rola wzajemnego stosunku nauczyciela i ucznia

ROLA STYLU PRACY NAUCZYCIELA W PROCESIE DYDAKTYCZNO
WYCHOWAWCZYM
1. ROLA WZAJEMNEGO STOSUNKU NAUCZYCIELA I UCZNIA W
NAUCZANIU I UCZENIU SIĘ.
Stosunek uczniów do nauczyciela w zdecydowanej mierze wpływa na ich postawę wobec
przedmiotu nauczania. Uczniowie lubią zazwyczaj dany przedmiot wówczas, gdy są
uczuciowo związani z nauczycielem, który go uczy.
A. Lewicki stwierdza: „Ważną rolę w kształtowaniu się stosunku ucznia do przedmiotu gra
sympatia do nauczyciela. Dzieci znacznie chętniej uczą się przedmiotów, które wykładają
nauczyciele lubiani.”1
Nie ma w szkole takiego przedmiotu nauczania, którego by dobry nauczyciel nie mógł
uczynić lubianym, do którego nie potrafiłby wzbudzić prawdziwego zainteresowania, w
którym by nie można doprowadzić uczniów do wybitnych wyników. Na odwrót – nie ma
takiego przedmiotu nauczania, by nauczyciel nie mógł tak popsuć swym nieodpowiednim
ustosunkowaniem się do uczniów, że stanie się dla nich nie tylko wstrętny nauczyciel, ale i
przez niego nauczany przedmiot, w którym osiągają tylko niepowodzenia oraz stanie się dla
nich niesympatyczny na całe życie. Stosunek nauczyciela do ucznia jest istotnym
składnikiem nauczania. Od niego zależą nie tylko nie tylko zainteresowania i zamiłowania
uczniów do danego przedmiotu, ale także ich wyniki i konkretne wiadomości.
Stosunek uczniów do nauczyciela wpływa na ich przygotowanie do nauki. Z przedmiotu
nauczania, którego uczy lubiany nauczyciel, uczniowie chętnie i świadomie przygotowują się
dążąc do dobrego opanowania treści nauczania, aby ni powstydzić się przed nim
nieznajomością tematu.
Stosunek uczniów do nauczyciela wyraźnie wpływa także na przebieg lekcji. Na godzinach
lubianych nauczycieli wytwarza się klimat bardzo korzystny dla uczenia się, uczniowie są
zdyscyplinowani, przejawiają duże zainteresowanie nauką, wielkie skupienie i aktywność,
nie nudzą się cieszą się, że mogą odpowiadać.
Tam, gdzie stosunek między nauczycielem i uczniem jest poprawny nie dochodzi do
konfliktu (lub tylko wyjątkowo), obie strony przejawiają radość z wzajemnych kontaktów,
lepiej, radośniej im się pracuje, przy mniejszym napięciu osiągają lepsze wyniki, obie strony
odczuwają emocjonalne zadowolenie ze swoich osiągnięć. I przeciwnie, tam, gdzie wytworzą
się między nauczycielami uczniami złe kontakty, często dochodzi do konfliktów, które
psychicznie wyczerpują, a zwłaszcza działają izolująco na psychikę ucznia. Dla ucznia nauka
staje się ciężką powinnością, powstaje uczuciowa awersja nie tylko do nauczyciela, ale także
do przedmiotu, nauki i do szkoły w ogóle. Można stwierdzić, że efekty pracy nauczyciela
uzależnione są w dużej mierze od tego, na ile potrafi on do swej pracy z uczniami
wprowadzić osobiste zbliżenie i przyjazne nastawienie.
Przytoczone poglądy na znaczenie wzajemnych relacji „uczeń – nauczyciel” ukazują, jak
istotny jest charakter tych stosunków zarówno dla wpływu wychowawczego i realizacji
celów dydaktycznych.
1
2. ZALEŻNOŚĆ TYPU STOSUNKÓW MIĘDZY NAUCZYCIELEM A UCZNIAMI
OD CHARAKTERU PRACY NAUCZYCIELA
Wybitni pedagogowie w swoich pracach poświęconych problematyce pedagogicznej
podkreślają ścisły związek cech osobowościowych z określonym typem działania
nauczyciela. Nie mniej ważne jest to, jak powinien postępować nauczyciel od tego, jakimi
cechami powinien się odznaczać. Zarówno osobowość nauczyciela wychowawcy jak i
wyuczone wzorce zachowania, a więc i przyjęty styl pracy z uczniami mają ogromne
znaczenie dla efektywności procesu nauczania i wychowania. Nauczyciel jest osobą, która
kieruje klasą szkolną i wpływa na nią poprzez swoje działania i zachowania. Między
nauczycielem a uczniami kształtuje się pewien typ kontaktu, który uzależniony jest między
innymi od postępowania nauczyciela, jego stylu pracy.
W układzie uczeń – nauczyciel można wyróżnić pewne pozycje: pozycję ucznia i pozycję
nauczyciela, z którymi łączą się odpowiednie role pozostające ze sobą w pewnej relacji.
Stosunek wymienionych ról polega na nauczaniu i wychowaniu ze strony nauczyciela i
poddawaniu się tym zabiegom ze strony ucznia. U podłoża efektywności pracy dydaktyczno
-wychowawczej leży więc mechanizm interakcji międzypersonalnych, do których należy
zaliczyć wzajemne stosunki nauczyciela i ucznia.
Problem tych interakcji społecznych jest tak dawny jak instytucja szkoły. Wywiódł się on z
faktu, że powodzenie nauczyciela w pracy dydaktyczno – wychowawczej, zależy nie tylko od
jego wysiłków, lecz w dużej mierze od postawy, jaką zajmuje uczeń względem
nauczycielskich zabiegów i zaleceń: czy będzie je przyjmował chętnie, czy wykaże
obojętność bądź przeciwstawi się im i będzie stawiał opór, robił na przekór.
Ze względu na ogromne znaczenie, jakie dla realizacji celów wychowania ma układ
stosunków łączących nauczyciela z uczniami, nasuwa się pytanie:, „co lub, kto warunkuje
charakter tych stosunków”. Rolę tych stosunków trafnie określił, J. Kozłowski:
„Problematyka stosunku nauczyciela do ucznia jest problematyką lustra, postępowanie
nauczyciela znajduje swoje odbicie w reakcjach uczniów, w ich stosunku do nauczyciela”2
Jak postępować i jakie działania podejmować, aby przekazane wartości były przez
wychowanków aprobowane i przyjęte?
Odpowiedź na to pytanie warunkuje poznanie prawidłowego układu wzajemnych
stosunków.Według O.Bogdanowej i W. Pietrowej „......Między nauczycielem a uczniem
kształtują się stosunki starszego i młodszego, posiadającego wiedzę i nie posiadającego jej,
umiejącego i nie umiejącego, tego, który żąda z tym, kto wykonuje.”3
Ta specyfika stosunków wymaga odpowiednich warunków, aby uczeń odpowiadał
akceptacją na obowiązujące normy, żądania i wymagania kierowane pod jego adresem, aby
na podstawie podawanych treści i wzorców tworzył się jego własny system przekonań i
poglądów. Kontakt ucznia i nauczyciela może mieć charakter „formalny”, kiedy to
nauczyciel ogranicza kontakty tylko do spraw lekcji, egzekwuje odrobioną lub nie odrobioną
lekcję, „rozlicza” ze spóźnień, nakazuje takie, czy inne działania społeczne, a normy
wprowadza poleceniem. Poza tym kontakt ten może być „rzeczowy”, polegający na
wymianie rzeczowych informacji i na współdziałaniu w tym zakresie oraz kontakt
„osobowy”, gdy nauczyciela z uczniami łączą więzy zrozumienia, życzliwości i przyjaźni.
Najwięcej możliwości w zakresie oddziaływań wychowawczych daje kontakt osobowy, który
można określić jako „nieformalny”. Ten typ układu stosunków umożliwia nauczycielowi
poznanie i zrozumienie ucznia, co z kolei prowadzi do odpowiedniego doboru środków
oddziaływania wychowawczego. Przy takim układzie stosunków uczeń sam szuka kontaktu z
nauczycielem, stwarzając w ten sposób sytuację pozostawania pod wpływem nauczyciela.
2
Według H. Muszyńskiego 4 przy stosunkach o charakterze formalnym, wychowawca w
zespole klasowym traktowany jest jako osoba z zewnątrz, która została wyznaczona do
realizacji celów lecz nie jest w pełni podzielana przez członków. Natomiast w układzie
nieformalnym wychowawca jest traktowany jako jeden z członków zespołu jego cele są
akceptowane, cieszy się zaufaniem i uznany jest za kompetentnego do realizacji celów.
Utrzymująca się wysoce formalna atmosfera może doprowadzić do napięcia wytworzenia
obojętności, podejrzliwość, zahamowań percepcyjnych i do ogólnej frustracji. Z drugiej
strony, rozwój nieformalnego klimatu wprowadza do grupy lojalność, poczucie wzajemnego
zaufania, swobodę wypowiadania się.
3. STYL PRACY NAUCZYCIELA A CHARAKTER STOSUNKÓW ŁĄCZĄCYCH
NAUCZYCIELA I UCZNIA
Rozwój wiedzy dotyczącej kierowania zespołami ludzkimi stale się rozwija i
upowszechnia. Rozwinęła się teoria kierowania, która mówi o trzech stylach kierowania:
autokratycznym, liberalnym i demokratycznym.
Przejawy autokratycznego kierowania to: nie dopuszczanie członków grupy do udziału w
podejmowaniu decyzji, działanie bez porozumienia z grupą, rządzenie „żelazną ręką”,
bezkompromisowość, mówienie w sposób nie zachęcający do zadawania pytań, odmawianie
wyjaśnień zmienianie obowiązków członków bez uprzedniego omówienia z nimi tych zmian,
drobiazgowe określanie zadania i metody nie pozostawiające członkom grupy pola do
samodzielnego decydowania i przejawiania inicjatywy.
Przejawami postępowania demokratycznego są następujące cechy: członkowie grupy biorą
udział w podejmowaniu decyzji, kierownik (nauczyciel) stara się uzyskać aprobatę grupy
przed wprowadzaniem zmian, zwołuje grupę, aby przedyskutować pewne sprawy, stale
informuje grupę o zamiarach, postępach grupy, znajduje czas, aby jej wysłuchać wita z
uznaniem krytykę własnego postępowania, zachęca członków, aby wyrażali swe pomysły i
opinie, wprowadza w życie propozycje wysunięte przez grupę.
Styl liberalny natomiast polega na tym, iż nauczyciel nie przewodzi grupie, lecz
pozostawia jej całkowitą swobodę. Kierownik grupy nie radzi sobie i nie jest przez grupę
akceptowany, często nawet lekceważony.
Reasumując, poprzez odpowiedni styl pracy nauczyciel może kształtować pozytywny
stosunek do siebie i w ten sposób wyzwalać podatność uczniów na swoje poczynania
wychowawcze i dydaktyczne.
W analizie wyników badań dotyczących stylu pracy nauczyciela H. Muszyński formułuje
następujący wniosek: „ im bardziej demokratyczny jest styl pracy z zespołem, tym w
większym stopniu kształtuje się pozytywny stosunek zespołu do wychowawcy. Prowadzi to
do jeszcze bardziej ogólnego wniosku, że styl demokratyczny sprzyja kształtowaniu
nieformalnego układu między zespołem a wychowawcą.”.5
4. STYL PRACY NAUCZYCIELA A WYNIKI W NAUCE
3
Problem wzajemnych interakcji nauczyciel – uczeń zainspirował mnie w kierunku
ukazania zależności między stylem pracy nauczyciela a efektami nauki szkolnej.
Przeprowadziłam badania, w których analizowałam zachowania nauczycieli i wyniki
nauczania języka polskiego uczniów klas III. Chciałam wykazać, jak są uzależnione te
wyniki w zakresie działu” Czytanie i opracowanie tekstów”.
Chciałabym pokrótce przedstawić wyniki moich badań.
Otóż analiza wyników badań pozwala na ogólne stwierdzenie, iż najlepsze efekty nauki
osiągnęli uczniowie kierowani przez nauczycieli autokratycznych – życzliwych, najgorsze
zaś uczniowie, których nauczyciele prezentowali styl pracy autokratyczny surowy. Świadczy
to o ogromnej roli zachowań życzliwych nauczyciela w pracy z uczniami. Można, zatem
wywnioskować, że zachowania mieszczące się w kategorii stylu autokratycznego życzliwego
mają istotny wpływ na logiczne myślenie, twórczą pracę, na chęć i zainteresowanie pracą, na
zaangażowaniu się w jej wykonanie. Wskaźniki określające umiejętności uczniów były
najwyższe przy stylu autokratycznym życzliwym, nieco niższe przy stylu demokratycznym,
najniższe zaś przy stylu autokratycznym surowym.
Wykazane tu związki nie wyczerpują całokształtu problematyki związanej z powyższym
zagadnieniem, nie mniej jednak mają pośrednie znaczenie dla dalszych poszukiwań
badawczych z tego zakresu.
1.
2.
3.
4.
5.
BIBLIOGRAFIA
A. Lewicki „Psychologiczna analiza wyników wyznaczających wyniki nauczania”,
„Psychologia wychowawcza” 1962 nr 2.
J. Kozłowski „Analiza i ocena pracy nauczyciela i szkoły”, Warszawa 1978, PWN.
O. Bogdanowa, W. Pietrowa „Otnoszenie uczitiela”, „ Sowietskaja Piedagogika”,
1966 nr 12.
H. Muszyński „Wychowanie moralne w zespole”, Warszawa 1964, PZWS.
H. Muszyński „Wychowanie moralne w zespole”, Warszawa 1964,
PZWS„Wychowanie moralne w zespole”, Warszawa 1964, PZWS
4