproszczenia myślowe w postaci, na przykład, stereotypu. Stereotyp można zdefiniować jako strukturę poznawczą, która reprezentuje kategorie społeczne (Kurcz 2001: 5). Cechą charakterystyczną jest tu nadmierna generalizacja i jej upraszczający charakter, oparty na szybkim kojarzeniu osoby z daną kategorią, której jest przedstawicielem. Ta reprezentacja 3 Katarzyna Sanocka, Stereotypy płciowe w czytankach - wybrane przykłady zmian zachodzących w polskich szkołach umysłowa nie musi, ale może stać się podstawą dla zachowania jednostki. Należy jednak rozróżnić stereotypy indywidualne, a więc skojarzenia indywiduum na temat grupy społecznej oraz stereotypy kulturowe, czyli powszechnie podzielany zbiór przekonań (Dovidio i in. 1999: 229-230). Krzysztof Olechnicki dodaje, iż stereotypy często opierają się na niepełnej wiedzy i uprzedzeniach (za: Pankowska 2005: 19). Jest to więc swoistego rodzaju ekonomia poznawcza. Stereotyp zawiera również komponent wartościujący poprzez emocjonalne odnoszenie się do danego aspektu. Stereotypy są kształtowane w procesie socjalizacji dzięki mechanizmowi kontroli społecznej, wpływowi osób znaczących i internalizacji wartości w procesie uczenia się poprzez obserwację, działanie lub język oraz warunkowanie instrumentalne (tamże: 66). Warto podkreślić, że rodzina ma znaczący wpływ na kształtowanie stosunku do stereotypów np. płci poprzez modelowanie otwartości na świat, emocjonalności czy postrzegania seksualności, co może stać się podstawą międzypokoleniowej transmisji tych schematów. U podstaw mechanizmu powstawania uproszczeń myślowych leżą m.in.: zjawisko kategoryzacji, oparte na spostrzeganiu jednostek jako członków grupy, błąd korespondencji, zwany również podstawowym błędem atrybucji, polegający na niedocenianiu warunków zewnętrznych danego działania w stosunku do jego warunków wewnętrznych oraz pozorna korelacja, przejawiająca się tendencją do zwracania uwagi na zjawiska czy cechy rzadko spotykane (Mackie i in. 1999: 4249). Mechanizmy poznawcze pomagają nam szybko ocenić zjawiska społeczne oraz uczestniczące w nich jednostki. Pełnią więc ważne funkcje poznawcze i zapewniają poczucie bezpieczeństwa, chronią samoocenę własnej grupy, a tym samym umożliwiają emocjonalną identyfikację. Oprócz koncepcji indywidualnych, skupiających się na sposobach funkcjonowania stereotypów, można wyróżnić również perspektywę kulturową, opartą na językowej kreacji treści stereotypów (Stangor i Schaller 1999: 20-22). Rola językowego przekazu, zwłaszcza wśród mass mediów, może okazać się tutaj znacząca. Kolejna funkcja nosi nazwę porządkującej lub przystosowawczej ze względu na umożliwienie organizacji wielości informacji, szczególnie dotkliwie odczuwanych w społeczeństwach wielokulturowych oraz wyrażanie tożsamości dzięki dostosowywaniu języka do stereotypowego obrazu partnera. Ostatnią jest tu funkcja egoistyczna, która umożliwia zracjonalizowanie działań (Weigl 1999 za: Grabowska 2007: 19). Jednostka zaspokaja w ten sposób poczucie własnej adekwatności. www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 3, grudzień 2012 Stereotypy płci Jedną z odmian schematów myślowych są stereotypy kobiecości i męskości. Nabywamy je poprzez społeczne uczenie się za pośrednictwem rodziny, szkoły, grupy rówieśniczej, która nagradza zachowania odpowiadające stereotypom, mediów, głównie telewizji oraz osobistych doświadczeń. Są one o tyle ważne, iż uczymy się ich już we wczesnym dzieciństwie, co zostaje wzmocnione np. poprzez odmienny ubiór niemowlaków oraz różne oczekiwania wobec płci męskiej i żeńskiej. Płeć natomiast może być pojmowana jako fakt społeczny, który jest oparty na fizycznych różnicach między kobietami i mężczyznami (Cross i Markus 2004: 49-51). Jest ona kategorią poznawczą pomagającą ludziom orientować się w świecie dzięki temu, iż jest łatwo rozpoznawalna. Należy tu rozróżnić dwa sposoby rozumienia płci (Renzetti i Curran 2008: 44). Mianowicie płeć biologiczną (sex), opartą głównie na fizycznych różnicach między kobietami a mężczyznami oraz płeć kulturową (gender),ujmowaną jako społeczny konstrukt. Ta ostatnia jest kategorią językową wytworzoną przez kulturę (Butler 1990 za: Mizielińska 2007: 47). Takie wyodrębnienie daje możliwość oddzielenia płci od tradycyjnie pełnionych ról społecznych. Według Lindy Brannon (2002 za: Pankowska 2005: 21-22), stereotyp męskości jest opozycyjny wobec kobiecości oraz opiera się na władzy nad światem i ludźmi, uzasadnionej agresywności i ryzykanctwie. Kobieta natomiast jest ukazana jako istota o łagodnym usposobieniu, gadatliwa i troskliwa, a przy tym uległa wobec innych. Jak widać, pierwszy schemat odnosi się do racjonalności oraz działania, a drugi do ekspresji i bierności. Przejawy stereotypów płci na podstawie badań empirycznych Język pełni znaczące funkcje w odniesieniu do stereotypów (Maass i Arcuri 1999: 162-188). Po pierwsze, pośredniczy w ich przekazywaniu na poziomie interpersonalnym, jak i z pokolenia na pokolenie, co wiąże się z następną funkcją – podtrzymywaniem stereotypów. Badania pokazują różnice płci już na poziomie komunikacyjnym. Język kobiet jest bardziej intymny oraz mniej nastawiony na status i niezależność niż język mężczyzn (Tannen 1999 za: Renzetti i Curran 2008: 200). Co więcej, komunikacja w Internecie jest również podobna. Wiadomości pisane przez kobiety są dłuższe, bardziej szczegółowe i zawierają więcej emotikonek i przysłówków (Cohen 2001 za: Renzetti i Curran 2008: 204). Może się to wiązać z procesem socjalizacji, w którym dziewczynki w większym stopniu za4 Katarzyna Sanocka, Stereotypy płciowe w czytankach - wybrane przykłady zmian zachodzących w polskich szkołach chęca się do wyrażania emocji. W wielu językach, w tym polskim, często nie mamy lub nie stosujemy żeńskich form rodzajowych zamiast męskich. Nie bez znaczenia są również utarte związki frazeologiczne; jak na przykład „męska decyzja” czy „babskie gadanie” oraz brak odpowiedników męskich lub żeńskich w niektórych zawodach (Pankowska 2005: 69-71). Niezaprzeczalny jest tu wpływ mediów na proces kształtowania i utrwalania stereotypów. Często, na przykład, przedstawiają one negatywny wizerunek feministek (Faludi 1991 za Renzetti i Curran 2008: 208). Podkreślają przy tym ich konfliktowy i radykalny charakter. Takie wypowiedzi mogą stać się podstawą wydawania pochopnych sądów. W reklamach ekspertami są zwykle mężczyźni, a kobiety pełnią tradycyjne role społeczne matki i gospodyni domowej (Fejes 1992 za: Renzetti i Curran 2008: 223). Pojawiają się również w kontekście seksualnym, reklamując produkty, które bynajmniej nie mają nic wspólnego z ciałem. Płeć żeńska pełni tam funkcje dekoracyjne. Zwykle kobiety są oceniane przez pryzmat wieku i urody (Pankowska 2005: 85). Takie przedstawienie kobiecości prowadzić może z kolei do przesadnej dbałości kobiet o wygląd zewnętrzny. Nie tylko kreacje w mediach mogą wpływać na utrwalanie stereotypów. Jak potwierdzają badania, kobiety wykonują dwa razy więcej obowiązków domowych niż mężczyźni (Coltrane 2000 za: Renzetti i Curran 2008: 261). Mężowie natomiast wykonują zwykle prace okazjonalne. To pokazuje, że partnerski podział obowiązków w większości przypadków ma charakter wyłącznie deklaratywny. Często nawet praca domowa nie jest za taką uważana. W Polsce sprawa wygląda podobnie (Szczepańska 2006). Według raportu CBOS z roku 2006 to kobiety we wspólnym gospodarstwie domowym najczęściej zajmują się praniem i prasowaniem (85%), przygotowywaniem posiłków (75%), zmywaniem naczyń (65%), sprzątaniem (61%), robieniem zakupów (52%). Mężczyźni zajmują się częściej tylko zlecaniem usług do wykonania (59%) i wyrzucaniem śmieci (32%). Jak widać, w większości gospodarstw domowych znaczna większość obowiązków domowych spoczywa na kobiecie. Zwykle to też one podejmują decyzje dotyczące bieżących, mniejszych wydatków, np. zakupu żywności (65%) tego co będzie na obiad (74%). Większe wydatki, jak np. zakup nowej lodówki (72%) czy sposób spędzania wolnego czasu (70%), są negocjowane przez obie płcie. Jak widać, kobiety mają nieznacznie, ale jednak większą władzę w dysponowaniu budżetem rodzinnym. Prawie połowa respondentek uważa, że praca zawodowa kobiety przynosi życiu rodzinnemu więcej korzyści niż strat (46%), ale jeszcze 12% jest zdania, że przeważają negatywne aspekty takiej sytuacji. Być może jednak zależy to od specyfiki zawodu. Co więcej, 47% kobiet zrezygnowałoby z pracy zawodowej www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 3, grudzień 2012 na rzecz zajęcia się w większym stopniu wychowywaniem dzieci i prowadzeniem domu, gdyby ich partner zarabiał na utrzymanie rodziny w stopniu zadowalającym. Przypatrując się jednak dalszym wynikom zauważamy, iż ponad dwukrotnie większa liczba mężczyzn chciałaby, aby małżonka zrezygnowała z pracy zawodowej, o ile ich dochody byłyby wystarczające. Na tym przykładzie dobrze widać, jak silnie zakorzeniony jest jeszcze tradycyjny model rodziny, zwłaszcza wśród mężczyzn. Należy dodać, iż decyzja pójścia do pracy przez małżonkę często nie jest wyborem, lecz koniecznością, ze względu na niemożność utrzymania się z jednej pensji. Zauważamy tutaj, iż stereotypizacja jest problemem wielopłaszczyznowym. Mężowie rzadko w równym stopniu zajmują się potomstwem, mimo iż część z nich chciałaby to robić (Arendell 2000 za: Renzetti i Curran 2008: 264). Z badań CBOS (Szczepańska 2006) wynika, iż kobiety w większym stopniu zajmują się opieką nad dziećmi oraz osobami z niepełnosprawnością. Być może same często nie chcą angażować mężów w prace domowe lub pomoc przy dziecku. Z pewnością czynnik kulturowy w postaci wzorców podziału obowiązków w tradycyjnej rodzinie jest również znaczący, bo w wielu gospodarstwach domowych jest on nadal powszechny. Możemy domyślać się, iż w przypadku długotrwałej opieki nad dzieckiem mężczyźni nie zawsze mają szansę otrzymać satysfakcjonujące warunki do podjęcia takich działań, np. w postaci dłuższych urlopów ojcowskich. Dochodzi tu również kwestia finansowa – niejednokrotnie małżonek zarabia więcej niż żona, stąd racjonalnie bardziej opłacalnym staje się urlop wychowawczy kobiety. Badania dowodzą również, iż matki są bardziej czułe wobec córek niż synów (Connor 1996 za Renzetti i Curran 2008: 124). Mamy tu wręcz do czynienia z automatycznym charakterem użycia stereotypów. Proces ten ma miejsce dzięki wzmocnieniu za pośrednictwem kar i nagród oraz poprzez naśladownictwo (Renzetti i Curran 2008: 119). Również ojcowie traktują odmiennie swoje dzieci ze względu na płeć – w rozmowie z córkami częściej używają emocjonalnego języka, smutnych tematów i złożonych zwrotów, a wobec chłopców często posługują się językiem przepełnionym gniewem (Adams i in. 1995 za: Renzetti i Curran 2008: 124). Różnice można zobaczyć na poziomie zabaw, które różnią się ze względu na płeć dziecka. Wobec potomków płci męskiej częściej stosuje się zabawy interakcyjne zamiast werbalnych (MacDonald i Parke 1986 za: Renzetti i Curran 2008: 125). Ciekawy jest również fakt, iż zabawki dziewczynek nakierowane są na macierzyństwo i prowadzenie domu, stąd lalki i miniaturowe pralki, a w pokojach chłopców dominuje bardziej zróżnicowany sprzęt: samochody, klocki, zabawy edukacyjne i mili- 5 Katarzyna Sanocka, Stereotypy płciowe w czytankach - wybrane przykłady zmian zachodzących w polskich szkołach tarne (Rheingold i Cook 1975 za: Renzetti i Curran 2008: 127). Zabawy te przekładają się na późniejsze zachowanie osób o odmiennej płci np. poprzez preferencje dotyczące edukacji czy pracy. Badania dowodzą również, iż rodzice częściej kupują lalki dziewczynkom, a chłopcom piłki (Sterna i Karraker 1989 za: Lott i Maluso 2004: 100). Zabawki pełnią tu znaczącą rolę, ponieważ rozwijają umiejętności społeczne, emocjonalne i intelektualne, przygotowując tym samym do pełnienia w przyszłości określonych ról. Nie tylko wczesne dzieciństwo ma wpływ na kształtowanie stereotypów. Bardzo ważny jest również okres dojrzewania. Badania pokazują, iż w losowo wybranych czasopismach dla nastolatek – „Bravo”, „Bravo Girl”, „Dziewczyna” – dominuje tematyka seksu, mody, kosmetyków i muzyki. Rzadko kiedy można spotkać artykuły dotyczące edukacji, aspiracji zawodowych, a już w ogóle nie występują tematy ekonomii, polityki czy odkryć naukowych, w przeciwieństwie do męskich magazynów (Pankowska 2005: 86-87). W ten sposób zainteresowania dziewczyn zostają ukierunkowane. Niewykluczone jest jednak, iż gdyby w czasopismach pojawiała się tematyka polityki, to coraz więcej dziewczyn zaczęłoby się nią interesować. Uwarunkowania dotyczące wychowania przeplatają się z wpływami biologicznymi. Badania wykazały mianowicie przewagę chłopców w zdolnościach poznawczych, m.in. w: zdolnościach myślenia abstrakcyjnego, orientacji wzrokowo-przestrzennej, zdolnościach matematycznych i przewagę dziewczynek w zakresie np. wrażliwości zmysłowej, głównie słuchowej i dotykowej, odróżniania barw oraz pamięci mechanicznej (tamże: 43-47). Jednakże wielu naukowców upatruje przyczyn tego stanu rzeczy w czynnikach motywacyjnych. Niektórzy autorzy odwołują się do odmiennej budowy mózgu jako potwierdzenia podziałów płciowych (Moir i Jessel 1993 za: Buczkowski 2005: 116-117). Z pewnością fakt zależności kobiet od zjawisk takich jak menstruacja, ciąża czy menopauza oraz konieczność opieki nad dziećmi przyczyniły się do uzależnienia kobiet od mężczyzn (Buczkowski 2005: 47-48). W dzisiejszych czasach istnieje jednak możliwość przezwyciężenia różnic biologicznych, dzięki np. sztucznemu zapłodnieniu oraz pigułce antykoncepcyjnej, co powoduje odejście kobiet od tradycyjnej roli matki. Mniejsza zdolność kobiet do fizycznego wysiłku niwelowana jest również poprzez proces mechanizacji pracy. Jednak według Simone de Beauvoir różnic w traktowaniu kobiet i mężczyzn nie należy szukać w czynnikach biologicznych, lecz społecznych, ponieważ fizyczność sama w sobie nie rodzi dyskryminacji, a dopiero wartość nadana jej przez społeczeństwo (1972 za: Mizielińska 2004: 34-36). Być może znaczącą rolę odgrywa tu nieświadomość kobiet w kwestii stereotypizacji oraz ni- www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 3, grudzień 2012 ska solidarność jej przedstawicielek. Wydaje się, iż internalizacja wzorców jest kwestią wieloczynnikową. Według badań Alice Eagly (1987 za Mackie i in. 1999: 62) społecznie pełnione role wpływają na treść stereotypów, stąd na przykład schemat, iż kobiety, posiadając cechy ekspresyjne, zorientowane są na relacje międzyludzkie a mężczyźni preferują zadania oraz sprawdzanie własnych umiejętności. Nadmierna generalizacja może okazać się tutaj nietrafna. Co więcej, badania Geerta Hofstede (1980 za: Best i Wiliams 2004: 122) pokazały, iż mężczyźni najczęściej przywiązują wagę do takich wartości jak są asertywność i pieniądze, a kobiety do wychowania i edukacji. Mamy tu do czynienia z samospełniającym się proroctwem, gdzie sposób traktowania przedstawicieli określonej płci wpływa na ich realne zachowanie. Nie bez znaczenia jest również podejście samych kobiet. Według badań Striebera Whitleya (1986 za: Hyde i Frost 2004: 27-28) kobiety częściej przypisywały swoje osiągnięcia szczęściu, a mężczyźni zdolnościom. Być może dlatego, iż dziewczynki uczy się być skromnymi, a sukces z ich strony nie jest zbyt dobrze postrzegany, w przeciwieństwie do chłopców, którzy zachęcani są do rywalizacji i chwalenia się swoimi osiągnięciami. Należy dodać również, iż, jak podają Alice Eagly i Maureen Crowley (1986 za: Hyde i Frost 2004: 33-34), kobiety częściej otrzymują pomoc od mężczyzn, a same udzielają jej przedstawicielom obojga płci w równym stopniu. Z pewnością nie bez znaczenia jest tu stereotyp ofiarnej kobiety. Niektóre jednak badania pokazują brak różnic w obrębie przedstawicieli obojga płci. Alice Eagly i Blair Johnson (1989 za: Hyde i Frost 2004: 36-37) przyjmują, iż przy zachowaniach przywódczych nie występują różnice płciowe. Jak podają Eleanor Maccoby i Carol Jacklin na poziomie aktywności motorycznej korelacja z płcią jest również niejasna (1974 za: Hyde i Frost 2004: 42-43). Co więcej, mamy do czynienia z większą liczbą różnic indywidualnych w obrębie płci niż różnic międzypłciowych (Pankowska 2005: 47). Również dociekania dotyczące rzekomo większej agresji i potrzeby osiągnięć oraz wyższej samooceny u mężczyzn nie są jednoznaczne (tamże: 47-52). Niewykluczone, iż wyniki te są konsekwencją stosowania odmiennych metodologii, założeń oraz wynikają z faktu nieuwzględnienia różnic kulturowych. 6 Katarzyna Sanocka, Stereotypy płciowe w czytankach - wybrane przykłady zmian zachodzących w polskich szkołach Konsekwencje istnienia stereotypów płci Stereotypy płci mogą mieć dalekosiężne skutki. Mianowicie, jak podaje Michelle Rosaldo (1974 za: Pratto 2004: 149), mężczyźni cieszą się w społeczeństwie większym prestiżem, szacunkiem społecznym, zarobkami oraz mają lepsze samopoczucie i samoocenę. Częściej pełnią funkcję autorytetów społecznych, politycznych i naukowych. Kobiety nierzadko napotykają na bariery kulturowe w tych obszarach, do czego odnoszą się pojęcia: „lepka podłoga” lub „szklany sufit”, obrazujące utrudnienia w procesie awansu kobiet oraz „szklane ruchome schody”, przedstawiające zjawisko odwrotne w stosunku do mężczyzn (Pankowska 2005: 121). Co więcej, jeśli już pełnią przywódcze funkcje, to częściej oceniane są przez mężczyzn negatywnie, jako że wykonują zadania niezgodne ze stereotypowo przypisaną im rolą społeczną (Jacobson i in. 1977 za: Unger i Saundra 2004: 277). Według danych GUS (Oleński 2007), praca domowa zajmuje kobietom prawie 5 godzin dziennie, a mężczyznom dwa razy mniej, przy czym pracują oni zawodowo o godzinę dłużej niż współmałżonka. Należy pamiętać, iż dobrze prowadzony dom daje lepsze warunki do rozwoju zarówno dzieci, jak i dorosłych, a w perspektywie globalnej przyczynia się do wzrostu gospodarczego. Możemy zauważyć, iż niski prestiż prac domowych wynika z wykonywania tych czynności przez kobiety, a one same także jej nie doceniają, o czym świadczyć może nieokreślanie ich mianem pracy. Być może jest to konsekwencją ciągłej konieczności powtarzania czynności domowych, np. sprzątania, co sprawia, iż efekt nie zawsze jest widoczny. Sytuacja ta mogłaby być zmieniona poprzez kampanie uświadamiające lub odpowiednią politykę społeczną, np. urlopy ojcowskie lub płacenie składek ubezpieczeniowych podczas urlopu wychowawczego. Nieodpłatna praca w domu postrzegana jest jako mało prestiżowa. Ta sama kwestia dotyczy zawodów wysoko sfeminizowanych, jak np. przedszkolanka, nauczycielka czy pielęgniarka, mimo iż prace te nie tylko wymagają sprawności technicznej, ale i niedocenianych społecznie kompetencji emocjonalnych. Uznawane są one jako typowe dla kobiet, które niejako z natury miałyby je posiadać. Ta nieuzasadniona generalizacja rodzi dysproporcje w zakresie wynagrodzeń za pracę kobiet i mężczyzn, jak również większe ryzyko bezrobocia w przypadku kobiet. Jednej z przyczyn dyskryminacji należy upatrywać w procesie socjalizacji, który utrwala zakorzenione praktyki społeczne. Nie bez znaczenia jest również świadomość nierówności płci na rynku pracy, która zniechęca kobiety do aktywnego działania na tym polu, albo wręcz przeciwnie, wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy z istnienia tego zjawiska, więc nie ma wiedzy, aby się przed nim bronić. Możliwe www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 3, grudzień 2012 również, iż część osób akceptuje nierówności płci (w badaniach m.in. Siemieńskiej zarówno kobiety jak i mężczyźni akceptują dyskryminację ze względu na płeć). Być może przyczyna tkwi w głębokim zakorzenieniu zjawiska stereotypizacji, przez co ich przejawy są traktowane jako coś naturalnego. Stereotypy płci są krzywdzące nie tylko dla kobiet. Mężczyźni mogą odczuwać ich oddziaływanie w przypadku problemów z urlopem wychowawczych lub nieobecnościami w pracy spowodowanymi chorobą dziecka. Co więcej, głębokie zmiany, jakie nastąpiły w relacjach damsko-męskich, spadek znaczenia siły fizycznej oraz prawdopodobna w przyszłości zbędna rola mężczyzny w procesie prokreacji stały się przyczyną kryzysu męskości (Pankowska 2005: 160). Mężczyźni są coraz bardziej narażeni na choroby i nałogi. Niewykluczone również, iż mają coraz większe problemy z poczuciem własnej tożsamości. Kolejne różnice w traktowaniu przedstawicieli płci męskiej i żeńskiej odnoszą się do zagadnień w systemie edukacji. Różnice można zauważyć na poziomie proksemiki. Często występuje w klasie podział na ławki przeznaczone dla dziewczyn i chłopców (Thorne 1993 za: Renzetti i Curran 2008: 155). Taka segregacja płciowa wzmacnia stereotypizację i zmniejsza szansę na owocną współpracę oraz rozwój przedstawicieli obojga płci. Ukryty program jako narzędzie stereotypizacji płci Szkoła może pełnić rozmaite funkcje: instrukcyjną – dzięki wyposażeniu w wiedzę, alokacyjną – opierającą się na umiejscowieniu jednostek w strukturze społecznej, selekcyjną – poprzez wybór odpowiedniego typu kształcenia oraz regulacji ambicji – dzięki kontroli możliwości subiektywnie postrzeganych przez uczniów (Kopciewicz 2007: 247). Jednak nie wszystkie jej działania są zamierzone i zauważane przez uczestników tych praktyk. Szczególnym przypadkiem utrwalania stereotypów może być tu ukryty program. Jest to niejawne przekazywanie określonych wartości i stereotypów uczniom (Renzetti i Curran 2008: 191). Nieświadomość tych mechanizmów może stać się niebezpieczna zarówno dla uczniów, jak i nauczycieli. Według Teresy Bauman (1993 za: Nowotniak 2007: 181), aby dotrzeć do ukrytych treści zawartych w edukacji, niezbędne jest osadzenie w określonej kulturze i społeczeństwie. Analiza, związana z kontekstem społeczno-kulturowym jest tutaj niezbędna. Na ukryty program składają się m.in. wpływ rówieśników oraz środków masowego przekazu, atmosfera w domu, styl pracy nauczycieli, rozwiązania architektoniczne, a nawet emocjonalność ucznia 7 Katarzyna Sanocka, Stereotypy płciowe w czytankach - wybrane przykłady zmian zachodzących w polskich szkołach (Nowotniak 2007: 192). Jest wiele definicji tego pojęcia, ponieważ zagadnieniem tym zajmują się naukowcy z różnych dziedzin. To wpajanie czegoś, co nie jest zaplanowane (Jackson 1989 za: Pankowska 2005: 88). Ukryty program pełni tutaj ważne funkcje adaptacyjne i nie zawsze jest procesem w pełni świadomym. Za tym zjawiskiem mogą stać również reguły dotyczące relacji między uczniem a nauczycielem. Aby zdobyć dobry stopień, uczniowie muszą podporządkować się nauczycielowi – myślenie odmienne nie jest nagradzane (WawrzyniakBeszterda 2007: 78). Coraz częściej obserwuje się ogromną presję nakierowaną na wymierne osiągnięcia czy hierarchizację przedmiotów i przypisywanie określonych zdolności ze względu na płeć, zatracając w ten sposób indywidualny rozwój wychowanków. Cechy dziewczynek i chłopców są zestawiane najczęściej na zasadzie przeciwieństwa. Według Lucyny Kopciewicz (2007: 206), dziewczęta w czasie edukacji przechodzą trening m.in. podporządkowania autorytetom, niepewności w wystąpieniach publicznych oraz przymusu wyboru między atrakcyjnością fizyczną a intelektualną, podczas gdy u chłopców kształtowane są umiejętności podejmowania decyzji, krytycznego podejścia do władzy i śmiałego zabierania głosu. Kształtowanie lub nie określonych umiejętności może stać się znaczące w dorosłym życiu. Idea ukrytego programu jest tu tożsama z manipulacją. Co więcej, badania Aliny Kalinowskiej, Renaty Stawowy i Marioli Chomczyńskiej-Miliszkiewicz (za Nowotnia 2007: 195) pokazały, iż chłopcy poprzez specyficzne traktowanie ze strony kadry nauczycielskiej mają większe szanse na osiągnięcie sukcesu edukacyjnego. Inne badania wskazują przyczynę tego zjawiska w fakcie, że nauczyciele w szkołach podstawowych częściej zmuszają uczniów niż uczennice do wysiłku intelektualnego, podsuwając chłopcom różne wskazówki (Renzetti i Curran 2008: 150). Być może wynika to z faktu, iż w szkołach uczą najczęściej kobiety, a tym samym zwracają one większą uwagę na uczniów płci przeciwnej. Często też to chłopcy pełnią w grupie rolę liderów, co zwiększa ich samoocenę (tamże: 156). W miarę dorastania stereotypy stają się coraz bardziej widoczne. Dla chłopców źródłem prestiżu są osiągnięcia sportowe, poczucie humoru, skłonność do ryzyka i niegrzecznych zachowań, jak również pewność siebie, w przeciwieństwie do nastolatek, które oceniane są zwykle poprzez pryzmat urody (tamże: 157-158). Widać tutaj wyraźnie, iż dziewczyny mają mniej opcji wyboru, jeśli chodzi o dziedziny, dzięki którym mogą zyskać uznanie i szacunek ze strony otoczenia i rówieśników. Jak wskazują badania, często ukrywają one swoje osiągnięcia w obawie przez odrzuceniem (tamże: 162). Mechanizm ten staje się blokadą dla www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 3, grudzień 2012 przedstawicielek płci żeńskiej w drodze do kariery zawodowej. Na poziomie uniwersyteckim widzimy również zróżnicowanie fakultetów ze względu na płeć: kobiety częściej wybierają kierunki humanistyczne, co doskonale wpisuje się we wcześniej wspomnianą socjalizację w szkołach podstawowych, gdzie to chłopców uważano za bardziej uzdolnionych w przedmiotach ścisłych. Stereotypy płci w podręcznikach Niejednokrotnie treści zawarte w podręcznikach stanowią odzwierciedlenie światopoglądu autorów (Nowotniak 2007: 195). Znaczący może się okazać nie tylko przekaz werbalny, ale również wizualny, w postaci sugestywnych ilustracji, na które młodsze dzieci zwracają szczególną uwagę. Badania pokazują, iż już książeczki obrazkowe dla przedszkolaków kreują obraz aktywnego chłopca i pasywnej dziewczynki, przedstawicielki płci żeńskiej często pełnią rolę gospodyń domowych lub zupełnie w nich nie występują (Weitzman i in. 1972 za: Renzetti i Curran 2008: 131). Badania, choć nie najnowsze, są częstokroć aktualne również dziś. Bohaterki w książkach dla dzieci pojawiają się niezwykle rzadko. Baśnie również przepełnione są ukrytymi treściami, jak np. w „Kopciuszku”, gdzie życie dziewczyny odmienia się dzięki zbiegowi okoliczności oraz jej niezwykłej urodzie, czy w „Jasiu i Małgosi”, gdzie kształtuje się pogląd, iż ludzie brzydcy, jak Baba-jaga, są źli (Żłobicki 2002: 89-90). Często jednak nawet nie zastanawiamy się nad ukrytym sensem bajek, które są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Według badań Barbary Szackiej (1987 za: Żłobicki 2002: 75) nad podręcznikami wydanymi w Polsce w latach 1979 – 1983 dla klas I – V przedstawiają one obraz wyizolowanej rodziny, w której matki zajmują się domem, a ojcowie zarabiają na jej utrzymanie. Co więcej, obraz ten jest harmonijny i pełen spokoju. Podobnych danych dostarczają badania Sary Delamont, która wskazuje na seksizm w podręcznikach, objawiający się m.in. podziałem zawodów czy ról społecznych na męskie i żeńskie, np. nie występują lekarki (1989 za: Żłobicki 2002: 77). Bohaterami historycznymi i literackimi w podręcznikach są zwykle mężczyźni, a osiągnięcia naukowe kobiet zwykle pomijane (Kopciewicz 2007: 32). Duża dysproporcja między postaciami męskimi i żeńskimi może sprawić, iż dzieci nie będą dostrzegać udziału kobiet w rozwoju literatury, nauki czy sztuki. Ponadto, warto dodać, że taka nierównowaga nie zachęca dziewczynek do udzielania się na tych polach. 8 Katarzyna Sanocka, Stereotypy płciowe w czytankach - wybrane przykłady zmian zachodzących w polskich szkołach Stereotypy płci w czytankach jako przejaw ukrytego programu w edukacji wczesnoszkolnej – badania własne Istnieje kilka sposobów teoretycznego podejścia do badania zjawiska stereotypizacji (Deaux i Kite 2004: 355-358). Pierwszy z nich – perspektywa społeczno-kulturowa – opiera się na przekonaniu, iż to kultura reprodukuje schematy poznawcze poprzez socjalizację (podejście kulturowe) lub ograniczone możliwości poznawcze (podejście strukturalne), które są właściwe ogółowi społeczeństwa. Druga perspektywa – motywacyjna – głosi, iż stereotypy są niezbędne dla umacniania tożsamości, a ostatnia – poznawcza – kładzie nacisk na funkcjonalność stereotypów, ponieważ pomagają nam one porządkować informacje. Pragnę tutaj oprzeć się na pierwszej z nich, wychodząc z założenia, iż to socjalizacja w wieku wczesnoszkolnym sprzyja budowaniu schematów poznawczych w postaci stereotypizacji kobiet i mężczyzn, stając się tym samym częścią ukrytego programu. W badaniach posłużyłam się analizą treści czytanek z podręczników do klasy pierwszej szkoły podstawowej z 12 tekstów z części III i V z 2000 r., obowiązujących do 2008 r. (Łukasik i Petkowicz 2000a: 12, 16, 26-27, 30, 36-37, 42-43, 48; Łukasik i Petkowicz 2000b: 8-9, 16-17, 30-31, 36) oraz 15 tekstów z części III i V z 2009 r., obowiązujących do 2011 r. (Łukasik i Petkowicz 2009a: 42, 44-45, 48, 50-53; Łukasik i Petkowicz 2009: 3-4, 6-11, 14-15, 22-23, 28, 38, 50-53). Posiłkowałam się również analizą ilustracji we wspomnianych już podręcznikach z roku 2009. Metodą, którą się posłużyłam, było kodowanie zdanie po zdaniu treści czytanek i tworzenia do tego ram analitycznych według niżej zamieszczonego wzoru: „Kosmata ćma” Jacuś rozwiązuje różne rebusy. A tu do pokoju wpada kosmata ćma. Dostaje się pod klosz lampy. Tatusiu, ćma ! Trzeba ja uwolnić, bo może się spalić ! – krzyczy Jacuś. Tatuś odchyla klosz i woła: Leć, malutka, na wolność. Wróć do swoich! Tatuś, dlaczego ćmy lubią latać nocą? Bo to takie nocne motyle. www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 3, grudzień 2012 Kodowanie: Jacuś rozwiązuje rebusy. Ćma wpada do pokoju i dostaje się pod klosz lampy. Chłopiec woła tatę, aby uwolnił ćmę, bo może się spalić. Tatuś ratuje ćmę. Tatuś odpowiada na pytanie chłopca, że ćmy lubią latać nocą, ponieważ są to nocne motyle. Ramy analityczne: 1. Rozwiązywanie łamigłówek jako męskie zadanie – stereotypowo męska cecha – chłopcy są bardziej uzdolnieni pod względem wnioskowania logicznego od dziewczyn. 2. Bohater męskiej płci – stereotypowo męska rola. 3. Tato jako autorytet w sprawach paranaukowych – stereotypowo męska rola. Kierując się kryterium nasycenia treścią, metodą doboru próby była próba celowa. Analizę oparłam na pytaniu głównym: Jakie stereotypy płciowe istnieją w czytankach dla uczniów klas pierwszych szkoły podstawowej? Oraz czterech pytaniach szczegółowych: 1. Jakie stereotypy płciowe istnieją w czytankach dla uczniów klas pierwszych szkoły podstawowej na płaszczyźnie zajęć, zabaw dzieci przeciwnej płci i co z tego wynika w odniesieniu do ról społecznych? 2. Jakie stereotypy płciowe istnieją w czytankach dla uczniów klas pierwszych szkoły podstawowej w odniesieniu do zawodu? 3. Jakie stereotypy płciowe istnieją w czytankach dla uczniów klas pierwszych szkoły podstawowej w odniesieniu do cech charakteru? 4. Jaka nowa tematyka pojawiła się w czytankach dla uczniów klas pierwszych szkoły podstawowej w odniesieniu do stereotypów płci? Według Sandry Lipsitz Bem, ukryte założenia dotyczące płci, czyli pryzmaty rodzaju, przybierają trzy formy: androcentryzm (w centrum uwagi znajduje się pierwiastek męski), polaryzacja rodzajowa (przydzielenie kobietom i mężczyznom innych zadań) oraz esencjonalizm biologiczny (uzasadniający dwa poprzednie pryzmaty w imię odmienności gatunkowej) (Pankowska 2005: 18). Poprzez analizę chciałam dowiedzieć się, która z perspektyw dominuje ilościowo w przypadku tekstów zamieszczonych w podręcznikach dla dzieci z klas pierwszych przed i po 2008 roku. Czytanki obowiązujące do 2008 roku, które poddałam analizie, noszą następujące tytuły: „List do Babci”, „List do Dziadka”, „Zabawy na śniegu”, „Kosmata 1. 2. 3. 4. 5. 9 Katarzyna Sanocka, Stereotypy płciowe w czytankach - wybrane przykłady zmian zachodzących w polskich szkołach ćma”, „Nierozważny Tomek”, „Mała koronczarka”, „Zawody”, „Mama w kuchni” oraz „Śniadanie zajączka”. Pierwsze dwie odnoszą się do ról społecznych kobiet i mężczyzn. Babcia robi w nich zakupy i gotuje zupę, a więc pełni swoją kobiecą rolę w sposób stereotypowy, a dziadek zabiera wnuczka do kina i na spacery. Uderza tutaj domatorstwo babci i aktywny sposób spędzania czasu dziadka z wnuczkiem. Co więcej, czytanki te zostały zestawione na przeciwległych stronach, co wzmaga ich siłę kontrastu. Obraz jawi nam się jako harmonijny i wysoce wyidealizowany. Jeśli chodzi o przedstawicieli płci męskiej w postaci ojca lub dziadka, to są oni w części czytanek autorytetami w sprawach paranaukowych; to do nich przychodzi najczęściej dziecko i zadaje pytania. Co więcej, bardziej ciekawi świata są chłopcy. Trzeci tekst, który wpisuje się w takie same ramy analityczne, nosi sugestywny tytuł „Mama w kuchni”. Obraz kobiety jest przedstawiony stereotypowo. Mama krząta się po kuchni od rana, jest trochę niezdarna, bo ciągle zadumana, codziennie przypala mleko i sypie sól do herbaty. Zauważamy dużą infantylizację kobiecej kreacji. Pośrednio o rolach społecznych dowiadujemy się z kolejnej czytanki, która ukazuje zabawy dzieci. Dziewczynki jeżdżą na sankach, chłopcy natomiast lepią bałwana, budują fortece i rzucają kulami do celu. Widać tu większą różnorodność form zabaw w przypadku chłopców, zdają się być one bardziej pomysłowe i rozwijające wyobraźnię. Należy dodać, iż mają one charakter militarny, dobrze wpisujący się w stereotypowe zajęcia chłopców. Następny tekst nosi sugestywny tytuł „Nierozważny Tomek”. Odnosi się do aspektu cech charakteru. Chłopiec jeździ na łyżwach na kruchym lodzie, po czym wpada do wody. Skłonność do zachowań ryzykownych idealnie wpisuje się w stereotyp. Tomka ratuje nieznajomy. Zauważamy tutaj chyba najczęściej występującą w czytankach rolę męską – odważnego bohatera. Na tym jednak autor nie poprzestaje, gdyż chorego chłopca w domu odwiedzają koleżanki. Widzimy stereotypowe kobiece cechy: opiekuńczość i chęć niesienia pomocy. Zostają one bliżej scharakteryzowane w czytance pt.: „Mała koronczarka”. Ukazuje ona historię, w której kapryśna królewna chce mieć suknię z białej koronki i poleca to zadanie koronczarce. Dziewczyna myśli, iż nie podoła zadaniu, więc płacze. Na początku widzimy tupiącą kapryśną i rozpieszczoną królewnę. Potem na plan wysuwa się niepewna swoich umiejętności, płaczliwa koronczarka. Wszystkie te cechy nie cieszą się społecznym uznaniem. Kolejnym aspektem stereotypizacji jest podział na zawody damskie i męskie. W czytance nazwy zawodów występują wyłącznie w formie męskiej: malarza, lekarza, murarza, stolarza, piekarza i pisarza. Być może jest to jednak kwestia www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 3, grudzień 2012 konwencji literackiej. Trzeba również mieć na względzie, że w języku polskim nie wszystkie z wymienionych profesji mają swoje żeńskie odpowiedniki. Ostatnią czytanką, która nad wyraz uwidacznia stereotypowe podejście, jest „Śniadanie zajączka”. Zwierzę zauważa pod krzakiem rannego wróbelka Czykczyka. Znamienny jest komentarz: „Jakiś zły chłopiec uderzył go kamieniem”. Należałoby zastanowić się, dlaczego nie napisano bardziej neutralnie: „dziecko” lub „ktoś”. Chuligaństwo przypisuje się tu chłopcu. Ten przykład doskonale obrazuje, jak niesprawiedliwe i krzywdzące mogą okazać się stereotypy. Teksty, które obowiązywały w „Wesołej szkole” do 2008 roku, zestawiłam z czytankami wydanymi po tej dacie, ukazanymi w części III i V podręcznika (m.in. „Szałas”, „Ogłoszenie”, „Głos królewny Malinki”, „Do mamy”). W aspekcie ról społecznych nie pojawiła się już czytanka „List do babci” oraz „List do dziadka”. Zostały one zastąpione neutralnym tekstem, w którym dzieci proszą mamę, aby zawsze się cieszyła. Ponadto, kreacja dorosłych płci męskiej jako autorytetów paranaukowych praktycznie nie występuje. Ciekawa jest również kwestia nieobecności roli kobiety jak gospodyni domowej. Niestety, zostaje ona przemilczana i pozostawiona bez żadnej alternatywy. Zmianę obserwujemy na poziomie tekstów odnoszących się do zabaw dzieci. Poprzednią czytankę zastąpiono tekstem opisującym zabawę w Indian. Przedstawia ona ojca wraz z synem, którzy budują szałas oraz bawią się w wojowników. Ilustracja ta dobrze obrazuje stereotypowo męskie role i skłonność do agresji. Tak jak i wcześniej, to aktywne sposoby spędzania czasu wolnego oraz nastawione na rozwój wyobraźni. Co więcej, w zabawie uczestniczą tylko przedstawiciele płci męskiej, co potwierdza ogłoszenie zamieszczone na przeciwległej stronie. Chłopcy szukają chętnych do budowy szałasu. Jednakże w kolejnej czytance zaznaczone jest, iż wszyscy go budowali. Być może określenie to odnosi się też do dziewczynek, gdyż obrazek będący ilustracją czytanki przedstawia chłopca i dwie dziewczynki, które są widoczne również w tle przy szałasie. Wprowadzenie przedstawicielek płci przeciwnej łagodzi przekaz, tym bardziej, iż jest on umieszczony w postaci ilustracji, a jak wiadomo, dzieci w okresie wczesnoszkolnym bardziej wrażliwe są na odbiór wizualny niż werbalny. Kolejna czytanka przedstawia Janka, który ćwiczy judo, i siostrę, która wraz z tatą jeździ konno. Zauważamy tu już zróżnicowanie płci, co daje wrażenie neutralności przekazu, mimo iż sztuki walki ćwiczy tylko chłopiec. Warto również dodać, iż jeździectwo jest postrzegane jako prestiżowy sport. Czytanka pt. „Nierozważny Tomek” również się nie pojawia. Są jednak inne odnoszące się do cech charakteru chłopców. Jedna z nich przedstawia 10 Katarzyna Sanocka, Stereotypy płciowe w czytankach - wybrane przykłady zmian zachodzących w polskich szkołach bohaterski czyn Wojtka, który wyniósł z płomieni dziecko i wezwał strażaków. W nagrodę dostał hełm strażacki. Widzimy, tak jak poprzednio, męskie bohaterstwo oraz skłonność do zachowań ryzykownych. Warto zauważyć, że spotyka się ono z dużą aprobatą społeczną – nagroda jest tutaj formą pochwały. Kolejna czytanka również niemal identycznie przerysowuje stereotypowo męską cechę. Ukazuje ona dwóch chłopców: Jerzego i Adama, którzy spieszą na pomoc kotkom uwięzionym w koszyku na rzece. Ryzykowny i bohaterski czyn staje się znowu udziałem płci męskiej. Jeśli chodzi o cechy charakteru, to w nowszych czytankach pojawia się nieco inny kierunek wartościowania. Królewna Malinka ukazana jest mianowicie jako dobra i troskliwa opiekunka zwierząt, a nie kapryśna, płaczliwa i niepewna siebie postać. Te cechy są społecznie oceniane jako pozytywne, nie mniej jednak nadal wpisują się one w stereotyp płci żeńskiej. Co więcej, w kolejnej czytance widzimy dzieci karmiące ptaki i tu również zauważamy przewagę dziewcząt. Opiekuńczość jest cechą wpisującą się w kobiecość. W przypadku zawodów zostaje rozwiana wątpliwość dotycząca tego, czy formy męskie są wyłącznie kwestią konwencji literackiej, ponieważ tekst zilustrowany jest obrazkami samych mężczyzn. Jak widać ten stereotyp zostaje nadal utrzymany. Takie zawody, jak malarz, pisarz, stolarz, murarz i piekarz pozostają domeną mężczyzn. W kolejnych czytankach występuje król jako symbol władzy, oraz pan leśniczy, być może jednak ze względu na nieobecność w języku polskim żeńskiego odpowiednika tego ostatniego. Pojawia się również pani, zatrudniona w banku, co wydaje się być dużym postępem, ponieważ pierwszy raz pojawia się kobieta pracująca poza domem, z wyjątkiem ilustracji lekarki z podpisem „lekarz”. Stereotyp, choć nieśmiało, w pewien sposób zostaje przełamany. Nowoczesną tematyką pojawiającą się w czytankach są scenki rodzajowe przedstawiające ludzi w codziennych sytuacjach. Wcześniej obraz świata jawił się jako wyidealizowany. Przy pracach codziennych obserwowaliśmy tylko mamę, która z uśmiechem na ustach krzątała się po kuchni. W podręcznikach późniejszych obserwujemy rodziców obojga płci w prozaicznych sytuacjach. Pierwszą z nich jest na przykład wizyta w banku – tato obsługuje konto, ucząc przy tym córkę. Co ciekawe, mamy tutaj do czynienia z damsko-męską stycznością, a nie tylko, jak to było w poprzednich przypadkach, stycznością osób tej samej płci, a nowe umiejętności praktyczne zdobywa dziewczynka. Kolejnym przykładem niestereotypowego ujęcia ról płciowych jest wizyta w sklepie – ojciec kupuje córce buty na narty. Jest to wprawdzie specjalistyczne obuwie sportowe, ale jednak. Zauważamy również www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 3, grudzień 2012 podkreślenie, iż takie buty ma Beata i Bartek, a więc jest to sport przeznaczony zarówno dla dziewczyn, jak i chłopców. Następnym nowym trendem jest obecność nowoczesnych technologii. W czytance obserwujemy zderzenie dwóch obrazów. Bartek robi zakupy w supermarkecie, a Beatka z mamą w domu przez Internet. Dostrzec można tu przełamanie stereotypu kobiet, które boją się nowoczesnych technologii. Co więcej chłopiec nie dość, że zajmuje się robieniem zakupów, to czyni to jeszcze w tradycyjny sposób, poprzez pójście do sklepu. Historyjka obrazkowa rozwija się – dalej obserwujemy kuriera, który przynosi przesyłkę do domu. Jest to mężczyzna – być może dlatego, iż nie ma w języku polskim odpowiednika tego zawodu, lub po prostu częściej ten zawód wykonuje mężczyzna. Nie mniej jednak taki nowoczesny sposób robienia zakupów na pewno nie jest elementem, który pasuje do zestereotypizowanej konwencji. W nowszych podręcznikach nie występuje również czytanka o zajączku. Zostaje ona jednak zastąpiona opowiadaniem o Czarku, którego napadł nieznajomy. Z ilustracji jasno wynika, iż jest to łysy, wyrośnięty chłopiec. Jednak Czarek nie chce oddać czapki, odważnie jej broni. Widzimy transmisję stereotypowych cech męskich: odwaga, chuligaństwo oraz skłonność do zachowań ryzykownych i niebezpiecznych, tak jak miało to miejsce we wcześniejszych tekstach. W ramach podsumowania warto stworzyć typologię, która odnosiłaby się do wyżej wymienionych czytanek zarówno przed, jak i po 2008 roku. W obrębie ról społecznych najczęstszym schematem jest mężczyzna w postaci bohatera, ewentualnie autorytetu naukowego. Kobieta pełni rolę gospodyni domowej. W aspekcie zawodów są to profesje stereotypowo męskie i żeńskie. W ramach cech charakteru zauważamy również wyraźne rozróżnienie. Chłopiec jest zwykle podejmującym ryzyko bohaterem lub chuliganem, a dziewczynka opiekunką. Stereotypowe ujęcie płci na przestrzeni lat 2000/2008 – 2009/2011 zmieniło się znacznie. O ile wyraźnie stereotypowy podział na męskie i żeńskie zawody został utrzymany, obserwujemy jednak przykład kobiety pracującej poza domem, jak również ilustrację z lekarką, co wzmacnia niestereotypowe ujęcie. Także cechy charakteru płci żeńskiej zostały nieco przekształcone z niezdarnej i zadumanej ku dobrej opiekunce zwierząt oraz troskliwej koleżance. Obraz nadal zostaje utrzymany w konwencji stereotypowej, jednakże budzi bardziej pozytywne emocje. Jeśli chodzi o role społeczne, to męski typ uległ częściowej zmianie – został wyeliminowany stereotyp mężczyzny jako autorytetu naukowego, przy pogłębieniu stereotypu bohatera. Szcze-gólnie nieobecność tego ostatniego w odniesieniu do płci żeńskiej jest bardzo widoczna – bohaterka nie pojawia się ani razu. Wśród stereotypów 11 Katarzyna Sanocka, Stereotypy płciowe w czytankach - wybrane przykłady zmian zachodzących w polskich szkołach dotyczących ko-biet wyeliminowano gospodynię domową, jednak w jej miejsce nie umieszczono żadnej innej roli. Można byłoby powiązać to z czytankami o zawodach, ale tu i tak pani z banku czy lekarka pełnią role poboczne. Zastanawiając się nad przyczynami tego stanu rzeczy, wysnułam hipotezę nieświadomości, gdyż książki te są tworzone głównie przez kobiety. Wysoce prawdopodobne jest, iż przygotowanie pedagogiczne w niewystarczającym stopniu uwrażliwia na kwestię stereotypizacji poprzez braki w wiedzy socjologicznej na tym kierunku studiów. Natomiast przyczyn zmiany należy być może upatrywać w nowej podstawie programowej, a co się z tym wiąże w zmianie ilustratorów i rzeczoznawców dopuszczających książki do użytku szkolnego. Mniemam również, iż nowoczesne trendy globalizacyjne nakierowane na likwidację nierówności płci nie są tu bez znaczenia. Wnioski Polska ratyfikowała „Konwencję o eliminacji form dyskryminacji płciowej”, w tym usunięcia z podręczników stereotypów płci (Kopciewicz 2007: 58). Widzimy jednak, iż wymogi te nie zostały w pełni spełnione. Podsumowując, w co drugiej czytance z podręczników z lat 2000/2008 zauważamy jaskrawe przejawy stereotypizacji. Chłopcy są aktywni, ciekawi świata. Dorośli mężczyźni są zwykle wykształceni i utrzymują rodzinę. Lubią ryzyko, czasem są chuliganami oraz autorytetami dla swoich dzieci i wnuków. Ich role i zadania są bardziej różnorodne niż dziewczynek. Płeć żeńska natomiast jest rozmarzona i płaczliwa. Czasem wręcz kapryśna i lubiąca się stroić. Kobieta w domu pełni stereotypową rolę gospodyni domowej. Efekt wzmacniają sugestywne tytuły, np. „Nierozważny Tomek”, „Mama w kuchni” i ilustracje. Obraz stereotypowego rozróżnienia na płeć męską i żeńską w prezentowanych aspektach jest wyidealizowany. Inaczej ma się rzecz w czytankach z podręczników z lat 2009/2011, w których nie obserwujemy już tak dużego podziału. Kobiety pełnią najczęściej rolę opiekunek lub ich obecność jest pomijana, jak w przypadku wyeliminowania roli gospodyni domowej i postawienia jej bez żadnej alternatywy. Bohaterka płci żeńskiej nie pojawia się ani razu. Przełamanie stereotypów jest jednak posiłkowane ilustracjami i tekstem pobocznym, który wzmacnia siłę przekazu. Co więcej, pojawiają się również sytuacje prozaiczne, jak np. wizyta w sklepie oraz nowoczesne technologie i nowe zajęcia z nimi związane, w postaci robienia zakupów przez Internet przez matkę wraz z córką. www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 3, grudzień 2012 Mając na względzie, iż ukryty program ma realny wpływ na uczniów i uczennice, a stereotypy płci w czytankach stanowią element socjalizacji dzieci, należałoby zastanowić się, jaki obraz zostaje im przekazywany. Matka ukazana jest jako zatroskana o dobro swoich dzieci, zajmuje się najczęściej pracami domowymi. Płeć żeńska występuje głównie w roli opiekunki. Dodatkowo zabawy dziewczynek, w przeciwieństwie do zajęć chłopców, są raczej bierne i konwencjonalne. Dzieci dostają w ten sposób gotowy schemat dotyczący tego, jak ma wyglądać społeczna rola kobiety. Takie przedstawienie nie zachęca do działania, raczej do skupienia się na funkcjach rodzicielskich. Inaczej wygląda obraz ojca czy dziadka, którzy zaspokajają potrzebę ciekawości dzieci poprzez odpowiedzi na nurtujące je pytania oraz są pomysłodawcami niedzielnych wypadów. Ich rola jest aktywna. Jako chłopcy, najczęściej są podejmującymi ryzyko bohaterami. Dzięki takiemu ukazaniu, dzieci mogą postrzegać mężczyzn przez pryzmat ich działań. Aktywność i kompetencja niejako zostają wpisane w ich rolę. Według wcześniej wyszczególnionych pryzmatów rodzaju Sandry Lipsitz Bem, mamy tutaj do czynienia z polaryzacją rodzajową, tzn. wyraźnie widzimy skonstruowanie przedstawienia chłopców na zasadzie przeciwieństwa do tego, czym zajmują się i jak przedstawione są dziewczynki. Zajęcia płci męskiej są oddzielone od zajęć płci żeńskiej i zbiegają się tylko w przypadku zajęć sportowych, np. jazdy konnej, a i tak nie zawsze – przykład chłopca trenującego judo. Warto zauważyć również, iż zajęcia chłopców są bardziej różnorodne i związane z rozwojem intelektualnym lub technicznym. Chłopiec jest podziwiany i nagradzany za swoje bohaterskie czyny. W przypadku dziewczyn taki motyw nie występuje ani razu. Może to rodzić podejrzenia, iż nie są one zdolne do takich czynów, co oczywiście jest nieprawdą. Chłopcom zostaje dostarczony obraz bardziej prestiżowych zachowań i postaw niż infantylizowanej płci przeciwnej. Dziewczyny utożsamiane są zwykle z pomocą przy domowych czynnościach lub opiekuńczością wobec chorego kolegi. Często ukazane są jako niezdarne. Taki obraz płci w czytankach może przyczynić się do lęku kobiety przed sukcesem, braku poczucia swojej wartości oraz sprzyjać aprobacie tradycyjnej roli kobiety przez mężczyzn. W przypadku chłopców obraz jest przeciwny – to pewni siebie znawcy świata, choć nie zawsze pozytywnie wartościowani, jak w przypadku chłopców-chuliganów. Ta ostatnia kwestia może stać się tym bardziej niebezpieczna, iż jak pokazały wcześniejsze badania, zachowania agresywne przedstawicieli płci męskiej są bardziej aprobowane, przez to i tendencja do ich 12 Katarzyna Sanocka, Stereotypy płciowe w czytankach - wybrane przykłady zmian zachodzących w polskich szkołach naśladownictwa u chłopców może się okazać silniejsza. Co więcej, stereotypy obecne w czytankach mogą kanalizować obecne wzorce, wzmacniać identyfikację ze względu na płeć oraz wpływ socjalizacji. Podręczniki nie podejmują również trudnych tematów. W większości przedstawiają wyidealizowany obraz tradycyjnej rodziny, nie mówiąc już o związkach partnerskich czy homoseksualnych. Z pewnością nie bez znaczenia jest tutaj konserwatyzm społeczeństwa polskiego. W nowszych czytankach pojawiają się nowoczesne technologie, jednak jest tylko jedna czytanka, która zachęca do podejmowania świadomych decyzji. Dziewczynki są w nich coraz bardziej niezależne i kompetentne, ale i opiekuńcze. Chłopcy ukazani są raczej jako skłonni do zachowań ryzykownych niż jako dojrzali przedstawiciele swojej płci. Takie ukazanie kobiet i mężczyzn ukierunkowuje również relacje damsko-męskie. Dziewczynki mogą bać się niegrzecznych chłopców, oni zaś mogą wyrażać dezaprobatę w przypadku stereotypowo nudnych zabaw z przedstawicielkami płci przeciwnej. Szczególnie wyraziste jest również dychotomiczne ujęcie, które lekceważy wielość odmian kobiecości i męskości. Zdaję sobie sprawę, iż stereotypy pełnią ważne funkcje, np. zapewniają bezpieczeństwo poznawcze. Jednakże uważam, iż nie należy nasilać istniejących już w społeczeństwie utartych schematów chociażby poprzez czytanki. Zagadnienie to staje się jeszcze bardziej poważne, gdy weźmiemy pod uwagę wrażliwość poznawczą dzieci w wieku szkolnym. Nie mniej jednak, stereotypy mogą ulegać zmianie w czasie. Dzięki nowym wynalazkom technicznym i naukowym, jak np. pigułka antykoncepcyjna, działalności ruchów feministycznych, kobiety są coraz bardziej niezależne oraz rzadziej sprowadzane wyłącznie do roli matki i żony. Tym samym, mężczyźni coraz częściej angażują się w pracę w domu i opiekę nad dziećmi. Jawi się nam tutaj coraz wyraźniej perspektywa indywidualizacji, jak również zacierania się różnic płciowych, niepozbawiona jednak ujemnych skutków ubocznych. Jednakże przekształcanie stereotypów jest procesem skomplikowanym i wolnym w stosunku do zachodzących w społeczeństwie zmian. Bibliografia Best, Deborah, Wiliams, John. 2004. Perspektywa międzykulturowa. W: Bogdan Wojciszke (red.) Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. Tłum. Sylwia Pikiel. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 118-145. Buczkowski, Adam. 2005. Społeczne tworzenie ciała – płeć kulturowa i płeć biologiczna. Kraków: TAiWPN UNIVERSITAS. www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 3, grudzień 2012 Cross, Susan Rosw, Markus, Hasel. 2004. Płeć w myśleniu, przekonaniach i działaniu: podejście poznawcze. W: Bogdan Wojciszke (red.) Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. Tłum. Sylwia Pikiel. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s.48-80. Deaux, Kay, Kite, Mary. 2004. Stereotypy płci. W: Bogdan Wojciszke (red.) Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. Tłum. Sylwia Pikiel. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 354-382. Dovidio, John, Brigham, John, Johnson, Blair, Gaertner, Samuel. 1999. Stereotypizacja, uprzedzenia i dyskryminacja: spojrzenie z innej perspektywy. W: C. Neil Macrae, Charles Stangor, Miles Hewstone (red.) Stereotypy i uprzedzenia. Tłum. Małgorzata Majchrzak, Anna i Magdalena Kacmajor, Agnieszka Nowak. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 225-260. Grabowska, Magdalena. 2007. Stereotypy płci we wczesnej dorosłości: wybrane uwarunkowania. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. Hyde, Janet, Frost, Laurie. 2004. Metaanalizy w psychologii kobiety. W: Bogdan Wojciszke (red.) Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. Tłum. Sylwia Pikiel. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 15-47. Kopciewicz, Lucyna. 2007. Rodzaj i edukacja. Studium fenomenologiczne z zastosowaniem teorii społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP. Kurcz, Ida. 2001. Zmiana stereotypów. W: Mirosław Kofta, Aleksandra JasińskaKania (red.) Stereotypy i uprzedzenia: uwarunkowania psychologiczne i kulturowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, s. 3-25. Lott, Bernice, Maluso, Diane. 2004. Społeczne uczenie się męskości i kobiecości. W: Bogdan Wojciszke (red.) Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. Tłum. Sylwia Pikiel. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 97-117. Łukasik, Stanisłwa, Petkowicz, Helena. 2009a. Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie 1. Podręcznik część 3. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna. Łukasik, Stanisłwa. Petkowicz, Helena. 2009b. Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie 1. Podręcznik część 5. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna. Łukasik, Stanisłwa, Petkowicz, Helena. 2000a. Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie 1. Podręcznik część 3. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna. 13 Katarzyna Sanocka, Stereotypy płciowe w czytankach - wybrane przykłady zmian zachodzących w polskich szkołach Łukasik, Stanisłwa, Petkowicz, Helena. 2000b. Wesoła szkoła. Kształcenie zintegrowane w klasie 1. Podręcznik część 5. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna. Maass, Anne, Arcuri, Luciano. 1999. Język a stereotypizacja. W: C. Neil Macrae, Charles Stangor, Miles Hewstone (red.) Stereotypy i uprzedzenia. Tłum. Małgorzata Majchrzak, Anna i Magdalena Kacmajor, Agnieszka Nowak. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 162-188. Mądrzycki, Tadeusz. 1974. Wpływ postaw na rozumowanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Mackie, Diane. Hamilton, David., Susskind, Joshua, Rosselli, Francine. 1999. Stereotypy jako reprezentacje indywidualne i zbiorowe. W: C. Neil Macrea. Charles Stangor. Miles Hewstone (red.) Stereotypy i uprzedzenia. Tłum. Małgorzata Majchrzak. Anna i Magdalena Kacmajor. Agnieszka Nowak. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 40-65. Mizielińska, Joanna. 2004. Dekonstrukcje kobiecości: podmiot feminizmu a problem wykluczenia, Gdańsk: Słowo/Obraz Terytoria. Mizielińska, Joanna. 2007. Płeć, ciało, seksualność: od feminizmu do teorii queer, Kraków: TAiWPN UNIVERSITAS. Nowotniak, Justyna. 2007. Ukryty program wychowania. W: Maria Dudzikowa, Maria Czerepaniak-Walczak (red.) Wychowanie. Pojęcia-procesy-konteksty. Interdyscyplinarne ujęcie Tom 3. Gdańsk: Gdańskiej Wydawnictwo Psychologiczne, s. 181-206. Oleński, Józef. 2007. Kobiety w Polsce. Komunikat z badań. Dostęp: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_Kobiety_w_Polsce.pdf [12.11.2011]. Pankowska, Dorota 2005. Wychowanie a role płciowe. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Pratto, Felicia. 2004. Polityka płci: różnice między kobieta i mężczyzną w sypialni, kuchni i gabinecie. W: Bogdan Wojciszke (red.) Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. Tłum. Sylwia Pikiel. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 146-194. Renzetti, Claire. Curran, Daniel. 2008. Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo. Tłum. Agnieszka Gromkowska-Melosik. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Stangor, Charles, Schaller, Mark. 1999. Stereotypy jako reprezentacje indywidualne i zbiorowe. W: C. Neil Macrea, Charles Stangor, Miles Hewstone (red.) Stereotypy i uprzedzenia. Tłum. Małgorzata Majchrzak, Anna i Magdalena www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 3, grudzień 2012 Kacmajor, Agnieszka Nowak. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 13-36. Unger Rhoda, Saundra. 2004. Seksizm: perspektywa zintegrowana. W: Bogdan Wojciszke (red.) Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. Tłum. Sylwia Pikiel. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 261-302. Wawrzyniak-Beszterda, Renata. 2007. Język w wychowaniu – neutralne medium czy narzędzie wpływu? Recz o tym, co się dzieje w klasie szkolnej. W: Maria Dudzikowa, Maria Czerepaniak-Walczak (red.) Wychowanie. Pojęcia-procesykonteksty. Interdyscyplinarne ujęcie Tom 3. Gdańsk: Gdańskiej Wydawnictwo Psychologiczne, s. 67-90. Szczepańska, Joanna. 2006. Kobiety i mężczyźni o podziale obowiązków w gospodarstwie domowym. Komunikat z badań, Dostęp: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2006/K_183_06.PDF [06.11.2011]. Żłobicki, Wiktor. 2002. Ukryty program w edukacji. Między niewiedzą a manipulacją. Kraków: Oficyna Wydawnicza Katarzyna Sanocka Studentka III roku socjologii studiów stacjonarnych na Uniwersytecie Wrocławskim, wiceprezeska Rady Kół Naukowych UWr., wiceprezeska Koła Inicjatyw Społecznych Studentów, starostka roku. Od drugiego roku interesuje się tematyką płci kulturowej. Na początku przeprowadzała analizę stereotypów płci w czytankach w latach 2000/2008, później poszerzyła ją o analizę porównawczą z lat 2009/2011. W roku 2010/2011 przygotowała pracę licencjacką: „Stereotypy płci wśród podchorążych Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych im. gen. T. Kościuszki”. 14
