Występowanie czarcikęsika Kluka Succisella inflexa (Kluk

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): 14–25.
Występowanie czarcikęsika Kluka Succisella
inflexa (Kluk) Beck na Wyżynie Małopolskiej
EDWARD BRÓŻ1 , MARCIN BIELECKI2
Zakład Botaniki, Instytut Biologii
Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego
25-406 Kielce, ul. Świętokrzyska 15
1
Zakład Taksonomii Roślin i Fitogeografii, Instytut Botaniki UJ
31-501 Kraków, ul. Kopernika 27
e-mail: [email protected]
2
Wstęp
Czarcikęsik Kluka został wyróżniony i opisany jako odrębny
gatunek na podstawie okazów zebranych na ziemiach polskich
(w okolicy Ciechanowca na Podlasiu) przez wybitnego polskiego
przyrodnika wieku Oświecenia – ks. Krzysztofa Kluka (1739–
–1796). Opis gatunku zamieścił on w swoim najważniejszym
dziele botanicznym p.t. „Dykcjonarz roślinny” (Kluk 1788),
uważanym przez współczesnych florystów za pierwszą polską
florę.
Krajowa bibliografia dotycząca czarcikęsika jest bardzo skąpa. Najobszerniejsza charakterystyka gatunku zawarta jest w
„Polskiej Czerwonej Księdze Roślin” (Czarna 2001) oraz we florze Polski Jasiewicza (1972). Ponadto Czarna (1999) podaje
wiele ogólnych informacji o gatunku w artykule dotyczącym jego
izolowanej populacji w Orzechowie (środkowa Wielkopolska).
Znane dotychczas 3 stanowiska z Wyżyny Małopolskiej, znalezione przez E. Bróża i A. Przemyskiego w latach 1991–1992
i uwzględnione w „Atlasie rozmieszczenia roślin naczyniowych
w Polsce” (Zając A., Zając M. 2001), nie były dotychczas publi14
Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej
kowane. Późnym latem 2006 r. autorzy niniejszego opracowania sprawdzili aktualny stan ich zachowania. Jednocześnie, w
trakcie prowadzonych badań terenowych, znaleźli kilka nowych
stanowisk gatunku. Dane te, biorąc pod uwagę status gatunku,
niedostateczną znajomość jego rozmieszczenia oraz warunków
występowania w regionie, uznano za godne opublikowania.
Ogólna charakterystyka gatunku
Roślina ta należy do rodziny szczeciowatych Dipsacaceae
i jako nowy gatunek opisana została przez Kluka (1788) pod
nazwą Scabiosa inflexa (dryakiew pogięta). Kilkanaście lat później inny polski botanik, Jundziłł (1830), przeniósł ten gatunek do rodzaju Succisa (jako Succisa inflexa, dryakiew zagięta).
Wreszcie Beck (1893) włączył go do nowo utworzonego rodzaju Succisella (jako Succisella inflexa). Polską nazwę „czarcikęsik Kluka” wprowadzili do polskiej nomenklatury botanicznej
Szafer, Kulczyński i Pawłowski (1924) dla uczczenia nazwiska odkrywcy gatunku.
Czarcikęsik Kluka jest niewysoką (30–60 cm) byliną, wytwarzającą pełzające, rozgałęzione kłącze oraz rozłogi zakończone
różyczkami liści. Pokładająca się, naprzeciwlegle ulistniona łodyga zakorzenia się w dolnych węzłach. W górnej, wznoszącej
się części tworzy rozgałęzienia, na których osadzone są drobne,
bladoliliowoniebieskie kwiaty, zebrane w kuliste, główkowate
kwiatostany (ryc. 1a). Owoc ma kształt gruszkowaty, o ząbkach
kieliszka w postaci błoniastego rąbka (ryc. 1b).
Łacińska oraz polska nazwa rodzajowa rośliny jest zdrobnieniem nazwy pokrewnego gatunku – czarcikęsa łąkowego
Succisa pratensis, do którego czarcikęsik – ze względu na ogólny pokrój oraz zajmowane siedliska – jest w znacznym stopniu
podobny. Niemniej czarcikęsik jest rośliną wyraźnie drobniejszą i delikatniejszą w odróżnieniu od okazałego, posiadającego
tęgą, prosto wzniesioną łodygę, czarcikęsa łąkowego. Natomiast
wybitniejsze różnice pomiędzy tymi gatunkami zaznaczają się w
budowie kwiatu (wykształcenie kielicha i kieliszka) oraz owocu;
czarcikęsik nie posiada m.in. wybitnych szczecin na kielichu
i owocu, będących charakterystycznymi dla S. pratensis.
15
E. Bróż i M. Bielecki
Ryc. 1. Czarcikęsik Kluka w dolinie rzeki Łośnej na Wyżynie Małopolskiej
(st. 2): a – pokrój rośliny, b – kwiatostan oraz owoce (26.VIII 2006 r.;
fot. M. Bielecki i E. Bróż).
Fig. 1. Succisella inflexa in the Łośna river valley in the Wyżyna
Małopolska Upland (station 2): a – habit, b – inflorescence and fruits
(26 August 2006, photo by M. Bielecki and E. Bróż).
16
Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej
Status gatunku oraz stan zagrożenia w Polsce
Ze względu na rzadkie występowanie w kraju oraz niekorzystne tendencje dynamiczne (Zarzycki i in. 2002) czarcikęsik Kluka zamieszczono w „Polskiej Czerwonej Księdze Roślin”
(Czarna 2001) jako gatunek narażony (VU). Uwzględniany
był również we wszystkich wydaniach krajowych „Czerwonych
List”, przy czym przypisywano mu różne kategorie zagrożenia: R – rzadki (Jasiewicz 1981, Zarzycki, Szeląg 1992),
I – o nieokreślonym zagrożeniu (Zarzycki 1986) oraz V
– narażony (Zarzycki, Szeląg 2006). Zamieszczony również został w dwu listach regionalnych: Polski Środkowej
(Jakubowska-Gabara, Kucharski 1999) – kategoria CR
oraz Niziny Południowopodlaskiej (Głowacki i in. 2003) jako
gatunek niższego ryzyka (LR). Nie uwzględniono go natomiast
zupełnie na liście gatunków ginących i zagrożonych Wyżyny
Lubelskiej, Roztocza, Wołynia Zachodniego i Polesia Lubelskiego
(Kucharczyk, Wójciak 1995). Na podstawie rozporządzenia ministra środowiska (Rozporządzenie 2004) czarcikęsik
Kluka podlega ścisłej ochronie gatunkowej (jako gatunek wymagający ochrony czynnej).
Rozmieszczenie geograficzne oraz warunki występowania
Gatunek ten posiada zasięg dysjunktywny, którym obejmuje
niżową część środkowej Europy. W ujęciu elementów geograficznych według Braun-Blanqueta (Pawłowska 1972) należy do
„grupy niegórskiej” podelementu środkowoeuropejskiego. Jego
porozrywany zasięg rozciąga się od północnych Włoch (dolina
Padu), poprzez Austrię, Nizinę Węgierską, Rumunię, Ukrainę po
wschodnią Polskę, Białoruś i Litwę (Meusel, Jäger 1992). Jako
gatunek adwentywny podawany był z Niemiec, Francji (Meusel,
Jäger 1992) oraz z Ameryki Północnej (Kartesz 1999).
W Polsce stwierdzono 112 stanowisk (Zając A., Zając M.
2001, Czarna 2001), przy czym większość z nich to dane historyczne, obecnie nie potwierdzone w terenie. Koncentrują się
we wschodniej części kraju, głównie w wschodniej części Niziny
Mazowieckiej, na Nizinie Podlaskiej (m. in. Wysoczyzna Bielska,
Puszcza Białowieska), a także na Wyżynie Lubelskiej. Na części
17
E. Bróż i M. Bielecki
terytorium Polski położonym na zachód od doliny Wisły stwierdzono zaledwie kilka oderwanych od zwartego zasięgu placówek gatunku, wyznaczających absolutny, północno-zachodni kres jego występowania, m. in. Orzechowo w Wielkopolsce
(Czarna 1999, 2001), rezerwat przyrody „Jeleń” na Równinie
Piotrkowskiej (w bezpośrednim sąsiedztwie zachodniego skraju
Wyżyny Małopolskiej) (Mamiński 1984) oraz opisane w dalszej części artykułu stanowiska na Wyżynie Małopolskiej. Inne
izolowane stanowiska występujące na granicy zasięgu znaleziono w północnej części Okręgu Radomyskiego w Kotlinie
Sandomierskiej (Wayda 1998), a więc również w najbliższym
sąsiedztwie Wyżyny Małopolskiej. Odnotowane zostały także 2 stanowiska synantropijne gatunku: Żuławy Wiślane oraz
Piątnica koło Legnicy na Dolnym Śląsku (Czarna 2001).
Według Zarzyckiego i in. (2002) czarcikęsik Kluka przywiązany jest do obszarów o klimacie subkontynentalnym (K = 4),
umiarkowanie ciepłym (T = 4), do siedlisk umiarkowanie nasłonecznionych (L = 4). Rośnie na glebach wilgotnych i mokrych
(W = 4–5), organogenicznych (H = 3), mezotroficznych (Tr = 3),
o odczynie obojętnym (R = 4), a według Czarnej (2001) przy
pH w zakresie 6–8. Występuje na torfowiskach przejściowych,
niskich i na podmokłych łąkach rzędów Scheuchzerietalia palustris, Caricetalia nigrae oraz Molinietalia.
Występowanie gatunku na Wyżynie Małopolskiej
Najstarsze dane dotyczące występowania Succisella inflexa
na Wyżynie Małopolskiej pochodzą z lat 1991 i 1992 (3 stanowiska, Zając A., Zając M. 2001). W 2006 r. zbadano aktualny
stan ich zachowania oraz przeprowadzono poszukiwania nowych stanowisk gatunku. Czarcikęsik występował na 7 stanowiskach (ryc. 2):
1. Dolina rzeki Łośnej, pomiędzy miejscowościami Młynki
i Kopaniny (kwadrat siatki ATPOL (bok 2,5 km) EE 7120,
20°18’19’’ N i 50°50’57’’ E). Podmokła łąka, przechodząca od
strony S w wilgotny bór sosnowy. Powierzchniowo największa
(około 20 m2) oraz najbardziej liczna (ponad 50 osobników
kwitnących i owocujących) populacja na badanym terenie.
Poszczególne osobniki osiągają ponad 100 cm wysokości.
18
Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej
2. Dolina Łośnej, 0,5 km na E od wsi Zakrucze (ATPOL EE
7130, 20°18’07’’N i 50°49’35’’ E). Wilgotna łąka w sąsiedztwie lokalnej drogi. Gatunek tworzy trzy skupienia: dwa liczące po 6 m2 powierzchni, oddalone od siebie
o około 10 m, oraz jedno o powierzchni 0,9 m2.
3. Dolina Łośnej, 1,5 km na E od wsi Zakrucze, u W podnóża
Góry Milechowskiej (ATPOL EE 7230, 20°18’27’’ N i 50°49’25’’
E). Wilgotna łąka, obok lokalnej dróżki. 1 kępa o średnicy 60
cm (8 osobników kwitnących).
54°
£o
œn
a
GnieŸdziska
1
Rykoszyn
50°
16°
5
Ma³ogoszcz 2
3
Chêciny
Bolmin
4
Bocheniec
Bia
Mosty
³
a
B
6
da
A
Ni
Karsznice
24°
7
Tokarnia
0
4 km
Ryc. 2. Rozmieszczenie stanowisk czarcikęsika Kluka na Wyżynie
Małopolskiej: A – stanowiska istniejące, B – stanowiska obecnie nie
potwierdzone (st. 6) lub zanikłe (st. 7).
Fig. 2. Location of stations of Succisella inflexa in the Wyżyna
Małopolska Upland: A – presently existing stations, B – stations not
confirmed at present (st. 6) or extinct (st. 7).
19
E. Bróż i M. Bielecki
4. Przełomowy odcinek doliny Łośnej, około 1 km na N od wsi
Bocheniec (ATPOL EE 8211, 20°18’27’’ N i 50°48’17’’ E). Na
brzegu łąki, w lokalnym obniżeniu terenu. Pojedyncza kępa
o średnicy 30 cm (5 osobników kwitnących).
5. Dolina Łośnej, u podnóża Góry Milechowskiej (ATPOL EE
7231, 20°18’12’’ N i 50°49’48’’ E). Stanowisko stwierdzone przez Bróża i Przemyskiego w 1992 r. (niepublikowane,
umieszczone w bazie danych programu ATPOL). W 2006 r.
na granicy wilgotnych zarośli i łąki znaleziono 16 osobników
kwitnących i owocujących.
6. Pomiędzy miejscowościami Karsznice i Mosty, w dolinie
Białej Nidy (ATPOL EE 8212, podanie dokładniejszej lokalizacji nie jest możliwe, gdyż brak takich danych na jego
temat). Stanowisko stwierdzone w 1991 r., umieszczone w
bazie ATPOL (Bróż, Przemyski, dane niepubl.), obecnie nie
potwierdzone, prawdopodobnie wymarłe.
7. Około 2 km na S od wsi Mosty koło Chęcin, w widłach Białej
i Czarnej Nidy (ATPOL EE 8233, brak dokładniejszych danych). Stwierdzone w 1992 r., umieszczone w bazie ATPOL
(Bróż, Przemyski, dane niepubl.), obecnie całkowicie zniszczone wskutek eksploatacji torfu.
Opisane stanowiska położone są w dolinach rzek Łośnej
(Łososina, Wierna Rzeka) oraz Białej i Czarnej Nidy (ryc. 2); stanowiska aktualnie istniejące znaleziono tylko w silnie zabagnionej dolinie Łośnej, blisko koryta rzeki, na jej odcinku pomiędzy
miejscowościami Wesoła i Bocheniec. Dolina ta stanowi wschodni skrawek rozległego kompleksu bagien nazywanych „mokradłem Gnieździska” (Massalski 1962). Otaczają je wapienne
(jurajskie) wzgórza: od strony wschodniej góra Milechowska
(wraz z górą Brodową) oraz Bocheńska Góra (Czubatka), od południowego wschodu wzgórza Pasma Przedborskiego i od północnego wschodu Wzgórza Gnieździskie.
Na tle fizyczno-geograficznej regionalizacji kraju (Kondracki
2002) stwierdzone stanowiska położone są na obszarze podprowincji Wyżyny Małopolskiej, na pograniczu dwóch makroregionów: Wyżyny Kieleckiej i Wyżyny Przedborskiej. Zgodnie z geobotanicznym podziałem Szafera (1972) mieszczą się w Okręgu
Chęcińskim Krainy Świętokrzyskiej.
20
Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej
Fitocenozy łąkowe z udziałem czarcikęsika Kluka reprezentują związek Calthion oraz Filipendulion z rzędu Molinietalia;
ich dokładniejsza identyfikacja jest utrudniona ze względu na
skąpy oraz niekompletny materiał fitosocjologiczny. Pogląd na
skład florystyczny oraz strukturę fitosocjologiczną płatów roślinności z udziałem opisywanego gatunku daje poniższa lista
gatunków charakterystycznych dla poszczególnych syntaksonów, stwierdzonych w składzie florystycznym płatów roślinności z udziałem Succisella inflexa (liczby podane w nawiasach
oznaczają numery stanowisk według zamieszczonego uprzednio wykazu).
1. Gatunki charakterystyczne dla związku Calthion: knieć błotna Caltha palustris (st. 2, 4, 5), ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare (st. 2), sit rozpierzchły Juncus effusus (st. 1, 3, 4),
rdest wężownik Polygonum bistorta (st. 2, 3), sitowie leśne
Scirpus sylvaticus (st. 2);
2. Ch. zw. Filipendulion: wiązówka błotna Filipendula ulmaria
(st. 1, 2, 3, 4, 5), bodziszek błotny Geranium palustre (st. 5),
tojeść zwyczajna Lysimachia vulgaris (st. 1, 4), krwawnica
pospolita Lythrum salicaria (st. 2), przetacznik długolistny
Veronica longifolia (st. 2, 3, 5);
3. Ch. rz. Molinietalia: dzięgiel leśny Angelica sylvestris (st. 1,
2, 5), śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa (st. 1, 2, 3,
4), skrzyp błotny Equisetum palustre (st. 2, 4, 5), przytulia
bagienna Galium uliginosum (st. 1, 2, 4), komonica błotna
Lotus uliginosus (st. 2, 4), firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi (st. 3), olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia (st.
2), Succisa pratensis (st. 4);
4. Ch. kl. Molinio-Arrhenatheretea: krwawnik pospolity Achillea
millefolium (st. 4), kupkówka pospolita Dactylis glomerata (st.
4), kłosówka wełnista Holcus lanatus (st. 4), groszek łąkowy
Lathyrus pratensis (st. 2, 5), tojeść rozesłana Lysimachia
nummularia (st. 1, 2), babka lancetowata Plantago lanceolata
(st. 3, 4), wiechlina łąkowa Poa pratensis (st. 3, 5), pięciornik
gęsi Potentilla anserina (st. 1, 2, 3, 4, 5), głowienka pospolita
Prunella vulgaris (st. 3, 4), jaskier ostry Ranunculus acris (st.
3, 5), j. rozłogowy R. repens (st. 1, 3, 4), szczaw zwyczajny
Rumex acetosa (st. 4);
21
E. Bróż i M. Bielecki
5. Ch. kl. Phragmitetea: turzyca zaostrzona Carex gracilis (st.
5), przytulia błotna Galium palustre (st. 4), gorysz błotny
Peucedanum palustre (st. 1), mozga trzcinowata Phalaris
arundinacea (st. 2), trzcina pospolita Phragmites australis
(st. 3, 5), wiechlina błotna Poa palustris (st. 3);
6. Ch. kl. Scheuchzerio-Caricetea nigrae: turzyca żółta Carex
flava (st. 2), jaskier płomiennik Ranunculus flammula (st. 3),
kozłek całolistny Valeriana simplicifolia (st. 2);
7. Inne: olsza czarna Alnus glutinosa b/c (st. 5), brzoza brodawkowata Betula pendula b/c (st. 3), trzcinnik lancetowaty Calamagrostis canescens (st. 3), ostrożeń polny Cirsium
arvense (st. 1, 2), poziewnik pstry Galeopsis speciosa (st. 2),
kuklik zwisły Geum rivale (st. 2), mięta okręgowa Mentha x
verticillata (st. 2), pięciornik kurze ziele Potentilla erecta (st. 1,
4), psianka słodkogórz Solanum dulcamara (st. 1), gwiazdnica
trawiasta Stellaria graminea (st. 1), g. długolistna S. longifolia
(st. 5), przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys (st. 4).
Zagrożenie gatunku oraz wskazania ochronne
Zarówno w Polsce, jak i w skali regionalnej czarcikęsik
Kluka wykazuje niekorzystne tendencje dynamiczne. Spośród
3 stanowisk znanych na Wyżynie Małopolskiej 15 lat temu, zachowało się – w stanie szczątkowym – tylko jedno. Również na
niektórych z nowoodnalezionych stanowisk (st. 3, 4) gatunek
występuje bardzo nieliczne i na niewielkiej powierzchni.
W polskiej „Czerwonej Księdze” za główną przyczynę ustępowania gatunku uznano zmiany warunków siedliskowych, związane z intensyfikacją gospodarki łąkowej – głównie z nawożeniem
oraz odwadnianiem łąk (Czarna 2001). Jednak na badanym
terenie ważniejszym czynnikiem zagrożenia jest ograniczenie,
bądź całkowite zaniechanie użytkowania łąk, i wynikające stąd
przemiany sukcesyjne postępujące w kierunku zbiorowisk ziołoroślowych oraz krzewiastych. Inną przyczyną wyginięcia lub
uszczuplenia zasobności populacji gatunku było bezpośrednie
zniszczenie pokrywy roślinnej w wyniku eksploatacji torfu (w
okolicy wsi Mosty), przeprowadzonych robót ziemnych związanych z budową zbiornika retencyjnego w dolinie rzeki Łośnej
oraz częściowej regulacji jej koryta.
22
Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej
W systemie obszarów chronionych woj. świętokrzyskiego, odcinek doliny Łośnej pomiędzy mostem drogowym w Bocheńcu
oraz mostem kolejowym koło stacji PKP Wierna Rzeka, gdzie
obecnie występują wszystkie stanowiska czarcikęsika Kluka,
położony jest na NWW skraju Chęcińsko-Kieleckiego Parku
Krajobrazowego (Wróblewski 1995). Dolina ta, wraz z rozległym zachodnim odgałęzieniem (obejmującym m.in. bagno
„Wilcza Gać”), z otaczającymi ją pasmami wapiennych wzgórz,
stanowi ważny element międzyregionalnego korytarza ekologicznego. O jej wysokich walorach florystycznych świadczą
notowane tu dawniej (Kaznowski 1928, Massalski 1962),
a obecnie częściowo potwierdzone, gatunki roślin rzadkich i zagrożonych w kraju, m. in.: gwiazdnica grubolistna Stellaria crassifolia, gnidosz królewski Pedicularis sceptrum-carolinum, wielosił
błękitny Polemonium coeruleum, bagnica torfowa Scheuchzeria
palustris, rosiczka długolistna Drosera anglica, ciemierzyca zielona Veratrum lobelianum, goździk pyszny Dianthus superbus,
widłaczek torfowy Lycopodiella inundata. Szata roślinna tych terenów – a w szczególności położonych w granicach ChęcińskoKieleckiego PK – wymaga dokładnego zbadania w celu opracowania kompleksowego i racjonalnego planu ochrony jej zasobów.
SUMMARY
Bróż E., Bielecki M. The occurrence of Succisella inflexa (Kluk)
Beck in the Wyżyna Małopolska Upland (S Poland).
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): 14–25.
Succisella inflexa (Fig. 1) is the rare species, threatened by extinction
in Poland. Because of this fact, it has been placed in the Polish red
data book of plants and in the regional and the nation-wide red lists.
This plant is also protected by law since 2004. S. inflexa attains the
NW limit of its distribution in Poland. Beyond its compact range the
isolated populations are situated in Central and Western Poland.
Five stations of S. inflexa were confirmed in the Wyżyna Małopolska
Upland in 2006. They are located in the Łośna (Łososina) river valley
(Fig. 2), on the outskirts of the north-western part of the ChęcińskoKielecki Landscape Park. This species occurs in the wet meadows of
Molinietalia order characterized by significant share of Calthion and
23
E. Bróż i M. Bielecki
Filipendulion species. Main threat to stations of S. inflexa in the Łośna
river valley seems to be process of ecological succession. Due to the
absence human activities, abandoned meadows are colonizing by
scrub species (Salix sp., Frangula alnus) and lose ecological integrity.
Thus, the best way to protect this valuable species (which needs open
and wet grassland sites) in the Łośna river valley is prevention of seral
scrub succession by mowing or cattle grazing.
PIŚMIENNICTWO
Beck G. 1893. Flora Nieder-Öesterreich. 2 (2): 1145.
Czarna A. 1999. Występowanie Succisella inflexa (Kluk)Beck w
Wielkopolsce. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., ser. B 48: 167–176.
Czarna A. 2001. Succisella inflexa (Kluk)G. Beck Czarcikęsik Kluka.
W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). 2001. Polska Czerwona
Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. PAN, Inst.
Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 352–354.
Głowacki Z., Falkowski M., Krechowski J., Marciniuk J.,
Marciniuk P., Nowicka-Falkowska K. Wierzba M. 2003.
Czerwona lista roślin naczyniowych Niziny Południowopodlaskiej.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 59(2): 5–41.
Jakubowska-Gabara J., Kucharski L. 1999. Ginące i zagrożone
gatunki flory naczyniowej zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych
Polski Środkowej. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 6: 55–74.
Jasiewicz A. 1972. Rodzina: Dipsacaceae, Szczeciowate. W: Pawłowski
B., Jasiewicz A. (red.). Flora polska 13: 7–26.
Jasiewicz A. 1981. Wykaz gatunków rzadkich i zagrożonych flory
polskiej. Fragm. Flor. Geobot. 27(3): 401–414.
Jundziłł J. 1830. Opisanie roślin w Litwie, na Wołyniu, Podolu
i Ukrainie dziko rosnących iako i oswoionych. J Zawadzki, Wilno.
Kartesz J.K. 1999. Synthesis of the North American Flora. Version
1.0. North Carolina Botanical Garden, Chapel Hill [http://www.
bonap.org].
Kaznowski K. 1928. Sketch of the flora of the St. Cross Mountain
Range. Guide des excursions en Pologne. Cinquième Excursion
Phytogèographique Internationale (V I.P.E. 1928) 12: 16–24. Kraków.
Kluk K. 1788. Dykcyonarz roślinny. Tom 3. Drukarnia J. K. Mci
y Rzeczypospolitey u XX Piarum Scholarum.
Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
Kucharczyk M., Wójciak J. 1995. Ginące i zagrożone gatunki roślin
24
Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej
naczyniowych Wyżyny Lubelskiej, Roztocza, Wołynia Zachodniego
i Polesia Lubelskiego. Ochr. Przyr. 52: 33–46.
Mamiński M. 1984. Szata roślinna rezerwatu „Jeleń” koło Tomaszowa
Mazowieckiego. Acta Univ. Lodz., Folia Bot. 3: 67–108.
Massalski E. 1962. Obrazy roślinności Krainy Gór Świętokrzyskich.
Wyd. Art.-Graf., Kraków.
Meusel H., Jäger E. J. 1992. Vergleichende Chorologie der
Zentraleuropäischen Flora. Bd III. Gustav Fischer Verl., Jena.
Pawłowska S. 1972. Charakterystyka statystyczna i elementy flory
polskiej. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. 1.
PWN, Warszawa.
Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia
9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin
objętych ochroną. Dziennik Ustaw, Nr 168 (2004), poz. 1764.
Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1924. Rośliny polskie.
Książnica Atlas, Lwów.
Szafer W. 1972. Szata roślinna Polski niżowej. W: Szafer W., Zarzycki
K. (red.). Szata roślinna Polski. 2. PWN, Warszawa.
Wayda M. 1998. Zróżnicowanie florystyczne Okręgu Radomyskiego.
W: Botanika Polska u Progu XXI w. Materiały 51 Zjazdu Polskiego
Towarzystwa Botanicznego, 15–19 września 1998, Gdańsk.
Wróblewski T. 1995. Chęcińsko–Kielecki Park Krajobrazowy w
Górach Świętokrzyskich. Dokumentacja projektowa. KTN, Kielce.
Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin
naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorologii Komput. Inst. Bot.
UJ, Kraków.
Zarzycki K. 1986. Lista wymierających i zagrożonych roślin
naczyniowych Polski. W: Zarzycki K., Wojewoda W. (red.). Lista
roślin zagrożonych i wymierających w Polsce. Wyd. 1. PWN,
Warszawa: 11–27.
Zarzycki K., Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych
zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z.
(red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Wyd. 2. Inst. Bot. im W.
Szafera , Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 87–98.
Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek
T., Korzeniak U. 2002. Ecological indicator values of vascular
plants of Poland. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland. Institute
of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.
Zarzycki K., Szeląg W. 2006. Red list of the vascular plants in Poland.
W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of
plants and fungi in Poland. Institute of Botany, Polish Academy of
Sciences, Kraków: 11–20.
25