hjp - Uniwersytet Warszawski

Polszczyzna XVIII wieku
Konstytucja 3 Maja 1791
Halina Karaś
Instytut Języka Polskiego
Uniwersytet Warszawski
Literatura
• R. Dutkowa, KEN, Wrocław 1973.
• S. Dubisz, Język i polityka, Warszawa 1992.
• S. Dubisz, Język – Historia – Kultura (wykłady, rozprawy, rozważania),
Warszawa 2012 (3. t. cyklu), s. 13-35.
• B. Leśnodorski, Wstęp [w:] Kuźnica Kołłątajowska. Wybór źródeł,
Wrocław 1949.
• Ludzie oświecenia o języku i stylu, opr. Z. Florczak, L. Pszczołowska
pod red. M. R. Mayenowej, t. 1-2, Warszawa 1958 (dalej: skrót LO).
• F. Pepłowski, Słownictwo i frazeologia polskiej publicystyki okresu
oświecenia i romantyzmu, Warszawa 1961.
• S. Urbańczyk, Nad Oświeceniem, w: idem, Prace z dziejów polskiego
języka literackiego, Wrocław 1979.
• D. Buttler, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978.
• + podręczniki: Klemensiewicza i Walczaka
Tytuł dokumentu znanego
dziś jako Konstytucja 3
Maja to Ustawa Rządowa
• Tytuł ten informował, że
w dokumencie zawarte są
podstawowe reguły
polityki określające formy
funkcjonowania państwa
i rządzenie krajem.
• Nie użyto wyrazu
konstytucja – zbyt
wieloznaczny.
Obok: strona 1. Ustawy Rządowej
Tytuł
Znaczenie wyrazu konstytucja w XVIII w.
1. ‘ustrój, forma rządów’
2. ‘ustawa zasadnicza’;
3. ‘uchwała sejmu lub innego ciała mogącego
tworzyć przepisy obowiązujące dla danej
społeczności’
4. ‘skład, budowa jakiegoś ciała; zespół cech stałych
właściwych organizmom’.
Łac. constitutio ‘urządzanie, zarządzanie, ustalanie,
ustawa, ustrój, organizacja, stan’
Twórcy Konstytucji 3 Maja
Stanisław August Poniatowski
Ignacy Potocki
Stanisław Małachowski – marszałek Sejmu
Hugo Kołłątaj
Scipione Plattoli – doradca króla.
W tym samym roku 1791, nieco później – pierwsza
konstytucja francuska.
Wcześniejsze konstytucje:
- Szwecji 1772, przyjęta przez parlament po bezkrwawym
zamachu króla Gustawa III, wprowadzająca monarchię
Okładka wydania z 1791 r.
absolutną,
- Stanów Zjednoczonych 1787, ratyfikowana 1789.
Za pierwszą, nie tylko w Europie, ale i na świecie, nowoczesną
konstytucję uznaje się też ustawę zasadniczą Republiki
Korsykańskiej uchwaloną w 1755 r. Państwo jednak nie
przetrwało, podbite przez Francuzów w 1769 r.
Konstytucja 3 Maja jako dokument polityczny
• Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1791 r. stanowi przykład
kształtowania się współczesnego języka politycznego.
• Nazwa Konstytucja 3 Maja to wynik późniejszego łączenia
aktu prawnego z datą jego uchwalenia (3 maja 1791 r.)
• W sferze językowej podstawowe znaczenie dla
funkcjonowania Ustawy Rządowej jako dokumentu
politycznego miało ukształtowanie tytułu tekstu i jego
incipitu (rozpoczęcia), sformułowanie wstępu, podział na
rozdziały o określonej kolejności oraz zastosowanie
właściwej argumentacji w odniesieniu do prezentowanych
poglądów.
Struktura Konstytucji 3 Maja: apostrofa,
tytulatura króla, wstęp (preambuła) oraz
kolejne artykuły
I. Religia panująca;
II. Szlachta, ziemianie;
III. Miasta, mieszczanie;
IV. Chłopi, włościanie;
V. Rząd, czyli oznaczenie władz publicznych;
VI. Sejm, czyli władza prawodawcza;
VII. Król, władza wykonawcza;
VIII. Władza sądownicza;
IX. Regencja;
X. Edukacja dzieci królewskich;
XI. Siła zbrojna narodowa.
Apostrofa i otwarcie Konstytucji (incipit)
• Incipit – sformalizowana językowo apostrofa
sakralna oraz zmodyfikowana tytulatura
królewska:
„W imię Boga w Trójcy Świętej Jedynego.
Stanisław August, z Bożej łaski i woli narodu król polski,
wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki,
kijowski, wołyński, podolski, podlaski, inflancki,
smoleński, i czernichowski, wraz z Stanami
skonfederowanymi w liczbie podwójnej naród polski
reprezentującymi”
Wstęp do Konstytucji 3 Maja
jako wykład idei konstytucyjnej wraz z argumentacją
„Uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucyi
narodowej jedynie zawisł, długim doświadczeniem poznawszy zadawnione
rządu naszego wady, a chcąc korzystać z pory, w jakiej się Europa znajduje,
i z tej dogorywającej chwili, która nas samych sobie wróciła, wolni od
hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad
szczęśliwość osobistą egzystencją polityczną, niepodległość zewnętrzną
i wolność wewnętrzną narodu, którego los w ręce nasze jest powierzony,
chcąc oraz na błogosławieństwo, na wdzięczność współczesnych i przyszłych
pokoleń zasłużyć, mimo przeszkód, które w nas namiętności sprawować
mogą, dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia
ojczyzny naszej i jej granic, z największą stałością ducha niniejszą
Konstytucyję uchwalamy i tę całkowicie za świętą, za niezwruszoną
deklarujemy, dopóki by naród w czasie prawem przepisanym wyraźną wolą
swoją nie uznał potrzeby odmienienia w niej jakiego artykułu. Do której to
Konstytucyi dalsze ustawy Sejmu teraźniejszego we wszystkim stosować się
mają”.
Wykład idei konstytucyjnej z
uzasadnieniem
• Argumenty racjonalne
• utrzymanie egzystencji politycznej
• zachowanie niepodległości zewnętrznej
• utrwalenie wolności wewnętrznej
• Argumenty emocjonalne
• konieczność traktowania dobra ojczyzny ponad wszystko
• potrzeba odsunięcia na dalszy plan osobistego szczęścia i ambicji
• wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń za prace nad dziełem
konstytucyjnym.
• Słowa-klucze: Konstytucja, Rząd, Ojczyzna, Naród (symbole
głównych idei)
Artykuł I. Konstytucji 3 Maja: O religii
• W pierwszym artykule Konstytucji 3 Maja – przyznanie
prymatu wyznaniu rzymskokatolickiemu, zarazem
zapewnienie tolerancji religijnej.
• „Religią Narodową panującą jest i będzie Wiara
Święta Rzymska Katolicka (…).
• Że zaś taż sama wiara święta przykazuje nam kochać
bliźnich naszych, przeto wszystkim ludziom,
jakiegokolwiek bądź wyznania, pokój w wierze i
opiekę rządową winniśmy i dlatego wszelkich
obrządków i religii wolność w krajach polskich
podług ustaw krajowych warujemy”.
„Wszelka władza w społeczności ludzkiej początek swój
bierze z woli Narodu” (początek artykułu V. Rząd, czyli
oznaczenie władz publicznych), tj. o rozumieniu terminu
naród
• „Ustawa rządowa przekształcając Polskę z monarchii
stanowej w konstytucyjną utrwalała nowoczesne pojęcie
narodu” (S. Dubisz).
• W przytoczonym zdaniu konstytucji wola narodu to w
istocie wola szlachty – jako stanu mającego prawa
wyborcze:
„wola Narodu nie pochodzi od woli Posłujących, ale od
całego składu Obywatelow do wyboru Reprezentantow
Prawo mających” (Ustawa Rządowa, 3 Maja, 1791, por.
B. Leśnodorski, Wstęp [w:] Kuźnica Kołłątajowska.
Wybór źródeł, Wrocław 1949, s. XIII)
Oświeceniowe rozumienie terminu
naród
• = szlachta: „Senat niech radzi, Narod niech stanowi.
Zatym Izba Poselska tylko sama władzę prawodawczą
ma” (Rzewuski),
• = wszystkie warstwy społeczne: „Nie jedna osoba, ale
cały naród jest właścicielem kraju. Ten naród na trzy
stany dzieli się; stan wiejski, stan miejski i stan
rycerski”,
• = lud, pospólstwo: „według mnie pospólstwo powinno
by się nazywać najpierwszym stanem narodu, albo
wyraźniej mówiąc, zupełnym narodem” (Jezierski)
• Konstytucja wprowadzała nowoczesne rozumienie
pojęcia naród polski (3 podstawowe grupy społeczne:
szlachta, mieszczanie i chłopi).
O trzech stanach w Konstytucji 3 Maja
• „Szanując pamięć przodków naszych jako fundatorów rządu
wolnego stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody, wolności,
prerogatywy, pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym
najuroczyściej zapewniamy (…).
• Miasta wszystkie królewskie w krajach Rzeczypospolitej za
wolne uznajemy. Obywatelów takowych miast jako ludzi
wolnych, ziemię przez nich osiadłą, ich domy, wsie (…)
własnością ich dziedziczną być przyznajemy (…).
• Lud rolniczy, spod którego ręki płynie najobfitsze bogactw
krajowych źrzódło, który najliczniejszą w narodzie stanowi
ludność, … tak przez sprawiedliwość, ludzkość i obowiązki
chrześcijańskie, jako i przez własny nasz interes dobrze
zrozumiany, pod opiekę prawa i rządu krajowego przyjmujemy”
(za: Dubisz, t. 3, s. 23, oraz za tekstem konstytucji )
Podsumowanie
• Próby ratowania państwa nie powiodły się.
Patrząc z perspektywy współczesnej należy z
szacunkiem pochylić się nad dziełem ludzi
Oświecenia. Dzięki ich olbrzymiemu wysiłkowi
język polski mógł przetrwać okres rozbiorów,
stał się trwałym spoiwem całego
społeczeństwa.
• Walka o należne w życiu publicznym miejsce
języka polskiego w Oświeceniu została
wygrana.