Opracowała: YAGAZ

Opracowała: YAGAZ
I. PROBLEMATYKA WSTĘPNA
1.
Pojęcie konstytucjonalizmu i jego podział.
Konstytucjonalizm – definicja konstytucjonalizmu sprawia badaczom nie lada problem. Istnieje kilka
jej koncepcji. Można jednak z całą pewnością stwierdzić, że na konstytucjonalizm składają się 3
elementy:
o element aksjologiczny – całokształt poglądów dotyczących ustroju państwowego;
o element normatywny – ogół norm dotyczących ustroju państwowego, zwłaszcza
norm konstytucyjnych;
o element socjologiczny – praktyka stosowania konstytucji.
Konstytucjonalizm dzielimy na:
- demokratyczny (angielski, francuski, amerykański);
- niedemokratyczny (socjalistyczny, nazistowski).
2.
Główne zasady konstytucjonalizmu angielskiego.
System przedstawicielski – polega na tym, iż władzy zwierzchniej nie sprawuje bezpośrednio sam naród, ale
w jego imieniu i na jego rzecz sprawują tę władzę przedstawiciele narodu.
Bikameralizm – dwuizbowość parlamentu (w Anglii: Izba Lordów i Izba Gmin). Za jego początek uznaje
się rok 1265, kiedy to w Londynie zwołano radę królewską, w której zasiedli przedstawiciele różnych
stanów. Jest to symboliczna data powstania Parlamentu, a jego dwuizbowość ustaliła się trochę później.
System parlamentarny – w systemie tym obowiązuje trójpodział władzy, jednak organy władzy
ustawodawczej i wykonawczej (w przeciwieństwie do systemu prezydenckiego) ściśle ze sobą
współdziałają. Nadrzędne, lub co najmniej równorzędne stanowisko w stosunku do organów władzy
wykonawczej stanowi parlament. Większość parlamentarna powołuje rząd, który jest od niej zależny i jest
przed nią odpowiedzialny politycznie. Rząd ustępuje po otrzymaniu wotum nieufności w parlamencie.
Funkcje w rządzie i parlamencie mogą być łączone.
3.
Główne zasady konstytucjonalizmu francuskiego.
Zasada zwierzchnictwa narodu – twórcami jej byli J. Bodin (Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej) i J.J. Rousseau
(Umowa społeczna z 1762). Doktryna russowska oddziaływała na twórców nowoczesnego prawa
publicznego w dobie rewolucji burżuazyjnej we Francji i legła u podstaw zasady wyrażonej w art. 3
Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. („początek wszelkiej władzy zwierzchniej należy z istoty
-1-
swej do narodu”). Zasada ta polega na tym, że władza najwyższa w państwie (władza suwerenna) znajduje
się w rękach narodu jako wspólnoty prawnej tworzonej przez wszystkich obywateli.
Zasada podziału władzy – znalazła wyraz w art. 16 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r., który
stwierdza, że nie ma konstytucji w takim społeczeństwie, gdzie nie zostały zagwarantowane prawa jednostki
i nie przyjęto zasady podziału władzy.
Idea wolności i praw jednostki – pierwsze dokumenty konstytucyjne odnoszące się do praw jednostki
pojawiły się w średniowiecznej Anglii (np. Wielka Karta Wolności z 1215 r.). Jednakże dokumenty te
dotyczyły tylko niektórych stanów. Całościowe ujęcia pojawić się mogły dopiero w końcu XVIII w., gdy
sformułowane już zostały koncepcje doktrynalne. Pierwszeństwo tym razem przypadło Ameryce (1776 –
Wirginia; Deklaracja Niepodległości z 4 lipca 1776 r.). na kontynencie europejskim rolę podstawową
odegrała Francja – jej Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 r. do dziś jest traktowana
jako dokument obowiązujący. Francuska Deklaracja wywarła też najsilniejszy wpływ na kształtowanie się
europejskiej myśli konstytucyjnej w następnym stuleciu.
Idea konstytucji pisanej – idea konstytucji pisanej, jako ustawy zasadniczej w państwie, pojawiła się w
okresie rewolucyjnych przemian ustrojowych i walki o władzę polityczną w końcu XVIII w. pierwszą
konstytucją pisaną była Konstytucja USA z 1787 r. Najstarszą konstytucją europejską jest polska Ustawa
rządowa z 3 maja 1791 r., następnie Konstytucja francuska (także z 1791 r.). Jednakże czynniki
uniwersalne, które wpłynęły na spisanie zasad ustroju politycznego swoje korzenie mają w francuskiej myśli
politycznej XVIII w. (poglądy szkoły prawa natury, teoria podziału władzy w ujęciu monteskiuszowskim i
inne).
4.
Główne zasady konstytucjonalizmu amerykańskiego.
Zasada federalizmu – państwa składowe delegują niejako część swej suwerenności nowemu państwu przez
siebie powołanemu, państwu nadrzędnemu, jakim jest państwo związkowe.
Zasada judicial review – więcej w pyt. 45.
5.
Główne zasady konstytucjonalizmu tzw. socjalistycznego.
Zasada zwierzchnictwa ludu – w praktyce zasada ta oznaczała suwerenność warstw niższych społeczeństwa
(klasa robotnicza).
Zasada jednolitości władzy państwowej.
System Rad jako system rządów – wzorem była tu Komuna Paryska.
6.
Główne zasady konstytucjonalizmu nazistowskiego.
Zasada wodzostwa.
Zasada ujednolicenia aparatu partyjnego i państwowego
7.
Pojęcie prawa konstytucyjnego.
Termin „prawo konstytucyjne” ma przynajmniej 2 znaczenia:
a) znaczenie węższe – zespół norm prawnych zawartych w konstytucji i innych ustawach
konstytucyjnych; normy te tworzą pewna grupę przepisów i wyróżniają się swoją szczególną mocą
prawną – najwyższą w całym systemie prawa;
b) znaczenie szersze – całokształt norm prawnych mających za przedmiot uregulowanie ustroju
politycznego i społeczno-gospodarczego państwa.
8.
Przedmiot prawa konstytucyjnego.
Materia prawa konstytucyjnego – w podanym wyżej szerszym rozumieniu – obejmuje te normy prawne,
które określają:
 podmiot władzy suwerennej w państwie i sposoby jej sprawowania,
-2-




9.
podstawy ustroju społeczno-gospodarczego państwa – wskazuje się formy własności w
państwie, mechanizmy jej obrony, sposób organizacji życia gospodarczego i społecznego,
system organów państwowych – wskazanie struktury organów państwa, trybu ich
funkcjonowania oraz ich wzajemnego stosunku do siebie,
status obywatela w państwie – prawa, wolności i obowiązki obywatela, regulacja procedur
ochrony praw i wolności człowieka,
podstawy systemu wyborczego – określają sposób powoływania organów przedstawicielskich.
Prawo konstytucyjne a instytucje polityczne.
organy państwa  partie polityczne  związki wyznaniowe i związki zawodowe  grupy interesu
Partie polityczne – pierwsze uregulowania ich działalności znajdowały się w regulaminach
parlamentarnych; w latach 60 – tych pojawiają się pierwsze ustawy (Turcja, Argentyna RFN); w latach 90 –
tych następuje prawdziwy „wysyp” ustaw dot. patii politycznych – regulują one tryb zakładania, zawierają
demokratyczne gwarancje dot. programu partii (w Polsce art. 13 Konstytucji) itp.
Związki wyznaniowe – są regulowane od najdawniejszych czasów; 3 metody regulowania: a) amerykańska
(działają jako stowarzyszenia), b) ogólna ustawa o związkach wyznaniowych, c) każdy związek
wyznaniowy ma odrębną ustawę.
Związki zawodowe – ich celem jest ochrona praw pracowniczych, ich działalność jest regulowana
ustawami.
Grupy interesu – pierwsze uregulowania dot. ich działalności wprowadziły Stany Zjednoczone w 1946 roku
(ustawa o rejestracji lobbingu).
10. Źródła prawa konstytucyjnego.
Pisane – akty prawa stanowionego, które zawierają normy regulujące zasady ustroju politycznego,
organizację i funkcjonowanie organów państwowych oraz pozycję jednostki w państwie; głównym
źródłem prawa konstytucyjnego we współczesnym państwie jest konstytucja, a następnie: ustawy i akty
prawne o mocy ustawy, zwane najczęściej dekretami lub rozporządzeniami z mocą ustawy, oraz
normatywne uchwały parlamentu (najczęściej regulaminy izb), o ile odnoszą się do materii prawa
konstytucyjnego. Do pisanych źródeł prawa konstytucyjnego można zaliczyć także traktaty i umowy
międzynarodowe (oraz tzw. umowy ponadnarodowe dot. Unii Europejskiej).
b) Niepisane – precedens konstytucyjny (jednorazowe lecz celowe rozstrzygniecie pewnej wątpliwej
kwestii z zakresu praktyki stosowania konstytucji – np. w Polsce zasada dyskontynuacji prac
parlamentu), konwenans konstytucyjny (relatywnie trwała praktyka dot. stosowania konstytucji, choć
nie będąca przez nią uregulowana), prawo zwyczajowe.
a)
11. Charakter prawny ustawy.
Ustawa to akt o charakterze normatywnym pochodzący od parlamentu, uchwalany w szczególnym
trybie, w większości współczesnych państw uważana jest za najważniejszy akt prawny właściwy do
regulowania materii prawa konstytucyjnego.
Moc prawna ustawy sytuuje ją w hierarchii aktów prawnych bezpośrednio po konstytucji. Oznacza to,
że z jednej strony ustawa powinna być zgodna z konstytucją, z drugiej zaś – sama stanowi punkt odniesienia
dla tzw. aktów podustawowych (niższego rzędu), które muszą być z nią zgodne.
Jeżeli chodzi o treść, to ogólnie można powiedzieć, że ustawa (i tylko ustawa) jest aktem właściwym do
określenia sytuacji prawnej jednostki w państwie, przysługujących jej praw i wolności oraz nałożonych na
nią obowiązków, jak również regulacji zasad organizacji i działania naczelnych organów państwowych oraz
samorządu terytorialnego, a także symboli państwa.
Konstytucyjne pojęcie „ustawy” jest najczęściej jednolite, co oznacza brak konstytucyjnego
zróżnicowania ustaw ze względu na moc prawną, przedmiot regulacji lub tryb uchwalania. Niekiedy jednak
obowiązujące prawo wyodrębnia bądź pozwala takie ustawy wyodrębnić. Dotyczy to przede wszystkim
ustawy organicznej (Francja, Hiszpania, Portugalia, Rumunia). Według konstytucji, które znają ten typ
ustaw, są to ustawy wyróżniające się szczególną mocą prawną (niższą od konstytucji, ale wyższą od ustaw
zwykłych), przedmiotem regulacji (dotyczą kwestii odnoszących się do organizacji i działania organów
państwowych itp.) oraz odmiennym od ustaw zwykłych (ale też i konstytucyjnych) trybem uchwalania.
-3-
Inny typ ustaw to ustawy uchwalane w drodze referendum. Ich szczególną cechą jest podmiot
uchwalający (naród), tryb (pozaparlamentarny), a niekiedy także zakres regulacji, wyraźnie wskazany (bądź
wyłączony) w konstytucji.
12. Charakter prawny uchwały parlamentarnej.
Szczególnym źródłem prawa konstytucyjnego są regulaminy parlamentarne. Regulaminy parlamentu
mają formę uchwały (poza nielicznymi wyjątkami – Czechy, Słowacja). Ich przedmiotem jest określenie
zasad organizacji i funkcjonowania izb oraz praw i obowiązków ich członków. Zadaniem regulaminów jest
konkretyzacja odpowiednich postanowień konstytucji (tzn. tych, które regulują zasady organizacji i
funkcjonowania izb oraz ich stosunki z innymi organami państwa w zakresie wykonywanych przez
parlament funkcji), co jest powodem poddania ich kontroli konstytucyjności.
13. Charakter prawny aktów o mocy ustawy.
Niekiedy konstytucje, obok ustaw, przewidują istnienie w systemie prawa aktów o mocy ustawy
wydawanych przez organ władzy wykonawczej. Mogą one nie tylko regulować po raz pierwszy materie
ustawy, ale także, z uwagi na moc prawną równą ustawie, uchylać i zmieniać już obowiązujące ustawy i z
tego względu stanowić źródło prawa konstytucyjnego. Upoważnienie do wydania tego typu aktów (zwane
dekretami, bądź rozporządzeniami z mocą ustawy) może wynikać wprost z postanowień konstytucji lub być
każdorazowo udzielane przez parlament w formie ustawy. Ten rodzaj prawotwórstwa podlega dalszym
ograniczeniom: upoważnienie ma charakter czasowy, pewne materie są wyłączone spod regulacji, akty te są
poddane kontroli parlamentu lub rzadziej prezydenta.
14. Zwyczajowe prawo konstytucyjne.
W niektórych systemach prawnych jako źródło prawa konstytucyjnego traktuje się zwyczajowe prawo
konstytucyjne. U jego podłoża leży zwyczaj konstytucyjny i precedens. Zwyczaj konstytucyjny to utarty i
powszechnie uznany sposób postępowania nie znajdujący wyraźnej podstawy w normach konstytucyjnych.
Jest on wyrazem jedynie praktyki ustrojowej, a wiec jego złamanie nie powoduje naruszenia norm
prawnych. Dopiero uznanie zwyczaju za prawną regułę działania organów państwowych nadaje mu wymiar
zwyczajowego prawa konstytucyjnego, którego naruszenie wywołuje takie same skutki prawne, jak
naruszenie konstytucji.
Klasycznym przykładem zwyczajowego prawa konstytucyjnego są niepisane zasady brytyjskiego
systemu parlamentarno-gabinetowego, np. obowiązek ustąpienia rządu, który utracił zaufanie Izby Gmin,
czy powierzenie zadania tworzenia rządu liderowi partii posiadającej większość w Izbie Gmin.
Problem zwyczajowego prawa konstytucyjnego nie jest obcy polskiej Konstytucji i praktyce ustrojowej.
Konstytucja w art. 9 przyjmuje zasadę przestrzegania przez RP wiążącego ja prawa międzynarodowego,
którego istotną część stanowią normy zwyczajowe.
15. Prawo konstytucyjne a normy prawa międzynarodowego.
Specyficznym źródłem prawa są normy prawa międzynarodowego. Przejawiają się one w różnych
formach: traktatów, umów, zwyczajowego prawa międzynarodowego, ogólnie uznanych zasad prawnych
itp.
Formy przyjęcia przez państwo obowiązku przestrzegania prawa międzynarodowego są zróżnicowane i
wybór sposobu, w jaki norma prawa międzynarodowego będzie stosowana i przestrzegana w konkretnym
państwie, prawo międzynarodowe pozostawia prawu krajowemu.
Nieco inny charakter mają normy prawa ponadnarodowego (wspólnotowego). Prawo to składa się z
norm o charakterze pierwotnym (tj. umów międzynarodowych tworzących Wspólnotę Europejską) i norm o
charakterze wtórnym (tzn. regulacji podejmowanych przez organy Unii Europejskiej). Te drugie, zgodnie z
wolą państwo członkowskich, wiążą bezpośrednio nie tylko państwa, ale też ich obywateli. Konstytucje
państw członkowskich w dwojaki sposób rozwiązują to zagadnienie – w sposób wyraźny ograniczając
suwerenność na rzecz organizacji międzynarodowej (Francja, Włochy, Niemcy) lub też przyjmując formuły
nie odwołujące się do pojęcia suwerenności, ale zezwalające na przeniesienie niektórych kompetencji na
organizację międzynarodową (Holandia, Dania, Grecja, Polska).
-4-
16. Miejsce prawa konstytucyjnego w systemie prawa.
W klasycznym podziale prawa na publiczne i prywatne – wprowadzonym przez Ulpiana – prawo
konstytucyjne należy do prawa publicznego. Znajduje się ono tam obok takich gałęzi, jak: prawo
międzynarodowe, prawo administracyjne, prawo karne lub prawo cywilne.
W podziale prawa na materialne i formalne prawo konstytucyjne należy do pierwszej grupy praw.
Większość spośród norm prawa konstytucyjnego ma charakter materialny – określa merytoryczną treść
stosunków prawnych, czyli uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa oraz ewentualne sankcje za ich
przekroczenie. Znaczenie w prawie konstytucyjnym – i to coraz większe – mają jednakże normy formalne
(procesowe), które określają tryb postępowania przed organami państwa, związany z dochodzeniem praw i
obowiązków określonych w prawie materialnym.
-5-
II. TEORIA KONSTYTUCJI
17. Definicja konstytucji.
Konstytucja jest to:
- akt prawny o najwyższej mocy prawnej w systemie prawnym danego państwa;
- akt określający podstawowe zasady ustroju państwa, regulujący ustrój naczelnych
organów (władz) państwa, zakres ich kompetencji i wzajemne relacje oraz formułujący
podstawowe prawa, wolności i obowiązki jednostki,
- akt uchwalany i zmieniany w szczególnej procedurze, „trudniejszej” niż procedura
uchwalania czy zmieniania ustaw zwykłych,
- definicja z wykładu: ustawa zasadnicza regulująca podstawy ustroju państwa i
uchwalana w szczególnym trybie.
18. Etymologia terminu „konstytucja”, jego znaczenia i synonimy.
a)
Etymologia:
Termin „konstytucja” pochodzi od łacińskiego słowa constituere, co oznacza: ustanawiać, urządzać. Już
w czasach rzymskich czynność organów państwowych zmierzającą do określenia ustroju politycznego
(rem publicam constituere) odróżniano od działań prawotwórczych, polegających na tworzeniu ustaw
zwykłych (leges dare, leges scribere). W średniowieczu termin constitutio używano na określenie reguł
życia zakonnego, ale już w XVI w. francuski pisarz polityczny Jean Bodin posługiwał się nim dla
oznaczenia praw fundamentalnych państwa. W XVIII w. Monteskiusz używał terminu constitutio na
oznaczenie: a) całokształtu właściwości środowiska geograficznego w związku z jego ustrojem
politycznym, b) faktycznego ustroju państwa, c) podstawowych zasad prawnych ustroju politycznego.
W Polsce szlacheckiej terminu constitutio używano na określenie ustaw sejmowych.
b) Znaczenie:
Termin „konstytucja” jest używany niekiedy w znaczeniu socjologiczno-politycznym na określenie
faktycznego układu sił politycznych istniejących w danym państwie, decydującego o treści prawa. W
znaczeniu tym „konstytucję” posiada każde państwo, niezależnie do istniejącego systemu politycznego i
od istnienia w nim konstytucji pisanej. Inne znaczenia terminu „konstytucja” to znaczenie formalne i
materialne (pyt. 20).
c)
Synonimy:
Ustawa zasadnicza, ustawa konstytucyjna.
19. Geneza konstytucji.
Idea konstytucji pisanej, jako ustawy zasadniczej w państwie, pojawiła się w okresie rewolucyjnych
przemian ustrojowych i walki o władzę polityczną w końcu XVIII w. Przyczyny powstania pierwszych
konstytucji pisanych były złożone. Obok przyczyn specyficznych dla poszczególnych państw wymienić
można czynniki uniwersalne, które wpłynęły na „spisanie” zasad ustroju politycznego. Najczęściej wskazuje
się na:
a) poglądy szkoły prawa natury, w mył których władza państwowa powinna być ograniczona przez
przyrodzone prawa jednostki,
b) koncepcję umowy społecznej jako swoistego kontraktu między rządzonymi a rządzącymi, która
znalazła wsparcie w rozszerzającym się w XVIII w. światopoglądzie racjonalistycznym. Racjonalizm
głosił, iż także w organizacji społeczeństwa odkryć można nowe, doskonalsze reguły rządzenia i
zapisać je w „Biblii nowego porządku” – konstytucji,
c) teorię podziału władzy w ujęciu monteskiuszowskim,
d) wolność i równość wszystkich obywateli, niezależnie od przynależności stanowej, propagowane także
przez powstałe w XVIII w. teorie liberalizmu i egalitaryzmu, wypisane na sztandarach rewolucji
francuskiej. Idea identycznego, równego prawa dla wszystkich wymagała potwierdzenia w dokumencie
pisanym,
-6-
szkoła pozytywizmu prawniczego, której przedstawiciele przywiązywali dużą wagę do roli prawa
pisanego, stanowionego przez suwerenną władzę państwową, utrwalając tym samym ideę konstytucji
pisanej.
Jeśli chodzi zaś o genezę na płaszczyźnie społeczno-polityczno-ekonomicznej, to była to rewolucja
burżuazyjna i przejście do kapitalizmu.
e)
20. Konstytucja formalna a materialna.
Konstytucja materialna – całokształt norm prawnych mających za przedmiot ustrój polityczny państwa,
bez względu na ich charakter prawny i formę aktów prawnych, w których są zawarte (ustawy, uchwały
parlamentu, zwyczajowe prawo konstytucyjne). Przykładem takiej konstytucji jest Konstytucja Wielkiej
Brytanii. Jest to także zakres przestrzegania norm konstytucyjnych w praktyce (wykład).
Konstytucja formalna – akt pisany, ustawa zasadnicza zawierająca normy o najwyższej mocy prawnej,
regulujące podstawy ustroju politycznego i społecznego, uchwalana przez powołany do tego organ i
zmieniana w szczególnym trybie. Konstytucję w tym znaczeniu może stanowić kilka ustaw o szczególnej
mocy prawnej, ściśle ze sobą związanych i tworzących integralną całość. Z reguły jednak we współczesnych
państwach jest to jeden akt prawny wyróżniony szczególną nazwą „Konstytucja”.
Karl Loewenstein wymienił 3 rodzaje konstytucji materialnej:
 normatywne – w pełni przestrzegane,
 nominalne – nie są w pełni przestrzegane, ale są drogowskazem zmian
ustrojowych i mają szanse zostać k. normatywnymi w przyszłości,
 semantyczne – formalizujące rządy jednostki, zgromadzenia, jednej partii lub
junty (czyt. hunty) wojskowej,
21. Idealizm prawniczy w pojmowaniu oddziaływania konstytucji.
Konstrukcja konstytucji jest wyrazem abstrakcyjnych idei (np. do konstytucji wprowadzono art.
odnośnie gospodarstwa rolnego); dzięki takim elementom wiele konstytucji jest obszernych, nawet
liczących ok. 1000 artykułów. Gdy komisje kodyfikacyjne są złożone z osób niewykształconych wtedy
konstytucje są obszerne. Natomiast, gdy z osób z dużą wiedzą odnośnie państwa – konstytucje są zwięzłe,
odnoszące się do konkretnych pojęć.
Konstytucja powinna być aklasowa – czyli powinna leżeć w interesie wszystkich obywateli, a nie
konkretnych grup czy podmiotów. Jest ona wyrazem rzeczywistego ustroju. Dzięki temu można wyróżnić
konstytucję formalną i materialną.
Konstytucja powinna posiadać cechy woluntarystyczne (przekonanie że jest siłą samoistnie
kształtującą ustrój).
22. Konstytucja a ogólne zasady prawa i tzw. wyższe prawo.
Czy ponad konstytucją istnieją niepisane zasady, których odbiciem winna być dobra konstytucja?
Na to pytanie twierdząco odpowiadali starożytni myśliciele z Heraklitem, Arystotelesem i Cyceronem na
czele. Teza o istnieniu prawa wiecznego i jego rozumnej interpretacji w postaci prawa natury stanowiła
jeden z podstawowych elementów doktryny św. Tomasza z Akwinu. Do koncepcji prawa natury
nawiązywali siedemnastowieczni prawnicy, tacy jak Hugo Grocjusz czy Samuel von Pufendorf, oraz
angielscy filozofowie z Tomaszem Hobbsem i Johnem Lockiem na czele. Nawet najwięksi zwolennicy
supremacji angielskiego parlamentu potwierdzili jego związanie wyższym prawem natury. W opozycji do
naturalistów stanęli pozytywiści.
Wygasające na początku XX wieku kontrowersje między pozytywistami i naturalistami odżyły po II
wojnie światowej na skutek dyskusji na temat interpretacji konstytucji i jej otwartości. W rezultacie uznano,
że akt prawny jest otwarty, a więc może zawierać treści niepisane, niemniej dyskusyjna pozostawała kwestia
pożądanej granicy aktywizmu lub stopnia wstrzemięźliwości organów uprawnionych do wiążącej
interpretacji aktu prawnego.
Doktryna niepisanego wyższego prawa zdaje się współcześnie odnosić mniejsze sukcesy we
współczesnej Europie, nie mniej teza o jego istnieniu nie jest obca historii europejskiego
konstytucjonalizmu. Np. francuska konstytucja z 3 września 1791 r. wyraźnie stwierdzała, że Zgromadzenie
Narodowe ustanawia ten akt na podstawie zasad uznawanych i deklarowanych, a nie tworzonych przez
konstytuantę.
-7-
Choć pozytywizm zasadniczo zdecydował o zastąpieniu praw deklarowanych przez prawa stanowione,
konstytucjonalizmowi europejskiemu nadal nieobca jest teza o otwartości konstytucji i słuszności jej
interpretacji w świetle pewnych ogólnie uznanych zasad. Takie stanowisko wyraźnie zajął współcześnie
luksemburski Europejski Trybunał Sprawiedliwości. W obliczu krytyki słabej ochrony praw człowieka
poprzez system prawny Unii Europejskiej Trybunał wyraźnie potwierdził, że będzie interpretował to prawo
w świetle zasad ogólnych, znanych prawom państw członkowskich.
Tendencja do poszukiwania źródła władzy wyłącznie w prawie stanowionym przeważa nadal w
konstytucjonalizmie nowych posocjalistycznych demokracji (Albania, Bułgaria, Czechy). Także w polskim
konstytucjonalizmie przeważyła tendencja do zaniechania bezpośredniego odwoływania się do koncepcji
naturalnoprawnych. Uznano, że konstytucja jest najwyższym aktem prawnym, który nie wymaga dla swej
legitymacji dowodu jego zgodności z prawem ponadpozytywnym. Konstytucja nie wyraża również
bezpośrednio potrzeby odwoływania się do pozakonstytucyjnych zasad ogólnych prawa.
Ogólne zasady prawa, które nie są zawarte w konstytucji, np.: orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego,
zasada lex retro non agit, zasada ochrony praw nabytych.
23. Treść konstytucji – konstytucja pełna i niepełna.
Konstytucja niepełna – musi zawierać minimum, czyli zasady organizacji i funkcjonowania aparatu
państwowego oraz prawa obywatelskie;
Konstytucja pełna – minimum + zasady ustroju politycznego (suwerenność, zasady reprezentacji itp.),
zasady ustroju społeczno-gospodarczego (gwarancje prawa własności, swobody działalności gospodarczej
itd.), uregulowanie procedury zmiany, podstawowe zasady prawa wyborczego, społeczne podmioty władzy
(partie polityczne, związki zawodowe i wyznaniowe), uregulowania dot. stanu wojennego i klęsk
żywiołowych;
W związku z tym pytaniem należy wymienić pojęcia takie jak konstytucjonalizacja ogólna i
szczegółowa. Chodzi o to, że niektóre rzeczy trzeba w konstytucji uregulować szczegółowo (np. tryb
zmiany konstytucji), a niektóre można tylko ogólnie (np. działalność partii politycznych). Kwestie
uregulowane ogólnie znajdują swoje rozwinięcie w ustawach zwykłych (np. ustawa o partiach
politycznych).
24. Czynniki określające treść konstytucji.
a)
b)
c)
d)
e)
f)
charakter tego aktu,
założenia aksjologiczne jej twórców – wartości jakie przyświecają jej twórcom,
sytuacja społeczno-polityczna kraju w czasie uchwalania tego aktu,
rodzime tradycje ustrojowe (np. instytucja NIK) i historyczne doświadczenia narodu oraz wpływy obce
(np. Rzecznik Praw Obywatelskich – instytucja pochodząca ze Szwecji, czy Trybunał Konstytucyjny –
Austria),
poziom kultury politycznej społeczeństwa, w tym kultury prawnej – im większa kultura polityczna w
kraju, tym mniej rzeczy oczywistych w konstytucji,
interpretacja konstytucji przez uprawniony organ.
25. Zakres konstytucjonalizacji praw socjalnych.
Prawa socjalne pozwalają jednostce uzyskać środki utrzymania i zaspokoić podstawowe materialne
potrzeby bytowe. Są one różne i zależą od pozycji finansowej państwa. Należy je odróżnić od praw
politycznych oraz od praw obywatelskich. Do potrzeb bytowych, czyli takich, których zaspokojenie
powinno być szczególnym celem państwa, należą m.in.:
- prawo do nauki (art. 70 K),
- prawo do ochrony zdrowia (art. 68 K),
- prawo do zabezpieczenia socjalnego w razie niezdolności do pracy (art. 67 ust. 1K)
26. Konstytucjonalizacja zasad ustroju społeczno-gospodarczego.
Zasady te zapewniają udział jednostki w życiu gospodarczym państwa. Umożliwia to wolność
działalności gospodarczej, własność prywatna i jej ochrona oraz solidarność, dialog i współpraca partnerów
społecznych. Prawo własności jest koniecznym elementem ustroju gospodarczego. Ochrona własności
powinna być taka sama dla wszystkich, niezależnie od obywatelstwa, czy statusu prawnego jednostki.
-8-
27. Konstytucjonalizacja społecznych podmiotów władzy.
Do społecznych podmiotów władzy należą:
a) partie polityczne – organizacje mające na celu wpływ na kształtowanie polityki państwa metodami
demokratycznymi; posiadają funkcje: artykulacyjną – tworzą opinie poszczególnych grup
społecznych, wyborczą – udział w przygotowaniu i przeprowadzeniu wyborów do organów
przedstawicielskich oraz wyłanianie elit politycznych, integracyjną – integruje grupy społeczne w
zaplecze polityczne danej partii;
b) związki zawodowe i związki wyznaniowe –cechuje je zasada pluralizmu związkowego;
Każdy z tych podmiotów władzy powinien mieć uregulowanie prawne. Najlepsze miejsce do tego
uregulowania znajdziemy w konstytucji.
28. Konstytucjonalizacja funkcji państwa.
Nie ma konkretnie sprecyzowanych funkcji państwa, nie ma ich katalogu. Lecz można przyjąć, że:
 Państwo powinno zapewnić ochronę przed ewentualnym wrogiem zewnętrznym,
 powinno zapewnić rozwój kulturalny poprzez wprowadzenie powszechnego obowiązku edukacji
obywatela,
 powinno kształtować zasadę socjalną – czyli pomoc ekonomiczną dla osób, które tego potrzebują.
W największym stopniu regulowano zasadę socjalną, dopiero później kulturalną i ochronną.
29. Zasady konstytucji i ich podział.
Zasady konstytucji – podstawowe decyzje ustrojodawcy – stanowiące myśli przewodnie konstytucji –
znajdujące swój wyraz w szczegółowych postanowieniach konstytucji; służą np. do interpretacji konstytucji.
Wyróżniamy zasady naczelne i zasady zwykłe.
Zasady naczelne stanowią zbiór wiodących i w wysokim stopniu aksjologicznych dyrektyw
ustrojowych, którymi winni się kierować władza publiczna i obywatele. Zasady naczelne są normami
prawnymi, choć ze względu na szczególny zakres ich normowania i stosowania trudno z nich wyprowadzić
jednoznaczne normy postępowania. Z tego powodu posiadają one w pierwszym rzędzie charakter dyrektyw
interpretacyjnych, rzadziej natomiast znajdują samodzielne zastosowanie. Wyrażane są w konstytucji wprost
lub też rekonstruuje się je z wielu konkretnych i szczegółowych wypowiedzi konstytucyjnych. Czasami
mogą wynikać z systematyki konstytucyjnej, z przyjmowanych nazw rozdziałów lub części konstytucji.
Niekiedy ustrojodawca poświęca im osobny rozdział („Zasady podstawowe”, „Zasady ogólne”,
„Rzeczpospolita”), czasem wyrażone są we wstępie do konstytucji.
30. Forma konstytucji.
Konstytucja, jako ustawa zasadnicza wyróżnia się też swymi cechami formalnymi: szczególną nazwą,
sposobem uchwalania i zmiany oraz systematyką. O formie konstytucji można mówić wówczas , gdy mamy
do czynienia z konstytucją pisaną, choć niektóre z jej elementów (np. tryb zmiany) rozpatrywać można
także w odniesieniu do konstytucji materialnoprawnych.
Konstytucja może się składać z jednej ustawy zasadniczej (np. Konstytucja RP) lub z kilku (np. Francja
– konstytucja III Republiki).
31. Norma konstytucyjna a przepis konstytucyjny.
Norma konstytucyjna jest to wypowiedź wskazująca określony sposób postępowania (reguła
zachowania). Jest ona znaczeniem zwrotów prawnych, zawartych w obowiązującym akcie normatywnym.
Przepis konstytucyjny – określany jest jako napis (zespół znaków pisarskich), bądź jako szata
graficzna normy, jaka została ustanowiona.
Przedmiotem wykładni jest przepis prawny, a nie norma prawna.
32. Niepisane normy konstytucyjne.
Są to normy prawne, które mają zastosowanie w określonym przypadku i mają moc obowiązującą, ale
nie są aktami skodyfikowanymi. Przykładem są orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, który dla
-9-
określonego rozstrzygnięcia może z norm konstytucyjnych utworzyć nowe zasady. Czasami to nauka prawa
konstytucyjnego tworzy normy, by rozstrzygnąć kwestie sporne jeszcze nie zawarte w unormowanych
normach konstytucyjnych.
33. Klasyfikacja norm konstytucyjnych.
Normy konstytucyjne można podzielić na formalne (inaczej proceduralne) i materialne.
normy formalne – np. ustanowienie zakazu zniesienia lub zmiany niektórych zasad konstytucji, bądź też
poddanie niektórych zasad szczególnemu, utrudnionemu trybowi zmiany,
normy materialne – akty regulujące pozostałe sprawy – np. prawa obywateli.
34. Problem hierarchizacji norm konstytucyjnych – pojęcie praw fundamentalnych.
Problem ten ma dwie płaszczyzny. Pierwsza z nich: wszystkie przepisy mają taką sama moc prawną,
mogą się różnić tylko znaczeniem społeczno-ekonomicznym. Druga płaszczyzna to prawa fundamentalne,
gdy jeden lub kilka art. praw są „wyższe” do pozostałych (są relatywnie niezmienianymi zasadami
konstytucji).
35. Sposoby uchwalania konstytucji.
Konstytucja oktrojowana – nadana przez panującego, np. Karta Ludwika XVIII z 1814 r.
Konstytucja przyjęta w drodze umowy pomiędzy panującym a parlamentem – np. francuska Karta
Praw z 1830 r.
W państwach demokratycznych, w których podmiotem władzy jest naród, prawo uchwalania ustawy
zasadniczej jest podstawowym atrybutem jego suwerenności. Może go realizować w różnych formach,
wyrażając swą wolę w sposób bezpośredni lub pośredni:
a) Bezpośrednim sposobem wyrażenia woli narodu w kwestiach konstytucyjnych jest referendum
konstytucyjne. Może ono być przeprowadzone na różnych etapach postępowania nad
przygotowaniem tekstu konstytucji, z reguły jednak ma charakter zatwierdzający. W tym trybie
zostały przyjęte konstytucje powojennej Francji i wielu państw socjalistycznych (bułgarska,
kubańska, NRD).
b) Pośredni sposób wyrażenia woli przez suwerenny naród w przedmiocie konstytucji polega na tym,
że naród powierza jej uchwalenie swoim reprezentantom. Konstytucje takie mogą być uchwalone
przez:
- specjalnie wybrany w tym celu organ – zgromadzenie parlamentarne (konstytuanta), które
zazwyczaj rozwiązuje się tuż po uchwaleniu konstytucji (wybierane jest zatem na czas
nieokreślony); w tym trybie zostały uchwalone m.in. Konstytucja marcowa i Konstytucja z 1952 r.;
- parlament zwykły – którego nazwa, ani wybór nie są poprzedzone wyraźnym wskazaniem, że
będzie to organ powołany do stanowienia ustawy zasadniczej, i który nie ma też prawnego
obowiązku rozwiązania się po wypełnieniu swego zadania; w odróżnieniu jednak od trybu
uchwalania ustaw zwykłych w państwach, które przyjmowały tę procedurę uchwalania konstytucji
(np. w państwach socjalistycznych), uchwalana była ona w szczególnym postępowaniu;
- odmienny tryb uchwalania ustawy zasadniczej przyjęty został w USA, gdzie konstytucja
uchwalona została nie przez parlament, lecz przez Konwencję Konstytucyjną – organ wyłoniony
wyłącznie do stanowienia w konkretnych sprawach ustrojowych; Konwencja wykraczając poza
pierwotną legitymację przyznaną przez stany, uchwaliła nowy akt konstytucyjny, zatwierdzony
następnie w drodze ratyfikacji przez konstytucyjnie określoną liczbę legislatur stanowych.
36. Sposoby zmiany konstytucji – konstytucja sztywna i elastyczna.
Konstytucja elastyczna – taka, dla której zmiany nie są przewidziane szczególne wymogi. Może ona
być zmieniana w tym samym trybie postępowania, co ustawy zwykłe. W konsekwencji, każda ustawa
dotycząca materii konstytucyjnej uchyla lub zmienia ustawę zasadniczą. Klasycznym przykładem tego typu
jest Konstytucja Wielkiej Brytanii.
Konstytucja sztywna – tryb zmiany jest trudniejszy od trybu uchwalania ustaw zwykłych. Niektóre
konstytucje zawierają nawet zakaz zmiany pewnych postanowień (np. w Konstytucji Francji z 1958 r –
zakaz uchylania zasady republikańskiej formy rządu).
- 10 -
37. Rodzaje zmian w konstytucji.
uchwalenie nowej konstytucji – kwestia stosunkowo rzadko wyróżniana w konstytucjach.
Czyniła tak Konstytucja austriacka z 1920 roku, wymagająca dla uchwalenia nowej ustawy
zasadniczej przeprowadzenia referendum; w referendum może być także przyjęta nowa
Konstytucja Szwajcarii;
 rewizja – zmiana zasad obowiązującej konstytucji;
 nowelizacja – zmiana niektórych postanowień konstytucji bez naruszenia istoty ustroju ;
Konstytucja RP z 1997 r. nie przyjmuje rozróżnienia częściowej i całkowitej reformy konstytucji.
Od strony formy, zmiana konstytucji może polegać na zmianie jej tekstu (zastąpienie uchylonych
postanowień nowymi), wprowadzeniu poprawek w formie dodatkowych, kolejno numerowanych
postanowień umieszczonych poza zasadniczym tekstem konstytucji (USA) czy – jak to miało miejsce w
Polsce pod rządami Konstytucji z 1952 r. – uchwaleniu ustawy konstytucyjnej jednorazowo zawieszającej
normę konstytucyjną.

38. Tryb zmiany konstytucji RP.
Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r. przyjmuje – jako podstawową – procedurę swej zmiany przez
parlament. Jest to dokonywane w formie ustawy o zmianie konstytucji, a więc stosuje się tu ogólną
procedurę ustawodawczą, a ewentualne odstępstwa muszą wynikać z wyraźnego unormowania
konstytucyjnego. Takim unormowaniem jest art. 235, który przewiduje, że:
1) projekt ustawy o zmianie konstytucji może przedłożyć Prezydent, Senat lub grupa posłów
stanowiąca co najmniej 1/5 ustawowego składu Sejmu (92 posłów),
2) ustawa o zmianie konstytucji musi zostać uchwalona przez Sejm (większością 2/3 głosów, w
obecności co najmniej ½ ustawowej liczby posłów) i nie później niż w ciągu 60 dni przez
Senat (bezwzględną większością głosów, w obecności co najmniej ½ ustawowej liczby
senatorów),
3) nie przewiduje się obligatoryjnego referendum konstytucyjnego, jeżeli jednak zmiana dotyczy
przepisów rozdziału I, II lub XII, to podmioty uprawnione do inicjowania zmian w konstytucji
mogą zażądać w terminie 45 dni od uchwalenia tej zmiany przez Senat przeprowadzenia
referendum. Zmiana konstytucji zostaje przyjęta, jeżeli opowiedziała się za nią większość
głosujących (nie ma wymogu frekwencji wyborczej),
4) prezydent ma obowiązek podpisania ustawy zmieniającej konstytucję, nie przysługuje mu w
tym zakresie prawo weta,
5) konstytucja nie może być zmieniona w czasie trwania stanu nadzwyczajnego (art. 228 ust. 6),
co oznacza, że nie można w tym okresie wnosić projektów ustaw o zmianie konstytucji, a
prace nad projektami już wniesionymi należy zawiesić.
W stosunku do niektórych rozdziałów wprowadzono szczególnie utrudniony tryb zmiany.
39. Systematyka konstytucji.
Systematyka konstytucji, to wewnętrzny układ jej treści, odpowiednie uporządkowanie jej postanowień
według z góry przyjętych założeń klasyfikacji. Odgrywa ona istotną rolę w pojmowaniu i interpretowaniu
postanowień konstytucyjnych. Sposób ich uszeregowania jest pomocny dla: wykładni konstytucji,
konkretyzowania znaczenia aksjologicznego i prawnoustrojowego postanowień zawartych w aktach
konstytucyjnych, określenia ich hierarchii i stosunków wzajemnych, rozwiązywania problemów
powstających niekiedy w wyniku nadmiernej ogólności czy braku należytej konkretności i jednoznaczności
przepisów ustawy zasadniczej.
W każdej konstytucji można wyróżnić systematykę ogólną (podział na działy, części, rozdziały) i
szczegółową (układ treści poszczególnych rozdziałów).
Dominującym (ale nie jedynym) kryterium przy systematyce ogólnej jest kryterium ideologicznopolityczne (aksjologiczne), czyli wartości i zasady przyjęte przez twórców konstytucji przy określaniu
funkcji państwa, relacji między jednostką a zbiorowością czy organizacji aparatu państwowego.
O systematyce szczegółowej decyduje kryterium logicznego układu treści (organizacja, kompetencje,
tryb funkcjonowania), co nie wyklucza posługiwania się także kryterium ideologicznym (np. wysunięcie
jednych praw i wolności przed inne).
- 11 -
40. Treść i charakter prawny wstępów do konstytucji.
Niektóre konstytucje np. USA, Francji czy Niemiec, rozpoczynają się od krótszych lub dłuższych
wstępów tzw. preambuł, w innych krajach (np. Włochy) z tego zrezygnowano. Celem wstępu jest
wskazanie historycznych i politycznych podstaw konstytucji, umieszczenie jej w tle tradycji ustrojowej
danego państwa i wydarzeń, które towarzyszyły przyjmowaniu konstytucji. Wstęp wyraża w ten sposób
konstytucyjną tożsamość państwa, stanowiąc jedną z podstawowych wskazówek dla odnalezienia systemu
wartości, na których ta tożsamość się opiera, a więc określa kierunki i sposoby wykładni dalszych
postanowień konstytucyjnych.
Nie wszystkim sformułowaniom wstępu da się przypisać treść normatywną. W tym sensie stanowi on
wyjątek od zasady normatywności konstytucji, która wymaga, by wszystkie postanowienia zawarte w
tekście ustawy zasadniczej miały charakter normatywny, tzn. mogły służyć jako budulec dla formułowania
norm prawnych. Nie neguje to jednak znaczenia wstępu, bo może on służyć jako istotna wskazówka
aksjologiczna w procesie interpretowania pozostałych postanowień konstytucyjnych.
Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997:
Zawiera ona obszerny Wstęp, który składa się z treści o różnym charakterze. Niektóre sformułowania
odnoszą się do polskiej historii i tradycji (np. odwołanie się do Boga). Inne określają cele i nadzieje
związane z przyjmowaną konstytucją (np. zagwarantowanie praw obywatelskich), podstawy aksjologiczne
jej unormowań (np. poszanowanie wolności i sprawiedliwości), związki z prawem natury (nawiązanie do
przyrodzonej godności człowieka). Wstęp wyraźnie też wskazuje na rolę konstytucji jako najwyższej
ustawy państwa. Niewiele z tych postanowień ma charakter samoistnie normatywny, wszystkie jednak
powinny być traktowane jako podstawowa wskazówka dla procesu stosowania dalszych postanowień
konstytucyjnych i dla określenia systemu wartości wynikającego z konstytucji.
41. Stosowanie konstytucji.
Będąc ustawą (aktem normatywnym), konstytucja musi być stosowana przez wszystkie organy władzy
publicznej i inne podmioty, które są adresatami zawartych w niej norm i zasad. Stosowanie konstytucji
polega nie tylko na zakazie podejmowania działań czy unormowań sprzecznych z konstytucją oraz na
obowiązku podejmowania działań i unormowań służących realizacji postanowień konstytucyjnych.
Stosowanie konstytucji to także powoływanie norm i zasad konstytucji jako bezpośredniej podstawy dla
działań, rozstrzygnięć czy unormowań, gdzie tylko jest to możliwe.
Zasada bezpośredniego stosowania konstytucji – w tych wszystkich wypadkach, gdy postanowienia
konstytucyjne są sformułowane w sposób na tyle precyzyjny i jednoznaczny, by możliwe było ich
odniesienie do konkretnych sytuacji zachodzących w rzeczywistości prawnej, podmiot stosujący prawo
powinien oprzeć swe działania bezpośrednio na takim postanowieniu konstytucyjnym, a dopiero w drugiej
kolejności powinien powołać odpowiednie postanowienia ustaw zwykłych. Przy takiej koncepcji
konstytucja znajdować może ciągłe zastosowanie w działalności wszystkich organów władzy publicznej, a
podstawowa rola w tym zakresie musi przypaść sądom.
Sądowe stosowanie konstytucji może przybrać trojaką formę:
1) Może polegać na stosowaniu normy konstytucyjnej jako samoistnego rozstrzygnięcia – będzie
to miało miejsce wówczas, gdy norma konstytucyjna jest sformułowana w sposób pozwalający
na jej samoistne stosowanie, a ustawodawstwo zwykłe nie reguluje danej kwestii lub reguluje
ją tylko częściowo.
2) Może polegać na współstosowaniu normy konstytucyjnej i postanowień ustawowych
regulujących szczegółowo daną kwestię.
3) Może polegać na stwierdzaniu konfliktu między normą konstytucyjną a szczegółowymi
postanowieniami ustawowymi. Konflikt ten należy – w miarę możliwości – usunąć w drodze
wykładni, a więc przez odnalezienie takiego rozumienia przepisu ustawy, który pozwoli na
uznanie jej zgodności z konstytucją (tzw. technika wykładni w zgodzie z konstytucją). Gdy
nie będzie to możliwe, sąd ma obowiązek podjęcia działań zmierzających do usunięcia
niekonstytucyjnego przepisu ustawy z systemu prawa.
42. Gwarancje konstytucji.
Przestrzeganie (i stosowanie) konstytucji jest obowiązkiem każdego organu władzy publicznej oraz
każdego innego podmiotu. W praktyce jednak obowiązek nabiera realnego kształtu dopiero wówczas, gdy
istnieją procedury gwarancyjne przestrzegania konstytucji przez wszystkich jej adresatów.
Historycznie rzecz biorąc, pierwsza była procedura tzw. odpowiedzialności konstytucyjnej, tzn.
odpowiedzialności osób indywidualnych (piastunów najwyższych urzędów państwowych) za naruszenie
- 12 -
konstytucji przy sprawowaniu urzędu. Odpowiedzialność ta ukształtowała się jeszcze w Średniowieczu w
Anglii (impeachment). Natomiast w Europie pod wpływem rozwiązań niemieckich, zaczęto tworzyć
szczególne sądy (zwane trybunałami stanu) do orzekania w takich sprawach.
Drugim ważnym urządzeniem, które w Europie wyprzedziło pojawienie się procedur sądowej ochrony
konstytucji, było sądownictwo administracyjne kształtujące się przez cały wiek XIX we Francji,
Niemczech i Austrii. Istota tego sądownictwa polega na badaniu indywidualnych decyzji administracyjnych
z punktu widzenia ich zgodności z ustawami.
43. Kontrola konstytucyjności prawa i jej rodzaje.
Instytucja kontroli konstytucyjności prawa polega na ocenie zgodności z ustawą zasadniczą norm
prawnych oraz, ewentualnie, innych działań podejmowanych przez organy państwowe.
Historycznie wykształciły się dwa systemy kontroli konstytucyjności prawa:
a) Parlamentarny – odnosi się w zasadzie tylko do ustaw; każda ustawa uchwalona przez
parlament uważana jest za zgodną z konstytucją i nie ma możliwości jej zakwestionowania.
Kontrola ta przybrała w swym rozwoju formę kontroli zinstytucjonalizowanej poprzez np.
powołanie specjalnej komisji parlamentarnej, która ma prawo opiniowania projektów ustaw z
punktu widzenia ich zgodności z konstytucją. Opinia tych organów nie ma jednak wiążącego
charakteru i ostateczna decyzja należy do parlamentu. W przypadku braku tego typu ciał mamy
do czynienia z kontrolą sprawowaną przez parlament w ramach zwykłej procedury
ustawodawczej.
b) Pozaparlamentarny – wprowadzany po drugiej wojnie światowej; dziś wśród państw
demokracji zachodniej tylko Holandia i Luksemburg nie mają tego typu instytucji.
Pozaparlamentarna kontrola konstytucyjności polega na powierzeniu funkcji ochrony
konstytucji (badania zgodności aktów prawnych niższego rzędu z ustawą zasadniczą) organowi
niezależnemu od parlamentu. Współczesne rozwiązania kształtują się wokół dwu
podstawowych modeli – amerykańskiego i kontynentalnego (europejskiego).
44. Amerykański model kontroli konstytucyjności prawa.
Cechy charakterystyczne dla tego typu kontroli to:
 Powierzenie jej sprawowania niezawisłym sądom. Kontrola ma charakter
zdekoncentrowany, tzn. prawo jej sprawowania przysługuje każdemu sądowi powszechnemu
w związku z rozpatrywaną przezeń sprawą.
 Uniwersalność kontroli w sensie przedmiotowym (podlegają jej wszystkie akty normatywne i
działania urzędowe podjęte na wszystkich szczeblach sprawowania władzy).
 Konkretność kontroli, czyli sprawowanie jej przy okazji rozpatrywania przez sąd
indywidualnej sprawy wówczas, gdy jedna ze stron podniesie zarzut niekonstytucyjności
wobec aktu, który ma stanowić podstawę sądowego rozstrzygnięcia.
 Względność orzeczenia sądu o niekonstytucyjności – rozstrzygnięcie sądowe jest
obowiązujące w konkretnej sprawie, która jest przedmiotem orzeczenia. Sądowe orzeczenie o
niekonstytucyjności nie powoduje więc skutku w postaci nieważności zakwestionowanej
normy prawnej.
 Jedynie orzeczenia Sądu Najwyższego mimo że również dotyczą konkretnej sprawy, w
praktyce są uważane za precedensy, i jako takie traktowane są przez sądy niższej instancji jako
wiążące. SN nie jest jednak związany własnym orzecznictwem, co pozwala mu w istotny i
elastyczny sposób wpływać na aktualną interpretację konstytucji.
45. Geneza instytucji judicial review.
Konstytucja USA milczała na ten temat. Instytucja ta wykształciła się na początku XIX wieku dzięki
praktyce sądów amerykańskich, przejawiających znaczną konstytucyjna inwencję interpretacyjną.
Tradycyjnie jako punkt kluczowy dla uznania konstytucyjnego charakteru instytucji judicial review uznaje
się decyzję Naczelnego Sędziego Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych Johna Marshalla w sprawie
Marbury v. Madison z 1803 r. W istocie sama koncepcja badania koherencji systemu prawnego posiada
swe korzenie w doktrynie prawa natury (prawo ma strukturę hierarchiczną, ludzie mogą omówić
posłuszeństwa regułom, które naruszają zasady wyższego prawa). Przekształcenie jednak koncepcji
wyższego prawa natury w doktrynę zakładającą prawo sądów do weryfikacji koherencji systemu prawa
pozytywnego wymagało spełnienia kilku warunków:
- 13 -
system zorganizowany na zasadzie podziału władz (oddzielenie organów
tworzących prawo od organów kontrolnych),
 musiała istnieć pisana konstytucja, aby uchronić sędziów przed zarzutami
arbitralności,
 zasada zwierzchnictwa konstytucji nad innymi komponentami systemu prawa,
 konstytucja musiała być aktem o odpowiedniej dozie sztywności,
 ustanowienie systemu sądowej kontroli konstytucyjności prawa wymagało
istnienia systemu sądowego, w którym kwalifikacje sędziów pozwalałyby im
wyjść poza zwykłe rozwiązywanie sporów prawnych i wkroczyć w dziedzinę
polityki prawnej państwa.
Wszystkie powyższe warunki zostały po raz pierwszy spełnione w USA.

46. Europejski model kontroli konstytucyjności prawa.
Cechy:
 Powierzenie funkcji ochrony konstytucji jednemu, samodzielnemu (wyodrębnionemu z
sądownictwa powszechnego i niezależnemu od legislatywy) organowi państwowemu, tzw.
kontrola skoncentrowana. Jego podstawową kompetencją jest kontrola zgodności prawa z
konstytucją, chociaż może rozstrzygać także inne sprawy związane ze stosowaniem
konstytucji: spory federalne, odpowiedzialność za naruszenie konstytucji (Włochy), spory
wyborcze (Francja, Portugalia).
 Przedmiot kontroli konstytucyjności, obejmujący na ogół wszystkie pozakonstytucyjne normy
prawne. Tylko wyjątkowo konstytucje wyłączają spod kontroli niektóre akty prawne (np. w
Turcji umowy międzynarodowe, wyraźnie wskazane ustawy i niektóre akty prezydenta) lub jak we Francji – przyjęty tryb kontroli (wstępna) uniemożliwia badanie konstytucyjności
innych niż projekty ustaw aktów prawnych. Częściej (Włochy, Hiszpania) spotykamy kontrolę
przedmiotowo ograniczoną do enumeratywnie wyliczonych kategorii aktów.
 Poddane kontroli konstytucyjności akty prawne oceniane są kompleksowo – zarówno z
punktu widzenia zgodności ich treści z konstytucją oraz kompetencji uprawnionego organu do
wydania aktu prawnego, jak i dochowania określonego trybu przy ich stanowieniu.
 Abstrakcyjność, polegająca na sprawowaniu kontroli w oderwaniu od indywidualnych
przypadków stosowania prawa i zakwestionowaniu normy prawnej w oparciu o ogólne
przekonanie o jej niekonstytucyjności. Prawo inicjatywy posiadają wyłącznie organy
państwowe. Szczególną instytucją kontroli konkretnej jest skarga konstytucyjna, pozwalająca
jednostce na uruchomienie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym.
 W systemie kontynentalnym akt może podlegać zarówno kontroli następczej, jak i wstępnej
(prewencyjnej), czyli dokonywanej na wcześniejszych etapach powstawania lub uzyskania
przez niego mocy obowiązującej.
 Prawne skutki orzeczeń o niekonstytucyjności normy prawnej mają bezwzględnie
obowiązujący charakter, wyrażający się eliminacją danej normy z systemu prawnego.
47. Interpretacja konstytucji.
Przedmiotem interpretacji jest przepis. Wyróżnia się następujące zasady interpretacji:
- Zasada jedności konstytucji – podmiot dokonujący interpretacji nie powinien tego robić w
oderwaniu od pozostałych przepisów.
- Normy konstytucyjne należy ze sobą harmonizować – wszystkie normy są równoprawne.
- Normy określające kompetencje organów powinny być interpretowane z uwzględnieniem
relacji zachodzących między tymi organami.
Np. ministerstwo powołuje premier – a w MON, MSW i MSZ po zasięgnięciu opinii Prezydenta.
Prezydent dokonał nadinterpretacji – opinia stała się uzgodnieniem.
Metoda wykładni prawniczej – dużą rolę odgrywa wykładnia historyczna.
Interpretacja powinna być zgodna z konstytucją. Można nadać odpowiednią interpretację po to, aby nie
uchylać przepisu.
48. Koncepcje konstytucji.
Wyróżnia się następujące koncepcje konstytucji:
a) Koncepcja konstytucyjnego państwa - to koncepcja konstytucyjnego społeczeństwa (nie reguluje
aparatu władzy, lecz tylko społeczne podmioty władzy).
- 14 -
b) Koncepcja konstytucji jako bilans - to koncepcja konstytucji jako program; w konstytucji
pojawiły się różnego rodzaju postulaty (każdy ma mieć pracę).
Koncepcja konstytucji jako bilans, wymyślił ją Stalin, zawarte zostało w konstytucji ZSRR z 1924 roku.
Konstytucja ma być rejestrem, ma utrwalać osiągnięcia, które zostały dotychczas osiągnięte. To
gwarantowanie pewnych stosunków politycznych, społecznych i gospodarczych. Konstytucja ma bazować
na tym co zostało osiągnięte oraz powinna zawierać elementy programu.
Koncepcja konstytucyjnego państwa została stworzona przez W. Ulbricha; konstytucja ma regulować
przede wszystkim aparat państwowy, a nie reguluje społecznych podmiotów władzy( np. sądy polubowne).
49. Funkcje konstytucji.
Termin funkcja konstytucji oznacza zespół różnorakich skutków społecznych, jakie stale (w danej
społeczności), w odniesieniu do określonej sfery rzeczywistości wywoływane są istnieniem konstytucji.
Innymi słowy, funkcja konstytucji to nic innego, jak rola, jaką konstytucja może pełnić w rzeczywistości
społeczno-politycznej określonego państwa.
Funkcja prawna - możliwość pełnienia przez konstytucję roli aktu prawnego w zakresie stosunków
politycznych, społecznych i gospodarczych, które są w niej regulowane.
Funkcja integracyjna - służy integracji społeczeństwa, gdyż zwykle stanowi wyraz szerokiego
konsensusu społecznego; jej postanowienia są zazwyczaj rezultatem kompromisu pomiędzy różnymi
grupami społecznymi i siłami politycznymi, co znaczy, że ich treść ukształtowana zostaje pod wpływem
różnorodnych czynników; z tej wielości konstytucja ma stworzyć - i jest to jedno z jej najważniejszych
zadań - zintegrowaną całość. Konstytucja, wypełniając funkcję integracyjną, określa formy udziału obywateli w kształtowaniu woli państwa i służy w ten sposób zespoleniu jednostki z państwem. Stwarza również
prawne mechanizmy służące rozwiązywaniu konfliktów społecznych.
Funkcja organizatorska - wiele postanowień konstytucji określa zasady organizacji i funkcjonowania
państwa oraz jego strukturę wewnętrzną. Spełniają one rolę statutu organizacyjnego państwa. Funkcja ta
nabiera coraz większego znaczenia w państwach współczesnych w związku z rozszerzaniem się zakresu ich
zadań i dyferencjacją organizacyjnych form ich działalności.
Funkcja wychowawcza – jako odzwierciedlenie i upowszechnienie pewnego systemu wartości oraz
przekonań społecznych.
Funkcja programowa – określenie kierunku rozwoju państwa i poszczególnych instytucji
charakteryzujących ustrój polityczny.
50. Wejście w życie konstytucji.
Termin wejścia w życie konstytucji określa się w :
- ostatnim artykule konstytucji,
- specjalnie uchwalonej ustawie, która mówi o tym terminie (sposób lepszy).
51. Problem jurydyzacji konstytucji.
Istniał postulat, aby konstytucja była innym aktem (dokumentem od pozostałych). Nie ma składać się z
wyniosłych haseł, powinna być takim dokumentem na który można się powołać by załatwić jakieś sprawy.
Jurydyzacja to możliwość posługiwania się konstytucją bezpośrednio w urzędzie ze skutkiem prawnym.
52. Konstytucja a prawo ponadnarodowe.
Prawo ponadnarodowe, to inaczej prawo unijne. W przypadku gdy konstytucja sprzeczna jest z prawem
unijnym, to:
 Według większości – prawo unijne powinno mieć prymat nad konstytucją,
 Pogląd prof. Małajnego – normy te są równorzędne, wynika to z hybrydalnego charakteru Unii,
która ma elementy zarówno federacji, jak i organizacji międzynarodowej.
W przypadku niezgodności tych aktów powinna nastąpić rozmowa polityczna, a w przypadku nie
dojścia do porozumienia to państwo albo samo występuje z Unii, albo zostaje zawieszone w prawach
unijnych.
- 15 -
53. Zmiany konstytucyjne w latach 1989-1997.
Zasadniczy cios poprzedniemu systemowi zadała pogarszająca się sytuacja gospodarcza i rosnąca
aktywność Solidarności wspieranej przez grupy opozycyjnych intelektualistów. W 1989 r. dochodzi do tzw.
Okrągłego Stołu. Rozmowy te przyniosły 3 ustalenia:
a) przywrócono Solidarność do realnego istnienia,
b) postanowiono przeprowadzić przyśpieszone wybory parlamentarne,
c) postanowiono dokonać zmian w Konstytucji z 1952 roku obejmujące m.in. ponowne pojawienie się
urzędu prezydenta.
Wyrazem porozumienia była tzw. Nowela kwietniowa (7.IV.1989). Wprowadziła ona system rządów
stanowiący szczególne przemieszanie dawnej koncepcji jednolitości władzy państwowej z elementami
prezydencjonalizmu. Postrzegali prezydenturę jako ostatnią gwarancję zachowania istniejącego systemu
władzy i pragnęli pozostawić prezydentowi możliwość przekreślenia ustaleń Okrągłego Stołu.
Nowela grudniowa z 29.12.1989 przeredagowała pierwszy rozdział konstytucji, usuwając z niego
zasady kierowniczej roli partii oraz przyjaźni ze Związkiem Radzieckim, zapisując nowe podstawy zasady
ustroju politycznego. W marcu 1990 r. dokonano kolejnej nowelizacji konstytucji.
Mała Konstytucja z 17.10.1992 była aktem tymczasowym. W sprawach, których nie normowała,
obowiązywały nadal przepisy Konstytucji z 1952 r. np. dotyczące praw i obowiązków obywateli,
kompetencji TK, TS, czy RPO, przestały obowiązywać z dniem wejścia w życie Konstytucji RP.
W Konstytucji z 1997 r. porządek polityczny i społeczny został oparty na zasadzie wolności partii
politycznych i organizacji politycznych i społecznych oraz wolności mediów; konstytucyjnie zakazane są
praktyki totalitarne. Są też przepisy o stosunkach państwa z Kościołem i związkami wyznaniowymi.
Gwarantuje ich równouprawnienie, autonomię, bezstronność państwa w sprawach światopoglądowych oraz
współdziałania państwa i Kościoła.
54. Ocena Konstytucji z 1997 r.
Solidarność i Kościół nawoływały do odrzucenia Konstytucji z 1997 r. solidarność, bo miała swój
własny projekt Konstytucji, a Kościół chciał by w konstytucji zrealizowane zostały ich wszystkie postulaty
(zrealizowano tylko ¾). Kryteria oceny Konstytucji:
 Nie może być zbytnio syntetyczna, ani kazuistyczna – powinna być pisana na średnim szczeblu
abstrakcji (syntetyczna – wszystko można podciągnąć pod konstytucję, elastyczna – TK ma zbyt
szerokie pole do interpretacji, kazuistyczna – będzie się szybko zmieniać i ludzie stracą szacunek
do prawa).
Nasza Konstytucja ma zbyt dużo artykułów, ale mieści się w średnim szczeblu abstrakcji.
 Konstytucja powinna być aktem prawnym, a nie ideologicznym.
 Konstytucja powinna ustanowić efektywny system rządów (nasza taki wprowadza).
 Konstytucja powinna zawierać optymalny zakres praw obywatelskich; nie za dużo i nie za mało
(nasza to wprowadza).
 Regulacja konstytucji powinna być nowoczesna. O nowoczesności świadczą następujące
uregulowania: obywatele mają prawo do skargi konstytucyjnej, najważniejsze sprawy państwa
mogą być podejmowane na referendum, prawo inicjatywy ludowej, norma mówiąca o supremacji
prawa wewnętrznego od ponadnarodowego, RPO, normy mówiące o niezależności Banku
Narodowego i ustawy o finansach, rozbudowane procedury formalne przy windykacji praw
obywatelskich, regulacja problematyki źródeł prawa, jurydyzacja konstytucji.
- 16 -
III. PODSTAWOWE ZASADY USTROJU III RP
55. Pojęcie ustroju politycznego.
Ustrój polityczny – organizacja i metody działania władzy państwowej oparte na ideologii klasy
panującej; zasadnicze znaczenie dla charakterystyki ustroju politycznego ma określenie suwerena władzy
państwowej, organizacja i sposób wykonywania tej władzy oraz określenie pozycji jednostki wobec
państwa.
56. Pojęcie ustroju społeczno-ekonomicznego.
Ustrój społeczno-ekonomiczny – całokształt dominujących w państwie stosunków produkcji oraz
wynikająca z niego struktura klasowa społeczeństwa i stosunki między klasami społecznymi.
57. Zasada republikańskiej formy państwa.
Zasada republikańskiej formy rządu wyrażona jest w samej nazwie państwa (Rzeczpospolita Polska), w
tytule konstytucji i przede wszystkim w jej instytucjach i urządzeniach. Oznacza ona, z jednej strony,
wykluczenie jakiejkolwiek władzy dziedzicznej lub dożywotniej w państwie, a z drugiej, postulat
ustanowienia rządów prawa i ustroju demokratycznego. W Konstytucji RP z 1997 r. Rzeczpospolita oznacza
republikę – raz jako nazwę państwa, raz jako określony ustrój polityczny państwa. Artykuł 1 objaśnia
dosłownie Rzeczpospolitą Polską jako dobro wspólne wszystkich obywateli.
Rzeczpospolita jako nazwa państwa polskiego poprzedzona jest w preambule numeracją: Pierwsza…,
Druga…, Trzecia… W myśl preambuły, Trzecią Rzeczpospolitą jest ta formacja, w której stosuje się
Konstytucję z 1997 roku; stanowi ona kontynuację najlepszych tradycji istniejących dawniej w Pierwszej i
Drugiej RP. Konstytucja nie odnosi się do formy ustroju Polski z lat 1944 – 1989 i do roku 1997. Pośrednio,
z pierwszego zdania preambuły wynika, iż w latach 1944 – 1989 nie istniała możliwość stanowienia przez
naród suwerennie i demokratycznie o losie Polski.
Mianem Rzeczpospolita ustrojodawca zatytułował także rozdział I Konstytucji, w którym zawarte są
podstawowe zasady ustroju państwa. Zasady te składają się na określenie ustroju Polski jako państwa
demokratycznego.
Zasada republikańskiej formy rządu, obok innych zasad ustroju wskazanych w Rozdziale I Konstytucji,
wyrażona jest przepisami Konstytucji, których zmiana jest szczególnie utrudniona.
58. Zasada suwerenności narodu.
Zasada ta określa suwerena, a więc wskazuje tego, do kogo należy władza w państwie. Przyjęta w art. 4
ust. 1 Konstytucji formuła: Władza zwierzchnia w RP należy do Narodu nawiązuje do koncepcji
suwerenności, jaka ukształtowała się w doktrynie europejskiej na przełomie XVIII i XIX w. Określenie
Narodu jako podmiotu suwerenności oznacza odrzucenie koncepcji, zgodnie z którą podmiotem władzy
może być jakaś klasa czy grupa społeczna (Konstytucja z 1952 r. – władza w PRL należy do ludu
pracującego miast i wsi), partia polityczna, czy jednostka. Nie może być tym samym grup społecznych czy
kategorii obywateli, które mogłyby zostać postawione poza pojęciem Naród.
Pojęcie Naród należy odnosić do wspólnoty wszystkich obywateli Rzeczpospolitej, ale i to określenie
nie wyczerpuje problemu. Z jednej strony mamy Wstęp do Konstytucji: my, Naród Polski – wszyscy
obywatele RP, a z drugiej strony art. 6 ust. 2 mówi też o Polakach zamieszkałych za granicą.
Podstawowe formy wykonywania władzy przez Naród określa art. 4 ust. 2 stanowiąc, iż Naród
sprawuje władzę przez swych przedstawicieli lub bezpośrednio.
59. Instytucje demokracji bezpośredniej.
Demokracja bezpośrednia to sposób sprawowania władzy, w którym decyzje podejmowane są
bezpośrednio przez ogół wyborców, bez pośrednictwa jakichkolwiek organów państwowych. Podstawowe
formy demokracji bezpośredniej to:
 ogólne zgromadzenie wyborców – wywodzi się jeszcze z demokracji ateńskiej, ale dzisiaj
możliwe jest tylko na najniższym szczeblu lokalnym,
 referendum – głosowanie ogółu wyborców, przedmiotem którego jest podjęcie decyzji w
określonej sprawie lub sprawach,
- 17 -
 inicjatywa ludowa – uprawnienie określonej grupy wyborców do wniesienia projektu
ustawy,
 weto ludowe – uprawnienie określonej grupy wyborców do poddania pod referendum ustawy
parlamentu, która budzi ich sprzeciw.
Art. 4 ust. 2 K wskazuje na alternatywne – wobec reprezentacji – sprawowanie władzy przez naród w
drodze bezpośredniej. Formami demokracji bezpośredniej w Polsce są referenda i inicjatywa ludowa.
Inicjatywa ludowa w zakresie ustawodawstwa przysługuje między innymi 100 tysiącom obywateli
mających prawo wybierania do Sejmu (art. 118 K). Wnioskodawcy, przedkładając Sejmowi projekt ustawy,
muszą przedstawić także skutki finansowe jej wykonania.
60. Instytucja referendum – jej rodzaje i znaczenie ustrojowe.
Referendum (losowanie ludowe) jest to forma demokracji bezpośredniej, polegająca na wypowiadaniu
się wyborców, w formie głosowania, na tematy będące przedmiotem tego głosowania, a dotyczące spraw
całego państwa lub jego określonej części. W prawie konstytucyjnym rozróżnia się pojęcia referendum,
rozumianego jako głosowanie nad określonym problemem i plebiscytu, rozumianego jako głosowanie nad
wyrażeniem poparcia lub zaufania dla określonej osoby.
Instytucja referendum istnieje w bardzo różnym kształcie. Odpowiednio rozróżnia się więc rodzaje
referendów:
a) w oparciu o kryterium zasięgu terytorialnego – referendum ogólnokrajowe i referendum
lokalne,
b) w oparciu o kryterium obowiązku jego przeprowadzenia – referendum obligatoryjne (np. taki
charakter miało przeprowadzenie referendum dla przyjęcia obecnej Konstytucji RP) oraz
referendum fakultatywne, przeprowadzane w wypadkach, które podmioty zarządzające
referendum uznają to za potrzebne,
c) w oparciu o kryterium skutków prawnych – referendum wiążące i referendum
konsultatywne,
d) w oparciu o kryterium momentu przeprowadzenia – referendum uprzednie i referendum
następcze.
Jako forma bezpośredniej wypowiedzi Narodu – suwerena może mieć ono istotne znaczenie
demokratyczne, ale nie można tez zapominać, że oddanie rozstrzygnięcia w ręce wyborców, często oznacza
odebranie prawa decyzji parlamentowi. Z tego punktu widzenia referendum zawiera pewien potencjał
antyparlamentarny, zwłaszcza gdy zarządzenie referendum może następować bez udziału parlamentu.
61. Referendum w świetle ustawodawstwa polskiego.
Konstytucja przewiduje 4 rodzaje referendów:
1) Ogólnokrajowe w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa (art. 125 K, ustawa z
dnia 14 marca 2003 o referendum ogólnokrajowym - uRO) – referendum to ma zawsze
charakter fakultatywny, zawsze konieczny jest też bezpośredni związek z interesami Państwa
jako pewnej całości. Ocena danej sprawy pod kątem takiego szczególnego znaczenia należy
jednak do podmiotów zarządzających referendum. Przepisy prawa nie dają żadnych
wskazówek co do terminu (daty), na który ma zostać zarządzone referendum. Nie ma w
szczególności przeszkód do łącznego przeprowadzania referendum i wyborów
(parlamentarnych lub prezydenckich). Istotne ograniczenie wynika natomiast z art. 228 ust. 7
Konstytucji – w czasie stanu nadzwyczajnego oraz w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie
można przeprowadzać referendum ogólnokrajowego w żadnej jego postaci. Podmiotem prawa
zarządzania referendum jest Sejm lub Prezydent działający za zgodą Senatu (art. 125 ust. 2 K).
Wynik referendum jest wiążący, jeżeli wzięła w nim udział więcej niż połowa uprawnionych
do głosowania. Natomiast wynik referendum, w którym wzięło udział mniej wyborców, ma
charakter tylko sugerująco-konsultacyjny.
2) W sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej przewidującej
przekazanie organizacji lub organowi międzynarodowemu kompetencji organów władzy
państwowej w niektórych sprawach (art. 90 ust. 3),
3) W sprawie zatwierdzenia zmiany Konstytucji dotyczącej postanowień zawartych w
rozdziałach I, II i XII (art. 235 ust. 6),
4) Referendum lokalne (art. 170 K, ustawa z 15 września 2000 o referendum lokalnym) –
przedmiotem tego referendum mogą być sprawy dotyczące danej wspólnoty samorządowej.
Możliwe jest przeprowadzenie referendum np. w sprawie odwołania lokalnego organu
przedstawicielskiego (możliwość taka nie istnieje na szczeblu centralnym). Referendum takie
- 18 -
przeprowadza się albo z inicjatywy organu stanowiącego (tzn. rady lub sejmiku) danej
jednostki terytorialnej albo na wniosek mieszkańców (na szczeblu gminy lub powiatu
konieczne jest zgromadzenie podpisów 10% mieszkańców uprawnionych do głosowania, a na
szczeblu województwa – 5%). W referendum mają prawo brać udział osoby stale
zamieszkujące na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego, posiadające czynne prawo
wyborcze do organu stanowiącego tej jednostki. Referendum przeprowadzają i ustalają jego
wyniki, terytorialne i obwodowe komisje do spraw referendum. Referendum jest ważne, jeśli
wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania, a jego wynik ma
charakter rozstrzygający, jeżeli za jednym z rozwiązań w sprawie poddanej pod referendum
oddano więcej niż połowę ważnych głosów.
62. Referendum konstytucyjne w świetle ustawodawstwa polskiego.
Art. 235 ust. 6 K stanowi, że referendum może stać się elementem procedury zmiany Konstytucji, ale
dopiero po uchwaleniu przez Sejm i Senat ustawy zmieniającej konstytucję i tylko przy spełnieniu dwóch
przesłanek:
 Zmiana dotyczyć musi przepisów zawartych w rozdziałach I, II lub XII K.
 Przeprowadzenia referendum musi zażądać prezydent, Senat, bądź grupa posłów obejmująca co
najmniej 1/5 ustawowego składu Sejmu (92 posłów); w takiej sytuacji żądanie referendum może stać
się formą opozycji wobec przyjętej już poprawki konstytucyjnej. Wówczas referendum musi zostać
przeprowadzone, a zmiana Konstytucji zostaje przyjęta, jeżeli opowie się za nią większość głosujących,
nie ma natomiast znaczenia frekwencja w głosowaniu. Szczegóły referendum konstytucyjnego zostały
określone w art. 76-79 uRO.
63. Zasada podziału władzy państwowej.
O podziale władzy czy władz można mówić, mając na względzie znaczenie przedmiotowe i
podmiotowe tego pojęcia. W sensie przedmiotowym (funkcjonalnym) podział władz oznacza wydzielenie
pewnych rodzajowo odmiennych kierunków (sfer) działania państwa, takich jak stanowienie prawa,
wykonywanie prawa, sądzenie. Tego typu podejście (choć oparte o inną klasyfikację przedmiotową) można
było odnaleźć już u Arystotelesa. Zasługą Locke’a i Monteskiusza było natomiast powiązanie
przedmiotowego i podmiotowego rozumienia podziału władz, to znaczy postawienie tezy, że każdej z trzech
wyodrębnionych dziedzin działania państwa powinny odpowiadać trzy oddzielone od siebie grupy organów
państwowych. Zasada podziału władz wymaga zatem odrębnego istnienia organów władzy ustawodawczej,
organów władzy wykonawczej i organów władzy sądowniczej, powoływanych do wykonywania swojego
odcinka władzy państwowej. Drugim klasycznym elementem zasady podziału władzy jest tzw. system
wzajemnego hamowania się i równoważenia władz.
Art. 10 Konstytucji daje wyraz obu tym składnikom zasady podziału władz – najpierw wskazuje
bowiem na podstawę przedmiotowego rozgraniczenia władz (ust. 1), potem wskazuje podmioty – organy
konstytucyjne, którym powierzone jest wykonywanie władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i
władzy sądowniczej (ust. 2).
Tylko jednak piastuni władzy ustawodawczej (Sejm i Senat) są określeni w sposób precyzyjny i
wyczerpujący – żaden inny organ w państwie nie posiada kompetencji do stanowienia aktów o mocy ustawy
(wyj. art. 234 K). Wyliczenie piastunów władzy wykonawczej (Prezydent i Rada Ministrów) ma już tylko
przykładowy charakter, wskazujący podstawowe elementy egzekutywy, ale pomijający szereg innych
konstytucyjnych organów władzy wykonawczej. Podobnie piastuni władzy sądowniczej określeni są
ogólnym pojęciem sądy i trybunały, a określenie rodzajów i nazw tych organów zostaje dokonane w innym
rozdziale Konstytucji.
Celem art. 10 nie jest wyczerpujące wyliczenie konstytucyjnych organów państwa, a tylko wyrażenie
pewnej zasady ogólnej. Zauważyć też należy, że niektóre konstytucyjne organy państwa nie mieszczą się w
tradycyjnym trójpodziale władz, np. NIK, KRS, KRRiT, czy RPO.
Zasada podziału władz nie ma charakteru absolutnego. Jej podstawową treścią jest odrzucenie
możliwości skumulowania całej władzy w rękach jednego podmiotu.
64. Zasada przedstawicielskiej formy sprawowania władzy.
Jest to zasada wyrażająca sposób sprawowania władzy, który polega na tym, że decyzje w imieniu
suwerena podejmowane są przez organ przedstawicielski (parlament) pochodzący z wyborów. Zasadę tą
najpełniej wyraża art. 4 ust 2, który tym samym uznaje demokrację pośrednią za podstawowy sposób
rządzenia państwem.
- 19 -
Istotą demokracji bezpośredniej jest podejmowanie decyzji w imieniu suwerena przez organ
przedstawicielski pochodzący z wyborów. W warunkach polskich ta cecha odnosi się w równym stopniu do
Sejmu i do Senatu, jako że system wyborczy do obu izb opiera się na zasadzie powszechności. Daje temu
wyraz art. 104 K określając posłów jako przedstawicieli Narodu; tak samo (z mocy ogólnego odesłania z
art. 8 K) należy traktować senatorów. Tym samym posłowie i senatorowie nie są prawnie związani
instrukcjami wyborców ze swych okręgów wyborczych.
Konstytucja nie określa natomiast Prezydenta mianem przedstawiciela Narodu. Akcentuje to
szczególną pozycję parlamentu, nie zmienia jednak faktu, że także Prezydentowi przysługuje bezpośrednia
legitymacja woli wyborców. Charakter przedstawicielski można też przypisać radom gmin, radom
powiatowym i sejmikom województw, jako że też pochodzą one z wyborów. Z uwagi jednak na
ograniczony terytorialnie zakres ich legitymacji nie można ich traktować jako organów reprezentacji
Narodu.
65. Zasada pluralizmu społeczno-politycznego.
Pluralizm polityczny ma kilka zakresów znaczeń. W ujęciu prawnokonstytucyjnym pluralizm należy
rozumieć ściślej i sprowadzić go do problemu partii. W ujęciu szerszym – pozakonstytucyjnym – pluralizmu
politycznego nie da się zawęzić tylko do kwestii struktur o statusie partii. Jako zasada ustrojowa w prawie
konstytucyjnym pluralizm polityczny polega na: a) uznaniu wielości partii, b) uznaniu równości partii, c)
określeniu demokratycznej roli partii politycznej.
Przymiotnik społeczny moim zdaniem odnosi się do tego, że partie mają reprezentować interesy
różnych grup społecznych.
Zasadę pluralizmu ustanawia art. 11 Konstytucji, stwierdzający, że RP zapewnia wolność tworzenia i
działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli
polskich, w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.
66. Wymogi towarzyszące zakładaniu i funkcjonowaniu partii politycznych.
Ustawa o partiach politycznych z 27 czerwca 1997 r. (upp) mówi, że: partię może założyć 15 obywateli,
jednakże liczba popierających zgłoszenie osób musi wynosić co najmniej 1000 – obywatele pełnoletni
mający pełną zdolność do czynności prawnych.
Partia polityczna, aby uzyskać pełnię możliwości działania, musi zostać wpisana do ewidencji partii
politycznych. Prowadzi ją Sąd Okręgowy w Warszawie, który nie może odmówić dokonania wpisu, jeśli
organizacja pretendująca do miana partii spełnia wskazane wyżej warunki formalne. Wolność tworzenia
partii politycznych nie ma jednak charakteru nieograniczonego. Polskie doświadczenia historyczne skłoniły
do wprowadzenia pewnych zakazów w tym zakresie. W myśl art. 13 K, zakazy te odnoszą się do:
a) programowo – ideologicznego charakteru partii – zakazane jest istnienie partii politycznych:
- odwołujących się w swych programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu,
faszyzmu i komunizmu,
- których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową,
b) metod i zasad organizacyjnych partii – zakazane jest istnienie partii politycznych, których program lub
działalność:
- zakłada lub dopuszcza stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę
pastwa,
- przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.
Do badania celów lub działalności partii politycznych z Konstytucją uprawniony jest Trybunał
Konstytucyjny.
67. Zasada demokratycznego państwa prawnego – jej ujęcia i gwarancje.
Konstytucja w art. 2 ustanawia zasadę demokratycznego państwa prawnego jako podstawową zasadę
ustroju politycznego.
Do podstawowych przesłanek formalnego państwa prawnego współczesna doktryna zalicza: podział
władzy, konstytucjonalizm, legalność, prymat ustawy, zakaz retroakcji, dopuszczenie ingerencji w sferę
wolności i własności jednostki wyłącznie na podstawie upoważnienia ustawowego, sądową kontrolę władzy
wykonawczej oraz odpowiedzialność odszkodowawczą państwa.
Władza państwowa zobowiązana jest respektować prawo, które sama ustanowiła, zarówno w sferze
stanowienia, jak też w sferze jego stosowania. Organy państwa stosujące prawo rozstrzygają każdą
indywidualną sprawę na podstawie norm abstrakcyjnych i ogólnych. Zasada legalizmu wyrażona jest w art.
7 K. W świetle tego przepisu organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa.
- 20 -
Formalnymi gwarancjami przestrzegania prawa przez organy państwowe są wyspecjalizowane
instytucje, których zadanie polega na doprowadzeniu do stanu zgodnego z prawem, zwłaszcza w stosunkach
pomiędzy organami państwowymi a obywatelem. Taką rolę pełnią w Polsce: TK, RPO, NSA, i niezawisłe
sądy.
Do instytucjonalnych gwarancji praworządności należy zasada odpowiedzialności państwa za szkody
wyrządzone obywatelom przez działania funkcjonariuszy państwowych oraz nieskrępowane prawo dostępu
obywatela do sądu, także w stanach nadzwyczajnych.
Idea demokratycznego państwa prawa spełnia się przez połączenie elementów formalnych z elementami
materialnymi, do których współczesna doktryna zalicza przede wszystkim: zagwarantowanie oraz
poszanowanie praw i wolności człowieka i obywatela, zasadę suwerenności, zasadę pluralizmu
politycznego, demokratyzm oparty na kreowaniu władz przez okresowo odbywane wolne wybory
powszechne, zapewnienie udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji państwowych, ideę państwa
socjalnego opartą na realizacji zasad sprawiedliwości społecznej, niezależny i niezawisły sądowy wymiar
sprawiedliwości, kontrolujący zarówno władzę wykonawczą jak i ustawodawczą oraz zasadę samorządu.
W kreowaniu demokratycznego państwa prawnego ma olbrzymi udział TK. Na podstawie
dotychczasowego orzecznictwa z pojęcia demokratycznego państwa prawnego wynikają: zakaz retroakcji,
zasada respektowania dobra ogółu, zasada niezawisłości sędziowskiej, zasada nullum crimen sine lege i
inne.
68. Zasada społecznej gospodarki rynkowej.
Zasada ta dokonuje najbardziej ogólnej charakterystyki ustroju gospodarczego RP. Art. 20 K wskazuje
na fakt, że społeczna gospodarka rynkowa stanowi podstawę ustroju gospodarczego RP oraz określa
podstawowe komponenty tej gospodarki: wolność działalności gospodarczej, własność prywatną oraz
solidarność, dialog i współpracę partnerów społecznych.
Samo pojęcie społeczna gospodarka rynkowa zostało przejęte z doktryny niemieckiej, istotą tej
koncepcji jest oparcie ustroju gospodarczego na powiązaniu dwóch podstawowych idei: gospodarki
rynkowej i państwa socjalnego. Art. 20 K należy rozumieć jako zwężenie swobody ustawodawcy w kwestii
wyboru systemu gospodarczego w państwie. W sensie pozytywnym, idei gospodarki rynkowej nie da się
określić precyzyjną definicją prawną, można jedynie powiedzieć, że musi to być gospodarka, której
podstawowym motorem rozwoju mają być mechanizmy rynkowe, na które państwo może oczywiście
oddziaływać, ale których nie może zastępować własnymi decyzjami. Koncepcja państwa socjalnego
nawiązuje do idei tzw. państwa dobrobytu.
69. Zasada swobody działalności gospodarczej.
Zasada ta oznacza swobodę podejmowania działalności gospodarczej (a więc wszelkiej działalności
obliczonej na przynoszenie zysku), swobodę jej prowadzenia przez wszelkie podmioty. W nowej konstytucji
wolność ta znajduje dodatkowe potwierdzenie i sprecyzowanie w art. 22, który dopuszcza jej ograniczenia
tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny. Oznacza to, że każde ograniczenie
wolności gospodarczej wymaga nie tylko dochowania wymogu formalnego, jakim jest zawarcie go w
ustawie, ale też musi spełniać materialną przesłankę występowania ważnego interesu publicznego. O tym,
czy przesłanka ta została rzeczywiście spełniona, rozstrzygać ostatecznie będzie TK, jako że ograniczenie
wolności gospodarczej, nie posiadające należytego oparcia w interesie państwa, traktować należy jako
sprzeczne z konstytucją.
- 21 -
IV. WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI OBYWATELSKIE
70. Pojęcie prawa, wolności i obowiązku obywatelskiego.
Prawa obywatelskie – termin określający pierwotnie zespół praw przyznanych jednostce przez
porządek prawny określonego państwa w oparciu o kryterium przynależności państwowej (obywatelstwa).
Obecnie w związku z rozwojem prawo-międzynarodowej ochrony praw jednostki, rozróżnienie między
prawami obywatelskimi, a prawami człowieka straciło na znaczeniu. Pojęcie praw obywatelskich używane
jest często zamiennie z określeniami: prawa podstawowe, prawa człowieka, prawa konstytucyjne.
Współcześnie upowszechniło się rozumienie praw obywatelskich jako wszelkich praw podmiotowych
przysługujących obywatelom wobec państwa. Prawa obywatelskie można podzielić na prawa gwarantowane
konstytucyjnie oraz prawa chronione na podstawie ustaw.
Wolności obywatelskie – kategoria praw podstawowych służących zapewnieniu obywatelom sfery
wolnej od ingerencji państwa (sfery prywatności). Wolności te jako pierwsze zostały zadeklarowane i
sprecyzowane przez nowożytne państwa; są pierwotne wobec praw obywatelskich i stanowią ich gwarancje,
gdyż tylko człowiek wolny może w pełni korzystać ze swoich praw. Wśród wolności obywatelskich
wyróżnić można: a) wolności osobiste, a więc wolności najściślej związane z osobą fizyczną, przysługujące
jej w stosunku do organów państwowych oraz b) wolności polityczne, społeczne, ekonomiczne i kulturalne.
Obowiązek obywatelski – zagadnienie to jest czasami pomijane i to nie tylko w analizach statusu
obywatela, ale i w regulacjach konstytucyjnych. Dowodzi się bowiem, że człowiek rodzi się wolny i równy,
natomiast jego obowiązki w stosunku do zbiorowości są wtórne i mniej istotne niż prawa i wolności.
71. Prawa człowieka – prawa podstawowe – prawa podmiotowe.
Prawa człowieka – kwalifikowana postać praw i wolności jednostki, służących ochronie jej interesów,
przypisywanych każdej osobie ludzkiej, niezależnie od przynależności państwowej i od jakichkolwiek cech
różnicujących. Źródłem tak rozumianych praw jest prawo naturalne, zgodnie z którym podstawą większości
praw jednostki jest przyrodzona godność istoty ludzkiej. To dzięki niej prawa człowieka mają charakter
ponadpaństwowy, niezbywalny i nienaruszalny. Prawa człowieka można podzielić na: a) wolności osobiste
(np. nietykalność osobista, wolność sumienia i wyznania), b) prawa i wolności polityczne (np. prawa
wyborcze, wolność zgromadzeń, zrzeszania się, wolność słowa), c) prawa społeczne.
Prawa podstawowe – zespół praw jednostki wyróżniających się z ogółu praw przysługujących
obywatelom w danym państwie z racji zajmowania wyższego miejsca w hierarchii wartości akceptowanej
powszechnie przez społeczeństwo i państwo.
Prawa podmiotowe – podstawowe i pochodne sytuacje prawne obywateli (uprawnienia, kompetencje
itp.), w skład których wchodzi roszczenie prawne. Prawo podmiotowe istnieje tylko wówczas, gdy zostały
stworzone stosowne instrumenty prawne jego ochrony. Instrumenty te mogą wynikać wprost z konstytucji
(z zasady bezpośredniego jej stosowania i skargi konstytucyjnej) bądź z ustaw zwykłych.
72. Pojęcie godności człowieka.
Pojęcie godność człowieka jest obecne we wszystkich koncepcjach indywidualistycznych pojmowania
statusu jednostki i w czasach współczesnych może być uznane za podstawę i aksjologiczny punkt wyjścia
tych koncepcji. O godności człowieka mówili już stoicy, nawiązywał do niej Cycero, a nowożytne ujęcie
filozoficzne znalazła ona w pracach Immanuela Kanta (godność to autonomia jednostki).
Nie da się sformułować żadnej precyzyjnej definicji godności. Możliwe jednak wydaje się wskazanie
kilku podstawowych elementów tej zasady, traktowanych powszechnie - w naszym kręgu cywilizacyjnym –
jako konieczne dla utrzymania i realizacji godności ludzkiej:
1) Źródłem godności człowieka jest prawo naturalne, a nie prawo stanowione.
2) Zasada godności jest nienaruszalna. Nie może się jej zrzec sam zainteresowany ani też nie
może jej znieść , ograniczyć czy zawiesić ustawodawca. Godność przysługuje człowiekowi
zawsze, niezależnie od jego postępowania i zachowania, a rolą państwa jest ochrona tej
godności, tak w stosunkach z innymi ludźmi, jak i z władzami.
3) Musi ona przysługiwać każdemu człowiekowi i to w jednakowym stopniu.
- 22 -
4) Godności człowieka nie można traktować jako jednego z praw czy wolności jednostki. Jest to
bowiem ogólna wartość konstytucyjna, stanowiąca źródło, fundament i zasadę całego
porządku konstytucyjnego, jest to norma podstawowa tego porządku.
5) Istotą godności człowieka jest jego podmiotowość (autonomia), a więc swoboda postępowania
zgodnie z własną wolą, wewnętrznego samookreślenia i kształtowania otoczenia stosownie do
owej autonomii.
6) Godność człowieka oznacza nie tylko konieczność pozostawienia mu pewnej sfery autonomii
czy wolności (aspekt pozytywny), ale także zakaz poddawania człowieka takim sytuacjom czy
takiemu traktowaniu, które mogą tę godność przekreślić (aspekt negatywny).
Godność w konstytucji RP:
Wspomina o niej już Wstęp do Konstytucji (nakazując wszystkim dbałość o zachowanie przyrodzonej
godności człowieka w procesie stosowania Konstytucji), a szersze odzwierciedlenie znajduje ona w art. 30,
który:
określa godność jako przyrodzoną i niezbywalną cechę człowieka,
określa ją jako źródło wolności i praw człowieka i obywatela,
nadaje godności przymiot nienaruszalności,
ustanawia po stronie wszystkich władz publicznych obowiązek poszanowania i ochrony
godności człowieka
73. Koncepcje praw i wolności obywatelskich.
Analiza koncepcji praw obywatelskich wskazuje, że oscylują one między dwoma modelowymi
ujęciami:
a) Uniwersalistycznym – podkreślana jest nadrzędność interesów i celów zbiorowości (państwa)
wobec praw obywateli, które mają charakter instrumentalny. Zasadniczy cel prawnej regulacji
statusu obywatela to dobro ogółu, państwa, zbiorowości. Wyłącznym źródłem praw jednostki
jest wola państwa. Zaliczymy tu koncepcję faszystowską, socjalistyczną, islamską oraz
niektóre azjatyckie wizje stosunku państwo-jednostka (np. Chiny, Wietnam, Kambodża).
b) Indywidualistycznym – pierwszoplanowe i nadrzędne są interesy jednostki, państwo ma
służyć jako narzędzie ich realizacji. U podnóża praw człowieka znajduje się jego naturalna –
pierwotna wobec państwa – godność i wolność. Stanowią one niekwestionowane wartości
mające charakter przyrodzony, niezbywalny i nienaruszalny, choć mające nie statyczny, a
ewolucyjny charakter. Wśród koncepcji indywidualistycznych można wymienić doktrynę
liberalną oraz późniejsze koncepcje państwa dobrobytu i socjalnego państwa prawnego.
74. Podstawowe założenia liberalnej koncepcji praw obywatelskich.
 uznanie przyrodzonego, niezbywalnego i niezależnego od państwa charakteru praw jednostki,
 katalog praw fundamentalnych obejmował prawa osobiste i polityczne,
 status negativus jednostki w pastwie – państwo nie mogło poza ściśle określonymi wyjątkami
ingerować w swobodną aktywność obywateli,
 państwo działa na podstawie prawa i jest kontrolowane prawnie (idea sądowej kontroli
administracji),
75. Podstawowe założenia neoliberalnej koncepcji praw obywatelskich.
 dodanie do katalogu praw obywatelskich praw socjalnych, które miało na celu niwelowanie rażących
przejawów niesprawiedliwości społecznej,
 idea międzynarodowego wymiaru ochrony praw jednostki,
76. Podstawowe założenia tzw. socjalistycznej koncepcji praw obywatelskich – zasada jedności praw i
obowiązków.
 bogata lista obowiązków obywatelskich,
 przyjęcie zasady, że konstytucyjnie gwarantowane prawa obywateli nie mogą być wykonywane w
sposób naruszający interesy społeczeństwa lub państwa,
 zasada jedności praw i obowiązków – miała stymulować prospołeczną postawę obywateli,
- 23 -
77. Wolności i prawa osobiste w Konstytucji RP.
Ujęte są one w zasadzie jako prawa człowieka – podmiotem ich jest więc każdy znajdujący się pod
władzą państwa polskiego. Oto katalog tych praw i wolności:
a) prawo do życia (art. 38),
b) nietykalność osobista (art. 39, art. 40, 41 i 50) – obejmuje w szczególności zakaz
poddawania eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej
zgody; zakaz podawaniu torturom i okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu
i karaniu; zakaz pozbawiania wolności z wyjątkiem przypadków określonych ustawowo;
nienaruszalność mieszkania – przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu może
nastąpić jedynie w przypadkach wskazanych w ustawie i w sposób w niej określony,
c) prawo do rzetelnej procedury sądowej (art. 45, art. 42 ust. 2) – w szczególności prawo do
sądu i prawo do obrony w każdym stadium postępowania karnego; wiążą się z tym
podstawowe zasady odpowiedzialności karnej: nullum crimen sine lege, domniemania
niewinności, wyłączenie przedawnienia w stos. do zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko
ludzkości oraz inne wynikające z art. 5, 6 i 13 EKPCz oraz z 7 protokołu do tej Konwencji,
d) prawo do ochrony prywatności (art. 47) – obejmuje prawo do ochrony życia prywatnego,
rodzinnego, czci i dobrego imienia, a także prawo decydowania o swoim życiu osobistym,
e) wolność przemieszczania się (art. 52, protokół 4 do EKPCz) – obejmuje swobodę
przemieszczania się po terytorium RP, swobodę wyboru miejsca zamieszkania i pobytu,
swobodę opuszczania terytorium RP (prawo do paszportu), zakaz banicji, zakaz ekstradycji
bezwzględny w stos. do obywateli polskich, prawo do osiedlania się na terenie RP przez
osoby, których pochodzenie polskie zostanie stwierdzone zgodnie z ustawą (art. 52 ust. 5),
f) wolność sumienia i religii (art. 53),
g) wyrażania poglądów i opinii (art. 54) – w praktyce realizowana jest przede wszystkim
przez wolność prasy i druku, wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz
ogłaszania ich wyników itd.,
h) prawo uzyskiwania w RP azylu lub statusu uchodźcy (art. 56),
78. Wolności i prawa polityczne w Konstytucji RP.
Część z nich pojmowana jest jako prawa człowieka, ale prawa związane z udziałem w życiu
publicznym (art. 60-62) przyznane zostały tylko obywatelom polskim. Oto katalog tych praw i wolności:
a) prawa związane z udziałem w życiu publicznym – prawo do głosowania w wyborach i
referendach, prawo kandydowania w wyborach, (art. 99 i art. 127 ust. 3), prawo inicjatywy
ustawodawczej, prawo dostępu do służby publicznej, prawo do uzyskiwania informacji o
działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne, prawo
składania petycji, wniosków i skarg,
b) wolność zgromadzeń (art. 57),
c) wolność zrzeszania się (art. 58)
79. Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne w Konstytucji RP.
prawo własności (art. 20, 21 i 64) – wywłaszczenie jest dopuszczalne tylko na cele publiczne i za
słusznym odszkodowaniem, ograniczenia własności (w cywilistycznym rozumieniu) nie mogą
naruszać istoty tego prawa, przepadek rzeczy może nastąpić tylko na podstawie prawomocnego
orzeczenia sądu,
b) swoboda działalności gospodarczej,
c) uprawnienia pracownicze (art. 65, 66) – wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru
miejsca pracy, prawo do minimalnego wynagrodzenia, prawo do bezpiecznych i higienicznych
warunków pracy, prawo do wypoczynku,
d) prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 67) – odnoszące się do sytuacji niezdolności do pracy
ze względu na chorobę lub inwalidztwo, do sytuacji osiągnięcia wieku emerytalnego, a także do
sytuacji bezrobocia (o ile powstało w sposób niezawiniony, a obywatel nie ma innych środków
utrzymania), prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych dla rodzin znajdujących
się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej (art. 71 ust. 1),
e) prawo do ochrony zdrowia (art. 68),
f) prawo do nauki (art. 70) – do 18 roku życia jest połączone z obowiązkiem nauki, z prawem tym
łączą się 3 podstawowe wolności: wyboru szkoły publicznej lub innej, wolność tworzenia szkół
niepublicznych wszelkich szczebli (ale państwu przysługuje nadzór pedagogiczny), wolność
a)
- 24 -
nauczania, tzn. określania nauczanych treści (art. 73), w każdym razie w odniesieniu do
uniwersytetów,
g) prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska (art. 74 ust. 3) – zapewnienie przez państwo
bezpieczeństwa ekologicznego, ochrona środowiska, wspieranie działań obywateli
80. Zasada wolności sumienia i wyznania.
Zasada ta znalazła wyraz w art. 53 K oraz art. 9 EKPCz. Wolność wyznania musi też być rozpatrywana
na tle konstytucyjnych zasad określających pozycję kościołów i związków wyznaniowych oraz ich relacje z
państwem (art. 25). Obejmuje ona w szczególności:
 wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru; oznacza to także prawo
do prowadzenia życia zgodnego ze wskazaniami wyznawanej religii – szczególną gwarancją w tym
zakresie jest prawo odmowy służby wojskowej z uwagi na przekonania religijne (art. 85 ust. 2),
 swobodę uzewnętrzniania religii – zwłaszcza przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w
obrzędach, nauczanie i praktykowanie; łączy się z tym zakaz zmuszania do uczestniczenia lub
nieuczestniczenia w praktykach religijnych,
 swobodę posiadania świątyń i innych miejsc kultu,
 prawo osób wierzących do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują (dotyczy to
zwłaszcza osób pozostających w szczególnym stosunku podporządkowania – więźniów, żołnierzy,
uczniów itp.),
 prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego zgodnie ze swoimi
przekonaniami,
Wolność sumienia nie jest tak szczegółowo unormowana w Konstytucji. Przyjąć należy, że odnosi się
ona do swobody światopoglądowej – każdy może przyjmować wybrany przez siebie zespół poglądów i
reguł moralnych, filozoficznych czy społecznych i każdy może postępować zgodnie z tymi regułami.
81. Instytucja rozdziału kościoła od państwa jako podstawowa gwarancja wolności religijnej.
W doktrynie wyróżnia się dwa klasyczne modele ustrojowe stosunków wyznaniowych w państwie,
wyróżniające dwa typy państw:
a) państwa wyznaniowe – oznaczające ideowe oraz strukturalne powiązanie religii i Kościoła z państwem,
polegające na uznaniu jednej spośród religii jako religii oficjalnej oraz wyrażające się w ustrojowym
zagwarantowaniu jednemu z kościołów pozycji uprzywilejowanej w państwie;
b) państwa świeckie (laickie) – charakteryzują się nieuznawaniem jakiejkolwiek religii jako religii
oficjalnej państwa, neutralnością państwa w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i
filozoficznych, w którym relacje między państwem, a kościołami kształtowane są na zasadzie separacji.
Konstytucja RP określa w art. 25 ust. 3 generalną zasadę ustrojową, wyrażającą relacje instytucjonalne
między państwem a kościołami. Zasada ta jednak nie wyczerpuje pełnego zakresu konstytucyjnych zasad
określających stanowisko państwa wobec kościołów i innych związków wyznaniowych, do którego
możemy zaliczyć jeszcze:
zasadę równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych,
bezstronności państwa w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i
filozoficznych,
oparcia treści stosunków między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi
na zasadach poszanowania ich autonomii,
oparcia formy określenia stosunków między państwem, a kościołami i związkami
wyznaniowymi na ustawach uchwalanych na podstawie umów zawartych przez RM z ich właściwymi
przedstawicielami,
82. Zasada wolności a równości w prawach obywatelskich.
Zasada wolności – została wymieniona we Wstępie do Konstytucji, a szerzej ujęto ją w art. 31 ust. 1 i
2. Zasadę tą należy rozpatrywać w dwóch aspektach. W znaczeniu pozytywnym oznacza ona swobodę
czynienia wszystkiego, co nie jest przez prawo zakazane. W znaczeniu negatywnym oznacza, że nałożenie
na jednostkę nakazu podjęcia określonego działania może nastąpić jedynie wtedy, kiedy prawo to
przewiduje. Zasada wolności nie była dotąd w tak ogólny sposób formułowana w polskich konstytucjach.
Zasada równości – została ogólnie zapisana w art. 32 K (a także art. 14 EKPCz), tym razem jednak
chodzi o zasadę już wcześniej obecną w polskich normach konstytucyjnych i mającą bogatą treść
- 25 -
orzeczniczą. Sama idea równości wywodzi się jeszcze z antycznych demokracji, ale współczesną treść
zyskała dopiero w okresie Rewolucji Francuskiej. Art. 32 Konstytucji określa:
- zasadę równości wobec prawa,
- zasadę równego traktowania wszystkich przez władze publiczne,
- zakaz dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
83. Podstawowe obowiązki obywatelskie w Konstytucji RP.
Wyliczenie konstytucyjne ma na celu wskazanie jedynie najważniejszych obowiązków. Pamiętać też
trzeba, że Konstytucji nie przysługuje w tym zakresie walor bezpośredniej stosowalności – nałożenie
konkretnego obowiązku na jednostkę może nastąpić tylko na podstawie ustawy. Katalog podstawowych
obowiązków obejmuje:
obowiązek wierności RP, w którym zawiera się też obowiązek troski o dobro wspólne (art. 82);
szczególną postacią tego obowiązku jest obrona Ojczyzny i wynikający z niej obowiązek służby
wojskowej (art. 84); podmiotami tych obowiązków są tylko obywatele polscy,
obowiązek przestrzegania prawa RP (art. 83), ciążący na każdym pozostającym w obszarze
obowiązywania tego prawa,
obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, też odnoszący się
do wszystkich, a nie tylko do obywateli (art. 84),
obowiązek dbałości o stan środowiska, z czym łączy się ustanowienie procedur
odpowiedzialności za spowodowane szkody (art. 86),
84. Granice praw i wolności obywatelskich.
We współczesnym społeczeństwie nie mogą istnieć prawa i wolności jednostki o charakterze
absolutnym, bo konieczności życia publicznego i wzgląd na prawa i wolności i innych osób wymagają od
każdego poddania się określonym ograniczeniom. Wyznaczenie ogólnych ram i zasad tych ograniczeń musi
być przeprowadzone w przepisach konstytucyjnych, a ich konkretyzacja dokonywana jest w ustawach oraz
w orzecznictwie sądowym.
Konstytucja formułuje w tych kwestiach kilka zasad ogólnych. Art. 31 ust. 3 dopuszcza ustanawianie
ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych praw i wolności, ale:
a) w aspekcie formalnym – ograniczenia te mogą być ustanawiane tylko w ustawie;
b) w aspekcie materialnym – ograniczenia te mogą być ustanowione tylko dla ochrony jednej z sześciu
wartości wyliczonych w art. 31 ust. 3: bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, środowiska,
zdrowia publicznego, moralności publicznej, wolności i praw innych osób.
Z uwagi jednak na ogólność przytoczonych wyżej określeń, rodzi się konieczność wyznaczenia granic,
poza którymi ograniczenia takie nie są w żadnym wypadku dopuszczalne. Wymienić tu należy zasadę
proporcjonalności (ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych praw wolności mogą być
ustanawiane tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie – art. 31 ust. 3) oraz koncepcję
istoty poszczególnych praw i wolności (opiera się na założeniu, że w ramach każdego konkretnego prawa i
wolności można wyodrębnić pewne elementy podstawowe, bez których takie prawo czy wolność w ogóle
nie będzie mogła istnieć – ideę tą wyraża art. 31 ust. 3 zd. 2).
85. Gwarancje praw i wolności obywatelskich.
Pod tym pojęciem rozumiemy zespół czynników i środków zapewniających wprost urzeczywistnienie
praw jednostki. Wyróżniamy gwarancje materialne i formalne. Te pierwsze dotyczą ogólnych cech ustroju
gospodarczego, społecznego i politycznego. Gwarancje formalne występują bądź jako gwarancje
pośrednie, bądź gwarancje bezpośrednie. Gwarancje pośrednie stanowią zasady i instytucje prawne, dla
których realizacja praw obywatelskich jest celem pobocznym (np. zasada niezawisłości sędziowskiej,
właściwa hierarchicznie budowa systemu źródeł prawa). Gwarancje bezpośrednie tworzone są z zamiarem
wyposażenia obywateli w bezpośrednie środki dochodzenia ich swobód i praw.
Podstawowym środkiem dochodzenia praw i wolności w Polsce jest droga sądowa, bo tylko w tej
procedurze możliwe jest ich dochodzenie przez jednostkę. Wynika to z ogólnej zasady art. 45, a dodatkowe
podkreślenie znajduje w art. 77 ust. 2, który zakazuje zamykania drogi sądowej dla dochodzenia
naruszonych wolności i praw, oraz art. 78, który formułuje zasadę dwuinstancyjności postępowania (ale
zarazem dopuszcza ustanowienie wyjątków). W tym kontekście Konstytucja podkreśla też zasadę cywilnej
odpowiedzialności państwa (samorządu) za niezgodne z prawem działania funkcjonariuszy (art.77 ust. 1).
Konstytucja ustanawia też dwie dalsze procedury służące ochronie konstytucyjnych wolności i praw:
- 26 -
1) skargę konstytucyjną – każdy może ją wnieść bezpośrednio do TK w razie naruszenia jego
konstytucyjnych praw i wolności ostatecznym orzeczeniem wydanym przez sąd lub organ administracji
publicznej (ale skargę kierować można tylko przeciwko normie, która stanowiła podstawę takiego
orzeczenia),
2) wniosek do RPO, z którym każdy może wystąpić o pomoc w ochronie swych wolności i praw
naruszonych przez organy władzy publicznej,
86. Międzynarodowa ochrona praw jednostki.
Wstrząs spowodowany II wojną światową uzmysłowił społeczności międzynarodowej, że
wewnątrzpaństwowy system gwarantowania praw obywatelskich jest niewystarczający. Zaczynają więc
powstawać różne międzynarodowe akt prawne dot. tej materii:
 1948 r. – Powszechna Deklaracja Praw Człowieka – nie miała ona charakteru wiążącego
prawnie, stała się jednak wskazówką do prac nad modelem ochrony prawnomiędzynarodowej
(obecnie istnieją 2 takie modele: system ochrony regionalnej i ochrony uniwersalnej);
 1977 r. – Polska podpisała Międzynarodowe Pakty Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Praw
Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych;
 1991 – RP podpisała protokół umożliwiający skargę indywidualną obywatela;
 1992 – RP podpisała Europejską Konwencję Praw Człowieka, która została uchwalona w 1950r.
– zawiera ona katalog 26 praw i wolności dość szczegółowo unormowanych, Konwencja określa
jakich praw nie wolno ograniczać czy zawieszać; wprowadza ona także prawo skargi obywatela
przeciwko własnemu państwu – orzeczenia Trybunału Europejskiego i Komitetu Rady Ministrów
Europy są wiążące dla państwa łamiącego prawa człowieka;
 1961 r. – w ramach Rady Europy nastąpiło przyjęcie Europejskiej Karty Społecznej, w ten
sposób prawa socjalne zostały podniesione do rangi praw człowieka; Karta zawiera 19 praw oraz
szczegółowe określenie ich zakresu i metod realizacji.
- 27 -
V. PRAWO WYBORCZE
87. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa wyborczego.
Prawo wyborcze – w znaczeniu przedmiotowym jest to ogół norm prawnych obowiązujących w
państwie i regulujących tryb wyboru organów przedstawicielskich; w znaczeniu podmiotowym są to
określone w przepisach obowiązującego prawa uprawnienia ogółu obywateli do udziału w wyborach do
organów przedstawicielskich.
System wyborczy – ogół zasad zawartych w prawie wyborczym, a także nie mających charakteru
prawnego, stosowanych w praktyce wyborów do organów przedstawicielskich. System wyborczy sensu
largo oznacza ogół zasad dotyczących trybu przygotowania i przeprowadzenia wyborów oraz zasad
dotyczących podziału mandatów, a jako zasady ustalania wyników wyborów funkcjonuje w znaczeniu
sensu stricto.
W Polsce podstawą dla uregulowań prawa wyborczego są postanowienia Konstytucji (przede
wszystkim art. 62, art. 96 ust. 2, art. 97 ust. 2, art. 98-101, art. 127-129, art. 169 ust. 2 i 3). Zasadnicze
regulacje prawa wyborczego zawierane są w ustawach. Obowiązują więc:
ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r.– Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i
do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (ows),
ustawa z dnia 27 września 1990 r. – o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (uwp)
ostatnio istotnie zmieniona ustawą z 28 kwietnia 2000 r.,
ustawa z dnia 16 lipca 1998 r. – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatowych i
sejmików województw (owst),
ustawa z dnia 20 czerwca 2002 r. – o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta
miasta,
ustawa z dnia 23 stycznia 2004 r. – Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego.
Niektóre unormowania o bardziej szczegółowym charakterze zawarte zostały w aktach wykonawczych
niższego rzędu (uchwały Państwowej Komisji Wyborczej, orzecznictwo m.in. TK, NSA i SN).
88. Funkcje prawa wyborczego.
funkcja kreacyjna – polega na kształtowaniu składu personalnego organów
przedstawicielskich,
b) funkcja polityczno-programowa – polegająca na wyrażeniu przez wyborców poparcia dla
określonego programu politycznego,
c) funkcja legitymująca – legitymizowanie, poprzez akt wyborczy, dokonywany przez podmiot
władzy suwerennej określonego systemu polityczno-ustrojowego i określonej ekipy rządzącej,
d) funkcja integracyjna – umożliwiająca zespolenie zbiorowo określonego podmiotu władzy
suwerennej poprzez określenia zasad dotyczących procesu kształtowania i wyrażania jego
woli.
Niezależnie od przedstawionego powyżej katalogu podstawowych funkcji wyborów powszechnych w
literaturze przedmiotu wyróżnia się też inne, nie mniej ważne funkcje. Wskazuje się na 1) funkcję
legitymacji do sprawowania władzy, czyli funkcję legitymacyjną, 2) funkcję wyrażania woli wyborców,
3) funkcję polegającą na odtworzeniu obrazu opinii publicznej, 4) funkcję wyłonienia stabilnej
większości rządowej. Zauważa się także próby wykreowania faktycznie nowej funkcji – petryfikacyjnej –
zmierzającej poprzez treść norm prawa wyborczego do wykreowania i zdeterminowania kształtu systemu
partyjnego.
a)
89. Zasada powszechności w prawie wyborczym.
Zasady prawa wyborczego – zasady, ukształtowane w rozwoju historycznym i traktowane dzisiaj jako
konieczne przesłanki demokratycznych wyborów, tzw. przymiotniki wyborcze. Konstytucja RP nadaje
charakter pięcioprzymiotnikowy prawu wyborczemu do Sejmu, a w odniesieniu do Senatu wymienia tylko 3
zasady (powszechność, bezpośredniość, tajnego głosowania). Wybory prezydenckie mają charakter 4przymiotnikowy (brak proporcjonalności przy jednym mandacie do obsadzenia). Także jako
czteroprzymiotnikowe scharakteryzowane są wybory do organów stanowiących samorządu terytorialnego.
- 28 -
Zasada powszechności określa krąg podmiotów, którym przysługują prawa wyborcze i wymaga, by
wszystkim, w zasadzie, dorosłym obywatelom państwa przysługiwało co najmniej czynne prawo wyborcze.
Zasada ta wyklucza ograniczenia, które mają charakter polityczny (cenzusy wyborcze). W Polsce zasada
powszechności została zrealizowana już w ordynacji wyborczej z 28 listopada 1918 roku.
Przesłanki posiadania czynnego prawa wyborczego (art. 62 Konstytucji) :
 posiadanie obywatelstwa polskiego,
 ukończenie 18 roku życia, co musi nastąpić najpóźniej w dniu głosowania,
 posiadanie pełni praw publicznych – art. 62 ust. 2 Konstytucji pozbawia praw wyborczych osoby,
które prawomocnym orzeczeniem sądu zostały pozbawione praw publicznych albo wyborczych,
 posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych – art. 62 ust. 2 Konstytucji pozbawia praw
wyborczych osoby, które zostały ubezwłasnowolnione na podstawie prawomocnego wyroku
sądowego,
Bierne prawo wyborcze:
 zawsze przesłanką jest posiadanie czynnego prawa wyborczego,
 granica wieku: w wyborach do organów stanowiących samorządu terytorialnego – 18 lat (+ domicyl); w
wyborach do Sejmu i PE – 21 lat (art. 99 ust. 1 K); w wyborach do Senatu – 30 lat (art. 99 ust. 2 K); w
wyborach prezydenckich – 35 lat (art. 127 ust. 3 K); w wyborach na wójta, burmistrza, prezydenta
miasta – 25 lat (+ domicyl),
Gwarancje zasady powszechności:
 nakaz wyznaczania wyborów na dzień wolny od pracy (art. 98 ust. 2 i art. 128
ust. 2 K),
 zasady tworzenia obwodów głosowania (art. 29 ust. 1 ows, art. 22 ust. 1 owp,
art. 30 owst, art. 21 ows) – obwody terytorialne i specjalne np. w więzieniach,
szpitalach, polskie statki morskie, placówki dyplomatyczne za granicą,
 instytucja rejestrów i spisów wyborców (art. 11, 12 i 67 ows),
 instytucja zaświadczeń o prawie do głosowania (art. 23 ows),
 procedura protestu wyborczego.
90. Zasada równości w prawie wyborczym.
W znaczeniu formalnym zasadę równości można sprowadzić do reguły: jeden człowiek – jeden głos.
Każdy wyborca może głosować tylko jeden raz i może oddać tyle samo głosów, co inni wyborcy w danym
okręgu. Tak rozumiana zasada równości odnosi się w Polsce do wszystkich procedur wyborczych, a także
do udziału w referendum. Mogą natomiast występować różnice między poszczególnymi okręgami
wyborczymi. W obecnej strukturze okręgów wyborczych do Sejmu liczba mandatów waha się między 7 a
19.
W znaczeniu materialnym zasada równości wymaga, by głos każdego wyborcy miał tę samą siłę, a
więc, by mniej więcej w tym samym stopniu wpływał na wynik wyborów. Tym samym, każdy mandat
poselski musi przypadać na taką samą, mniej więcej, liczbę wyborców. Istnieją dwie metody zapewnienia
materialnej równości prawa wyborczego (odnośnie wyborów do Sejmu wymaga tego art. 96 ust. 2 K):
1) Wprowadzenie tzw. stałej normy przedstawicielstwa, tzn. ustalenie (na poziomie konstytucji),
liczby mieszkańców przypadających na jeden mandat;
2) Druga metoda polega na ustaleniu stałej liczebności parlamentu (w Polsce od 1960 r. ustalono
skład Sejmu na 460 posłów), a przed każdymi wyborami dokonuje się dopasowania tej liczby
mandatów do struktury zamieszkania ludności.
Materialny aspekt zasady równości nie musi znajdować zastosowania w wyborach do Senatu i dlatego art.
97 ust. 2 K pomija tę zasadę.
91. Zasada bezpośredniości w prawie wyborczym.
Zasada ta oznacza, że wyborca oddaje swój głos na osobę lub osoby, które mają zostać wybrane, a więc
objąć mandat obsadzany w drodze danego głosowania. Tym samym wyborca decyduje bezpośrednio o
składzie organu przedstawicielskiego. Konstytucja RP wymaga dochowania zasady bezpośredniości we
wszystkich postępowaniach wyborczych (art. 96 ust. 2, art. 97 ust. 2, art. 127 ust. 2 i art. 169 ust. 2).
Głosować można tylko osobiście tym samym jest wykluczone głosowanie przez pełnomocnika lub też za
pośrednictwem poczty, poczty elektronicznej czy innych podobnych technik.
- 29 -
92. Zasada tajności w prawie wyborczym.
Zasada ta oznacza zagwarantowanie każdemu wyborcy, że treść jego decyzji wyborczej nie będzie
mogła być ustalona i ujawniona. Każdy wyborca musi oddawać głos w takich warunkach technicznych i
politycznych, które wykluczając możliwość takiego ustalenia, stwarzają mu nieskrępowane możliwości
dokonania wyboru.
Od 1989 przewiduje się obowiązek tajnego głosowania (art. 18 ust. 4 ows, art. 45 ust. 4 owst). Każdy
wyborca musi więc wypełnić swoją kartę do głosowania w kabinie, w sposób zachowujący zasadę tajności.
Zasada ta jest jednolita dla wszystkich procedur wyborczych (art. 96 ust. 2, art. 97 ust. 2, art. 127 ust. 2 i art.
169 ust. 2 K).
Gwarancje zachowania tajności głosowania:
 wszystkie karty do głosowania muszą być jednakowe, nie mogą być zaopatrzone w znaki czy
numery,
 w każdym lokalu wyborczym muszą zostać urządzone – w odpowiedniej liczbie – kabiny do
głosowania, w których muszą się znajdować przybory do pisania,
 wyborca musi wejść do kabiny sam, a wypełnioną kartę do głosowania wrzuca osobiście do urny,
 art. 251 § 2 kk, uznający za przestępstwo zapoznawanie się z treścią oddanego głosu wbrew woli
głosującego.
93. Zasada wolności w prawie wyborczym.
Zasada ta jest wpisana w istotę systemu demokratycznego. Łączy się ona z zasadą tajności głosowania.
Polega na tym, że każdy wyborca ma prawo do dokonania takiego wyboru, jaki uzna za słuszny. Nikt nie
może go zmusić do powzięcia innej decyzji. W celu zagwarantowania tej zasady wprowadzono m.in. zakaz
agitacji w lokalu wyborczym, czy zakaz wchodzenia do lokalu wyborczego z bronią.
94. Klasyfikacja systemów wyborczych.
Systemy wyborcze dzielimy na:
a) system większościowy – stanowi najprostszy sposób ustalania wyników, oznacza, że wybranym został
ten, kto uzyskał największą liczbę głosów. Jeśli jest to warunek wystarczający, to mówimy o zasadzie
większości względnej: aby zostać wybranym należy uzyskać więcej głosów niż inni kandydaci. W
Polsce zasada ta jest obecnie stosowana w wyborach do Senatu oraz w wyborach do rad gmin, w
których liczba mieszkańców nie przekracza 20 000. Nie jest to jednak wymaganie konstytucyjne.
Zasada większości bezwzględnej narzuca wymóg uzyskania nie tylko większej liczby głosów, ale
określa również odsetek oddanych głosów, który musi być wyższy niż 50%. Jeżeli żaden z kandydatów
nie uzyska więcej niż 50%, to przeprowadzana jest druga tura głosowania (w której stosuje się zasadę
większości względnej). Pozostają w niej dwaj kandydaci, którzy uzyskali największą liczbę głosów. W
Polsce system ten znajduje zastosowanie w wyborach prezydenckich (art. 127 ust. 4 K) a także w
wyborach wójtów (burmistrzów i prezydentów miast).
b) system proporcjonalny – patrz pyt. 96
c) systemy mieszane – patrz pyt. 95
d) systemy semiproporcjonalne.
95. Mieszane systemy wyborcze.
Systemy mieszane polegają na obsadzaniu części mandatów metodą większościową, zaś części metodą
proporcjonalną (np. Litwa, Ukraina, Rosja, Włochy, Meksyk). Może się to odbywać w sposób bardziej
skomplikowany np. część obsadzana jest w okręgach jednomandatowych, część z list partyjnych w
okręgach wielomandatowych, zaś część z list partyjnych z list krajowych (np. Węgry)
96. Proporcjonalny system wyborczy.
Istotą zasady proporcjonalności jest dokonywanie rozdziału mandatów w okręgu wyborczym (i potem –
w skali kraju) proporcjonalnie do odsetka głosów, jakie uzyskały poszczególne partie czy ugrupowania
konkurujące w wyborach. Tym samym, nieodzowną przesłanką ustanowienia systemu proporcjonalnego jest
istnienia wielomandatowych okręgów wyborczych, a także konkurencja list wyborczych zgłaszanych przez
poszczególne partie i ugrupowania. W Polsce system ten jest stosowany w wyborach do Sejmu (art. 96 ust.
2 K), w wyborach do PE oraz w wyborach do sejmików województw, rad powiatów i rad tych gmin, w
których liczba mieszkańców wynosi co najmniej 20 000.
- 30 -
System proporcjonalny wymaga przeprowadzenia tylko jednej tury wyborów, bo zawsze możliwe jest
odpowiednie rozdzielenie mandatów. Sposób owego rozdzielenia wymaga jednak skomplikowanych
operacji matematycznych. Mówi się o systemie Hare’a, systemie Hagenbacha-Bischoffa, systemie St. Laguë
czy systemie d’Hondta.
W polskich wyborach parlamentarnych stosowano dotąd przemiennie system d’Hondta i system St.
Laguë. Pierwszy z nich preferuje partie silne, a drugi daje więcej szans ugrupowaniom małym i średnim.
 System D’Hondta:
Stosowany był w wyborach do Sejmu w okresie Konstytucji marcowej oraz w latach 1993 i 1997,
odstąpiono od niego w ordynacji z 2001 roku, ale przywrócono ustawą z 26 lipca 2002 roku. System
d’Hondta przyjmuje też obecna wersja ordynacji wyborczej do samorządu terytorialnego a także ordynacja
wyborcza do PE. Polega on na tym, że liczby głosów oddanych na poszczególne listy w okręgu wyborczym
porządkuje się w ciąg liczb od największej do najmniejszej, a następnie liczby dzieli się przez kolejne liczb
całkowite (2,3,4,5 itd.). powstaje w ten sposób tabela kolejnych ilorazów, a z tabeli tej wybiera się kolejno
tyle największych liczb, ile jest mandatów do obsadzenia.
 System St. Laguë:
Stosowany był (w nieco zmodyfikowanej postaci) przy wyborach do Sejmu w 1991 r. i powrócono do
niego w ordynacji z 2001 r. ale odstąpiono już w rok później. Też polega on na budowie ciągu ilorazów, z
tym jednak, że jako kolejne dzielniki stosuje się liczby nieparzyste (1, 3, 5, 7 itd.). Polska modyfikacja
polega na tym, że jako pierwszy dzielnik przyjmuje się 1,4, a nie 1,0.
97. Organizacja i kompetencje komisji wyborczych.
Komisje wyborcze są to szczególne organy państwowe, tworzone dla zorganizowania i
przeprowadzenia wyborów. Istnieją 3 szczeble komisji wyborczych:
1) W skali centralnej istnieje Państwowa Komisja Wyborcza, właściwa do wszystkich procedur
wyborczych i referendalnych. Jest to organ stały. Składa się ona z 9 członków: 3 sędziów TK,
3 sędziów SN i 3 sędziów NSA. Wskazują ich prezesi odpowiednich sądów, a powołuje
Prezydent. PKW wybiera swojego przewodniczącego i dwóch zastępców (art. 36 ows). Jej
zadania to:
zadania nadzorczo-organizacyjne wobec niższych komisji wyborczych (np.
wydawanie wytycznych wiążących dla niższych komisji wyborczych – art. 40 ust. 1 ows),
zadania (czynności wyborcze) dokonywane przez samą PKW, np. ogłaszanie
wyników wyborów, dokonywanie rejestracji kandydatów w wyborach prezydenckich.
2) Komisje okręgowe (wybory do Sejmu i Senatu i wybory prezydenckie) lub wojewódzkie
(referendum). Nie mają one charakteru stałego i tworzone są odrębnie dla poszczególnych
wyborów czy referendów. Składają się one z sędziów, ale na ich czele stoi wojewódzki
komisarz wyborczy lub jego zastępca (art. 44 ust. 1 ows). Sędziowie pochodzą z sądów
apelacyjnych, okręgowych i rejonowych z danego terenu, zgłaszani są przez Ministra
Sprawiedliwości, a ostatecznie powołuje ich PKW. Jej podstawowe zadania to:
w wyborach parlamentarnych rejestracja kandydatów lub okręgowych list kandydatów
(Sejm) oraz ustalanie wyników głosowania i wyników wyborów w okręgu,
w wyborach prezydenckich ustalają wyniki głosowania i przekazują je do PKW,
sprawowanie nadzoru nad działalnością obwodowych komisji wyborczych.
3) Obwodowe komisje wyborcze – powoływane odrębnie dla każdych wyborów czy
referendum. Powoływane one są spośród wyborców przez wójtów (wybory parlamentarne,
wybory lokalne i referendum) bądź przez okręgowe komisje wyborcze (wybory prezydenckie).
Podstawowe zadanie komisji obwodowej, to przeprowadzenie głosowania w obwodzie,
ustalenie jego wyników, przekazanie ich do wyższej komisji wyborczej oraz podanie ich do
publicznej wiadomości.
98. Tryb zgłaszania kandydatów na Prezydenta i deputowanych.
Konstytucja ogólnie stanowi, że kandydatów na posłów i senatorów mogą zgłaszać partie polityczne
oraz wyborcy (art. 100 ust. 1), a kandydatów na prezydenta może zgłaszać co najmniej 100 000 wyborców
(art. 127 ust. 3 zd. 2)
Wybory prezydenckie:
- 31 -
1) Zostaje zawiązany komitet wyborczy, popierający – na zasadzie wyłączności – określonego
kandydata. Może to uczynić grupa 15 obywateli (art. 40a ust. 1 uwp), pod warunkiem
zgromadzenia 1000 podpisów wyborców popierających daną kandydaturę. Kandydat musi
złożyć pisemne oświadczenie o wyrażeniu zgody na kandydowanie, a na mocy tzw. ustawy
lustracyjnej musi też złożyć oświadczenie, informujące, czy w latach 1944-1990 był
pracownikiem lub współpracownikiem organów bezpieczeństwa państwa. Na tej podstawie
PKW rejestruje komitet wyborczy.
2) Komitet wyborczy musi zgromadzić 100 000 podpisów osób popierających danego kandydata.
Po ich zgromadzeniu pełnomocnik komitetu wyborczego formalnie zgłasza kandydata na
prezydenta, a PKW dokonuje rejestracji kandydata, o ile zgłoszenia dokonano zgodnie z
przepisami prawa (art. 42 uwp).
3) PKW sporządza i ogłasza listę kandydatów, a tym samym rozpoczyna się właściwa kampania
wyborcza. Równolegle prowadzone jest postępowanie sprawdzające prawdziwość oświadczeń
lustracyjnych złożonych przez kandydatów i wobec każdego z nich Sąd Apelacyjny w
Warszawie (który pełni rolę sądu lustracyjnego) wydaje stosowane orzeczenie.
Ten system zgłaszania kandydatów został uregulowany na poziomie konstytucyjnym (art. 127 ust. 3).
Wybory do Senatu:
Prawo zgłaszania kandydatów przysługuje partiom politycznym i wyborcom – jedni i drudzy tworzą w
tym celu komitety wyborcze (art. 194 ows). Kandydować do Senatu można tylko w jednym okręgu
wyborczym, nie można równocześnie kandydować do Sejmu. Kandydat musi wyrazić zgodę na
kandydowanie oraz złożyć oświadczenie lustracyjne, które jest podawane do publicznej wiadomości.
Prawdziwość tych oświadczeń jest weryfikowana po wyborach. Każde zgłoszenie kandydatury na senatora
musi być poparte podpisami co najmniej 3000 wyborców stale zamieszkałych w danym okręgu wyborczym.
Kandydatów rejestruje okręgowa komisja wyborcza.
Wybory do Sejmu:
Konieczne jest zgłoszenie listy kandydatów. Prawo zgłaszania list przysługuje komitetom wyborczym,
które mogą być tworzone przez partie polityczne oraz przez wyborców. Partię mogą utworzyć koalicję
wyborczą dla zgłoszenia wspólnych list kandydatów. Wyborcy (w liczbie co najmniej 15) mogą utworzyć
komitet wyborczy, ale do podjęcia działalności przez ten komitet konieczne jest jeszcze zebranie 1000
podpisów wyborców, popierających utworzenie komitetu (art. 98 ust. 4 ows). Do wyborów sejmowych
stosuje się system progów wyborczych, każda partia (5%), koalicja (8%) czy komitet wyborczy (5%)musi
więc uzyskać odpowiedni odsetek głosów w skali kraju. Listy kandydatów na posłów zgłaszane są w
okręgach wyborczych przez władze partii lub przez komitety wyborcze, podobnie ja w wyborach do Senatu
każdy kandydat musi wyrazić pisemną zgodę i złożyć oświadczenie lustracyjne. Lista okręgowa musi być
poparta podpisami co najmniej 5000 wyborców stale zamieszkujących w danym okręgu wyborczym. Liczba
kandydatów na liście nie może przekraczać dwukrotności ogólnej liczby mandatów w danym okręgu. Listy
okręgowe zgłaszane są do okręgowej komisji wyborczej, a w razie odmowy zarejestrowania ostateczne
rozstrzygnięcie należy do PKW (art. 147 ust. 3 ows).
99. Wybory ponowne i uzupełniające.
W razie podjęcia przez Sąd Najwyższy uchwały o nieważności wyborów zastosowanie mają przepisy
przewidziane dla sytuacji, w której dochodzi do skrócenia kadencji Sejmu na podstawie postanowienia
Prezydenta lub uchwały Sejmu o skróceniu kadencji – Prezydent zarządza wybory ponowne do Sejmu i
Senatu. Wybory ponowne odbywają się wyłącznie na terytorium kraju.
Jeżeli wygaśnie mandat senatora, to jedyną możliwością jego obsadzenia jest przeprowadzenie tzw.
wyborów uzupełniających. Powinno się to odbyć w ciągu trzech miesięcy, ale wyborów uzupełniających
nie przeprowadza się w ostatnim półroczu kadencji Senatu (art. 215 ows).
Jeżeli wygaśnie mandat posła, to stosuje się technikę wstąpienia następnego z listy. Marszałek Sejmu
postanawia więc o zajęciu mandatu przez kandydata z tej samej okręgowej listy wyborczej, który uzyskał
kolejno największą liczbę głosów w wyborach i wyraził zgodę na objęcie mandatu (art. 179 ows). W ten
sposób w Sejmie niemal nie zdarzają się nieobsadzone mandaty. W podobny sposób obsadzane są
zwolnione mandaty w PE.
100. Procedura rozpatrywania protestów wyborczych.
Protest wyborczy jest to skierowany do sądu wniosek wyborcy wskazujący określone uchybienie w
przeprowadzeniu wyborów i domagający się unieważnienia wyborów w całości lub w części. Prawo
- 32 -
wniesienia protestu ma każdy wyborca, a także pełnomocnik każdego komitetu wyborczego. Unieważnienie
wyborów następuje jedynie w sytuacji takiego naruszenia prawa, które mogło wywrzeć wpływ na wynik
wyborów.
Protest wnosi się na piśmie do SN najpóźniej siódmego dnia od ogłoszenia wyniku wyborów przez
Państwową Komisję Wyborczą. Jest on rozpatrywany przez skład trzech sędziów w ramach Izby Pracy,
Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych SN, który wydaje opinię w przedmiocie protestu.
Teraz dopiero można zająć się badaniem ważności wyborów. SN w składzie całej Izby Pracy,
Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych rozpatruje sprawozdanie Państwowej Komisji Wyborczej z
wyborów oraz opinie swoich składów orzekających o poszczególnych protestach i na tej podstawie
rozstrzyga o ważności wyborów.
W wyborach parlamentarnych SN na orzeczenie ma 90 dni, a efektem orzeczenia może też być
stwierdzenie nieważności wyboru określonego posła czy posłów. W takim wypadku mandat posła (senatora)
wygasa i przeprowadza się tzw. wybory ponowne.
W wyborach prezydenckich SN ma tylko 30 dni na rozstrzygnięcie kwestii ważności wyborów, ale
chodzi o to, by orzeczenie stwierdzające ważność wyborów zostało wydane zanim nowy Prezydent obejmie
swój urząd.
101. Przyczyny wygaśnięcia mandatu senatora i posła.
Wygaśnięcie mandatu posła (senatora) następuje w razie (art. 177 ust 1 i 2 oraz art. 213 ust. 1 i 2 ows):
 odmowy złożenia ślubowania,
 śmierci posła (senatora),
 utraty biernego prawa wyborczego, co m.in. następuje na skutek skazania przez sąd na karę
pozbawienia praw publicznych. Natomiast skazanie na inne kary nie powoduje wygaśnięcia
mandatu parlamentarzysty,
 zrzeczenia się mandatu,
 naruszenia przepisów o niepołączalności, a więc: 1) zajmowania w dniu wyborów stanowiska lub
funkcji, których stosownie do przepisów Konstytucji nie można łączyć z mandatem
parlamentarnym (chyba, że w ciągu 14 dni od ogłoszenia wyniku wyborów poseł lub senator złoży
rezygnację z takiego stanowiska lub funkcji); 2) powołania w toku kadencji na takie stanowisko lub
funkcję; 3) sprawowania przez posła lub senatora, albo powołania go na stanowisko radnego lub
członka zarządu jednostki samorządu terytorialnego,
 orzeczenia o złożeniu przez posła (senatora) fałszywego oświadczenia lustracyjnego.
Wygaśnięcie mandatu stwierdza – odpowiednio – Marszałek Sejmu lub Senatu. Konstytucja
wprowadziła też instytucje pozbawienia mandatu posła, który naruszy zakaz prowadzenia działalności
gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego albo zakaz
nabywania takiego majątku. O pozbawieniu mandatu orzeka Trybunał Stanu.
102. Mandat przedstawicielski.
„Mandat przedstawicielski (parlamentarny)” to pojęcie mające wieloznaczny charakter. Używa się go w
przynajmniej 3 znaczeniach:
a) jako wynikające z wyborów pełnomocnictwo udzielone członkowi parlamentu przez wyborców,
b) jako całokształt praw i obowiązków parlamentarzysty,
c) jako określenie funkcji członka parlamentu.
Obowiązujące przepisy używają pojęcia „mandat” we wszystkich tych znaczeniach, nie różnicując przy tym
w istotniejszy sposób mandatu posła i senatora.
Mandat trwa przez całą kadencję i wygasa wraz z jej zakończeniem. Wyjątkowo może wygasnąć w
trakcie kadencji (patrz pyt. 101). Konstytucja wprowadziła też instytucję pozbawienia mandatu (orzekane
przez TS), która jednak znajduje zastosowanie tylko w wypadku naruszenia zakazu prowadzenia
działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego
lub zakaz nabywania takiego majątku (art. 107 K).
Z punktu widzenia stosunku przedstawiciela do swoich wyborców wyróżnia się:
 mandat imperatywny (związany) – sytuuje posła na pozycji reprezentanta tych (i tylko tych),
którzy go wybrali, a więc swojego okręgu wyborczego; poseł jest prawnie związany wolą swych
wyborców oraz ponosi przed nimi odpowiedzialność za swe działania;
 mandat wolny – ukształtował się jako pochodna koncepcji zwierzchnictwa narodu. Opiera się on
na założeniu, że poseł reprezentuje cały zbiorowy podmiot suwerenności; nie istnieje tym samym
prawna zależność posła od swoich wyborców, niedopuszczalne są nakazy czy instrukcje
- 33 -
wyborców, nie ma też możliwości odwołania posła przez wyborców; art. 104 Konstytucji:
Posłowie są przedstawicielami Narodu. Nie wiążą ich instrukcje wyborców.
Dla współczesnej charakterystyki mandatu coraz bardziej typowe staje się określenie mandatu, jako
mandatu zawodowego – tzn. działalność parlamentarna staje się głównym źródłem dla większości
zasiadających w nim posłów i senatorów.
103. Status prawny deputowanego.
Status członków parlamentu jest wyznaczany na płaszczyźnie generalnej pozycją tego organu w
aparacie państwowym i koncepcją stosunku przedstawicieli do wyborców, a na płaszczyźnie szczegółowej
przez Konstytucję (art. 102-108) i realizujące ją ustawodawstwo zwykłe (np. ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o
wykonywaniu mandatu posła i senatora – uwm, zmieniona w 2003 r.).
104. Prawa i obowiązki deputowanych.
Każdy deputowany ma prawo do immunitetu materialnego i formalnego, nietykalności osobistej (art.
105 ust. 5 K) oraz obowiązek zastosowania się do zasady niepołączalności (art. 103 K – w aspekcie
formalnym; art. 107 K - w aspekcie materialnym).
Ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora określa szereg dalszych uprawnień oraz obowiązków
posłów i senatorów:
udział posła w posiedzeniach Sejmu oraz komisji, których jest członkiem – jest to zarówno
obowiązek, jak i uprawnienie,
prawo zabierania głosu – ograniczone (art. 179-187 rSej), prawo zgłaszania wniosków, prawo
głosowania,
prawo kandydowania i zasiadania w organach Sejmu,
prawo organizowania się w kluby, koła i zespoły poselskie,
prawo zgłaszania interpelacji i zapytań, a także pytań w sprawach bieżących, pod adresem
premiera i pozostałych członków rządu – prawo to nie przysługuje senatorom,
obowiązek informowania wyborców o swej pracy w Izbie oraz o działalności Izby, do której
poseł został wybrany,
prawo uzyskiwania informacji i wyjaśnień od członków RM i innych (art. 16 uwm),
prawo uzyskiwania informacji i materiałów oraz wglądu w działalność organów administracji
rządowej i samorządu terytorialnego itd. (art. 19 uwm),
uprawnienia wynikające z art. 20 uwm,
prawo zorganizowania w terenie biura poselskiego (senatorskiego), do zatrudniania
pracowników tego biura i do uzyskiwania na te cele środków finansowych z budżetu Izby,
obowiązek składania oświadczeń o stanie majątkowym.
105. Immunitet deputowanego.
Immunitet stanowi jedną z najstarszych instytucji parlamentarnych. Rozumiany jako wykluczenie bądź
ograniczenie odpowiedzialności deputowanego za naruszenia prawa, pełni dwie podstawowe funkcje:
1) ochrony niezależności członków parlamentu i zagwarantowania im swobody wykonywania
mandatu,
2) ochrony niezależności i autonomii parlamentu jako takiego.
Prawo konstytucyjne wyróżnia 2 postaci immunitetu:
 immunitet materialny – wyłączenie karalności określonych czynów, co oznacza
wyłączenie piastuna immunitetu spod działania materialnego prawa karnego –
Konstytucja z 1997 r. nadaje mu charakter częściowy, bo obejmuje tylko działalność
wchodzącą w zakres sprawowania mandatu poselskiego, pod warunkiem jednak, że nie
dochodzi przy tym do naruszenia praw osób trzecich (art. 105 ust. 1). Immunitet
materialny ma charakter bezwzględny – nie ma żadnej procedury, w której możliwe
byłoby jego uchylenie. Immunitet ten ma także charakter trwały – działa także po
wygaśnięciu mandatu, ale tylko w odniesieniu do działalności, która miała miejsce w
okresie sprawowania mandatu;
 immunitet formalny – ograniczenie dopuszczalności ścigania za czyny, będące – według
materialnego prawa karnego – przestępstwem lub innym czynem karalnym, co oznacza
wyłączenie piastuna immunitetu ze zwykłego toku procedury karnej. Ma on charakter
zupełny (art. 105 ust. 2 K i art. 7 ust. 1 uwm). Nie dotyczy on jednak odpowiedzialności
- 34 -
cywilnej, pracowniczej, zawodowej itp. Obejmuje wszystkie czyny poddane
odpowiedzialności karnej, niezależnie od tego, czy zostały one popełnione przed
uzyskaniem mandatu czy już w trakcie jego posiadania. Obecne przepisy konstytucyjne
przewidują dwie formy uchylenia immunitetu: wyrażenie zgody przez zainteresowanego
posła (art. 105 ust. 4), bądź uchylenie na mocy uchwały Sejmu lub odpowiednio Senatu
(art. 7c ust. 6). Immunitet formalny ma charakter nietrwały i wygasa wraz z
wygaśnięciem mandatu.
106. Uprawnienia pracownicze deputowanych.
- prawo do diety parlamentarnej – obecnie wynoszą one 25 % uposażenia wypłacanego posłom
zawodowym,
- prawo bezpłatnych przejazdów środkami transportu publicznego na terenie kraju,
- prawo do bezpłatnego otrzymywania dzienników urzędowych,
- prawo do korzystania z funduszu świadczeń socjalnych i szereg szczegółowych uprawnień z tego
wynikających (art. 41 uwm),
- prawo do bezpłatnego urlopu w miejscu stałej pracy (wówczas staje się posłem zawodowym, w takim
wypadku przysługuje mu stałe miesięczne uposażenie w wysokości wynagrodzenia podsekretarza stanu oraz
cały szereg dodatkowych świadczeń finansowych i socjalnych),
- prawo do otrzymania kopert z papierem listowym, oznaczonych odpowiednim nadrukiem, do
prowadzenia korespondencji związanej z wykonywaniem mandatu, bez uiszczania za nie opłat pocztowych,
- prawo do diety związanej z wyjazdem zagranicznym.
W tym zakresie poseł (senator) jest traktowany jak pracownik i m.in. poddany jest zakazowi
równoczesnego wykonywania innej pracy zawodowej.
- 35 -
VI. SYSTEMY RZĄDÓW
107. Klasyfikacja prawnych sfer działania państwa.
W sensie przedmiotowym (funkcjonalnym) podział władz oznacza wydzielenie pewnych rodzajowo
odmiennych kierunków (sfer) działania państwa takich jak: stanowienie prawa, wykonywanie prawa,
rozstrzyganie sporów prawnych (zarówno wymierzanie sprawiedliwości, co stanowi domenę sądów, jak i
kontrola przestrzegania prawa).
108. Pojęcie organu państwowego i ich klasyfikacja.
Organ państwa, to struktura polityczno – prawna powołana w celu realizacji władzy państwowej. Jest
to część składowa aparatu państwowego, jego wyodrębniony element, różniący się od innych zakresem
kompetencji, swoistą budową i trybem działania.
Zakres kompetencji – zadania powierzone do realizacji organowi państwa. Jest to element
najważniejszy, bowiem on przesądza o strukturze organu i o trybie jego funkcjonowania.
Budowa wewnętrzna – parlament stanowi reprezentację narodu zbudowanego pluralistycznie,
odzwierciedlając różne nurty polityczne istniejące w społeczeństwie, co przesądza o jego wieloosobowym
charakterze. Z kolei zadania, jakie ustawodawca powierza ministrowi, wymagają istnienia organu
działającego sprawnie, operatywnie, o wyraźnie zarysowanej odpowiedzialności. Dlatego też resortem
kieruje nie organ kolegialny, lecz jednoosobowy.
Tryb działania – realizując powierzone sobie zadania Sejm czy Senat działają na posiedzeniach, sądy
rozpatrują sprawy w toku prowadzonych rozpraw, a w jeszcze inny sposób działa RPO.
109. Pojęcie systemu organów państwowych i ich klasyfikacja.
System organów państwowych – całokształt cech określających budowę aparatu państwowego. Są to
reguły określające jego budowę, formy organizacyjne organów państwowych i wzajemny ich stosunek do
siebie. Są to regulacje, które musi zawierać każda konstytucja.
110. Czynniki determinujące system organów państwowych.
Bezpośredni wpływ na budowę systemu organów państwowych mają zasady ustrojowe, na jakich
oparto ustrój polityczny danego państwa. Można wskazywać bezpośredni wpływ następujących zasad
ustroju politycznego na demokratyczny charakter systemu organów:
a) suwerenności narodu – zwierzchnia władza narodu realizowana jest poprzez akt wyborczy, w
wyniku którego wyłaniane są organy przedstawicielskie; stąd wynika wysoka pozycja parlamentu
jako organu władzy ustawodawczej oraz miejsce ustawy w systemie źródeł prawa,
b) podziału władzy – wynikające z niej konsekwencje to przede wszystkim odrębność organizacyjna
władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej; prowadzi to nie tylko do rozdzielenia władz,
ale i do odpowiedniego ich usytuowania, które powinno wyrażać ich równorzędność, choć jest to
w istocie trudne do zrealizowania (stąd występowanie w praktyce kilku modeli podziału władzy),
c) demokratycznego państwa prawnego – zasada ta prowadzi do ścisłego rozgraniczenia
kompetencji organów państwowych, do powołania instytucji prawnych stojących na straży
przestrzegania tych zasad uregulowanych przez prawo,
d) systemu przedstawicielskiego – zapewnia wpływ wyborców na skład i funkcjonowanie
parlamentu, a także wyznacza relacje wzajemne między organami państwa,
e) rządów parlamentarnych.
111. Ogólna charakterystyka systemu parlamentarnego.




Rząd powoływany przez głowę państwa musi cieszyć się poparciem parlamentu.
Dualizm egzekutywy, gdzie obok głowy państwa funkcjonuje rząd z premierem na czele.
Pozycję głowy państwa cechuje neutralność polityczna, gdyż organ ten nie odpowiada politycznie
przed parlamentem (nie może być odwołany).
Akty urzędowe głowy państwa wymagają kontrasygnaty członka rządu, który przez podpis
przyjmuje na siebie odpowiedzialność przed parlamentem.
- 36 -



Rząd może istnieć i funkcjonować tylko wówczas, gdy posiada poparcie parlamentu w postaci
wyrażonego mu wotum zaufania.
Rząd ponosi solidarną odpowiedzialność przed parlamentem za swą działalność i może być
odwołany. Istnieje także odpowiedzialność indywidualna członków rządu.
Z istnieniem tego systemu nierozerwalnie wiąże się występowanie opozycji parlamentarnej.
112. Ogólna charakterystyka systemu kanclerskiego.





Stosowany w Niemczech.
Szefem rządu jest kanclerz wyposażony w rozbudowane kompetencje, któremu podporządkowani
są członkowie rządu. Zaufaniem rządu cieszy nie cały gabinet, a tylko jego szef, kanclerz.
Decydujący udział w powoływaniu kanclerza ma Bundestag.
Konstytucja ogranicza odpowiedzialność parlamentarną kanclerza, który może być odwołany tylko
w drodze konstruktywnego wotum nieufności. Polega to na odwołaniu kanclerza z równoczesnym
wyborem jego następcy.
System ten wprowadza także ograniczoną możliwość rozwiązania parlamentu przez władzę
wykonawczą.
113. Ogólna charakterystyka systemu semi-prezydencjalnego (Francja).





Przyjmuje on pewne elementy systemu parlamentarnego, a także pewne cechy systemu
prezydencjalnego.
We Francji wprowadziła go konstytucja z 1958 r.
Prezydent pochodzi z wyborów powszechnych i bezpośrednich, wyposażony został w szereg
prerogatyw. Dotyczą one ważnych spraw państwowych, np. rozwiązania parlamentu czy nominacji
premiera.
Rząd odpowiada politycznie i przed parlamentem i przed głową państwa (jeśli większość
parlamentarna i głowa państwa są politycznie tożsame).
Prezydent przewodniczy obradom rządu wywierając wpływ na treść podejmowanych decyzji. Jest
on wyposażony w prawo arbitrażu politycznego w drodze weta ustawodawczego, prawa odesłania
ustawy do Rady Konstytucyjnej, prawa zarządzania referendum również w sprawach
ustawodawczych, a także prawo rozwiązania Zgromadzenia Narodowego.
114. Ogólna charakterystyka systemu prezydencjalnego.




Wykształcił się w USA.
Egzekutywa jest jednoczłonowa, cała władza spoczywa w rękach prezydenta. Odpowiednicy
ministrów (sekretarze) są jedynie pomocnikami prezydenta. Głównym ośrodkiem decyzji
politycznych jest prezydent, który jest zarazem naczelnym dowódcą armii.
Istnieje wyraźna separacja władzy ustawodawczej i wykonawczej. Prezydent jest wybierany przez
naród (ale pośrednio), podobnie jak obydwie izby parlamentu, a więc w wyborach powszechnych.
Parlament może w swej większości reprezentować inną opcję polityczną niż prezydent. Parlament
nie może zdymisjonować ani prezydenta, ani sekretarzy, prezydent zaś nie dysponuje prawem
inicjatywy ustawodawczej. Nie istnieje możliwość łączenia mandatu parlamentarnego ze
stanowiskiem prezydenta czy sekretarza.
Wzajemną równowagę zapewnia prawo prezydenta do wetowania ustaw. Niektóre nominacje
prezydenckie wymagają zgody Senatu, podobnie jak ratyfikacja umów międzynarodowych.
Prezydent wpływa na kierunek ustawodawstwa poprzez orędzia kierowane do Kongresu. Prezydent
i sekretarze ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną przed Senatem z oskarżenia Izby
Reprezentantów za naruszenie konstytucji lub zdradę stanu czy popełnienie przestępstwa.
Prezydent jest politycznie nieodpowiedzialny.
115. System organów państwowych RP.
Na podstawie postanowień Konstytucji można wyodrębnić 4 grupy organów państwowych:
- organy ustawodawcze – Sejm i Senat,
- organy wykonawcze – Prezydent RP i Rada Ministrów, a rozdział VI K wymienia dalsze
elementy składowe: Prezes RM, ministrowie, przewodniczący określonych w ustawach
komitetów, wojewodowie,
- 37 -
-
sądy i trybunały – sądy to: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy
wojskowe; trybunały to: Trybunał Konstytucyjne i Trybunał Stanu,
organy kontroli państwowej i ochrony prawa – Najwyższa Izba Kontroli, Rzecznik Praw
Obywatelskich, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.
- 38 -
VII. SEJM I SENAT
116. Charakter prawny Sejmu i Senatu.
Podstawowe unormowania zawarte są obecnie w rozdziale IV Konstytucji, zatytułowanym Sejm i Senat
(art. 95-124), a szereg dalszych ważnych uregulowań znajdziemy w innych rozdziałach Konstyt., np.
charakterystyka źródeł prawa, a więc roli ustawy, jest zawarta w rozdziale III, postanowienia dotyczące
budżetu w rozdziale X, postanowienia dot. relacji z rządem w rozdz. – VI. Kwestie dot. działalności i
organizacji parlamentu są regulowane także przez regulaminy parlamentarne oraz ustawy, np.:
ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora,
ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez
osoby pełniące funkcje publiczne,
ustawa z dnia 21 stycznia 1999 r. o sejmowej komisji śledczej,
ustawa z dnia 24 czerwca 1999 o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli,
ustawa z 11 marca 2004 o współdziałaniu RM z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z
członkostwem RP w UE (uwUE).
Konstytucja określa Sejm i Senat jako organy władzy ustawodawczej. Sejm składa się z 460 posłów
wybieranych w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i proporcjonalnych, w głosowaniu
tajnym. Senat składa się ze 100 senatorów wybieranych w wyborach powszechnych i bezpośrednich, w
głosowaniu tajnym. Postanowienia konstytucyjne dość precyzyjnie ustalają przedstawicielski kształt Sejmu.
117. Kompetencje Sejmu i Senatu.
Kluczowym przepisem dotyczącym kompetencji Sejmu i Senatu, jest art. 95, określający podstawowe
funkcje obu organów. Stanowi on, że władzę ustawodawczą w RP sprawują Sejm i Senat, dodając ponadto,
iż jedynie Sejm sprawuje kontrolę nad działalnością Rady Ministrów w zakresie określonym przepisami
Konstytucji i ustaw.
Kompetencje te, w szczególności kontrolne kompetencje Sejmu, rozpatrywać należy biorąc pod uwagę
wyrażoną w art. 10 zasadę podziału władzy. Z zasady podziału władzy wynika również, iż Sejm nie ma
pozycji nadrzędnej w stosunku do pozostałych organów państwa, ustrój RP opiera się bowiem na podziale i
równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej. Z kompetencji Sejmu i
Senatu wynikają jego funkcje.
118. Funkcje parlamentu.
1) Funkcja ustawodawcza – polega na stanowieniu aktów prawnych o szczególnej mocy
prawnej, najwyższej w systemie prawa wewnętrznego. Funkcję tę parlament sprawuje na
zasadzie wyłączności. W ramach tej funkcji wyróżnić można tzw. funkcję ustrojodawczą
(stanowienie norm konstytucyjnych) oraz funkcję ustawodawczą sensu stricto (polegająca na
stanowieniu ustaw zwykłych).
2) Funkcja kontrolna – odnosi się ona przede wszystkim do rządu i systemu podporządkowanej
mu administracji. Podstawową treścią tej funkcji jest dokonywanie samodzielnych ustaleń
stanu faktycznego, dotyczących funkcjonowania rządu, ministrów i podległych im podmiotów
(prawo żądania informacji, czy obecności ministrów i innych przedstawicieli organów
rządowych na posiedzeniach Sejmu lub komisji). Ustalaniu faktów towarzyszy dokonywanie
ocen i formułowanie różnego rodzaju sugestii, do których adresaci powinni się
ustosunkowywać (prawo żądania wysłuchania). Sejmowi powierzono też pewne uprawnienia
związane z wprowadzaniem bądź utrzymywaniem stanów nadzwyczajnych. Tylko Sejm może
wydać postanowienie o stanie wojny (z wyj. sytuacji kiedy Sejm nie może się zebrać na
posiedzenie), i tylko Sejm decyduje o zawarciu pokoju (art. 116 K). Sejmowi musi zostać
przedłożone rozporządzenie Prezydenta o wprowadzeniu stanu wojennego lub stanu
wyjątkowego i ma on prawo uchylić takie rozporządzenie (art. 231 K). zgoda Sejmu jest też
potrzebna dla przedłużenia stanu wyjątkowego (art. 230 ust. 2) i stanu klęski żywiołowej (art.
232) ponad konstytucyjnie wyznaczone minimum.
3) Funkcja kreacyjna – polega na bezpośrednim powoływaniu i odwoływaniu innych organów
państwa, bądź osób wchodzących w skład tych organów, zwłaszcza na egzekwowaniu ich
odpowiedzialności, bądź na innych formach wpływu na skład personalny tych organów.
Przykłady:
- 39 -
Zgromadzenie Narodowe może uznać trwałą niezdolność Prezydenta do sprawowania
urzędu ze względu na stan zdrowia (art. 131 ust. 2 pkt 4) lub też może postawić Prezydenta w
stan oskarżenia przed TS (art. 145),
Sejm bierze udział w powoływaniu RM; Sejm może też wyrazić wotum nieufności dla
rządu (art. 158),
Sejm powołuje wszystkich członków TK (art. 194 ust. 1),
Sejm wybiera wszystkich członków TS, z wyjątkiem Prezesa, którym jest z urzędu
Pierwszy Prezes SN,
Sejm za zgodą Senatu wybiera prezesa NIK (art. 205 ust. 1),
Sejm za zgodą Senatu wybiera RPO (art. 209 ust. 1),
Sejm za zgoda Senatu wybiera Rzecznika Praw Dziecka,
Sejm powołuje 4 członków KRRiT, Senat 2 członków, a Prezydent 3 (art. 214 ust. 1),
Sejm powołuje prezesa NBP; Sejm i Senat powołują po 1/3 składu Rady Polityki
Pieniężnej,
Sejm powołuje 4 członków KRS, a Senat 2 członków.
119. Struktura parlamentów.
W przeważającej części większych państw współczesnego świata parlament ma strukturę złożoną – z
reguły składa się z dwóch izb: w USA Kongres składa się z Izby Reprezentantów i Senatu, w Wielkiej
Brytanii występuje Izba Gmin i Izba Lordów, we Francji – Zgromadzenie Ludowe i Senat, we Włoszech
Izba Deputowanych i Senat, w Rosji – Duma Państwowa i Rada Federacji, a w Polsce od 1989 r. mamy
Sejm i Senat.
Powszechność dwuizbowości nie ma jednak charakteru absolutnego – w niektórych rozwiniętych
demokracjach współczesnych występują parlamenty jednoizbowe (np. Dania, Islandia, Szwecja, Izrael, czy
Nowa Zelandia). Również nie wszystkie państwa postkomunistyczne przyjęły zasadę dwuizbowości (np.
Ukraina, Węgry, Bułgaria).
Niekiedy występują też rozwiązania pośrednie, np. norweski Storting jest wybierany jako jedna izba, ale
wykonuje większość kompetencji, dzieląc się na dwie izby, a także rozwiązania tak osobliwe, jak
pięcioizbowy parlament federalny w Jugosławii w latach 1963-1974.
120. Zasada dwuizbowości pełnej i niepełnej.
Dwuizbowość pełna – występuje wtedy, gdy obie izby parlamentu są równoprawne.
Dwuizbowość niepełna – występuje, gdy jedna z izb parlamentu jest izbą ważniejszą, ma więcej
kompetencji. Konstytucja z 1997 roku nie przyjęła zasady równouprawnienia izb, nigdy zresztą w polskiej
tradycji konstytucyjnej takie równouprawnienie nie występowało. Pozycja izby silniejszej jest przyznana
Sejmowi. Widać to już w ogólnej charakterystyce dokonanej w art. 95 z której wynika, że władza
ustawodawcza jest powierzona wspólnie Sejmowi i Senatowi, ale sprawowanie kontroli nad działalnością
Rządu jest wyłączną domeną Sejmu. Kompetencje Senatu w zasadzie ograniczają się do udziału w
ustawodawstwie oraz w powoływaniu niektórych organów (np. Prezesa NIK). Także byt Senatu jest
uzależniony od losów Sejmu (rozwiązanie Sejmu powoduje także rozwiązanie Senatu).
121. Charakter prawny regulaminu parlamentarnego.
Regulaminy izb są właściwe do unormowania:
 ich organizacji wewnętrznej,
 porządku prac,
 trybu powoływania i działalności ich organów,
 sposobu wykonywania konstytucyjnych i ustawowych obowiązków organów państwowych wobec
danej izby.
Charakter prawny regulaminów izb jest od dawna przedmiotem sporów w doktrynie. Regulaminy te
uchwalane są w formie uchwał danej izby, a nie w formie ustaw. Ma to istotne znaczenie z punktu widzenia
autonomii izb, bo uchwały podejmuje każda izba samodzielnie, bez konieczności współdziałania z
jakimikolwiek innymi podmiotami, a legalność regulaminu podlega tylko kontroli TK. Skoro art. 112
określa, jakie materie mają się znaleźć w regulaminach, to należy to rozumieć jako ograniczenie zakresu
ustawy. Materie te są niejako „zarezerwowane” do unormowania w regulaminach, a tym samym nie wolno
ich normować ustawowo. Tak wyraźne odróżnienie regulaminu od ustawy pociąga jednak za sobą dalsze
konsekwencje i sytuuje regulamin na niższym szczeblu hierarchii źródeł prawa. Nie można traktować
- 40 -
regulaminów parlamentarnych jako źródeł prawa powszechnie obowiązującego (art. 87 K). w chwili
obecnej obowiązują:
- uchwała Sejmu z dnia 30 lipca 1992 r. – regulamin Sejmu RP z licznymi zmianami,
- uchwała Senatu z dnia 23 listopada 1990 r. – regulamin Senatu z licznymi zmianami,
- uchwała Zgromadzenia Narodowego z dnia 6 grudnia 2000 – regulamin Zgromadzenia Narodowego
zwołanego w celu złożenia przysięgi przez nowo wybranego Prezydenta RP.
122. Kluby, koła i zespoły poselskie.
Do istotnych uprawnień w izbie należy prawo zrzeszania się w koła, kluby i zespoły poselskie.
Uprawnienie to jest przywilejem, a nie obowiązkiem parlamentarzysty. Zasady tworzenia klubów, kół i
zespołów parlamentarnych są określone w Regulaminie Sejmu lub Senatu.
Podstawą tworzenia klubów jest przynależność polityczna członków. Każdy poseł i senator może być
członkiem tylko jednego klubu lub koła. Nie dotyczy to możliwości członkostwa w zespołach poselskich
lub senatorskich, które zrzeszają swych członków na innej niż polityczna podstawie. Zgodnie z
Regulaminem Sejmu władze klubów, kół lub zespołów poselskich podają do wiadomości Prezydium Sejmu
ich składy osobowe oraz wiążące członków tych klubów, kół lub zespołów regulaminy (statuty)
wewnętrzne. Odnośnie do klubów senackich podobne uprawnienia posiada Prezydium Senatu. Klub w
Sejmie może tworzyć 15 posłów, koło zaś – minimum trzech. W Senacie klub tworzyć może siedmiu, koło
zaś – co najmniej 3 senatorów.
Liczebność kół i klubów parlamentarnych wpływa na zakres przyznanych tym instytucjom uprawnień
w izbie. W Sejmie uprawnienia do zasiadania w Konwencie Seniorów posiadają wyłącznie kluby oraz koła,
które łącznie osiągają liczbę 15 posłów. W Senacie kluby lub koła, które zrzeszają mniej senatorów, mogą
delegować wspólnego przedstawiciela do tego organu.
Działalność klubów parlamentarnych w istotny sposób wpływa na pracę całej izby. Np. Marszałek na
wniosek klubu może zarządzić przerwę w obradach, potrzebną do konsultacji międzyklubowej.
Funkcjonowanie klubów poselskich ma również znaczenie dla wyboru organów wewnętrznych izby. Są one
powoływane proporcjonalnie do liczebności poszczególnych klubów w izbie. Przynależność do klubu ma
także istotny wpływ na wykonywanie mandatu parlamentarnego. Wewnętrzne regulaminy klubów dość
powszechnie przyjmują bowiem chociażby instytucję dyscypliny głosowania.
Do obsługi swej działalności kluby i koła na określony czas mogą tworzyć biura, w których mogą
zatrudniać pracowników, nie dłuższy niż czas trwania kadencji. Zgodnie z obowiązującą obecnie ustawą
kluby i koła otrzymują zryczałtowane środki na pokrycie kosztów związanych z ich działalnością oraz
związanych z ich działalnością biur, w wysokości i na zasadach określonych w uchwałach Prezydium Sejmu
i Prezydium Senatu.
123. Organy Sejmu i Senatu oraz ich kompetencje.
Powszechnie odróżnia się organy kierownicze oraz organy pomocnicze Sejmu czy Senatu. Do
pierwszych zalicza się Marszałka Sejmu (Senatu) oraz Prezydium Sejmu (Senatu), a także Konwent
Seniorów. Do drugich zalicza się komisje sejmowe (senackie), a w ramach izby powołuje się też
sekretarzy Sejmu (Senatu), ale nie mają już oni pozycji samodzielnego organu. Organy izb mogą się składać
wyłącznie z posłów (senatorów), a ich skład personalny musi być ukształtowany bezpośrednio przez Sejm
(Senat). Od tak rozumianych organów Sejmu (Senatu) należy odróżnić aparat urzędniczy, zorganizowany w
Kancelarię Sejmu (Senatu), który wypełnia zadania organizacyjno-techniczne i doradcze związane z
działalnością Sejmu (Senatu) i ich organów.
 Marszałek Sejmu:
Jest on wybierany przez Sejm z grona posłów (art. 110 ust. 2 K), a wybór ten jest dokonywany na
pierwszym posiedzeniu nowego Sejmu. Kandydatury może składać grupa co najmniej 15 posłów, a wyboru
dokonuje się bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów.
Stanowisko Marszałka przypada ugrupowaniu wchodzącemu w skład koalicyjnej większości. Mimo owego
politycznego rodowodu Marszałek powinien zajmować stanowisko neutralnego arbitra i organizatora prac
parlamentarnych. Zwyczajowo przyjmuje się, że Marszałek i wicemarszałkowie są powoływani na okres
całej kadencji izby. Marszałek Sejmu jest jednoosobowym organem kierowniczym izby. W tym charakterze
przysługuje mu szereg kompetencji, które można ująć w następujące kategorie:
- reprezentowanie Sejmu,
- prowadzenie spraw z zakresu stosunków Sejmu z instytucjami oraz innymi organami UE,
- zwoływanie posiedzeń Sejmu i ustalanie porządku dziennego posiedzenia oraz
przewodniczenie obradom Sejmu,
- 41 -
-
kierowanie pracami Prezydium Sejmu, przewodniczenie posiedzeniom Prezydium Sejmu i
Konwentu Seniorów,
- czuwanie nad tokiem i terminowością prac Sejmu, a w szczególności nadawanie biegu
inicjatywom ustawodawczym i uchwałodawczym oraz wnioskom innych organów państwa,
- udzielanie posłom niezbędnej pomocy w ich pracy, m.in. czuwanie nad wykonywaniem przez
organy administracji rządowej i samorządowej ich obowiązków wobec posłów,
- administrowanie Sejmem tj. sprawowanie pieczy nad spokojem i porządkiem na całym
obszarze należącym do Sejmu, powoływanie i odwoływanie Szefa Kancelarii Sejmu,
wydawanie zarządzeń porządkowych,
Obok kompetencji związanych z funkcjonowaniem Sejmu, Marszałkowi przysługują inne zewnętrzne
zadania konstytucyjne, których suma sytuuje go jako druga osobę w Państwie. Marszałek Sejmu:
jest przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego (art. 114 ust. 1 K),
sprawuje zastępstwo Prezydenta RP, gdy ten nie jest w stanie sprawować
urzędu lub w razie opróżnienia urzędu prezydenta (art. 131 K),
zarządza wybory prezydenckie (art. 128 ust. 2 K).
 Wicemarszałkowie Sejmu:
Są oni wybierani w takim samym trybie jak Marszałek Sejmu. Regulamin nie określa ich liczby,
każdorazowo decyduje o tym Sejm przy dokonywaniu wyboru. Są oni członkami Prezydium Sejmu i
Konwentu Seniorów oraz zastępcami Marszałka w zakresie jego wewnątrzsejmowych zadań. W
odniesieniu, natomiast, do kompetencji zewnętrznych Marszałka Sejmu jego zastępstwo przypada na ogół
Marszałkowi Senatu.
 Prezydium Sejmu:
Utraciło ono w nowej konstytucji status organu konstytucyjnego, a jedyną podstawa jego istnienia stał
się regulamin Sejmu. Prezydium składa się z Marszałka i wicemarszałków. Jest ono organem
funkcjonującym w sposób ciągły przez okres całej kadencji, nie ma prawnej możliwości odwołania
Prezydium jako takiego. Szczegółowe zadania Prezydium można ująć w takie kategorie:
- związane z organizacją prac Sejmu, tj. ustalanie planu prac Sejmu, ustalanie terminów
odbywania posiedzeń Sejmu itp.,
- związane z pracami organów Sejmu, a zwłaszcza organizowanie współpracy między
komisjami sejmowymi i koordynowanie ich działań,
- związane z tokiem prac sejmowych, m.in. opiniowanie zgodności z prawem projektów
uchwał bądź ustaw (art. 34 ust. 8 rSej),
- związane z sytuacją prawna posłów m.in. stosowanie kar z tytułu odpowiedzialności
regulaminowej, decydowanie w sprawach diet i ryczałtów poselskich,
- związane z regulaminem Sejmu, tj. dokonywanie jego wykładni i inicjowanie zmian,
określanie zasad doradztwa naukowego na rzecz Sejmu i korzystania z pomocy
ekspertów.
 Konwent Seniorów:
Jest to organ zapewniający współdziałanie klubów w sprawach związanych z działalnością i tokiem
prac sejmowych (organ polityczny w ramach którego zapadają najważniejsze ustalenia dot. funkcjonowania
Sejmu). Jego skład obejmuje: Marszałka, wicemarszałków Sejmu, przewodniczących lub
wiceprzewodniczących klubów poselskich, przedstawicieli porozumień liczących co najmniej 15 posłów,
przedstawicieli kół parlamentarnych, które w dniu rozpoczęcia kadencji Sejmu reprezentowały osobną listę
wyborczą.
Konwent wydaje opinie dot. m.in. projektów porządku dziennego i terminów posiedzeń Sejmu, trybu
dyskusji nad poszczególnymi punktami porządku dziennego itd. w rzeczywistości Konwent odgrywa
poważną rolę, a jego propozycje i opinie nabierają charakteru wiążących dyrektyw politycznych.
 organizacja wewnętrzna Senatu:
Jest ona ujęta w analogiczny sposób. Z mocy art. 124 K do Senatu stosuje się bowiem odpowiednio art.
110 tejże Konstytucji, także w Senacie muszą więc istnieć Marszałek, wicemarszałkowie i komisje. Senat
utrzymał też instytucję Prezydium Senatu oraz Konwentu Seniorów (na poziomie regulaminowym).
Różnice:
- art. 6 regulaminu Senatu określa liczbę wicemarszałków (3),
- odmienna struktura komisji stałych (jest ich 14, w tym dwie o charakterze
funkcjonalnym),
- brak możliwości powołania w Senacie komisji śledczej.
- 42 -
124. Organizacja i podział komisji parlamentarnych.
Art. 110 ust. 3 Konstytucji rozróżnia komisje stałe i komisje nadzwyczajne.
- Komisje stałe – ich utworzenie przewiduje regulamin Sejmu; tym samym Sejm ma
obowiązek je utworzyć, istnieją one przez okres całej kadencji. Art. 18 ust. 1 regulaminu
przewiduje obecnie utworzenie 25 komisji stałych, posługując się dwoma kryteriami dla
określenia zakresu ich działania. Pierwsze kryterium ma charakter resortowy: podział
zadań między poszczególne komisje następuje w oparciu o kryterium przedmiotowe
(istnieje 20 takich komisji, m.in.: Komisja Obrony Narodowej, Komisja ds. Unii
Europejskiej, Komisja ds. Służb Specjalnych). Drugie kryterium ma charakter
funkcjonalny: zakres działania komisji wiąże się z realizowanymi przez Sejm jego
poszczególnymi funkcjami czy kompetencjami (Komisja Ustawodawcza, Komisja
Odpowiedzialności Konstytucyjnej, Komisja Etyki Poselskiej).
- Komisje nadzwyczajne – komisje tworzone przez Sejm doraźnie, dla zajęcia się
określoną sprawą lub sprawami. Sejm określa cel, zasady i tryb działania komisji
nadzwyczajnych; zasadą jest, że komisja nadzwyczajna zostaje rozwiązana po wykonaniu
swojej misji (np. komisja nadzwyczajna do spraw zmian w kodyfikacjach lub senacka
Komisja Nadzwyczajna Legislacji Europejskiej w IV kadencji).
- Komisje śledcze – powoływane do zbadania określonej sprawy (art. 111 K).
Komisje sejmowe mogą być tworzone tylko w ramach kompetencji wykonywanych przez Sejm.
Komisje sejmowe mogą składać się wyłącznie z posłów. Skład osobowy poszczególnych komisji jest
wybierany przez Sejm, na wniosek Prezydium Sejmu, po zasięgnięciu opinii Konwentu Seniorów, możliwe
też jest w każdym czasie dokonanie zmian w składzie komisji. W praktyce skład osobowy komisji ustalany
jest w oparciu o klucz polityczny – zasadą jest reprezentacja wszystkich klubów poselskich.
Pracami komisji kieruje jej prezydium, wybierane przez samą komisję. W pracach komisji uczestniczą
w sposób stały eksperci wybrani zarówno spośród pracowników Kancelarii Sejmu, jak i z zewnątrz.
Komisje sejmowe obradują na posiedzeniach.
Generalny schemat struktury organów Senatu (w tym także komisji) pokrywa się ze schematem
sejmowym. Różnica polega na tym, że Senat nie ma możliwości utworzenia komisji śledczej, co wynika z
pozostawienia funkcji kontrolnej poza zakresem działania Senatu. Odmienna jest także struktura komisji
stałych oraz ich zadania.
125. Zadania komisji parlamentarnych.
Komisje sejmowe są wyspecjalizowanymi organami wewnętrznymi Sejmu (Senatu), zajmującymi się
rozpatrywaniem, opiniowaniem i przygotowywaniem spraw stanowiących przedmiot obrad Sejmu (Senatu),
a w szczególności wyrażaniem opinii o sprawach przekazanych pod ich obrady przez Sejm (Senat), jego
Marszałka lub jego Prezydium (art. 17 rSej).
Działania komisji przybierają różny charakter, w zależności od tego, z jaką funkcją Sejmu (Senatu) są
one związane. Jeśli chodzi o:
 funkcje ustawodawczą – komisje pełnią rolę organów przygotowujących rozstrzygnięcia, które
zapadną na posiedzeniu plenarnym Sejmu (Senatu), formułują sprawozdania, wnioski i opinie, a
więc występują w charakterze organów pomocniczych;
 funkcję powoływania innych organów państwowych – komisje formułują także oceny i opinie, ale
z uwagi na ich polityczny wymiar, podejmowanie decyzji należy raczej do klubów poselskich
(senatorskich);
 funkcję kontrolną Sejmu (Senatu nie dotyczy) – większość działań komisji jest adresowana na
zewnątrz i nie przekłada się na późniejsze akty czy rozstrzygnięcia Sejmu.
126. Kadencja, sesja, posiedzenie parlamentu.
Kadencja – okres na jaki wyborcy udzielają organowi wybieralnemu pełnomocnictw, i w jakim
realizuje on swe zadania funkcjonując w chwilowym składzie pochodzącym z jednych wyborów.
Kadencyjność jest koniecznym elementem przedstawicielskiego charakteru Sejmu (Senatu). We
współczesnym prawie parlamentarnym kadencja ciał przedstawicielskich wynosi zwykle 4 lub 5 lat.
Kadencja Senatu – w myśl art. 98 ust. 1, 3 i 4 K – jest podporządkowana kadencji Sejmu, a jeżeli kadencja
Sejmu zostanie skrócona, skrócona zostaje jednocześnie kadencja Senatu. Dlatego też wybory do obu izb są
zawsze przeprowadzane równocześnie. Zgodnie z art. 98 ust. 1 K Sejm i Senat są wybierane na czteroletnie
kadencje. Kadencja Sejmu rozpoczyna się z dniem zebrania się Sejmu na pierwsze posiedzenie. W tym
- 43 -
samym dniu rozpoczyna się kadencja Senatu, nawet jeżeli jego pierwsze posiedzenie odbędzie się później.
Kadencja Sejmu (a więc i Senatu) kończy się w dniu poprzedzającym dzień zebrania się Sejmu następnej
kadencji. Przedłużenie kadencji nie jest w zasadzie możliwe na gruncie obowiązującej Konstytucji –
jedyny wyjątek może zaistnieć w razie wprowadzenia jednego ze stanów nadzwyczajnych (art. 228 ust. 7).
Skrócenie kadencji Sejmu może nastąpić w wyniku samorozwiązania się (art. 98 ust. 3), a także w wyniku
rozwiązania go przez Prezydenta (art. 98 ust. 4).
Posiedzenie Sejmu (Senatu) - plenarne zebranie ogółu posłów odbywające się w terminach ustalonych
przez Prezydium Sejmu lub uchwałę Sejmu. Sejm i Senat obradują na posiedzeniach, są to zebrania posłów
pod przewodnictwem Marszałka. Ich celem jest rozpatrzenie spraw będących przedmiotem porządku obrad i
objętych jednym porządkiem dziennym. Ustala go Marszałek po wysłuchaniu opinii Konwentu Seniorów.
W razie niewyczerpania porządku dziennego jednego dnia posiedzenie może zostać przełożone na następny
dzień. Posiedzenia są jawne, ale na wniosek Prezydium lub 30 posłów można je utajnić.
Sesja – (łac. Sessio = siedzenie) to posiedzenie poświęcone określonej sprawie; narada; obrady; sesja
sejmowa to okres, w którym odbywają się posiedzenia plenarne sejmu; to czas obejmujący cykl posiedzeń,
obrad
127. Tryb pracy Sejmu i Senatu.
Tryb pracy parlamentu odpowiada współcześnie jednej z dwóch zasad:
1) zasada sesyjności – polega na tym, że w ramach kadencji parlamentu wyodrębnia się krótsze
(z reguły kilkumiesięczne) odcinki czasowe (tzw. sesje), w ramach których izby mogą się
zbierać na posiedzenia plenarne. Natomiast w okresie międzysesyjnym nie ma możliwości
zwoływania izby, chyba że zostanie zwołana tzw. sesja nadzwyczajna. Współcześnie terminy
zwoływania sesji są zwykle regulowane przez prawo. W wielu krajach izba samodzielnie
decyduje o zamknięciu sesji. System sesyjny występuje obecnie w większości państw,
stosowany był też w Polsce do 1989 r.
2) zasada permanencji – polega na tym, że kadencja parlamentu ma – z punktu widzenia trybu
pracy jego izb – charakter jednolity, a tym samym nie istnieje podział na okresy sesji i okresy
międzysesyjne. W całym okresie kadencji przewodniczący izby lub jej prezydium może
zwoływać jego posiedzenia. Zasada permanencji została wprowadzona w Polsce nowelą
kwietniową z 1989 r., obecnie daje jej wyraz art. 109 K, który stanowi: Sejm i Senat obradują
na posiedzeniach.
Obowiązujący regulamin Sejmu stanowi w art. 173 ust. 1, że posiedzenia odbywają się w terminach
ustalonych przez Prezydium Sejmu (konieczne jest wówczas wysłuchanie opinii Konwentu Seniorów) lub
przez całą Izbę (wówczas na zakończenie poprzedniego posiedzenia Sejm postanawia o terminie
posiedzenia następnego). Natomiast samo zwoływanie posiedzeń należy do Marszałka. Obrady Sejmu i
Senaty toczą się według zasad określonych w ich regulaminach.
128. Głosowanie w parlamencie.
Głosowania są przeprowadzane po wyczerpaniu debaty. Zawsze są to głosowania jawne i zwykle
odbywają się przez podniesienie ręki, ale jednocześnie posłowie głosują za pomocą kart magnetycznych, co
pozwala na natychmiastowe ustalenie zarówno ogólnego wyniku, jak i sposobu głosowania poszczególnych
posłów. Zasadą jest, że Sejm podejmuje swoje uchwały zwykłą większością głosów przy obecności co
najmniej połowy ustawowej liczby posłów (quorum), czyli przynajmniej 230 posłów (art. 120 K). Pojęcie
zwykła większość oznacza, że dla podjęcia uchwały paść musi więcej głosów za niż przeciw, natomiast głosy
wstrzymujące się nie mają znaczenia. Niekiedy postanowienia Konstytucji lub regulaminu Sejmu wymagają
większości bezwzględnej – wówczas liczba głosów za musi być większa od sumy głosów przeciw oraz
wstrzymujących się. Niekiedy wymagana jest też większość kwalifikowana – wówczas liczba głosów za
musi osiągnąć pewien ułamek ogólnej liczby głosujących.
129. Prawo inicjatywy ustawodawczej i zgłaszania poprawek.
Inicjatywa ustawodawcza to prawo konstytucyjnie określonych podmiotów do wnoszenia projektów
ustaw do Sejmu, które skutkuje obowiązkiem rozpatrzenia przez Sejm wniesionych projektów w
szczególnej procedurze. Zawsze więc postępowanie legislacyjne rozpoczynać się musi w Sejmie.
Podmiotami prawa inicjatywy ustawodawczej są (art. 118 K):
a) posłowie – komisje sejmowe lub grupy co najmniej 15 posłów,
- 44 -
b) Senat – konieczna jest uchwała całej izby, zaś grupy senatorów nie mają tego prawa,
c) Prezydent,
d) Rada Ministrów,
e) grupa co najmniej 100 000 obywateli.
Niedopuszczalne jest natomiast wniesienie projektu w sprawach, w których Konstytucja zastrzega
wyłączność inicjatywy innym podmiotom. Podmiotowe ograniczenia prawa inicjatywy ustawodawczej
występują w odniesieniu do:
1) projektu ustawy budżetowej oraz projektów ustaw bezpośrednio wyznaczających sytuację finansów
państwowych – inicjatywę ma tu tylko RM (art. 221 K),
2) projektu ustawy o zmianie Konstytucji – inicjatywa przysługuje grupie obejmującej co najmniej 1/5
ustawowej liczby posłów, Senatowi i Prezydentowi.
Projekt ustawy musi być zaopatrzony w uzasadnienie, które m.in. przedstawia skutki finansowe
wykonania ustawy (art. 118 ust. 3 K). Zgodnie z art. 34 ust. 2 rSej musi także zawierać: potrzebę i cel
wydania ustawy, stan rzeczy w dziedzinie, która ma być unormowana, różnice między dotychczasowym a
projektowanym stanem prawnym, przewidywane skutki społeczne, gospodarcze i prawne, założenia
podstawowych aktów wykonawczych, wskazanie źródeł finansowania, oświadczenie o zgodności projektu
ustawy z prawem Unii Europejskiej, że przedmiot regulacji nie jest objęty prawem UE. Projekty ustaw
składa się Marszałkowi Sejmu.
Prawo zgłaszania poprawek przysługuje każdemu posłowi , a także wnioskodawcy projektu i RM.
130. Proces legislacyjny w Sejmie.
Rozpatrzenie projektu ustawy przez Sejm odbywa się w trzech czytaniach (art. 119 ust. 1 K),
przedzielonych pracami komisji sejmowych. Termin czytanie oznacza prowadzenie debaty nad projektem i
podjęcie decyzji o jego dalszym losie.
I Czytanie:
Obejmuje ono: 1) uzasadnienie projektu przez wnioskodawcę, 2) pytania posłów i odpowiedzi
wnioskodawcy, 3) debatę nad ogólnymi zasadami projektu. Jeżeli przeprowadzane jest na posiedzeniu
Sejmu, to kończy się podjęciem uchwały o skierowaniu projektu do komisji lub o odrzuceniu go w całości.
Podkomisja, a potem komisja zamykają swe prace przyjęciem sprawozdania o projekcie, w którym mogą
zaproponować: przyjęcie projektu bez poprawek, przyjęcie projektu z poprawkami (nadanie mu formy
jednolitego tekstu) lub odrzucenie projektu. Komisja nie może samodzielnie odrzucić projektu, może jednak
– poza przedstawieniem Sejmowi wniosku o jego odrzucenie – zwrócić się do Marszałka Sejmu, by ten
zwrócił się do wnioskodawcy o ponowne opracowanie projektu.
II Czytanie:
Odbywa się po opracowaniu przez komisję sprawozdania. Zawsze przeprowadzane jest na posiedzeniu
Sejmu. Obejmuje ono: 1) przedstawienie sprawozdania o projekcie, 2) przeprowadzenie debaty oraz
zgłaszanie poprawek i wniosków.
III Czytanie:
Jeżeli projektu nie skierowano ponownie do komisji, to przeprowadza się je bezpośrednio po
zakończeniu drugiego czytania. Obejmuje ono przedstawienie stanowiska komisji lub posła sprawozdawcy
wobec zgłoszonych poprawek i wniosków oraz głosowanie. Najpierw poddaje się pod głosowanie wniosek
o odrzucenie projektu w całości (o ile wniosek taki został postawiony), następnie poprawki w kolejności ich
merytorycznego znaczenia, a wreszcie projekt w całości, w brzmieniu zaproponowanym przez komisję, ze
zmianami wynikającymi z wcześniej przyjętych poprawek.
Ustawę uchwaloną przez Sejm jego Marszałek przekazuje Senatowi (art. 121 ust. 1 K).
Jeżeli Senat zaproponował odrzucenie ustawy, bądź też uchwalił do ustawy poprawki, to ustawa
powraca do Sejmu, gdzie jest ponownie rozpatrywana. Uchwałę Senatu kieruje się do komisji, która
rozpatrywała projekt danej ustawy, i do której należy teraz rozważenie wniosków Senatu i przedstawienie
sejmowi sprawozdania. Sejm może odrzucić zarówno poszczególne poprawki Senatu, jak i wniosek o
odrzucenie ustawy. Taka uchwała Sejmu musi być jednak podjęta bezwzględną większością głosów w
obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów – jeżeli większości takiej zabraknie, to propozycję
Senatu uznaje się za przyjętą (art. 121 ust. 3 K). W takim przypadku postępowanie ustawodawcze zostaje
zamknięte (jeżeli Senat proponował odrzucenie ustawy) lub też ustawa nabiera brzmienia, jakie wynika z
poprawki Senatu, i w takim kształcie zostaje przedstawiona Prezydentowi.
- 45 -
131. Proces legislacyjny w Senacie.
Rozpatrzenie ustawy przez Senat jest koniecznym etapem postępowania ustawodawczego. Jednakże
tylko w odniesieniu do zmiany konstytucji oraz do ustawy ratyfikacyjnej, o której mowa w art. 90 K zawsze
konieczna jest zgoda Senatu na przyjęcie tekstu uchwalonego przez Sejm, we wszystkich pozostałych
przypadkach Sejm może odrzucić propozycje Senatu.
Dodatkowo prace Senatu są poddane ścisłym ramom czasowym: w odniesieniu do ustaw zwykłych
termin dla zajęcia stanowiska przez Senat wynosi 30 dni od przekazania mu ustawy uchwalonej przez Sejm;
nieco inne terminy odnoszą się do ustawy budżetowej (art. 223) i do ustaw pilnych (art. 123 ust. 3). Jeżeli w
tym terminie Senat nie podejmie żadnej uchwały, to ustawę uznaje się za przyjętą w brzmieniu uchwalonym
przez Sejm (art. 121 ust. 2), a Marszałek Sejmu przekazuje ją do podpisu Prezydentowi.
Procedura rozpatrywania:
1) Marszałek Senatu kieruje tekst ustawy do właściwej komisji senackiej.
2) Komisja powinna w terminie dwóch tygodni zaproponować sposób ustosunkowania się
Senatu do ustawy.
3) Następnie odbywa się posiedzenie Senatu, debata i głosowanie.
Senat może podjąć uchwałę o: przyjęciu ustawy bez poprawek, odrzuceniu ustawy (niedopuszczalne w
odniesieniu do ustawy budżetowej – art. 223 K), wprowadzeniu poprawek do tekstu ustawy.
Senat podejmuje swoją uchwałę zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy
ustawowej liczby senatorów. Uchwała jest przekazywana Marszałkowi Sejmu.
132. Promulgacja ustawy.
Po zakończeniu postępowania w Senacie (i ewentualnie – po raz drugi w Sejmie) Marszałek Sejmu
przedstawia uchwaloną ustawę do podpisu Prezydentowi. Podpisanie ustawy określa się mianem
promulgacji.
Art. 122 ust. 2 K przewiduje, że Prezydent podpisuje ustawę w terminie 21 dni od dnia jej
przedstawienia przez Marszałka Sejmu. Termin ten ulega skróceniu do 7 dni w odniesieniu do ustawy
budżetowej i ustawy o prowizorium budżetowym (art. 224 ust. 1) oraz w odniesieniu do ustaw, które zostały
uchwalone w trybie pilnym (art. 123 ust. 3).
Podpisanie ustawy jest obowiązkiem Prezydenta. Dotyczy ono zawsze całej ustawy; poza sytuacją, o
której mowa w art. 122 ust. 4 zd. 2. Prezydent może skorzystać z przysługujących mu procedur
zakwestionowania ustawy (weto ustawodawcze – zawieszające, albo skierowanie ustawy do TK).
Obowiązek podpisania ustawy nabiera charakteru bezwzględnego z upływem wspomnianego wyżej terminu
– powstrzymanie się wówczas od podpisania ustawy stanowiłoby delikt konstytucyjny, za który Prezydent
mógłby zostać pociągnięty do odpowiedzialności przed TS.
Prawnym skutkiem podpisania ustawy jest powstanie obowiązku zarządzenia jej ogłoszenia. Ogłoszenia
ustawy dokonuje Prezes Rady Ministrów i dopiero wtedy możliwe staje się jej wejście w życie.
133. Przepisy „pożarowe” w procesie legislacyjnym.
Jeżeli projekt ustawy zostanie uznany za pilny (art. 123 K), procedura ustawodawcza może ulec
przyspieszeniu. Istota trybu pilnego jest uprzywilejowanie danego projektu ustawy, polegające na
priorytetowym traktowaniu go w porównaniu z innymi projektami, a także na znacznym przyspieszeniu
całego trybu ustawodawczego.
Art. 123 ust. 1 K dopuszcza nadanie pilnego charakteru tylko projektom ustaw wniesionym przez RM, a
decyzję w tej sprawie pozostawia samemu rządowi – Sejm nie ma możliwości sprzeciwienia się takiej
decyzji. Pewne projekty, ze względu na wagę materii, nie mogą być jednak poddane trybowi pilnemu.
Odnosi się to do:
 ustaw podatkowych,
 ustaw dot. prawa wyborczego,
 ustaw regulujących ustrój i właściwość władz publicznych,
 kodeksów.
Pilność projektu oznacza obowiązek Sejmu do jego rozpatrzenia w możliwie krótkim terminie, ale sama
Konstytucja żadnego takiego terminu nie ustanawia, a tylko nakazuje, by odrębność postępowania z
projektami pilnymi określono w regulaminie Sejmu. Regulamin zaś ustala w szczególności, że komisja
rozpatrująca projekt pilny powinna zakończyć prace w terminie nie dłuższym niż 30 dni – w praktyce
poszanowanie pilności projektu zależy całkowicie od uznania Sejmu.
- 46 -
Natomiast Konstytucja (art. 123 ust. 3) skraca terminy, w jakich ustawa uchwalona w trybie pilnym
musi zostać rozpatrzona przez Senat (14 dni) i podpisana przez Prezydenta (7 dni). Terminy te mają
charakter zawity, bo wraz z ich upływem powstaje domniemanie, że Senat przyjął ustawę, a Prezydent traci
możliwość skierowania ustawy do TK lub skorzystania z prawa weta.
134. Rodzaje uchwał sejmowych.
Regulamin Sejmu przewiduje następujące rodzaje uchwał:
a) rezolucje – zawierają wezwanie określonego organu państwowego do podjęcia wskazanego w
rezolucji jednorazowego zachowania się,
b) deklaracje – zawierają zobowiązanie do określonego zachowania się,
c) apele – zawierają wezwanie do określonego zachowania się, podjęcia inicjatywy lub zadania,
d) oświadczenia – zawierają stanowisko w określonej sprawie.
135. Interpelacje poselskie.
Interpelacje są to indywidualne wystąpienia poselskie, zawierające pytania na tle określonego stanu
faktycznego. Składane one są w sprawach o zasadniczym charakterze i odnoszących się do problemów
związanych z polityką państwa (art. 192 ust. 1 rSej). Interpelacja składana jest na piśmie i – poprzez
Marszałka Sejmu – przekazywana członkowi Rządu, który jest jego adresatem. Odpowiedź musi zostać
udzielona w ciągu 21 dni, także na piśmie, a Sejm jest informowany przez Marszałka o jego treści. Dopiero
jeżeli interpelant uzna odpowiedź za niezadowalającą (lub nie otrzyma jej w terminie), może zwrócić się do
Marszałka Sejmu o wystąpienie do interpelowanego z żądaniem złożenia, w terminie 21 dni, dodatkowych
wyjaśnień na piśmie (art. 193 ust. 2). Nie przewiduje się przeprowadzania debaty nad odpowiedziami na
interpelacje na posiedzeniach Sejmu.
136. Zapytania poselskie.
Zapytania są składane w sprawach o charakterze jednostkowym, zawsze na piśmie. Odpowiedź jest
udzielana w terminie 21 dni, także na piśmie, a zapytujący nie ma możliwości spowodowania
przeprowadzenia nad tą odpowiedzią debaty sejmowej (art. 195 rSej).
137. Dezyderaty i opinie komisji parlamentarnych.
Dezyderat (art. 159 rSej) – jest to uchwała komisji, zawierająca postulaty w określonej sprawie,
kierowana do RM, poszczególnych jej członków, prezesa NIK, prezesa NBP oraz Głównego Inspektora
Pracy. Adresat nie ma prawnego obowiązku wykonania postulatów zawartych w dezyderacie, ale musi zająć
wobec nich stanowisko w terminie 30 dni. Odpowiedź jest rozpatrywana przez komisję, a w razie uznania
jej za niezadowalającą lub udzieloną po terminie komisja może ponowić dezyderat lub przedstawić Sejmowi
propozycje podjęcia odpowiedniej uchwały.
Opinia (art. 160 rSej) – zawiera stanowisko komisji w określonej sprawie. Kierować ją można do
wszystkich centralnych organów i instytucji w systemie administracji rządowej; na żądanie komisji adresat
musi zająć stanowisko w terminie 30 dni.
138. Instytucja absolutorium dla rządu – uchwalanie i kontrola wykonania ustawy budżetowej.
Szczególna postać procedura ustawodawcza przybiera w odniesieniu do ustawy budżetowej. Treścią tej
ustawy jest ustalenie dochodów i wydatków państwa na okres roku budżetowego (w Polsce rok budżetowy
pokrywa się z rokiem kalendarzowym). Budżet jest uchwalany w formie ustawy (art. 219 ust. 1 K).
Procedura jego uchwalania ujęta jest w schemat ogólnej procedury ustawodawczej, jednak występują tu
liczne odrębności.
Jeśli chodzi o inicjatywę ustawodawczą, to należy ona wyłącznie do RM (art. 221) i jest ujęta jako
obowiązek rządu: projekt ustawy budżetowej powinien być przedłożony Sejmowi najpóźniej na 3 miesiące
przed rozpoczęciem roku budżetowego, tzn. przed dniem 1 października, chyba że istnieje wyjątkowy
przypadek (np. wybory parlamentarne jesienią 1997). Jeżeli nie uda się na czas przygotować projektu
ustawy budżetowej na okres całego roku, to rząd ma obowiązek wnieść projekt ustawy o prowizorium
budżetowym, a więc aktu tymczasowo regulującego gospodarkę finansową państwa na krótszy okres czasu
(art. 219 ust. 3).
W stosunku do ustawy budżetowej nie ma możliwości zastosowania trybu pilnego. Pierwsze czytanie
musi się odbyć na posiedzeniu Sejmu, następnie projekt kierowany jest w całości do Komisji Finansów
- 47 -
Publicznych. Senat ma obowiązek rozpatrzyć projekt tej ustawy w czasie nie dłuższym niż 20 dni, a
Prezydent ma 7 dni na jej podpisanie i nie może przeciwko niej skierować weta ustawodawczego (art. 224
ust.1).
Wykonanie ustawy budżetowej jest corocznie poddane specjalnemu postępowaniu kontrolnemu w
Sejmie. Rada Ministrów ma obowiązek przedłożyć Sejmowi w terminie 5 miesięcy od zakończenia roku
budżetowego sprawozdanie z wykonania ustawy budżetowej wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa.
Sejm powinien rozpatrzyć sprawozdanie w terminie 90 dni – następuje to w trybie analogicznym do trybu
prac nad projektem ustawy budżetowej. Wraz ze sprawozdaniem rządu do Sejmu wpływają też dwa
dokumenty NIK: analiza wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej oraz opinia w
przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów. Na tej podstawie i w oparciu o stanowisko Komisji
Finansów Publicznych Sejm podejmuje uchwałę w przedmiocie absolutorium dla rządu (art. 226 ust. 2).
Absolutorium jest to pozytywne skwitowanie wykonania przez RM ustawy budżetowej w minionym roku
budżetowym.
139. Procedura uchwalania votum nieufności.
Wniosek w sprawie wotum nieufności może zostać złożony tylko przez grupę posłów liczącą co
najmniej 46 sygnatariuszy. Wniosek nie musi być umotywowany, ale zawsze musi zawierać nazwisko
kandydata na nowego premiera. Pomiędzy zgłoszeniem wniosku a poddaniem go pod głosowanie musi
upłynąć co najmniej 7 dni. Wniosku nie można wycofać. Możliwe jest jednak zgłoszenie kilku wniosków o
wotum nieufności. Są one wówczas debatowane łącznie, a poddane pod głosowanie w kolejności
zgłoszenia. Przyjęcie jednego z nich powoduje uznanie pozostałych za załatwione.
Dla przyjęcia wniosku jest konieczne, by głosowała za nim większość ustawowej liczby posłów (czyli
co najmniej 231), niezależnie od tego, ilu posłów bierze udział w głosowaniu.
Jeżeli wniosek nie uzyska wymaganej większości, uznaje się go za odrzucony. Rodzi to zakaz
postawienia ponownego wniosku o wyrażenie wotum nieufności przez okres 3 miesięcy, liczony od dnia
postawienia pierwszego wniosku. Jeżeli jednak nowy wniosek zostanie zgłoszony przez grupę co najmniej
115 posłów, ograniczenie to nie ma zastosowania.
Jeżeli wniosek uzyska wymaganą większość, to Prezes RM jest zobowiązany do złożenia dymisji, a
Prezydent musi tą dymisję przyjąć, powierzając rządowi dalsze pełnienie obowiązków. Kolejnym
obowiązkiem Prezydenta jest powołanie wybranego przez Sejm nowego Premiera i na jego wniosek –
pozostałych członków rządu oraz odebranie od nich przysięgi. Prezydentowi nie przysługuje możliwość
odmowy powołania Premiera i RM. Prezydent nie ma także możliwości rozwiązać Sejmu w razie wyrażenia
przezeń wotum nieufności rządowi.
140. Odpowiedzialność konstytucyjna a parlamentarna.
Odpowiedzialność parlamentarna (polityczna) to odpowiedzialność za polityczny kierunek
sprawowania urzędu i podejmowane akty oraz decyzje; odpowiedzialność tę ponosi rząd i jego członkowie.
Nie jest tu wymagane postawienie zarzutu naruszenia prawa, wystarczy negatywna ocena działalności i na
tej podstawie Sejm może zgłosić wotum nieufności i w tej procedurze zażądać dymisji rządu lub ministra.
Odpowiedzialność konstytucyjna to odpowiedzialność za naruszenie prawa (w Polsce za naruszenie
Konstytucji bądź ustawy), realizowana z inicjatywy parlamentu przez organ władzy sądowniczej (SN, TS,
TK). W Polsce odpowiedzialności tej podlegają: Prezydent, Marszałek Sejmu i Marszałek Senatu, którzy
tymczasowo wykonują obowiązki Prezydenta oraz członkowie RM za naruszenie Konstytucji, ustawy, bądź
za przestępstwo skarbowe popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem.
141. Charakter prawny Zgromadzenia Narodowego.
Zgromadzenie Narodowe jest to odrębny organ konstytucyjny o własnych kompetencjach, złożony z
obradujących wspólnie obu izb parlamentu.
Konstytucja stanowi jedynie, iż Sejm i Senat obradując wspólnie działają jako Zgromadzenie
Narodowe. Organizacja wewnętrzna i tryb funkcjonowania Zgromadzenia są ukształtowane w sposób
właściwy ciałom parlamentarnym. Art. 114 K przesądza jedynie dwie zasady: Zgromadzeniu przewodniczy
Marszałek Sejmu lub w jego zastępstwie Marszałek Senatu oraz, że formą działania Zgromadzenia są
wspólne obrady pełnego składu obu izb. Dalsze konkrety ustali regulamin Zgromadzenia (art. 114 ust. 2 K).
- 48 -
142. Kompetencje Zgromadzenia Narodowego.
Art. 114 ust. 1 stanowi, że Zgromadzenie Narodowe działa w przypadkach określonych w Konstytucji.
Określenie kompetencji Zgromadzenia opiera się więc o zasadę enumeracji. Konstytucja pozostawiła
Zgromadzeniu kompetencje związane jedynie z osobą Prezydenta RP, a mianowicie:
 przyjmowanie przysięgi od nowo wybranego prezydenta (art. 130),
 stwierdzanie trwałej niezdolności prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan
zdrowia (art. 131 ust. 2); nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy niezdolność do sprawowania
urzędu ma charakter przejściowy,
 stawianie prezydenta w stan oskarżenia przed TS (art. 145 ust. 2),
 wysłuchiwanie orędzia prezydenta (art. 140).
Zgromadzenie nie ma natomiast obecnie żadnych kompetencji związanych z procedurą zmiany
Konstytucji.
- 49 -
VIII. PREZYDENT
143. Charakter prawny i funkcje Prezydenta RP.
Ustrojową pozycję Prezydenta określa zasada podziału władz. Art. 10 ust. 2 wymienia urząd Prezydenta
jako jedno z dwóch podstawowych ogniw władzy wykonawczej. Konstytucja z 1997 r. utrzymała w Polsce
parlamentarny system rządów, a ustrojowa pozycja Prezydenta może być określona sześcioma
podstawowymi zasadami:
1) organizacja władzy wykonawczej oparta jest na zasadzie dualizmu, czyli odrębnego funkcjonowania
Prezydenta oraz rządu z Premierem na czele; domniemanie kompetencji w sprawach polityki państwa
działa jednak na rzecz RM,
2) Prezydent powinien pełnić funkcję arbitra w stosunkach między Sejmem, a rządem,
3) Prezydent jest wybierany przez Naród; z tego punktu widzenia urząd prezydenta można uznać za
jeden z organów, poprzez które Naród wykonuje swoją suwerenność (art. 4 ust. 2 K),
4) urząd prezydenta ma charakter kadencyjny i ograniczony w czasie - art. 127 ust. 2 ustala kadencję
Prezydenta na okres 5 lat i tylko raz dopuszcza możliwość ponownego wyboru,
5) Prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej wobec parlamentu, a podlega tylko
odpowiedzialności konstytucyjnej w razie naruszenia prawa (art. 145),
6) niezależność Prezydenta ulega poważnemu ograniczeniu wobec wymogu zaopatrywania jego aktów
urzędowych w rządową kontrasygnatę (art. 144),
7) zasada niepołączalności – w myśl art. 132 K Prezydent nie może piastować żadnego innego urzędu ani
pełnić żadnej funkcji publicznej, z wyjątkiem tych, które są związane ze sprawowanym urzędem.
Prezydent podlega szczególnej ochronie prawnej, bo za popełnione przestępstwa może być
pociągnięty do odpowiedzialności tylko przed TS. Wynagrodzenie prezydenta i jego uprawnienia
emerytalno - socjalne reguluje ustawa z 31 lipca 1981 r. o wynagrodzeniu osób zajmujących kierownicze
stanowiska państwowe oraz ustawa z 30 maja 1996 r. o uposażeniu byłego Prezydenta RP. Prezydent ma
obowiązek składania na ręce Pierwszego Prezesa SN oświadczeń o swoim stanie majątkowym oraz
ewentualnej działalności gospodarczej prowadzonej przez małżonka.
Zadania Prezydenta w najbardziej ogólnym wymiarze wyznacza art. 126 K. określa on Prezydenta jako:
najwyższego przedstawiciela RP, gwaranta ciągłości władzy państwowej, powierza mu misję czuwania nad
przestrzeganiem konstytucji i stania na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności
i niepodzielności jego terytorium. Są to najistotniejsze cele i wartości, których ochronie i realizacji
Prezydent powinien poświęcać szczególną uwagę. Art. 126 ust. 3 określa, iż Prezydent wykonuje powyższe
zadania w zakresie i na zasadach określonych w Konstytucji i ustawach.
144. Tryb wyboru Prezydenta RP.
Prezydent jest wybierany przez Naród (art. 127 ust. 1 K). wybory prezydenckie mają charakter
czteroprzymiotnikowy – art. 127 ust. 1 określa je jako powszechne, równe, bezpośrednie i nakazuje ich
przeprowadzenie w głosowaniu tajnym.
Organizację wyborów określa szczegółowo ustawa z 27 września 1990 r. o wyborze Prezydenta RP.
Zarządzenia wyborów dokonuje Marszałek Sejmu. Wybory (pierwsza tura) muszą się odbyć w dniu
przypadającym nie wcześniej niż na 100 dni i nie później niż na 75 dni przed upływem kadencji
urzędującego Prezydenta (art. 128. ust. 2 K). Jeżeli natomiast wybory zarządzane są w sytuacji
przedterminowego opróżnienia urzędu prezydenta, to zarządzenie musi nastąpić nie później niż 14 dni po
opróżnieniu urzędu, a wybory – nie później niż 60 dni po ich zarządzeniu.
Kandydować na urząd prezydenta może każdy obywatel posiadający pełnie praw wyborczych oraz –
najpóźniej w dniu wyborów – ukończone 35 lat. Nie mogą kandydować osoby, które już odbyły dwie
kadencje prezydenckie. Prawo zgłaszania kandydatów przysługuje grupie co najmniej 100 000 wyborców
mających czynne prawo wyborcze (art. 127 ust. 3).
Wybór dokonywany jest w oparciu o zasadę większości bezwzględnej – na Prezydenta zostaje wybrany
kandydat, który otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów takiej
większości nie uzyska, musi zostać przeprowadzona druga tura głosowania. Musi się ona odbyć
czternastego dnia po pierwszej turze. W drugiej turze pozostaje tylko dwóch kandydatów – wybranym
zostaje ten, który uzyska więcej głosów. Zasada jest pozostawienie dwóch kandydatów, którzy uzyskali
największą liczbę głosów w pierwszej turze. O ważności wyborów rozstrzyga SN (ma na to 30 dni).
- 50 -
Objęcie urzędu przez nowo wybranego Prezydenta następuje po złożeniu przysięgi przed
Zgromadzeniem Narodowym (art. 130), co powinno mieć miejsce ostatniego dnia przed upływem kadencji
poprzedniego Prezydenta.
145. Przyczyny utraty stanowiska przez Prezydenta RP.
Kadencja Prezydenta upływa w 5 lat po objęciu urzędu, licząc od dnia złożenia przysięgi, ale w
wypadkach wyjątkowych urząd prezydenta może wcześniej ulec opróżnieniu. W myśl art. 131 ust. 2 K
następuje to w razie:
a) śmierci Prezydenta,
b) zrzeczenia się urzędu,
c) trwałej niezdolności do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia, co stwierdza
Zgromadzenie Narodowe większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby członków
Zgromadzenia,
d) złożenie Prezydenta z urzędu orzeczeniem TS,
e) stwierdzenia nieważności wyboru Prezydenta lub z innych przyczyn nieobjęcia urzędu po
wyborze.
146. Procedura stawiania Prezydenta w stan oskarżenia.
Wstępny wniosek o postawienie prezydenta w stan oskarżenia może złożyć tylko grupa posłów i
senatorów licząca co najmniej 140 osób. Wniosek taki jest rozpatrywany przez Komisję
Odpowiedzialności Konstytucyjnej Sejmu, która następnie przedstawia Zgromadzeniu Narodowemu
stosowny wniosek. Dla postawienia prezydenta w stan oskarżenia konieczne jest podjęcie uchwały
Zgromadzenia Narodowego większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby członków (374 głosy).
Podjęcie takiej uchwały powoduje zawieszenie sprawowania urzędu przez Prezydenta, a więc jego
obowiązki przejmie Marszałek Sejmu. Jeżeli TS stwierdzi winę Prezydenta, to po przeprowadzonym
postępowaniu postanawia o złożeniu go z urzędu. W takim wypadku urząd prezydenta ulega opróżnieniu i
przeprowadza się nowe wybory.
147. Odpowiedzialność konstytucyjna Prezydenta RP.
Konstytucja z 1997 r. przyjmuje typowy model odpowiedzialności konstytucyjnej Prezydenta.
Ponoszona jest ona za czyny, którymi Prezydent w zakresie swojego urzędowania lub w związku z
zajmowanym urzędem, naruszył Konstytucję lub inną ustawę. Dla powstania tzw. deliktu konstytucyjnego
konieczne jest równoczesne spełnienie wszystkich wskazanych wyżej przesłanek.
Pociągnięcie Prezydenta do odpowiedzialności konstytucyjnej może nastąpić praktycznie jedynie w
razie poważnego kryzysu konstytucyjnego i pod warunkiem, że przeciwko Prezydentowi opowie się
kwalifikowana większość posłów i senatorów. Jest to scenariusz mało prawdopodobny, toteż znacznie
ważniejsze wydają się inne hamulce działalności Prezydenta: wymóg kontrasygnaty jego aktów oraz
krytyka mediów i opinie środowiska politycznego.
148. Akty prawne Prezydenta RP.
1) akty normatywne – akty zawierające normy prawne, wydawane przez Prezydenta, np.
rozporządzenia, o których mowa w art. 142 K,
2) inne akty prawne – akty, które rodzą wiążące skutki prawne po stronie swych adresatów; mogą
to być skutki materialno-prawne (np. wprowadzenie stanu wyjątkowego, podpisanie ustawy,
powołanie prezesa TK) lub proceduralne (np. wystąpienie z wnioskiem do TK),
3) pozostałe akty urzędowe – akty, które nie wywołują wiążących skutków prawnych po stronie
adresatów, ale dokonywane są w ramach wykonywania urzędu.
149. Instytucja kontrasygnaty.
Instytucja ta polega na uzależnieniu ważności aktów podejmowanych przez głowę państwa od ich
zaakceptowania przez Premiera lub odpowiedniego ministra. Jest to forma ograniczenia pozycji ustrojowej
głowy państwa i wymuszania, by obydwa segmenty władzy wykonawczej – prezydent i rząd – zajmowały
jednolite stanowisko. Rolą kontrasygnaty jest także przejęcie przez Premiera lub ministra, którzy złożyli
podpis na akcie głowy państwa, politycznej odpowiedzialności za ten akt przed parlamentem.
- 51 -
Konstytucja z 1997 r. objęła obowiązkiem uzyskania kontrasygnaty akty urzędowe prezydenta. Pojęcie
akty urzędowe odnosi się do wszystkich decyzji i działań podjętych przez Prezydenta w okresie
wykonywania jego urzędu. Kontrasygnaty zawsze udziela Premier (art. 144 ust. 2).
Wymóg uzyskania kontrasygnaty jest zasadą. Wyjątki od niej zostały wymienione w art. 144 ust. 3
(prerogatywy prezydenckie).Dotyczą one w szczególności:
 stosunków Prezydenta z parlamentem (pkt 1-8, np. zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu),
 spraw związanych z powoływaniem i odpowiedzialnością rządu oraz ministrów (pkt 11-15, np.
odwoływanie ministra, któremu Sejm wyraził wotum nieufności),
 powoływania innych organów państwowych (pkt 20-27, np. Pierwszego Prezesa SN, Prezesa i
Wiceprezesa TK, członków Rady Polityki Pieniężnej),
 tradycyjnych uprawnień głowy państwa (pkt 16-19, np. nadawanie orderów i odznaczeń,
powoływanie sędziów, stosowanie prawa łaski, nadawanie obywatelstwa polskiego).
150. Prezydenckie kompetencje związane z legislatywą.
Uprawnienia prezydenta wobec Parlamentu:
a) organizacyjne – zarządzanie wyborów, zwoływanie pierwszych posiedzeń izb,
b) inicjatywne – inicjatywa ustawodawcza, zarządzanie referendum (co wymaga zgody Senatu),
c) hamujące – weto ustawodawcze, kwestionowanie ustaw przed TK, w procedurze kontroli
prewencyjnej bądź następczej, a także w enumeratywnie wskazanych sytuacjach – rozwiązanie
Sejmu,
Prezydent ma też prawo do orędzia, czyli wystąpienia na forum Sejmu, Senatu, bądź Zgromadzenia
Narodowego, komunikującego izbom jego stanowisko w określonej kwestii.
Konstytucja przyznaje Prezydentowi bardzo skromne kompetencje prawodawcze. Prezydent nie ma
możliwości stanowienia aktów o mocy ustawy, chyba że w okresie stanu wojennego okaże się, iż Sejm nie
może się zebrać na posiedzenie. Wówczas Prezydent może wydawać rozporządzenia z mocą ustawy (art.
234). Wymaga to kontrasygnaty premiera, a po zebraniu się Sejmu rozporządzenia muszą zostać
zatwierdzone. We wszystkich innych sytuacjach Prezydent może wydawać tylko akty podustawowe:
rozporządzenia (ale tylko na podstawie szczególnego upoważnienia ustawy i w celu jej wykonania) oraz
zarządzenia.
151. Prezydenckie kompetencje związane z egzekutywą.
 Prezydentowi przysługują poważne kompetencje w procesie powoływania Rady Ministrów.
Dotyczą one: przyjmowania dymisji RM, desygnowania Premiera i powoływania nowego rządu; w
razie niepowodzenia trzech kolejnych procedur uzyskania sejmowego wotum zaufania dla nowego
rządu – rozwiązywania (skracania kadencji) Sejmu.
 Prezydent może się zwrócić do Sejmu z wnioskiem o pociągnięcie Premiera lub ministra do
odpowiedzialności konstytucyjnej, ale może to nastąpić tylko w razie złamania przez nich prawa.
 W sprawach szczególnej wagi Prezydent może zwołać posiedzenie RM pod swoim
przewodnictwem (tzw. Rada Gabinetowa).
 Można tutaj też zaliczyć moim zdaniem niektóre tradycyjne kompetencje głowy państwa
(nadawanie orderów i odznaczeń, obywatelstwa).
152. Prezydenckie kompetencje zewnętrzne i wojskowe.
Kompetencje związane ze stosunkami zagranicznymi (należą one do RM, tylko wyjątkowo do
Prezydenta):
 reprezentowanie państwa w stosunkach zewnętrznych – Prezydent jako głowa państwa
składa państwowe wizyty za granicą i przyjmuje w kraju delegacje najwyższego szczebla
z czym wiąże się prowadzenie rozmów i negocjacji, podpisywanie różnego rodzaju
deklaracji, komunikatów czy apeli,
 podejmowanie decyzji personalnych – Prezydent mianuje i odwołuje pełnomocnych
przedstawicieli RP w innych państwach oraz przy organizacjach międzynarodowych,
przyjmuje także listy uwierzytelniające i akredytujące przedstawicieli dyplomatycznych
innych państw i organizacji międzynarodowych; akty powołania i odwołania wymagają
kontrasygnaty,
 ratyfikacja (i odpowiednio – wypowiadanie) umów międzynarodowych; ratyfikacja –
ostateczne potwierdzenie – w imieniu państwa – umowy międzynarodowej już zawartej
przez RM; wymaga ona jednak kontrasygnaty,
- 52 -

postanawianie o stanie wojny, jeżeli Sejm nie może się zebrać na posiedzenie; konieczna
jest jednak kontrasygnata Premiera.
Kompetencje wojskowe:
 Konstytucja przyznaje Prezydentowi pozycję najwyższego zwierzchnika Sił
Zbrojnych, choć zastrzega, że w czasie pokoju zwierzchnictwo to jest
sprawowane za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej (art. 134),
 Prezydent powołuje Radę Bezpieczeństwa Narodowego, jako organ doradczy w
zakresie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa,
 Prezydent mianuje Szefa Sztabu Generalnego oraz dowódców rodzajów sił
zbrojnych (wymaga kontrasygnaty); Prezydent nadaje też pierwszy stopień
oficerski oraz stopnie generalskie,
 na czas wojny Prezydent na wniosek Premiera mianuje Naczelnego Dowódcę Sił
Zbrojnych, może też w razie bezpośredniego zagrożenia zewnętrznego
bezpieczeństwa państwa, na wniosek premiera, zarządzić częściową lub całkowitą
mobilizację oraz użycie sił zbrojnych do obrony państwa (art. 136).
153. Prezydenckie kompetencje nominacyjne.
Prezydent powołuje:
- na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa (do której powołuje jednego przedstawiciela): sędziów sądów
powszechnych i administracyjnych,
- Prezesa i Wiceprezesa TK (spośród kandydatów przedstawionych mu przez zgromadzenie ogólne
sędziów Trybunału),
- Pierwszego Prezesa SN (analogicznie jak w przypadku TK),
- Prezesa NSA (analogicznie jak w przypadku TK),
- Prezesa RM,
- wiceprezesów NSA oraz prezesów SN,
- członków Rady Polityki Pieniężnej,
- członków Rady Bezpieczeństwa Narodowego,
- członków KRRiT,
- Szefa Kancelarii Prezydenta RP,
- składa wniosek do Sejmu o powołanie Prezesa NBP,
- pełnomocnych przedstawicieli RP w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych
(kontrasygnata).
154. Stan klęski żywiołowej, wyjątkowy i wojenny w konstytucji.

Stan wojenny (art. 229 K, ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie
wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego
podległości konstytucyjnym organom RP – uswo):
Może on zostać wprowadzony tylko w trzech sytuacjach: zewnętrznego zagrożenia państwa,
zbrojnej napaści na terytorium RP oraz jeżeli z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do
wspólnej obrony przeciwko agresji. Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego wydaje
Prezydent, może być jednak wydane tylko na wniosek RM. Rozporządzenie to nabiera mocy
bezpośrednio po podaniu go do publicznej wiadomości. Następnie, ale nie później niż w ciągu 48
godzin od podpisania rozporządzenia, Prezydent ma obowiązek przedstawić je Sejmowi. Sejm
rozpatruje to rozporządzenie niezwłocznie. Nie musi tego zatwierdzać, ale może je uchylić bezwzględną
większością głosów w obecności co najmniej ½ ustawowej liczby posłów. Stan wojenny może zostać
wprowadzony na części lub na całym terytorium państwa; wprowadzany jest na czas nieoznaczony.
Kierowanie obroną państwa należy do Prezydenta RP we współdziałaniu z Radą Ministrów. W
szczególności Prezydent określa (na wniosek Premiera) zadania Sił Zbrojnych w czasie stanu
wojennego, zatwierdza (na wniosek Naczelnego Dowódcy SZ) plany operacyjnego użycia SZ, uznaje
(na wniosek Naczelnego Dowódcy) określone obszary państwa za strefy bezpośrednich działań
wojennych. Dowodzenie SZ należy w tej sytuacji do Naczelnego Dowódcy SZ, mianowanego przez
Prezydenta na wniosek Premiera.
Ustawa o stanie wojennym przewiduje możliwość wprowadzenia licznych ograniczeń wolności
i praw. Decyzje o wprowadzeniu tych ograniczeń należą do premiera, poszczególnych ministrów bądź
wojewodów i podejmowane mają być stosownie do sytuacji, np. wprowadzenie nakazu noszenia
dowodu tożsamości, zawieszenie prawa do organizowania zgromadzeń i imprez masowych,
- 53 -
wprowadzenie cenzury prewencyjnej środków społecznego przekazu, wprowadzenie reglamentacji
towarów konsumpcyjnych.
W razie wprowadzenia stanu wojennego zmianom ulega też zakres obowiązków obywateli,
związanych z obronnością kraju, np. zmieniają się zasady powoływania obywateli do służby
wojskowej, rozszerzeniu ulega obowiązek służby w obronie cywilnej, rozszerzeniu ulega zakres
świadczeń osobistych i rzeczowych obywateli.
Stan wyjątkowy (art. 230, ustawa z dnia 21 czerwca 2002 o stanie
wyjątkowym – uswy):
Może on zostać wprowadzony tylko w trzech sytuacjach: w razie zagrożenia konstytucyjnego
ustroju państwa, w razie zagrożenia bezpieczeństwa obywateli, w razie zagrożenia porządku
publicznego. Tryb jego wprowadzania jest taki sam jak w przypadku stanu wojennego. Obowiązuje on
jednak od dnia ogłoszenia rozporządzenia Prezydenta w Dzienniku Ustaw oraz musi być wprowadzony
na czas oznaczony, nie dłuższy niż 90 dni. Przedłużenie stanu wyjątkowego może nastąpić tylko raz, za
zgodą Sejmu i na czas nie dłuższy niż 60 dni. Po tym okresie stan wyjątkowy musi zostać zniesiony.
Kierownictwo działaniami mającymi na celu usunięcie powstałych zagrożeń sprawuje Prezes
Rady Ministrów, a w razie wprowadzenia stanu wyjątkowego na obszarze jednego województwa –
właściwy wojewoda.
Prezydent (na wniosek Prezesa RM) może postanowić o użyciu SZ RP do przywracania
normalnego funkcjonowania państwa, jeżeli dotychczas zastosowane siły i środki zostały wyczerpane.
Kierownictwo działaniami tych oddziałów pozostaje w gestii Ministra Obrony Narodowej, a żołnierzom
wykonującym swe zadania przysługują niektóre uprawnienia policjantów.
Ustawa o stanie wyjątkowym przewiduje możliwości wprowadzenia licznych ograniczeń
pozostałych wolności i praw. Decyzje o wprowadzeniu tych ograniczeń należą do premiera,
poszczególnych ministrów bądź wojewodów i podejmowane mają być stosownie do sytuacji. W
szczególności dopuszczalne jest: odosobnienie osób mających ukończone 18 lat, wprowadzenie nakazu
noszenia dowodu tożsamości itp.

Stan klęski żywiołowej (art. 232 K, ustawa z 18 kwietnia 2002 r. o stanie
klęski żywiołowej):
Stan ten jest rozumiany jako: katastrofa naturalna lub awaria techniczna, których skutki
zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na
znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu
nadzwyczajnych środków.
Stan ten wprowadza RM w drodze rozporządzenia, dla części lub całości terytorium państwa,
na okres nie dłuższy niż 30 dni. Dla przedłużenia tego stanu, zawsze na czas określony, RM potrzebuje
zgody Sejmu.
Kierownictwo działaniami mającymi na celu zapobieżenie lub usunięcie skutków klęski
żywiołowej sprawują odpowiednie organy administracji lokalnej: wójt (burmistrz, prezydent miasta),
starosta lub wojewoda. Jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednego
województwa, kierownictwo to należy do ministra właściwego do spraw wewnętrznych lub innego
ministra wyznaczonego przez Prezesa RM. Do dyspozycji wojewody lub ministra mogą też zostać – w
miarę konieczności – przekazane pododdziały lub oddziały SZ.
Zakres dopuszczalnych ingerencji w prawa i wolności jednostki jest – na poziomie
konstytucyjnym – wyznaczany klauzulą pozytywną (art. 233 ust. 3). Podlegać ograniczeniom mogą:
wolność działalności gospodarczej, wolność osobista, wolność przemieszczania się i pobytu na
terytorium RP, nienaruszalność mieszkania, prawo do strajku, prawo własności, prawo do bezpiecznych
i higienicznych warunków pracy, prawo do wypoczynku. W powyższych ramach konstytucyjnych,
ustawa o stanie klęski żywiołowej wprowadziła 19 szczegółowych postaci ograniczeń praw i wolności
jednostki, obejmujących m.in. ewakuację, tworzenie stref zamkniętych, kwarantannę, obowiązek
świadczeń osobistych i rzeczowych itd.

- 54 -
IX. RADA MINISTRÓW
155. Pojęcie administracji i rządu.
Terminu rząd używa się w kilku znaczeniach:
1) w znaczeniu wąskim – termin rząd traktuje się jako inne określenie RM – w tym samym
znaczeniu używa się terminu gabinet,
2) rząd jako cały system organizacyjny podporządkowany RM, a więc te wszystkie organy i
obsługujące je aparaty urzędnicze, które zaliczyć można do administracji rządowej. Poza RM i
jej kierownictwem są to: ministrowie (i podległe im ministerstwa), kierownicy urzędów
centralnych oraz terenowa administracja rządowa zorganizowana wokół urzędu wojewody
bądź bezpośrednio podporządkowana określonym organom szczebla centralnego. Poza tym
systemem organizacyjnym pozostaje administracja samorządowa, to znaczy te organy
terenowe, które podporządkowane są samorządowi lokalnemu,
3) pojęcie rząd odnosi się też do określenia całego sytemu sprawowania władzy w państwie; w
tym znaczeniu termin ten obejmuje całokształt organów państwowych, a czasem również
pewne elementy politycznej organizacji społeczeństwa.
156. Charakter prawny Rady Ministrów.
Podstawowe unormowania prawne dot. RM i administracji rządowej zawiera sama Konstytucja
(zwłaszcza jej VI Rozdział). Regulacja ustawowa obejmuje w szczególności:
- ustawę z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (uRM),
- ustawę z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (weszła w życie 1
kwietnia 1999 r.),
- ustawę z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie,
- wewnętrzne funkcjonowanie RM określa jej uchwała nr 49 z dnia 19 marca 2002 r. –
Regulamin pracy RM.
RM jest jednym z dwu podstawowych organów władzy wykonawczej, istnieje obok Prezydenta jako
równorzędny organ konstytucyjny. RM i jej poszczególni członkowie ponoszą odpowiedzialność wobec
Sejmu, a także indywidualną odpowiedzialność konstytucyjną przed TS. RM jest organem kolegialnym, ale
większość jej członków to zarazem odrębne, jednoosobowe organy konstytucyjne o własnym zakresie
kompetencji.
157. Rola premiera w procesie powoływania rządu.
Premier proponuje skład Rady Ministrów (jest to wyłącznie jego prawo), a także w ciągu 14 dni od dnia
powołania przez Prezydenta Rzeczypospolitej, przedstawia Sejmowi program działania Rady Ministrów z
wnioskiem o udzielenie jej wotum zaufania. Program podlega zatwierdzeniu przez Sejm większością
głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Odrzucenie wniosku rodzi obowiązek
premiera do złożenia dymisji Rady Ministrów, a Prezydent ma obowiązek tą dymisję przyjąć.
158. Rola prezydenta w procesie powoływania rządu.
Prezydent desygnuje Prezesa Rady Ministrów (art. 154 ust.1), musi to nastąpić w ciągu 14 dni od dnia
pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji poprzedniej Rady Ministrów i odbiera przysięgę od
członków nowo powołanej Rady Ministrów. Bez akceptacji Prezydenta nie może dojść do ostatecznego
powołania rządu. Jeżeli Prezydent nie powoła rządu w ciągu pierwszych 14 dni, bądź rząd nie uzyska
wotum zaufania od Sejmu, otwiera się drugi etap, w którym może dojść do utworzenia rządu
parlamentarnego. W etapie tym Sejm może samodzielnie dokonać wyboru nowego premiera oraz
zaproponowanego przezeń składu rządu. Jeżeli rząd zostanie wybrany przez Sejm, to powołanie rządu i
odebranie przysięgi jest konstytucyjnym obowiązkiem Prezydenta, chyba że stwierdzi on naruszenie
terminów lub innych elementów proceduralnych, ustanowionych przez konstytucję. Nie może natomiast
odmówić Prezydent powołania rządu w oparciu o argumenty polityczne.
- 55 -
159. Odwoływanie RM – votum nieufności a votum zaufania.
Wotum zaufania jest to uchwała parlamentu aprobująca politykę rządu; wotum zaufania nie jest
prostym przeciwstawieniem wotum nieufności, kwestię zaufania może stawiać sam rząd uzależniając
pozostanie przy władzy od aprobaty pewnych rządowych propozycji; w Polsce udzielenie wotum zaufania
przez Sejm jest konieczne do zakończenia procesu powoływania rządu — odmowa wotum zaufania
zobowiązuje rząd do podania się do dymisji.
Wotum nieufności, jest to uchwała parlamentu wyrażająca negatywną ocenę działalności rządu lub
poszczególnych ministrów; uchwalenie wotum nieufności zobowiązuje premiera lub ministra do podania się
do dymisji. W Polsce wotum nieufności może uchwalić Sejm bezwzględną większością głosów. Prezydent
ma obowiązek przyjąć dymisję i odwołać ministra, wobec którego uchwalono wotum nieufności. W razie
uchwalenia wotum nieufności wobec całego rządu, Prezydent może przyjąć dymisję rządu albo rozwiązać
Sejm. Rozwiązanie sejmu jest niedopuszczalne, jeżeli uchwalając wotum nieufności dokonano jednocześnie
wyboru nowego premiera (tzw. konstruktywne wotum nieufności) – więcej – pytanie nr 139.
160. Zmiany w składzie RM.
Skład RM ma charakter zamknięty i nie ma możliwości powołania do jej składu osoby, która nie
zajmuje jednego z 4 stanowisk wymienionych w art. 147 Konstytucji.
Premier może (przy stosownym współdziałaniu prezydenta) odwoływać z rządu ministrów, z którymi
nie jest w stanie współpracować.
Zmiany w składnie Rady Ministrów dokonywane są przez Prezydenta, który działa na wniosek szefa
rządu. Nie może tego czynić z własnej inicjatywy. Złożony przez premiera wniosek jest dla głowy państwa
wiążący. Wynika z tego, że zmiany w składzie rządu dokonywane są poza Sejmem (art. 161 K)
161. Tryb działania RM.
Rada Ministrów działa na posiedzeniach, które są zwoływane przez jej Prezesa. On też ustala porządek
dzienny posiedzeń i im przewodniczy. Posiedzenia odbywają się w stałych terminach określonych przez
premiera. W posiedzeniach mają obowiązek wziąć udział wszyscy członkowie RM, w koniecznych
wypadkach mogą oni być reprezentowani przez inne osoby z kierownictwa danego ministerstwa, ale przy
ewentualnych głosowaniach nieobecnego ministra może zastępować tylko inny minister wskazany przez
premiera i mający wówczas dwa głosy. W posiedzeniach RM może też uczestniczyć szereg innych osób, np.
przedstawiciel Prezydenta. Posiedzenia rządu przygotowuje i obsługuje sekretarz RM, choć nie jest on
członkiem Rządu, to jednak ustawa (art. 18 ust. 2 uRM) pozwala mu na uczestniczenie w rozpatrywaniu
spraw przez RM.
Rada Ministrów omawia przedstawiane jej sprawy i podejmuje rozstrzygnięcia. Zapadają one w drodze
uzgodnień, a tylko wyjątkowo premier przeprowadza głosowanie. Posiedzenia mają charakter niejawny;
sporządza się zapis ich przebiegu oraz protokół ustaleń. Premier może też zarządzić rozstrzygnięcie sprawy
w drodze korespondencyjnego uzgodnienia stanowisk – w trybie tym przyjmowane są określone
dokumenty (wymienione w Regulaminie pracy RM).
162. Skład RM.
Rada Ministrów jest organem kolegialnym. Nie można jej jednak traktować jako jednolitego kolegium
złożonego z równouprawnionych członków, tak jak traktuje się np. Sejm. Rada Ministrów składa się z:
a) Prezesa Rady Ministrów,
b) ministrów (art. 147 ust. 1) – Konstytucja różnicuje tę kategorię członków rządu, bo mówi o
ministrach kierujących określonymi działami administracji oraz o ministrach wypełniających
zadania zlecone im przez Prezesa RM. Podział ten pokrywa się z tradycyjnym rozróżnieniem
na ministrów resortowych i ministrów bez teki (przyznanie im zadań musi być dokonane w
formie rozporządzenia). Obecnie jest 15 ministrów resortowych oraz jeden minister – członek
RM (bez teki),
c) wiceprezesi – mogą się znaleźć w składzie rządu, na ogół pełnią jednocześnie stanowisko
ministra,
d) przewodniczący komitetów określonych w ustawach.
- 56 -
163. Kompetencje RM.
Podstawowe zadania RM zostały wskazane w art. 146 Konstytucji:
- kierowanie administracją rządową – m.in. kompetencje do koordynacji i kontroli
działalności organów tej administracji,
- kierowanie wykonywaniem budżetu – kompetencje w zakresie koordynacji i kontroli,
jednak w znacznym stopniu dzielone z Ministrem Finansów, w szczególności jest ona
właściwa do uchwalania projektu budżetu państwa, a potem do uchwalania zamknięcia
rachunków państwowych i sprawozdania z wykonania budżetu,
- zapewnienie wykonywania ustaw, co m.in. znajduje wyraz w jej kompetencji w zakresie
wydawania aktów wykonawczych – rozporządzeń,
- zapewnienie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa oraz porządku
publicznego – m.in. coroczne określanie liczby obywateli powoływanych do czynnej
służby wojskowej, wyrażanie zgody na pobyt lub przemieszczanie się obcych wojsk przez
terytorium RP (w tych kwestiach Rząd musi ściśle współdziałać z Prezydentem),
- sprawowanie ogólnego kierownictwa w dziedzinie stosunków z innymi państwami i
organizacjami międzynarodowymi, a w szczególności zawieranie umów
międzynarodowych wymagających ratyfikacji oraz zawieranie i wypowiadanie innych
umów międzynarodowych.
Wskazane powyżej zadania RM wyznaczają jej główne kierunki działania. We wszystkich tych
dziedzinach Rząd może koordynować i kontrolować pracę organów administracji rządowej. Natomiast dla
podejmowania działań „zewnętrznych” musi się opierać na konkretnych kompetencjach zawartych w
ustawach.
Art. 146 ust. 2 K ustanawia domniemanie kompetencji na rzecz RM, przyznając jej prawo decyzji w
tych wszystkich sprawach polityki państwa, które nie są zastrzeżone dla innych organów państwowych.
164. Prawotwórcze kompetencje RM.
Rząd nie ma obecnie żadnych możliwości stanowienia norm o randze ustawy. Korzysta on natomiast z
szerokich politycznych i prawnych możliwości oddziaływania na prace ustawodawcze parlamentu. Rząd ma
prawo inicjatywy ustawodawczej, prawo nadawania swoim projektom charakteru pilnego oraz prawo
zgłaszania poprawek.
Po drugie prawotwórcze kompetencje RM znajdują wyraz w jej możliwości do wydawania aktów
wykonawczych. Jednakże aktywność prawodawcza Rządu ma zawsze charakter podustawowy.
Prawotwórstwo rządowe realizuje się w dwu odrębnych płaszczyznach: tworzenia aktów prawa
powszechnie obowiązującego oraz regulacji wewnętrznych.
165. Pozycja ustrojowa i kompetencje premiera.
Prezesa Rady Ministrów można określić mianem szefa rządu. Ani przepisy konstytucyjne, ani praktyka
polityczna nigdy nie traktowały w Polsce premiera tylko jako pierwszego wśród równych; przeciwnie –
zawsze premier był rzeczywistym kierownikiem prac rządowych, a Reforma Centrum z 1996 r. i nowe
uregulowania konstytucyjne z 1997 r. jeszcze tę pozycję wzmocniły (na niekorzyść Prezydenta). Szczególna
pozycja Prezesa RM wynika przede wszystkim z przesłanek politycznych. Nierzadko premier występuje w
roli negocjatora czy pośrednika.
Premier skupia w swoich rękach szereg istotnych kompetencji. Koncentrują się one na:
1) procesie tworzenia rządu i dokonywaniu w nim zmian – np. może zawsze zwrócić się do
Sejmu o udzielenie wotum zaufania bądź złożyć rezygnację, co pociąga za sobą upadek
gabinetu,
2) zakresie zadań i personalnym kształcie ministerstw i innych organów centralnych – m.in.
określa on szczegółowy zakres działania każdego ministra, ma wpływ na obsadę
kierowniczego personelu w ministerstwach, bo powołuje i odwołuje sekretarzy i podsekretarzy
stanu, na wniosek odpowiednich ministrów; powołuje on też kierowników wielu urzędów
centralnych, pełnomocników rządu, a także – Szefa Kancelarii Prezesa RM,
3) organizowaniu prac rządowych – premier m.in. kieruje pracami RM, zapewnia
wykonywanie polityki rządu i określa sposoby jej wykonywania, koordynuje i kontroluje pracę
członków rządu, rozstrzyga spory kompetencyjne między członkami RM, wyznacza
zastępstwa nieobecnego ministra,
- 57 -
4) kierowaniu terenową administracją rządową – premier powołuje i odwołuje wojewodów
(na wniosek ministra właściwego do spraw administracji) oraz wicewojewodów (na wniosek
wojewody),
5) zwierzchnictwie nad osobami zatrudnionymi w administracji rządowej – jest on
zwierzchnikiem służbowym pracowników administracji rządowej oraz zwierzchnikiem
korpusu służby cywilnej,
6) nadzorze nad działalnością samorządu terytorialnego.
W zakresie stanowienia prawa Prezes RM może wydawać rozporządzenia (upoważnienie ustawowe
musi wskazywać premiera jako organ właściwy do wydania danego rozporządzenia) i zarządzenia.
166. Komitet Ekonomiczny RM.
Komitet ten został utworzony na podstawie rozporządzenia RM z dnia 11 lutego 1997. Obecnie Komitet
ten już nie istnieje*. W jego skład wchodzili: Minister Finansów, Minister Gospodarki, Minister Łączności,
Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Minister Rolnictwa i Gospodarki
Żywnościowej. Dziedziną jego działania były:
1) sprawy projektów aktów normatywnych i projektów programów oraz analiz i sprawozdań dotyczących
polityki gospodarczej państwa, w tym szczególnie:
a) planowania i realizacji dochodów i wydatków budżetu państwa,
b) zasad rozwoju gospodarczego kraju,
c) zasad rozwoju rynku finansowego, infrastruktury technicznej gospodarki,
d) zmian strukturalnych i przekształceń własnościowych,
e) zasad polityki ochrony środowiska i ekorozwoju,
f) międzynarodowej współpracy gospodarczej oraz zaangażowania kapitału zagranicznego,
g) zasad kształtowania i realizacji polityki mieszkaniowej państwa,
h) prognoz koniunktury gospodarczej,
2) inne sprawy zlecone przez Radę Ministrów i Prezesa Rady Ministrów.
* W obecnej kadencji powołano tylko Stały Zespół Rady Ministrów, zwany Komitetem, w skład którego
wchodzi wiceprezes RM (jako przewodniczący), jeden z ministrów (jako zastępca), sekretarze stanu ze
wszystkich ministerstw oraz przedstawiciele Prezesa RM. Zadaniem tego Komitetu jest wstępne omawianie
spraw, które następnie mają trafić na posiedzenie RM. Od początku 2004 roku utworzono też Komitet
Europejski RM.
167. Komitet Społeczno-Polityczny RM.
Komitet ten został utworzony na podstawie rozporządzenia RM z dnia 11 lutego 1997. Obecnie Komitet
ten już nie istnieje. W jego skład wchodzili: Minister Edukacji Narodowej, Minister Kultury i Sztuki,
Minister Pracy i Polityki Socjalnej, Minister Sprawiedliwości, Minister Spraw Wewnętrznych i
Administracji, Minister Zdrowia i Opieki Społecznej, Prezes Rządowego Centrum Studiów Strategicznych.
Dziedziną jego działania były:
1) sprawy projektów aktów normatywnych i projektów programów oraz analiz i sprawozdań
dotyczących zagadnień społeczno-politycznych, w tym szczególnie:
a) przestrzegania praw człowieka i obywatela, praworządności i stanu bezpieczeństwa
obywateli,
b) umacniania więzi z Polonią i wychodźstwem, wymiany młodzieży, wymiany informacji,
tworzenia sprzyjających warunków dla mniejszości narodowych i etnicznych żyjących w
Polsce,
c) polityki socjalnej, ograniczania skutków bezrobocia, bezpieczeństwa i ochrony warunków
pracy, oświaty, nauki, szkolnictwa wyższego, kultury, zdrowia i opieki społecznej,
wypoczynku i sportu, ochrony środowiska,
d) warunków i zasad współpracy Rządu i innych organów administracji rządowej ze
związkami zawodowymi, organizacjami samorządu zawodowego i stowarzyszeniami,
e) stosunków państwa z Kościołem Katolickim oraz z innymi kościołami i związkami
wyznaniowymi,
f) społecznych aspektów działalności środków masowej komunikacji i systemu
telekomunikacyjnego państwa,
2) inne sprawy zlecone przez Radę Ministrów i Prezesa Rady Ministrów.
- 58 -
168. Komitet Spraw Obronnych RM.
Komitet ten został utworzony na podstawie rozporządzenia RM z dnia 11 lutego 1997. Obecnie Komitet
ten już nie istnieje. W jego skład wchodzili: Minister Gospodarki, Minister Obrony Narodowej, Minister
Skarbu Państwa, Minister Spraw Zagranicznych, Przewodniczący Komitetu Badań Naukowych. Dziedziną
jego działania były:
1) sprawy projektów aktów normatywnych i projektów programów oraz analiz i sprawozdań
dotyczących zewnętrznego i wewnętrznego bezpieczeństwa państwa, w tym szczególnie:
a) systemu obronnego państwa oraz ekonomiczno-społecznych podstaw jego funkcjonowania,
b) przemysłu zbrojeniowego, obrotu uzbrojeniem i sprzętem specjalnym, badań naukowych i
prac badawczo-rozwojowych prowadzonych na potrzeby obronności i bezpieczeństwa
państwa, przygotowań mobilizacyjnych w gospodarce narodowej, tworzenia i gospodarowania
rezerwami państwowymi oraz utrzymywania zdolności produkcyjnych i remontowych w
gospodarce narodowej na potrzeby obrony państwa,
c) uwzględniania wymogów bezpieczeństwa państwa w planowaniu przestrzennym i
rozbudowie infrastruktury gospodarczej, w tym transportu i łączności,
d) nadzwyczajnych zagrożeń środowiska i innych sytuacji kryzysowych, a także koncepcji
działań zmierzających do likwidacji tych zagrożeń i sytuacji oraz usunięcia ich skutków,
2) inne sprawy zlecone przez Radę Ministrów i Prezesa Rady Ministrów.
169. Charakter prawny ministra.
Istotą urzędu ministra jest specjalizacja przedmiotowa – każdy minister realizuje odpowiednią część
zadań rządu jako całości. Obecnie zadania te są ujęte w formę działów administracji rządowej,
zdefiniowanych przez ustawę z 1997 roku. Urząd ministra ma charakter polityczny, bo o powołaniu na ten
urząd decydują względy polityczne.
Każdy minister jest zarazem członkiem RM, ma więc prawo do uczestniczenia w posiedzeniach rządu,
obejmujące m.in. prawo przedstawiania własnego stanowiska i prawo głosowania. Jest on też obowiązany
do inicjowania i opracowywania, w zakresie własnego działania, polityki rządu, przedkładania inicjatyw i
projektów aktów normatywnych na posiedzeniach RM.
Na ministrze, jako członku rządu, spoczywa obowiązek realizowania polityki ustalonej przez RM i
wynikający stąd obowiązek lojalności politycznej, tzn. reprezentowania w swych wystąpieniach
stanowiska zgodnego z ustaleniami podjętymi przez rząd oraz realizowanie polityki ustalonej przez rząd.
Sytuacja prawna wszystkich ministrów jest taka sama.
170. Akty prawne RM.
1)
2)
3)
4)
rozporządzenia,
uchwały RM,
zarządzenia prezesa RM,
zarządzenia RM.
Uchwały i zarządzenia mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe
organowi wydającemu te akty. Zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy. Nie mogą one
stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów (art. 93 K).
171. Uchwały a rozporządzenia.
Rozporządzenie (art. 92 K) – podustawowy akt wykonawczy, wydawany na podstawie szczegółowego
upoważnienia, zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Ma ono charakter aktu prawa powszechnie
obowiązującego. Musi być zgodne z ustawami i nie może wkraczać w materie objęte całkowitą
wyłącznością ustawy.
Uchwała – akt prawa wewnętrznego, może być adresowany tylko do jednostek organizacyjnych
podległych RM. Normatywne uchwały Rady Ministrów nie muszą być wydawane na podstawie ustawy, ale:
a) muszą pozostawać w zgodzie z ustawami i rozporządzeniami, b) nie mogą być adresowane do organów
pozostających poza systemem administracji rządowej, c) nie mogą samoistnie tworzyć obowiązków czy
uprawnień obywateli.
- 59 -
Zarówno rozporządzenia jak i uchwały normatywne Rady Ministrów podlegają kontroli sądowej, która
dotyczy zgodności przyjmowanych unormowań z ustawami i innymi aktami powszechnie obowiązującego
prawa.
172. Akty prawne ministrów.
Minister resortowy może wydawać akty normatywne – rozporządzenia i zarządzenia (art. 149 ust. 2
K). Rozporządzenia ministra muszą odpowiadać tym samym cechom, którym odpowiadają rozporządzenia
RM, tyle tylko, że upoważnienie ustawowe określa danego ministra jako organ właściwy do wydania
danego rozporządzenia. Zarządzenia mają charakter wewnętrzny i w swej istocie zbliżają się do
normatywnych uchwał RM (mogą być wydawane tylko na podstawie ustawy). Rozporządzenia i
zarządzenia ministra podlegają – z punktu widzenia ich konstytucyjności – kontroli TK oraz innych
segmentów władzy sądowniczej. Rada Ministrów ma prawo uchylenia – na wniosek premiera –
rozporządzenia lub zarządzenia ministra; uchylenie takie może nastąpić z każdego powodu.
- 60 -
X. TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY
173. Istota kontroli konstytucyjności prawa i jej charakter.
Istota kontroli norm polega na orzekaniu o hierarchicznej (pionowej) zgodności aktów normatywnych
(norm prawnych) niższego rzędu z aktami normatywnymi (normami) wyższego rzędu i na eliminowaniu
tych pierwszych z systemu obowiązującego prawa w razie stwierdzenia braku tej zgodności.
Kontrola norm ma w zasadzie charakter następczy, tzn. może dotyczyć tylko aktów normatywnych
(norm), które zostały już ustanowione i albo już nabrały mocy obowiązującej, albo znajdują się jeszcze w
okresie vacatio legis.
Tylko wyjątkowo kontrola norm może przybrać charakter prewencyjny, a jedynym podmiotem
uprawnionym do jej inicjowania jest Prezydent RP. Kontrola taka może dotyczyć po pierwsze, ustaw już
uchwalonych przez Izby i przedstawionych Prezydentowi do podpisania. Jeżeli Trybunał uzna ustawę za
zgodną z Konstytucją, zobowiązuje to Prezydenta do jej podpisania. W przypadku orzeczenia niezgodności
ustawy z aktem prawnym wyższego rzędu – Prezydent ma obowiązek odmówić podpisania ustawy.
Kontrola o charakterze prewencyjnym może dotyczyć także umów międzynarodowych przedstawionych
prezydentowi do ratyfikacji.
174. Pozycja ustrojowa Trybunału Konstytucyjnego.
Trybunał Konstytucyjny jest organem władzy sądowniczej, choć nie jest sądem w rozumieniu art. 175
K, a tym samym działalność Trybunału nie może być też określana jako wymiar sprawiedliwości.
Działalność sądów konstytucyjnych jest czasem określana mianem negatywnego ustawodawcy i nie ulega
wątpliwości bezpośredni wpływ tej działalności na polityczny proces sprawowania władzy. Znajduje to
wyraz m.in. w odrębnościach trybu powoływania sędziów konstytucyjnych, w kadencyjności tego urzędu i
w bliższym niż sądów powiązaniu trybunałów z parlamentem. Daje to też czasem podstawy do
formułowania twierdzeń, w myśl których, sąd konstytucyjny nie jest elementem władzy sądowniczej, a
szczególną instytucją kontroli konstytucyjności prawa, nie mieszczącą się w tradycyjnym trójpodziale
władz.
Pozycję ustrojową Trybunału charakteryzuje zasada niezależności. Jako organ władzy sądowniczej jest
on niezależny od władzy ustawodawczej i władzy wykonawczej (zarówno jednak Sejm, jak i Prezydent
dysponują pewnymi uprawnieniami kreacyjnymi wobec TK). TK zajmuje także pozycję odrębną zarówno
wobec TS, jak i sądów, z Sądem Najwyższym i NSA na czele, nie istnieją też żadne związki pomiędzy TK a
KRS. Dla pozycji i sposobu funkcjonowania Trybunału zasadnicze znaczenie ma również fakt, że składa się
on z niezawisłych sędziów.
175. Tryb powoływania Trybunału Konstytucyjnego.
W skład TK wchodzi 15 sędziów, wybieranych przez Sejm na dziewięcioletnią kadencję. Wybór ma
charakter indywidualny, tzn. każdy sędzia jest wybierany na 9 lat, nawet jeśli wstąpi w miejsce sędziego,
który odszedł z TK przed upływem swojej kadencji.
Sędzią TK może zostać osoba, która posiada kwalifikacje do zajmowania stanowiska sędziego SN lub
sędziego NSA. Z tego wymogu są zwolnione osoby zatrudnione na stanowisku profesora oraz mające
stopień naukowy doktora habilitowanego nauk prawnych.
Sędziowie wybierani są przez Sejm. Kandydatów na to stanowisko przedstawić może Prezydium
Sejmu lub grupa co najmniej 50 posłów. Wybór następuje bezwzględną większością głosów w obecności co
najmniej połowy ogólnej liczby posłów.
Organami Trybunału są: Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału oraz Prezes i wiceprezes Trybunału.
Prezesa i wiceprezesa powołuje Prezydent RP spośród kandydatów (po dwóch na każde stanowisko)
przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Trybunału.
176. Przyczyny odwołania sędziego TK.
Sędziowie TK są nieusuwalni, chyba że sędzia zostanie skazany prawomocnym wyrokiem sądu za
przestępstwo lub też sąd dyscyplinarny złożony z sędziów Trybunału Konstytucyjnego orzeknie wobec
niego karę usunięcia ze stanowiska sędziego TK. Mandat sędziego wygaśnie też w razie:
 śmierci,
 zrzeczenia się stanowiska,
- 61 -
 orzeczenia komisji lekarskiej o trwałej niezdolności do pełnienia obowiązków,
Wygaśnięcie mandatu musi zostać stwierdzone uchwałą Zgromadzenia Ogólnego Trybunału
Konstytucyjnego i dopiero wtedy przed Sejmem otwiera się możliwość dokonania wyboru następcy.
177. Funkcje TK.
Polski Trybunał realizuje szereg funkcji, o ujęciu typowym dla współczesnego sądu konstytucyjnego.
Wymienić należy:
 kontrolę norm, tzn. orzekanie o zgodności aktów normatywnych (zawartych w nich norm)
z aktami (normami) wyższego rzędu,
 orzekanie o skargach konstytucyjnych,
 rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi konstytucyjnymi organami
państwa,
 orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
 rozstrzyganie o zaistnieniu tymczasowej przeszkody w sprawowaniu urzędu przez
Prezydenta RP.
178. Przedmiotowy zakres działalności TK.
Z punktu widzenia przedmiotu kontroli obejmuje ona następujące akty:
1) ustawy – co do ich zgodności z konstytucją i umowami międzynarodowymi; kontrola obejmuje
wszystkie typy ustaw, w tym także m.in. ustawę budżetową oraz ustawy wyrażające zgodę na
ratyfikację umowy międzynarodowej,
2) umowy międzynarodowe – gdy chodzi o ich zgodność z konstytucją; przedmiotem kontroli mogą
być umowy wszelkiego typu, niezależnie od sposobu ich dojścia do skutku i znaczenia dla prawa
wewnętrznego,
3) inne przepisy prawa, wydawane przez centralne organy państwowe w zakresie ich zgodności z
konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami; przedmiotem kontroli nie
mogą być akty organów terenowych; kontrola ta dotyczy przede wszystkim rozporządzeń.
W obecnym stanie prawnym przedmiotem kontroli może się stać każdy obowiązujący akt normatywny,
niezależnie od tego, kiedy został wydany.
179. Orzekanie o konstytucyjności aktów ustawowych.
Ustawy podlegają kontroli w zakresie zgodności z Konstytucją i ratyfikowanymi umowami
międzynarodowymi (jedynie tymi, które ratyfikowano w oparciu o ustawę akceptującą). O zgodności ustaw
z Konstytucją Trybunał orzeka w składzie 5 sędziów. Kontrola zgodności jest dokonywana w oparciu o 3
kryteria:
a) zgodności materialnej – badana jest treściowa zgodność regulacji zawartej w akcie niższym z
regulacjami zawartymi w aktach wyższych,
b) zgodności proceduralnej – badane jest dochowanie trybu wymaganego przepisami prawa do
wydania aktu lub do zawarcia i ratyfikacji umowy,
c) zgodności kompetencyjnej – Trybunał bada, czy organ wydający dany akt miał do tego
kompetencję.
W sprawie konstytucyjności aktów ustawowych Trybunał wydaje wyrok.
180. Orzekanie o konstytucyjności aktów podustawowych.
Akty podustawowe podlegają kontroli w zakresie zgodności z konstytucją, ratyfikowanymi umowami
międzynarodowymi i ustawami. O konstytucyjności tych aktów Trybunał orzeka w składzie 3 sędziów, w
oparciu o te same kryteria co w przypadku aktów ustawowych.
181. Orzekanie o konstytucyjności partii politycznych.
Istotą tego postępowania jest ustalenie, czy cele lub działalność partii politycznej są zgodne z
Konstytucją. Konstytucja jest tu jedynym punktem odniesienia – Trybunał nie jest powołany do badania
zgodności celów i działań partii politycznych z umowami międzynarodowymi czy ustawami. Najistotniejsze
są kryteria wynikające z art. 11 i art. 13 K.
Odróżnić należy postępowanie związane z powstawaniem partii i działalnością partii już istniejących:
- 62 -
1) Proces powstawania partii kończy wpis do ewidencji partii politycznych, którego dokonuje Sąd
Okręgowy w Warszawie. Jeżeli jednak nabierze on wątpliwości co do zgodności z Konstytucją celów
lub zasad partii, tak ja określono je w statucie, ma on obowiązek wystąpienia do TK o zbadanie tej
zgodności. Orzeczenie TK o sprzeczności celów partii politycznej z Konstytucją powoduje odmowę
wpisu partii do ewidencji.
2) Orzeczenie TK o sprzeczności z Konstytucją celów lub działalności już istniejącej partii politycznej
powoduje wykreślenie partii z ewidencji, a tym samym oznacza poddanie partii postępowaniu
likwidacyjnemu.
W omawianych tu sprawach TK zawsze orzeka w pełnym składzie. Jeśli chodzi o badanie celów partii,
stosuje się odpowiednio procedurę kontroli norm. Przedmiotem badania jest wtedy statut partii. Gdy chodzi
o działalność partii, stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego, a zebranie i
utrwalenie dowodów Trybunał może zlecić Prokuratorowi Generalnemu.
182. Drogi wszczynania postępowania przed TK.
 Wniosek w sprawie zbadania zgodności danego aktu normatywnego z konstytucją, ustawą lub
ratyfikowaną umową międzynarodową – musi on odpowiadać wymogom pisma procesowego,
zawierać wskazanie organu, który wydał zakwestionowany akt prawny, określenie
zakwestionowanego aktu prawnego lub jego części, sformułowanie zarzutu, uzasadnienie
postanowionego zarzutu, z powołaniem dowodów na jego poparcie,
 Pytanie prawne – może być zadane przez każdy sąd; wymagania są takie same jak w
przypadku wniosku; pytanie prawne dotyczy zgodności przepisu prawnego, który ma stać się
podstawą orzeczenia sądowego w konkretnej sprawie,
 Skarga konstytucyjna – jest to szczególny środek prawny pozwalający jednostce (i innym
podmiotom praw i wolności konstytucyjnych) na zwrócenie się do TK o zweryfikowanie
ostatecznych rozstrzygnięć władz publicznych, o ile rozstrzygnięcia te naruszają
konstytucyjnie zagwarantowane prawa bądź wolności skarżącego*.
* Przedmiotem zarzutu może być tylko konkretnie określona ustawa lub inny akt normatywny (konkretnie
określony przepis) i to tylko taki, który był podstawą ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie, na której tle
wniesiono skargę. Przedmiotem zastrzeżenia nie może być brak przepisu (luka w prawie). Wniesienie skargi
jest dopuszczalne w terminie 3 miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej
decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia.
183. Krąg podmiotów mogących występować do TK.
Z inicjatywą kontroli konstytucyjności mogą do TK występować:
- sądy – mogą przedstawić TK pytanie prawne; jest to uprawnienie każdego sądu i może być realizowane
na każdym etapie postępowania sądowego (inicjatywa w konkretnej sprawie),
- legitymacja ogólna (prawo do zakwestionowania każdego aktu lub normy, niezależnie od tego, na ile
treść tego aktu dotyczy zakresu działania wnioskodawcy) przysługuje: Prezydentowi RP, marszałkom
Sejmu i Senatu, premierowi, Pierwszemu Prezesowi SN, prezesowi NSA, Prokuratorowi Generalnemu,
prezesowi NIK i RPO, a także grupom 50 posłów bądź 30 senatorów,
- legitymacja szczególna (prawo kwestionowania takich aktów, które dotyczą spraw objętych zakresem
działania wnioskodawcy) przysługuje: KRS w zakresie spraw dotyczących niezależności sądów i
niezawisłości sędziów, organom stanowiącym samorządu terytorialnego, ogólnokrajowym organom
związków zawodowych oraz ogólnokrajowym władzom organizacji pracodawców i organizacji
zawodowych, kościołom i innym związkom wyznaniowym,
- każdy podmiot praw i wolności konstytucyjnych, w ramach skargi konstytucyjnej.
184. Składy orzekające TK.
Trybunał orzeka w pełnym składzie (co najmniej 9 sędziów) w sprawach:
a) sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa,
b) o stwierdzenie przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP oraz powierzeniu
Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania obowiązków Prezydenta RP,
c) zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
d) z wniosku Prezydenta o stwierdzenie zgodności ustawy z Konstytucją przed jej podpisaniem
lub umowy międzynarodowej przed jej ratyfikacją,
e) o szczególnej zawiłości (z inicjatywy Prezesa Trybunału).
- 63 -
Trybunał orzeka w składzie 5 sędziów w sprawach:
a) zgodności ustaw albo ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją,
b) zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała
uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
Trybunał orzeka w składzie 3 sędziów w sprawach:
a) zgodności innych aktów normatywnych z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami
międzynarodowymi i ustawami,
b) zażaleń na odmowę nadania biegu wnioskom o stwierdzenie zgodności aktu normatywnego z
Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
c) wyłączenia sędziego.
Sędziów do składu orzekającego Trybunału, w tym przewodniczącego składu i sędziego sprawozdawcę,
wyznacza Prezes Trybunału. Skarga konstytucyjna jest rozpatrywana w składzie 5 lub 3 sędziów (w
zależności od rangi zakwestionowanego aktu normatywnego).
185. Postępowanie przed TK.
Postępowanie przed TK nawiązuje do wzorów postępowania sądowego, a w sprawach
nieuregulowanych odrębnie stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego.
Uczestnikami postępowania są: wnioskodawca, organ, który wydał zakwestionowany akt normatywny
oraz Prokurator Generalny. Jeżeli orzeczenie Trybunału może wywołać skutki wiążące się z nakładami
finansowymi nie przewidzianymi w budżecie, opinię przedstawia także Rada Ministrów.
Sprawy z wniosków lub pytań prawnych zawsze muszą być rozpoznane na rozprawie, która musi mieć
charakter kontradyktoryjny i publiczny. Jawność rozprawy może zostać wyłączona tylko ze względu na
bezpieczeństwo państwa lub ochronę tajemnicy państwowej. Po zamknięciu rozprawy skład orzekający
udaje się na naradę i wydaje orzeczenie. Orzeczenie musi zapaść większością głosów. Składa się ono z
sentencji wskazującej rozważane przepisy i określającej, czy są one wzajemnie zgodne lub niezgodne i w
jakim zakresie oraz z uzasadnienia.
Wszystkie orzeczenia Trybunału mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Orzeczenia
dotyczące kontroli norm zapadają w formie wyroków i podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie
urzędowym, w którym był ogłoszony dany akt normatywny. Jeżeli treścią orzeczenia jest uznanie zgodności
badanego aktu czy normy z przepisami wyższego rzędu, to nie ma ono wpływu na dalsze obowiązywanie
tego aktu, natomiast na płaszczyźnie procesowej powstaje sytuacja res iudicata, co wyklucza
dopuszczalność ponownego zakwestionowania danego aktu w oparciu o ten sam zarzut. Jeżeli natomiast
treścią orzeczenia jest uznanie niezgodności danego aktu lub normy, to powoduje ono utratę mocy prawnej
takiego aktu czy normy.
186. Ograniczenia kompetencji TK.
Poza zakresem kompetencji Trybunału pozostaje:

orzekanie o odpowiedzialności konstytucyjnej, które w Polsce należy do
właściwości Trybunału Stanu jako odrębnego organu władzy sądowniczej,

rozstrzyganie spraw dotyczących ważności wyborów i referendów, w Polsce
należy to przede wszystkim do SN,

ustalanie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw, które należało do
właściwości TK w poprzednim stanie prawnym, a istotą tej kompetencji było
ustalanie – z mocą powszechnie obowiązującą – znaczenia postanowień ustawowych.
187. Ogólna charakterystyka działalności TK.
Niezależna od nacisków, profesjonalna i merytoryczna kontrola konstytucyjności ustaw i innych aktów
prawnych jest filarem i jednym z największych osiągnięć ustroju demokratycznego. Jest jedną z podstaw
właściwego funkcjonowania demokratycznego państwa prawa. W 2004 roku przedmiotem rozstrzygnięć
Trybunału były problemy konstytucyjne i proceduralne dotyczące wielu istotnych dziedzin prawa o
zróżnicowanym znaczeniu społecznym i ekonomicznym oraz problemy związane z przystąpieniem Polski
do Unii Europejskiej. Odnotowano wzrost liczby spraw merytorycznie rozstrzygniętych w stosunku do lat
ubiegłych. Większa też była liczba spraw rozstrzygniętych w trybie kontroli abstrakcyjnej następczej.
Więcej też niż w latach poprzednich rozstrzygnięto spraw w trybie kontroli konkretnej. W porównaniu z
latami ubiegłymi wzrosła liczba spraw wniesionych w trybie skargi konstytucyjnej. Zwiększyła się liczba
wyroków, w których Trybunał uznał zgodność badanych przepisów z konstytucją. Działalność Trybunału
ma zasadniczy wpływ na funkcjonowanie prawa, jego jakość i stabilność, stając się istotną gwarancją
- 64 -
ochrony praw i wolności obywatelskich, a swoim orzecznictwem buduje wzrost zaufania obywateli do
tworzonego prawa.
- 65 -
XI. NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI I RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH
188. Pojęcie kontroli i nadzoru.
Kontrola jest to obserwowanie, ustalanie czy wykrywanie stanu faktycznego, porównywanie
rzeczywistości z zamierzeniami, występowanie przeciwko zjawiskom niekorzystnym i sygnalizowanie
właściwym jednostkom o dokonanych spostrzeżeniach, bez decydowania jednak o zmianie kierunku
działania jednostki kontrolowanej. Istotą kontroli jest obserwowanie określonych zjawisk, analizowanie ich
charakteru i przedstawianie spostrzeżeń odpowiednim organom. Kontrola jest więc działaniem polegającym
na badaniu istniejącego stanu rzeczy, zestawieniu faktów z tym, co być powinno i wyciągnięciu stąd
wniosków.
Nadzór jest pojęciem szerszym niż kontrola. Nadzór obejmuje zawsze kontrolę, natomiast
wykonywanie kontroli nie musi się łączyć z prawem stosowania środków nadzorczych. O nadzorze mówi
się wówczas, gdy w grę wchodzi prawo wydawania poleceń, wiążących dyrektyw co do zmiany kierunków
działania.
189. Rodzaje kontroli.
I. Z punktu widzenia zakresu kontroli można wyróżnić: kontrolę zupełną (obejmuje całość działania
kontrolowanej jednostki) i kontrolę ograniczoną.
II. Przyjmując kryterium etapu działania: kontrola wstępna (możliwość badania samych zamierzeń
podjęcia określonych działań przez organ kontrolowany), kontrola faktyczna (wykonywana w
czasie trwania działania), kontrola następna (koncentruje się na etapach działania, które już zostały
zakończone).
III. Przyjmując kryterium usytuowania organu kontrolującego względem organu kontrolującego:
kontrola wewnętrzna i kontrola zewnętrzna (np. NIK, RPO).
IV. Ze względu na usytuowaniu organów kontroli w aparacie państwowym: kontrola sądowa, kontrola
parlamentarna, kontrola wewnątrzadministracyjna, kontrola państwowa (niezależna od
poszczególnych organów władzy, np. NIK, RPO).
190. Ewolucja pozycji ustrojowej NIK.
Polski model kontroli państwowej ukształtował się w początkach II RP, nawiązując do rozwiązań
niemieckich i ustanawiając bliskie związki organów kontroli państwowej z parlamentem i jego funkcją
kontrolną.
Konstytucja marcowa przewidywała utworzenie NIK jako organu powołanego do kontroli całej
administracji państwowej pod względem finansowym, zamknięć rachunków państwa oraz przedstawiania
Sejmowi wniosków w przedmiocie absolutorium.
W dalszym rozwoju historycznym losy NIK odzwierciedlały kolejne przeobrażenia polskiego systemu
politycznego:
 konstytucja kwietniowa podporządkowała NIK Prezydentowi, ale nie zmieniła jej zasadniczych
zadań,
 po wojnie światowej restytucja NIK została zapowiedziana w Małej Konstytucji z 1947 r.,
deklarującej powiązanie NIK-u z Sejmem, który miał m.in. wybierać Prezesa Izby; odpowiednią
ustawę uchwalono w 1949,
 w 1952 Konstytucja zniosła NIK, a jej miejsce zajęło Ministerstwo Kontroli Państwowej,
 w końcu 1957 przywrócono NIK jako organ bezpośrednio powiązany z Sejmem,
 1976 r. – ponownie podporządkowano NIK rządowi, a jej Prezesa uczyniono członkiem Rady
Ministrów,
 1980 r. – powrócono do modelu z 1957 roku,
 ustawa z dnia 23 grudnia o Najwyższej Izbie Kontroli miała charakter porządkujący dotychczasowe
doświadczenia i dostosowujący zadania Izby do zmienionych warunków funkcjonowania machiny
państwowej.
Obecnie pozycja ustrojowa NIK wynika z określenia jej jako naczelnego organu kontroli państwowej
(art. 202 K). Tym samym Izba skupia w swej kompetencji całokształt kontroli państwowej rozumianej jako
badanie działalności organów administracji i współdziałających z nimi jednostek, dokonywane przez
- 66 -
fachowy organ zewnętrzny, niezależny od rządu, a powiązany bezpośrednio z parlamentem i służący mu
swoim zasobem informacji i wiedzą fachową.
Specyfika pozycji ustrojowej NIK polega, z jednej strony, na oddzieleniu Izby od struktur rządowych, a
z drugiej strony na podległości Sejmowi – wyraża się ona zarówno w uprawnieniach Sejmu (jego
Marszałka) do kształtowania personalnego składu Izby, w uprawnieniu Marszałka do nadawania Izbie
statutu, jak i w poddaniu merytorycznej działalności Izby potrzebom efektywnego sprawowania kontroli
sejmowej.
191. Podmiotowy zakres działania NIK.
Najwyższa Izba Kontroli:
a) kontroluje działalność organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych i
innych państwowych jednostek organizacyjnych,
b) może kontrolować działalność organów samorządu terytorialnego, samorządowych osób
prawnych i innych samorządowych jednostek organizacyjnych,
c) może kontrolować działalność innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych,
ale tylko w zakresie, w jakim wykorzystują one majątek lub środki państwowe lub komunalne
oraz wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa.
192. Przedmiotowy zakres działania NIK.
Odnośnie pkt. a (poprzednie pytanie) – kontroluje z punktu widzenia legalności, gospodarności,
celowości i rzetelności.
Odnośnie pkt. b – kontroluje z punktu widzenia legalności, gospodarności i rzetelności.
Odnośnie pkt. c – kontroluje z punktu widzenia legalności i gospodarności.
NIK kontroluje wykonanie budżetu, gospodarkę finansową i majątkową Kancelarii Prezydenta RP,
Kancelarii Sejmu, Kancelarii Senatu, Trybunału Konstytucyjnego, RPO, KRRiT, Generalnego Inspektora
Ochrony Danych Osobowych, Krajowego Biura Wyborczego, SN, NSA, PIP, IPN – Komisji Ścigania
Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.
193. Organizacja NIK.
NIK jest organem kolegialnym. Prezes NIK jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu. Wniosek
przedstawia Marszałek Sejmu lub grupa co najmniej 35 posłów; konieczne jest uzyskanie bezwzględnej
większości głosów przy obecności co najmniej ½ ustawowej liczby posłów. Prezes NIK jest powoływany na
kadencję 6-letnią (ponowne powołanie jest dopuszczalne tylko raz). Nie może on zajmować żadnego innego
stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, ani wykonywać innych zajęć zawodowych,
nie może też należeć do partii politycznych, związków zawodowych ani prowadzić działalności publicznej
nie dającej się pogodzić z godnością urzędu. W okresie kadencji Prezes nie ponosi odpowiedzialności
politycznej.
Wiceprezesi NIK są powoływani przez Marszałka Sejmu na wniosek Prezesa NIK. Prezes,
wiceprezesi, dyrektor generalny NIK oraz dalszych 14 członków tworzą Kolegium NIK.
Aparat urzędniczy Izby jest zorganizowany w departamenty na szczeblu centralnym oraz delegatury
na szczeblu terenowym. Istnieje również kilkanaście delegatur, które działały dotąd na szczeblu
ponadwojewódzkim.
194. Kolegium NIK.
Kolegium NIK składa się z:
 Prezesa NIK i wiceprezesów,
 dyrektora generalnego NIK,
 14 członków.
Członkowie Kolegium są powoływani przez Marszałka Sejmu na wniosek Prezesa NIK, z tym że 7
członków powoływanych jest spośród przedstawicieli nauk prawnych lub ekonomicznych, a 7 – spośród
wyższych rangą pracowników NIK. Członkowie Kolegium są powoływani na okres 3 lat, odwołanie jest
możliwe tylko we wskazanych ustawowo sytuacjach. Ustawa stwierdza, iż osoby wchodzące w skład
Kolegium są w wykonywaniu swych funkcji niezawisłe.
Kolegium NIK m.in:
- zatwierdza analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej,
- zatwierdza sprawozdanie z działalności NIK w roku ubiegłym,
- 67 -
uchwala opinię w przedmiocie absolutorium dla RM,
uchwala projekty statutu oraz budżetu NIK,
uchwala wnioski w sprawie rozpatrzenia przez Sejm określonych problemów związanych
z działalnością organów wykonujących zadania publiczne i inne.
Posiedzeniom Kolegium przewodniczy Prezes IK lub wyznaczony przez Prezesa Wiceprezes. Uchwały
zapadają większością głosów przy obecności co najmniej połowy składu.
-
195. Tryb i procedura czynności kontrolnych.
Wyniki przeprowadzonej kontroli przedstawiane są w protokole kontroli, podpisywanym przez
kontrolera i kierownika jednostki kontrolowanej. Kierownik jednostki kontrolowanej lub osoba pełniąca
jego obowiązki ma prawo zgłoszenia, przed podpisaniem protokołu kontroli, umotywowanych zastrzeżeń co
do ustaleń zawartych w protokole. Ustawa określa tryb rozpatrywania tych zastrzeżeń przez kontrolera, jak i
przez specjalną komisję odwoławczą, powoływaną przez dyrektora właściwej jednostki organizacyjnej NIK.
Kierownik jednostki kontrolowanej może też odmówić podpisania protokołu i złożyć pisemne wyjaśnienie
tej odmowy. Jednakże odmowa podpisania protokołu nie stanowi przeszkody do podpisania go przez
kontrolera i realizacji ustaleń kontroli.
Jednostce kontrolowanej zostaje przekazane tzw. wystąpienie pokontrolne, zawierające oceny
kontrolowanej działalności, a w razie stwierdzenia nieprawidłowości – także uwagi i wnioski w sprawie ich
usunięcia. Adresat wystąpienia jest zobowiązany do poinformowania NIK o sposobie wykorzystania uwag i
wykonania wniosków. NIK może zawiadomić organy powołane do ścigania przestępstw lub wykroczeń, a
także wskazywać na potrzebę wszczęcia postępowania dyscyplinarnego lub zwolnienia z zajmowanego
stanowiska. NIK nie ma natomiast obecnie ani możliwości wydawania zarządzeń wymagających
wykonania, ani nakładania kar na osoby w jednostkach kontrolowanych.
196. Kompetencje inspektorów NIK.
W ramach sprawowanej kontroli pracownicy NIK mają prawo swobodnego wstępu do obiektów i
pomieszczeń jednostek kontrolowanych, wglądu do wszelkich dokumentów, przeprowadzania oględzin,
wzywania i przesłuchiwania świadków, korzystania z pomocy biegłych i specjalistów, zasięgania w związku
z przeprowadzaną kontrolą informacji w jednostkach niekontrolowanych, żądania wyjaśnień, a kierownicy
jednostek podlegających kontroli mają obowiązek zapewnić im należytą pomoc. Ani kontrolerzy, ani organy
NIK nie mogą podejmować decyzji dotyczących działalności jednostki kontrolowanej.
197. Charakter prawny Rzecznika Praw Obywatelskich.
RPO jest samodzielnym organem konstytucyjnym. Jest uznawany za organ ochrony prawa (tytuł
rozdziału IX Konstytucji). Zadania Rzecznika są zorientowane w znacznym stopniu na ochronę obywatela i
z tego punktu widzenia są one bliskie zadaniom władzy sądowniczej. Charakter prawny RPO określają:
- art. 208-212 Konstytucji,
- ustawa z dnia 15 lipca 1987 roku o Rzeczniku Praw Obywatelskich.
198. Powoływanie i odwoływanie RPO.
Rzecznik powoływany jest przez Sejm za zgodą Senatu. Prawo zgłoszenia kandydatury przysługuje
Marszałkowi Sejmu oraz grupom co najmniej 35 posłów. Konieczne jest uzyskanie bezwzględnej
większości głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Senat w terminie miesiąca
podejmuje uchwałę w sprawie wyrażenia zgody na powołanie Rzecznika. Uchwała Senatu odmawiająca
wyrażenia zgody ma skutek ostateczny – w takim przypadku Sejm musi powołać na stanowisko Rzecznika
inna osobę, a całe postępowanie zacznie się od początku.
Rzecznik: musi posiadać obywatelstwo polskie, wyróżniać się wiedzą prawniczą, doświadczeniem
zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i wrażliwość społeczną.
Rzecznik jest powoływany na pięcioletnią kadencję. Powołanie ponowne jest dopuszczalne tylko jeden raz.
Przysługuje mu immunitet i nietykalność – ich uchylenie należy do Sejmu. Rzecznik nie może być posłem
ani senatorem, nie może zajmować żadnego innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły
wyższej, ani wykonywać innych zajęć zawodowych, nie może należeć do partii politycznej, związku
zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością jego urzędu.
Rzecznik może być odwołany przed upływem kadencji tylko w sytuacjach szczególnych, takich jak
zrzeczenie się funkcji, trwała niezdolność do pełnienia obowiązków na skutek choroby, ułomności lub
upadku sił; sprzeniewierzenie się złożonemu ślubowaniu. O odwołaniu Rzecznika decyduje Sejm. Prawo
- 68 -
postawienia wniosku o odwołanie ma Marszałek Sejmu oraz grupa co najmniej 35 posłów. Odwołanie
następuje, gdy za przyjęciem wniosku głosowała większość 3/5 przy obecności co najmniej ½ ustawowej
liczby posłów.
199. Kompetencje RPO.
Wystąpienia i interwencje w sprawach indywidualnych:
Rzecznik może działać z własnej inicjatywy, jednak regułą jest działanie na wniosek obywateli,
organów społecznych lub organów samorządów a także na wniosek Rzecznika Praw Dziecka. Rzecznik
zapoznaje się z wnioskiem i może albo podjąć sprawę, albo też:
a) poprzestać na wskazaniu wnioskodawcy przysługujących mu środków działania,
b) przekazać sprawę według właściwości,
c) nie podjąć sprawy.
Jeśli Rzecznik zdecyduje się podjąć sprawę to może:
a) samodzielnie prowadzić postępowanie wyjaśniające,
b) zwrócić się o zbadanie sprawy lub jej części do właściwych organów, w szczególności do
organów nadzoru, prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej lub społecznej,
c) zwrócić się do Sejmu o zlecenie NIK przeprowadzenia kontroli dla zbadania określonej sprawy
lub jej części.
Jeżeli Rzecznik zdecyduje się samodzielnie przeprowadzić postępowanie wyjaśniające, to przysługują mu w
tym zakresie szerokie uprawnienia, a w szczególności:
 prawo badania każdej sprawy na miejscu,
 prawo żądania składania wyjaśnień,
 prawo żądania przedstawienia akt każdej sprawy,
 prawo żądania przedłożenia informacji o stanie sprawy prowadzonej przez sądy, z
uwzględnieniem zasady niezawisłości sędziowskiej, a także przez prokuraturę i inne
organy ścigania,
 prawo zlecania sporządzania ekspertyz i opinii.
Po zbadaniu sprawy Rzecznik może podjąć interwencję dla załatwienia sprawy. Następuje to w formie
wystąpienia, które jest kierowane do organu, organizacji lub instytucji, które w swej działalności naruszyły
prawa i wolności. Adresat wystąpienia ma obowiązek poinformować Rzecznika, w terminie nie dłuższym
niż 30 dni, o podjętych działaniach lub zajętym stanowisku. Rzecznikowi nie przysługują natomiast żadne
kompetencje, które pozwalałyby mu na zmianę, uchylenie czy zawieszenie wykonania kwestionowanego
aktu czy też na nakazanie załatwienia danej sprawy w określony sposób. Rzecznik może jedynie sugerować,
zwracać uwagę, występować. Rzecznikowi przysługują też inne środki oddziaływania:

może żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również
wziąć udział w każdym toczącym się postępowaniu na prawach przysługujących
prokuratorowi,

żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego przez uprawnionego
oskarżyciela w sprawach o przestępstwo ścigane z urzędu,

wnosić kasacje w postępowaniu cywilnym i karnym,

zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego, wnosić skargę do
sądu administracyjnego, uczestniczyć w tym postępowaniu na prawach
przysługujących prokuratorowi, a także wnosić rewizje nadzwyczajne od orzeczeń
NSA,

wziąć udział w postępowaniu przed TK dotyczącym skargi konstytucyjnej.
Wystąpienia w kwestiach o ogólnym charakterze obejmują:
- przedstawianie właściwym organom, organizacjom i instytucjom oceny i wnioski zmierzające
do zapewnienia skutecznej ochrony praw i wolności obywateli oraz usprawnienia trybu
załatwiania ich spraw,
- występowanie do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej,
bądź o wydanie lub zmianę innych aktów prawnych, ale tylko w sprawach dotyczących praw i
wolności obywateli,
- występowanie do TK z wnioskami o zbadanie zgodności przepisów prawa z Konstytucją,
ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami,
- występowanie do SN z wnioskami o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów
prawnych, które budzą wątpliwości lub których stosowanie wywołało rozbieżności w
orzecznictwie.
- 69 -
200. Ogólna charakterystyka działalności RPO.
Podstawowym zadaniem Rzecznika jest stanie na straży wolności i praw człowieka i obywatela
określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych (art. 208 ust. 1 K). W aspekcie
podmiotowym działalność Rzecznika dotyczy ochrony praw i wolności zarówno obywateli, jak i
bezpaństwowców oraz cudzoziemców (w zakresie praw i wolności, jaki im przysługują w Polsce).
Rzecznik bada działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji obowiązanych do przestrzegania
praw i wolności obywatelskich.
RPO ma obowiązek informowania parlamentu o stanie przestrzegania prawo oraz wolności człowieka i
obywatela.
Rzecznik bada działania organów władzy publicznej pod kątem naruszenia prawa, a także naruszenia
zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Przedmiotem jego zainteresowania jest więc nie tylko
kontrola legalności – może sięgać znacznie głębiej interweniując w sytuacjach, w których wprawdzie prawo
nie zostało naruszone, ale w majestacie tego prawa doszło do niesprawiedliwości i krzywdy. Daje to
Rzecznikowi szersze możliwości działania niż sądom. W szczególności Rzecznik może wkraczać w sferę
tzw. uznania administracyjnego.
- 70 -
XII. TRYBUNAŁ STANU I SĄDY
201. Pojęcie wymiaru sprawiedliwości i jego organy w III RP.
Wymiar sprawiedliwości, to działalność państwa polegająca na wiążącym rozstrzyganiu sporów o
prawo, w których przynajmniej jedną ze stron jest jednostka lub inny podmiot podobny. Podstawą tego
określenia jest wyodrębnienie specyficznej postaci działalności państwa, jaką jest sądzenie. Art. 175 ust. 1
Konstytucji, stanowi, że wymiar sprawiedliwości w RP sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy
administracyjne i sądy wojskowe. Tym samym określenie wymiar sprawiedliwości zostało odniesione tylko
do działalności sądów, nie ma zastosowania do działalności obu Trybunałów. Wynika to w znacznej mierze
z tradycji.
202. Podmiotowy zakres odpowiedzialności konstytucyjnej w III RP.
Odpowiedzialność konstytucyjna ma ograniczony podmiotowo charakter i dotyczy wyliczonej przez
przepisy prawa grupy osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie. W obecnym stanie prawnym
odpowiedzialność ta obejmuje trzy grupy podmiotów (art. 198 K):
1) Prezydent RP oraz Marszałek Sejmu, bądź Senatu zastępujący Prezydenta,
2) inne osoby pełniące najwyższe stanowiska państwowe: Prezes RM oraz członkowie RM, osoby, którym
Prezes RM powierzył kierowanie ministerstwem, Prezes NBP, Prezes NIK, członkowie KRRiT,
Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych,
3) posłowie i senatorowie.
203. Przedmiotowy zakres odpowiedzialności konstytucyjnej w III RP.
Zakres przedmiotowy odpowiedzialności konstytucyjnej obejmuje odpowiedzialność za naruszenie
Konstytucji lub ustawy, popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego
urzędowania przez osobę podlegającą odpowiedzialności przed TS. Odpowiedzialność ta może dotyczyć
tylko czynu popełnionego w okresie piastowania danego stanowiska państwowego. Obok tak rozumianej
odpowiedzialności konstytucyjnej możliwe jest oskarżenie przed TS z innych powodów, a w szczególności
z powodu popełnienia przestępstwa. TS działa wtedy jako sąd karny, ale ten zakres jego właściwości
dotyczy obecnie tylko Prezydenta oraz osób wchodzących w skład RM.
a) Prezydent – właściwość TS w sprawach przestępstw wynika z art. 145 ust. 1 K i ma charakter
zupełny i wyłączny; zupełny – bo obejmuje ona wszelkie przestępstwa, jakich Prezydent
dopuścił się w okresie sprawowania urzędu; wyłączny – bo za popełnienie przestępstwa
Prezydent może być pociągnięty do odpowiedzialności tylko przed TS.
b) Członkowie RM – ich odpowiedzialność przed TS ma charakter częściowy, ponieważ może
dotyczyć tylko przestępstw popełnionych w związku z zajmowanym stanowiskiem.
c) Posłowie i senatorowie – ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną przed TS tylko za
naruszenie przez nich zakazu prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z
majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego, oraz zakaz nabywania tego majątku.
204. Pozycja ustrojowa i organizacja Trybunału Stanu.
Trybunał Stanu jest odrębnym organem władzy sądowniczej. Nie jest on sądem w rozumieniu art. 175
ust. 1 K, nie sprawuje więc wymiaru sprawiedliwości w przyjętym tam rozumieniu. Natomiast odpowiada
on w pełni charakterystyce organu władzy sądowniczej, zarówno z uwagi na niezawisłość jego sędziów, jak
i ze względu na charakter jego zadań polegających na orzekaniu, czy konkretne czyny wskazanych osób
stanowiły naruszenie prawa.
W skład TS wchodzi przewodniczący, dwóch zastępców przewodniczącego i 16 członków.
Przewodniczącym TS jest z urzędu Pierwszy Prezes SN. Pozostali członkowie TS są wybierani przez Sejm
na okres jego kadencji, z tym, że zachowują swoje kompetencje do czasu wyboru nowego składu Trybunału.
Wybór ponowny jest dopuszczalny. Konstytucja wymaga, aby zastępcy przewodniczącego oraz co najmniej
połowa pozostałych członków miała kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego. Pozostali
członkowie nie muszą mieć tych kwalifikacji. Funkcja członka Trybunału ma charakter honorowy (jest
sprawowana nieodpłatnie).
- 71 -
205. Postępowanie przed Trybunałem Stanu.
Procedura, w której realizowana jest odpowiedzialność konstytucyjna, obejmuje 5 zasadniczych
stadiów:
1) zgłoszenie wstępnego wniosku,
2) postępowanie w Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej,
3) postawienie w stan oskarżenia,
4) rozpoznanie sprawy przez TS w I instancji,
5) rozpoznanie sprawy przez TS w II instancji.
Postępowanie przed TS ma charakter dwuinstancyjny: w pierwszej instancji Trybunał orzeka w
składzie pięcioosobowym, a w drugiej instancji – w składzie siedmioosobowym, wyłączeni są sędziowie
orzekający w pierwszej instancji. Przyjęto zasadę ustalania składów przez losowanie. W postępowaniu
przed Trybunałem stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania karnego. Rozprawa ma
charakter jawny, chyba że wzgląd na bezpieczeństwo Państwa lub ochronę tajemnicy państwowej wymaga
uchylenia jawności. Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony i wszystkie wynikające z tego prawa
gwarancje proceduralne. Za czyny objęte oskarżeniem TS wymierza następujące kary (jeżeli czyn nie
wypełnia znamion przestępstwa):
- utratę biernego i czynnego prawa wyborczego na okres od 2 do 10 lat,
- zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze
szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych lub organizacjach społecznych
(na okres od 2-10 lat),
- utratę wszystkich lub niektórych orderów i odznaczeń oraz (na okres 2-10 lat) utratę
zdolności do ich uzyskania.
Z uwagi na szczególne okoliczności sprawy TS może odstąpić od ukarania i poprzestać na stwierdzeniu
winy oskarżonego. W każdym wypadku, gdy Trybunał uzna, że oskarżony popełnił, choćby nieumyślnie,
delikt konstytucyjny lub przestępstwo, orzeka utratę urzędu bądź stanowiska, z którego pełnieniem
związana był odpowiedzialność konstytucyjna.
Jeżeli czyn wypełnia znamiona przestępstwa – Trybunał wymierza także kary przewidziane w ustawach
karnych.
206. Organizacja Sądu Najwyższego.
Sąd Najwyższy dzieli się na 4 izby:
 Izbę Cywilną,
 Izbę Karną,
 Izbę Wojskową,
 Izbę Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych.
Na czele każdej izby stoi prezes SN powoływany (na wniosek Pierwszego Prezesa SN, zaopiniowany
przez zainteresowaną izbę) przez Prezydenta RP. W izbie działa zgromadzenie sędziów izby jako organ
samorządu sędziowskiego. Na czele SN stoi Pierwszy Prezes, a organami samorządu sędziowskiego są
Zgromadzenie Ogólne oraz Kolegium SN.
Pierwszy Prezes SN jest powoływany przez Prezydenta na sześcioletnią kadencję spośród dwóch
kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne SN. Pierwszy Prezes sprawuje całokształt
administracyjnego kierownictwa pracą Sądu. Poza tym jest on z urzędu przewodniczącym TS oraz
członkiem KRS.
207. Organizacja sądów powszechnych.
Konstytucja nie określa struktury sądów powszechnych, ale przez wprowadzenie wymogu
dwuinstancyjności zakłada, że struktura ta musi obejmować przynajmniej 2 szczeble. Ustawa Prawo o
ustroju sądów powszechnych idzie jednak dalej i nadaje sądownictwu powszechnemu trójszczeblowy
charakter. Sądami powszechnymi są:
 Sądy rejonowe – tworzone dla jednej lub większej liczby gmin lub dla części gminy (np. w Wawie). Są one przede wszystkim sądami pierwszej instancji, a jego właściwość obejmuje sprawy
karne i cywilne. W ramach sądu rejonowego może być utworzona specjalna jednostka
organizacyjna zajmująca się sprawami rodzinnymi i sprawami nieletnich (tzw. sąd rodzinny),
jednostka zajmująca się sprawami z zakresu prawa pracy (tzw. sąd pracy) oraz jednostka zajmująca
się sprawami gospodarczymi (tzw. sąd gospodarczy). W sądzie rejonowym mogą też być tworzone
sądy grodzkie (jako wydziały lub wydziały zamiejscowe), których właściwość obejmuje przede
- 72 -
wszystkim orzekanie w pierwszej instancji w sprawach o wykroczenia i niektóre przestępstwa
skarbowe.
 Sądy okręgowe – są sądami wyższego stopnia. Właściwość sądu okręgowego ma charakter
mieszany: z jednej strony, jest sądem odwoławczym w sprawach rozstrzyganych w pierwszej
instancji przez sądy rejonowe, z drugiej strony, rozpoznaje w pierwszej instancji sprawy
poważniejsze lub o charakterze bardziej skomplikowanym, określone przez ustawę. Sąd okręgowy
jest podzielony na wydziały cywilne, karne i penitencjarne, w ramach tych sądów (nie wszystkich)
tworzy się też odrębne jednostki zajmujące się sprawami z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń
społecznych oraz jednostkę zajmującą się sprawami gospodarczymi. W sądzie okręgowym w Wawie tworzy się też jednostkę do spraw antymonopolowych oraz jednostkę organizacyjną do spraw
rejestrowych.
 Sądy apelacyjne – tworzone są dla obszaru obejmującego kilka okręgów sądowych. Pełnią one
zadania sądu drugiej instancji, bo rozpatrują apelacje od orzeczeń sądów okręgowych działających
jako pierwsza instancja. W sądach tych tworzy się wydziały cywilne, karne oraz pracy i
ubezpieczeń społecznych. W warszawskim sądzie apelacyjnym istnieje też odrębny wydział
lustracyjny.
Organami sądów powszechnych są: prezes oraz – na szczeblu sądów okręgowych i apelacyjnych –
organy samorządu sędziowskiego, tj. zgromadzenia ogólne i kolegia.
208. Organizacja sądów szczególnych.
Sądy szczególne są to sądy o właściwości obejmującej określoną grupę spraw i usytuowane poza
systemem sądów powszechnych. Istnieją one w sposób stały. Konstytucja wymienia 2 typy sądów
szczególnych:
I. Sądy wojskowe:
- dzielą się na wojskowe sądy garnizonowe i wojskowe sądy okręgowe,
- są to sądy karne właściwe w sprawach o przestępstwa popełnione przez żołnierzy w
czynnej służbie wojskowej, a także w sprawach o niektóre przestępstwa popełnione przez
cywilnych pracowników wojska oraz żołnierzy sił zbrojnych państw obcych,
- sądy garnizonowe orzekają w pierwszej instancji, środki odwoławcze od ich orzeczeń i
zarządzeń rozpoznają sądy okręgowe, którym przysługuje też pierwszoinstancyjna
właściwość w sprawach najpoważniejszych; jako druga instancja występuje wówczas Izba
Wojskowa SN, poza tym w Izbie Wojskowej rozpatruje się kasacje od orzeczeń wydanych
w drugiej instancji.
II. Sądy administracyjne:
- sądami administracyjnymi są: Naczelny Sąd Administracyjny oraz wojewódzkie sądy
administracyjne,
- NSA sprawuje nadzór nad działalnością sądów administracyjnych w zakresie orzekania; na
jego czele stoi Prezes NSA, a organami samorządu sędziowskiego są: Zgromadzenie Ogólne
Sędziów NSA oraz Kolegium NSA,
- NSA dzieli się na 3 izby: Finansową, Gospodarczą oraz Ogólnoadministracyjną o
właściwościach określonych ich nazwami.
209. Wymogi stosowane przy powoływaniu i odwoływaniu sędziów.
Sędziowie są powoływani przez Prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa (art. 179 K).
Kandydat musi przede wszystkim odpowiadać wysokim wymaganiom, jako że na stanowisko sędziego
może zostać powołana osoba, która:
1) posiada obywatelstwo polskie,
2) korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
3) ma nieskazitelny charakter,
4) ukończyła wyższe studia prawnicze i uzyskała tytuł magistra,
5) odbyła aplikację sądową lub prokuratorską i złożyła odpowiedni egzamin,
6) pracowała przez okres przynajmniej jednego roku jako asesor sądowy lub prokuratorski lub
jako referendarz sądowy,
7) ukończyła 29 lat.
Wymienione przesłanki uzupełnia się wymogiem odpowiedniego stażu pracy w sądownictwie lub w
innych zawodach prawniczych – do powołania do SN lub NSA konieczny jest co najmniej 10-letni staż.
Wymogów aplikacji, asesury i stażu pracy nie stosuje się wobec profesorów i doktorów habilitowanych
nauk prawnych, zatrudnionych w placówkach naukowych. Sędzią sądu wojskowego może zostać tylko
- 73 -
oficer pełniący zawodową służbę stałą i spełniający omówione przesłanki. Kandydat musi najpierw zostać
zaaprobowany przez zgromadzenie ogólne danego sądu (tajne głosowanie).
Stosunek służbowy sędziego wygasa w przypadku:
 zrzeczenia się urzędu,
 prawomocnego orzeczenia sądu dyscyplinarnego o złożeniu sędziego z urzędu,
 śmierci sędziego,
 utraty praw publicznych,
 utraty obywatelstwa polskiego,
 ukończenia 65 roku życia (za zgodą KRS 70).
210. Zasada niezawisłości sądów i sędziów.
Zasadę niezawisłości sędziowskiej wyraża obecnie art. 178 ust. 2 K. Niezawisłość oznacza stworzenie
sędziemu pozycji umożliwiającej sprawowanie urzędu (orzekanie) w sposób zgodny z własnym sumieniem,
w sposób wolny od jakichkolwiek możliwości bezpośrednich i pośrednich nacisków zewnętrznych. Zarazem
niezawisłość jest ograniczona przez podporządkowanie sędziego przepisom Konstytucji i ustaw, w ramach i
na podstawie których winien on dokonywać wszystkich czynności.
Gwarancje niezawisłości sędziowskiej:
 stabilizacja urzędu sędziego – sędziowie są powoływani na czas nieokreślony,
 nieusuwalność sędziego,
 nieprzenaszalność sędziego,
 immunitet sędziowski,
 odpowiedzialność dyscyplinarna,
 niepołączalność – sędzia nie może zajmować innych urzędów i funkcji państwowych,
 apolityczność,
 konstytucja nakazuje zapewnienie sędziemu warunków pracy i wynagrodzenia
odpowiadającego godności urzędu oraz zakresowi obowiązków,
 sędzia – poza podległością prawu – może być w rozstrzyganiu sprawy poddany tylko
wskazówkom sformułowanym w orzeczeniu sądu wyższego, zgodnie z przepisami
obowiązujących procedur (aspekt merytoryczny niezawisłości).
Niezawisłość sądów polega na pełnej samodzielności organizacyjnej. Oznacza to, że w systemie
trójpodziału władzy sądy nie podlegają ani władzy ustawodawczej, ani wykonawczej w zakresie orzekania.
Przedstawiciele tych władz nie mają prawa kontrolowania orzeczeń sądowych ani dokonywania ich zmiany.
Władza ustawodawcza może jedynie określić ustrój, organizację i działalność sądów. Przedstawiciele
władzy wykonawczej tj. Minister Sprawiedliwości może sprawować jedynie nadzór nad administracją
sądową, a Prezydent posiada prawo mianowania sędziów i prawo łaski. Jakakolwiek zmiana orzecznictwa
może nastąpić jedynie na drodze kontroli instancyjnej, czyli apelacji lub kasacji. Niezawisłość sądów polega
także na zapewnieniu sądowi swobody decyzji w czasie rozpoznawania sprawy oraz ochronie sądu przed
wszystkimi naciskami (np. zakaz wnoszenia broni do budynku sądu). Sąd w orzecznictwie podlega tylko
Konstytucji i ustawom.
211. Zasada nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego.
Podstawowym zadaniem Sądu Najwyższego jest sprawowanie nadzoru orzeczniczego nad działalnością
sądów powszechnych i wojskowych, co ma na celu m.in. zapewnienie zgodności z prawem oraz jednolitości
orzecznictwa tych sądów. SN wykonuje swoje funkcje w dwóch podstawowych formach:
a) rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń sądowych – jeżeli chodzi o sądy powszechne jest
to tylko rozpoznawanie kasacji, natomiast w sprawach wojskowych SN orzeka także w
charakterze sądu II instancji,
b) podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne budzące wątpliwości bądź
rozbieżności w orzecznictwie SN, sądów powszechnych bądź sądów wojskowych; może to
następować na podstawie przedłożenia sądu apelacyjnego, orzekającego w konkretnej sprawie,
ale także w procedurze abstrakcyjnej – na wniosek RPO, Pierwszego Prezesa SN oraz
Prokuratora Generalnego; uchwały są wiążące dla składów orzekających SN.
- 74 -
212. Zasada udziału ławników w rozprawach sądowych.
W Polsce nie stosuje się systemu ławy przysięgłych, tzn. odrębnego ciała orzekającego
uniezależnionego od zawodowego sędziego, złożonego z losowo dobranych obywateli i wypowiadającego
się przede wszystkim o winie oskarżonego lub o zasadności roszczenia cywilnego. Od kilku dziesięcioleci
stosuje się natomiast system sądu ławniczego, tzn. sądu o mieszanym składzie obejmującym sędziego
zawodowego oraz ławników. Sąd taki działa w sposób jednolity – sędzia wraz z ławnikami rozstrzygają
wszystkie kwestie i większością głosów wydają orzeczenie.
Ławnicy występują tylko w sądach powszechnych i wojskowych. Są oni wybierani przez rady gmin z
obszaru działania danego sądu; kandydatów mogą zgłaszać prezesi sądów, stowarzyszenia, organizacje i
związki zawodowe, a także grupy wyborców. Kandydat musi posiadać obywatelstwo polskie, ukończone 30
lat, pracować lub mieszkać w miejscu kandydowania co najmniej przez rok, musi też wykazywać
nieskazitelny charakter. Kadencja ławników wynosi 4 lata. Ławnik jest wyznaczany przez prezesa sądu do
udziału w rozprawach, w zasadzie na czas nie przekraczający 12 dni w roku. W zakresie orzekania ławnicy
są niezawiśli.
Udział ławników w postępowaniu sądowym był zawsze ograniczony do postępowania w pierwszej
instancji. W myśl art. 47 kpc skład ławniczy jest wymagany tylko w sprawach z zakresu prawa pracy i
ubezpieczeń społecznych oraz w sprawach z zakresu stosunków rodzinnych, z wyjątkiem spraw o alimenty,
natomiast w sprawach karnych skład ławniczy pozostał regułą (art. 28 kpk). W pozostałych sprawach w
pierwszej instancji sąd orzeka w składzie jednego sędziego zawodowego.
213. Zasada jawności rozpraw.
Odnosi się ona do wszystkich postępowań sądowych, a raczej do rozpraw prowadzonych w ramach tych
postępowań. Zasada jawności oznacza stworzenie publiczności dostępu do sali sądowej i spokojnego
obserwowania przebiegu rozprawy. Tu jednak ustawa może wprowadzić ograniczenia za względu na
moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny, ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny
interes prywatny, zawsze jednak w rozprawie mogą uczestniczyć strony, ich przedstawiciele oraz po dwie
osoby przez nich wskazane. Zawsze też ogłoszenie wyroku musi nastąpić publicznie. Zasadę tą wyraża art.
45 ust. 2 K.
214. Zasada prawa oskarżonego do obrony.
Zasadę tą wyraża art. 42 ust. 2 Konstytucji. Odnosi się ona tylko do postępowania karnego, ale dotyczy
wszystkich jego stadiów. W znaczeniu formalnym prawo do obrony oznacza prawo do posiadania obrońcy
z wyboru, a jeśli to nie jest możliwe (np. ze względu na sytuację materialną danej osoby) – z urzędu. W
znaczeniu materialnym, prawo do obrony oznacza takie ukształtowanie procedury karnej, które stwarza
oskarżonemu możliwość występowania jako pełnoprawnego uczestnika procesu, a więc oparcie procesu
karnego na zasadzie kontradyktoryjności.
215. Zasada jednolitości sądów.
Zasada jednolitości sądów określona została w art. 174 Konstytucji, który stanowi, że: sądy i Trybunały
wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej. Zasada ta głosi więc, iż w całym państwie istnieje
jednolite sądownictwo. Wymiar sprawiedliwości działa na podstawie jednolitego, powszechnie
obowiązującego prawa. W związku z tym nie ma żadnych podstaw prawnych, które by kazały wyodrębnić
jakikolwiek rejon, dzielnicę czy część państwa, gdzie mogłyby działać odrębne oddziały sądowe. Tak
działające sądy ułatwiają obywatelom ochronę ich interesów, a pracownikom wymiaru sprawiedliwości
stwarzają możliwość sprawnego działania oraz wnikliwego rozpatrzenia spraw.
216. Zasada sądowej kontroli decyzji administracyjnych.
Zasada ta realizowana jest poprzez ustanowienie sądownictwa administracyjnego. Sądy administracyjne
orzekają w 3 podstawowych typach spraw:

w sprawach skarg na decyzje administracyjne, inne postanowienia wydane w
postępowaniu administracyjnym, egzekucyjnym i zabezpieczającym, inne akty i
czynności z zakresu administracji publicznej, a także na bezczynność organów w tych
sprawach; sąd administracyjny bada tylko legalność (zgodność z prawem);

w sprawach skarg na akty prawa miejscowego, stanowionego przez organy
samorządu terytorialnego oraz przez terenowe organy administracji rządowej,
- 75 -
rozstrzygają spory o właściwość między organami jednostek samorządu
terytorialnego i między samorządowymi kolegiami odwoławczymi, a także spory
kompetencyjne między organami jednostek samorządu terytorialnego a organami
administracji rządowej.

217. Organizacja Krajowej Rady Sądownictwa.
Krajowa Rada Sądownictwa jest organem kolegialnym. W jej skład wchodzą przedstawiciele
wszystkich trzech władz. KRS składa się z:
a) 4 posłów i 2 senatorów, wybieranych przez izby na okres 4 lat,
b) Pierwszego Prezesa SN i Prezesa NSA,
c) 15 członków wybranych spośród sędziów: SN (2), sądów administracyjnych (2), sądów
apelacyjnych (2), sądów okręgowych (8) i sądów wojskowych (1); wyboru na czteroletnią
kadencję dokonują zgromadzenia ogólne lub zebrania przedstawicieli zgromadzeń ogólnych
odpowiednich sądów,
d) Ministra Sprawiedliwości,
e) osoby powołanej przez Prezydenta RP.
Rada wybiera ze swego składy prezydium, obejmujące przewodniczącego, dwóch przewodniczących i
3 członków. Obraduje na posiedzeniach plenarnych, zwoływanych przynajmniej raz na 2 miesiące.
218. Kompetencje Krajowej Rady Sądownictwa.
Podstawowe kompetencje Rady są związane ze sprawami personalnymi sądownictwa: Rada
przedstawia Prezydentowi wnioski w sprawie powołania sędziów, rozstrzyga o przeniesieniu sędziego na
inne miejsce służbowe ze względu na powagę stanowiska sędziowskiego i podejmuje szereg innych decyzji
dotyczących sytuacji sędziego. Rada wyraża opinie co do propozycji zmian ustroju sądów oraz
wynagrodzeń sędziowskich, jest więc m.in. włączona w proces ustawodawczy, a pominięcie zasięgnięcia
opinii KRS powoduje proceduralną niekonstytucyjność takiej ustawy. Rada wypowiada się również w
sprawach etyki zawodowej sędziów (uchwalając m.in. zbiór zasad etyki zawodowej), wysłuchuje i omawia
różne informacje o działalności sądów i problemach sądownictwa.
KRS ponadto:
wybiera rzecznika dyscyplinarnego sędziów sądów powszechnych,
wyraża opinie w sprawie powołania i odwołania prezesa albo wiceprezesa sądu powszechnego
albo sądu wojskowego,
wypowiada się o stanie kadry sędziowskiej,
opiniuje programy szkolenia aplikantów sądowych, zakres i sposób prowadzenia egzaminów
sędziowskich i ustalania ich wyników i inne.
- 76 -