Rozpad Związku Radzieckiego

Skutki rozpadu ZSRR.
Jakub Jagiełło
Jednym z najbardziej doniosłych wydarzeń XX w. jest rozpad Związku
Radzieckiego. Wydarzenie to jest jednym z punktów zwrotnych w politycznej historii
Europy. Rozpad ZSRR pod koniec 1991 r. stworzył całkowicie nową sytuację na
kontynencie eurazjatyckim i w skali globalnej. To właśnie Eurazja była obszarem, który
w sporze amerykańsko-radzieckim zajął centralne miejsce. Zdobycie hegemonii w tym
regionie oznaczać miało zwycięstwo. Problem rozpadu Związku Radzieckiego pociągnął
za sobą zupełnie odmienne jakościowo skutki. Rozpad ZSRR oznaczał koniec istnienia
supermocarstwa. Był krajem o znacznym potencjale militarnym np.: potencjał broni
jądrowej Wielkiej Brytanii stanowił tylko 2% potencjału ZSRR. Państwo to posiadało
w swoich rękach środki współdecydujące o losach świata. Rozpad imperium
radzieckiego zmniejszył potencjał Rosji tylko o tyle, o ile zredukowano go w wyniku
zawartych porozumień rozbrojeniowych. Siły konwencjonalne uległy proporcjonalnej
redukcji, zgodnie z załoŜeniami traktatu paryskiego z 1990 r. i późniejszym
uzgodnionym podziałem ich między 15 państw powstałych na gruzach ZSRR. W ten
sposób współczesna Rosja ciągle posiada siły zbrojne pozwalające widzieć w niej
mocarstwo światowe.
Związek Radziecki stał na czele jednego z dwóch głównych bloków polityczno
-wojskowych. Ugrupowanie państw socjalistycznych, z mocno akcentowaną rolą
przywódczą ZSRR, było ujednolicone ustrojowo, ekonomicznie i ideologicznie. Państwa
wspólnoty socjalistycznej tworzyły rozbudowaną strefę wpływów, zabezpieczającą
interesy państwa radzieckiego i uzupełniającą jego ekonomikę. Poza tym ZSRR wywierał
1
wpływ na inne państwa w róŜnych częściach świata. Ich sprawne funkcjonowanie
zaleŜało od pomocy otrzymanej od Związku Radzieckiego. To pozwalało prowadzić
aktywną, konfrontacyjną politykę wobec rozwiniętych krajów kapitalistycznych.
Wynikiem takiej polityki zagranicznej był długotrwały stan napięcia między Wschodem
i Zachodem, nazywany "zimną wojną".
Wraz z rozpadem ZSRR zniknął waŜny uczestnik stosunków międzynarodowych,
którego działania miały często charakter globalny - państwo współdecydujące
o światowym pokoju oraz procesach bezpieczeństwa i rozbrojenia, mające duŜy wpływ
na stymulację konfliktów zbrojnych w róŜnych częściach świata.
Rosji ubyło w porównaniu z ZSRR 5 mln km2 powierzchni i około 140 mln ludzi,
lecz
i obecnie jej obszar liczy 17 mln km2 z ludnością przekraczającą 141 mln (dane
z 2007 r.). Pozostaje więc ona największym terytorialnie krajem świata. Zajmuje wysoką
- piątą pozycje co do liczby mieszkańców. Jest lokowana jako 10 potęga ekonomiczna
świata. Ustępstwa USA, gremiów kierowniczych NATO i UE świadczą, Ŝe Rosja posiada
zdolności wpływania na strategiczne decyzje w polityce światowej.
Znalazło to wyraz w ujęciu Rosji jako podmioty prawa międzynarodowego.
Uznano ją za kontynuatora, a nie sukcesora prawno międzynarodowego ZSRR. Zresztą
gdy istniał jeszcze Związek Radziecki to Rosja stanowiła jego zasadniczą część. W 1991
r. Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna Republika ogłosiła 14 czerwca 1990 r. deklarację
suwerenności państwowej, ale w odróŜnieniu od innych republik związkowych nigdy nie
ogłosiła deklaracji niepodległości i tym samym aktu wystąpienia z ZSRR. ZSRR
w sensie prawnym nie upadł. On przekształcił się w Rosję.
Upadek ZSRR w sensie prawnym moŜe być rozpatrywany tylko jako zniknięcie
pewnej rzeczywistości geopolitycznej. RównieŜ społeczność międzynarodowa uznała, Ŝe
Rosja jest kontynuatorem Związku Radzieckiego. Istnieje na to wiele dowodów. Rosja
kontynuowała stan członkostwa ZSRR w ONZ wraz ze stałym członkostwie w Radzie
Bezpieczeństwa. Nie natrafiła teŜ na Ŝadne trudności zajęcia miejsca Związku
Radzieckiego na forum ONZ jak i w innych organizacjach międzynarodowych. Podobnie
wyglądała sprawa ze stałymi przedstawicielstwami dyplomatycznymi byłego ZSRR
2
- przekształciły się one w misje rosyjskie. Zmiana nazwy państwa nie wywołała Ŝadnych
sprzeciwów zarówno w organizacjach międzynarodowych, jak i w krajach przejmujących
misje dyplomatyczne. Pomimo wyŜej wymienionych zmian ciągle działa państwo, które
jest kontynuatorem ZSRR i posiada potencjał do wywierania wpływu na globalny układ
sił w świecie. Ograniczeniu uległa jedynie jego sfera bezpośrednich wpływów na środki
realizacji polityki zagranicznej.
Rozpad
imperium
radzieckiego,
oprócz
zmian
związanych
z
jego
przekształceniem się w Rosję, wywołał teŜ proces odradzania się państw i uzyskiwania
niepodległości przez kraje i narody znajdujące się przedtem na jego terytorium.
Wydarzenie to spowodowało wielorakie skutki na arenie międzynarodowej, na układ sił
w świecie. W wyniku tego procesu na mapie politycznej pojawiło się 14 nowych państw
co jest zjawiskiem rzadkim. Gwałtownie zwiększyła się dynamika polityki zagranicznej
wyzwolonych państw. Powstawać zaczęły koncepcje nowych sojuszy politycznych
i wspólnot, co jest dowodem uzyskania pewnego pola manewru przez nowo powstałe
państwa. Niektóre z nich, nie mając dobrze przygotowanych elit narodowych, nie są
w stanie poradzić sobie z utrzymaniem swojej suwerenności (Białoruś). Inne, które
posiadają znaczne bogactwa naturalne, poddawane są presji Rosji (AzerbejdŜan).
Niektóre w wyniku działalności dyplomacji rosyjskiej i tajnych słuŜb tego państwa
z trudnością utrzymują integralność terytorialną i za cenę tego celu godzą się na
niebezpieczne warunki współpracy (Gruzja). W TadŜykistanie armia rosyjska jest
gwarantem przetrwania tego państwa, atakowanego przez fundamentalistów islamskich.
Rozpad ZSSR i powstanie niezaleŜnych państw narodowych, obok pozytywnych
efektów, przyniosły teŜ wzrost konfliktów zbrojnych, powrót starych sporów
terytorialnych i narodowościowych. Terytoria byłego imperium radzieckiego stanowią
obecnie obszar wielu napięć politycznych. Stwierdzić naleŜy, Ŝe proces ruchów
narodowowyzwoleńczych na obszarach byłego ZSRR wcale się nie zakończył.
Kryzys i rozpad imperium radzieckiego były ściśle powiązane z procesem rozpadu
wspólnoty państw socjalistycznych. Osłabieniu uległy partie komunistycznie w tych
krajach. Likwidacji uległy struktury, które słuŜyły ich uzaleŜnieniu od ZSRR. 1 kwietnia
3
1991 r. rozwiązano struktury wojskowe Układu Warszawskiego. Podobnie potoczyły się
losy RWPG, która po załamaniu się wymiany handlowej między ZSRR a krajami Europy
Środkowo-Wschodniej, straciła rację bytu. Została więc rozwiązana 28 czerwca 1991 r.
Jednocześnie wojska radzieckie, a potem rosyjskie opuszczały i wycofały się z Europy.
Rozpad bloku wschodniego, rozwiązanie jego struktur polityczno-militarnych
i gospodarczych oraz likwidacja baz armii rosyjskiej pozwoliły państwom Europy
Środkowo -Wschodniej uzyskać pełną suwerenność państwową. Wprowadzanie
w większości z nich demokratycznych zasad ustrojowych, powołanie subregionalnych
organizacji (np. CEFTA), zawieranie porozumień i umów dwustronnych, min. w sprawie
akcesji do struktur NATO i Unii Europejskiej, zmieniło zupełnie sytuacją w tej części
Europy
4