Czy faraon Menes zginął od uk¹szenia owada?
advertisement
Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(2), 78-81 Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(2), 78-81 78 Czy faraon Menes zgin¹³ od uk¹szenia owada? Did Pharaoh Menes Die of a Insect Sting? JERZY KRUSZEWSKI Klinka Chorób Infekcyjnych i Alergologii Wojskowego Instytutu Medycznego w Warszawie, ul. Szaserów 128, 00-909 Warszawa Wród alergologów interesuj¹cych siê alergi¹ na jady owadów kr¹¿y na pozór ca³kiem prawdopodobna informacja, ¿e pierwszy faraon egipski Menes, by³ uczulony na jad owadów i odbywaj¹c dalek¹ podró¿, gdzie w rejony dzisiejszej Wlk. Brytanii, zgin¹³ tam w wyniku u¿¹dlenia przez owada. Ilustracj¹, czy wrêcz dowodem na historycznoæ tego wydarzenia ma byæ pokazywany relief, którym by³ przyozdobiony sarkofag lub ciany grobu faraona. Ta historia jest typowym ¿artem. Sk¹pe ród³a historyczne nie potwierdzaj¹ tezy, ¿e Menes odby³ podró¿ do Europy. W grobie, który jest obecnie uwa¿ny za miejsce jego pochówku nie znaleziono sarkofagu, reliefów ani malowide³. Przedstawiany relief jest wspó³czesn¹ ilustracj¹, która nawet laikowi po dok³adnym obejrzeniu musi wydaæ siê podejrzana. Zastanawiaj¹ce dlaczego tak wielu powa¿nych naukowców uwierzy³o w ten ¿art i bez sprawdzenia faktów ci¹gle go cytuj¹. Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(2), 78-81 S³owa kluczowe: alergia na jady owadów, faraon Menes Podczas omawiania problemów alergii na jady owadów b³onkoskrzyd³ych, na wielu wiatowych Kongresach i w powa¿nych opracowaniach [1,2,3,4] bardzo czêsto przywo³ywana jest historia mierci faraona Menesa, któr¹ mo¿na streciæ mniej wiêcej tak: pierwszy faraon egipski - Menes by³ uczulony na jad owadów i odbywaj¹c dalek¹ podró¿, gdzie w rejony dzisiejszej Wlk. Brytanii zgin¹³ tam w wyniku u¿¹dlenia przez owada. Ilustracj¹, czy wrêcz dowodem na historycznoæ tego wydarzenia ma byæ relief (byæ mo¿e malowid³o, ale dla uproszczenia ilustracjê tê dalej bêdê nazywa³ reliefem), pokazany na rycinie 1, którym mia³ byæ przyozdobiony sarkofag lub ciany grobu tego faraona. Historia na pozór jest bardzo prawdopodobna, a przekaz jest tego rodzaju, ¿e mo¿e przykuwaæ uwagê s³uchaczy oraz czytelników i dlatego jest chêtnie wykorzystywany i powtarzany przez wyk³adowców. Powaga ka¿dego problemu wzrasta, jeli jego geneza siêga czasów a¿ staro¿ytnego Egiptu. Ka¿dy cz³owiek, równie¿ faraon, musia³ kiedy umrzeæ, czemu nie od u¿¹dlenia? Zreszt¹ pszczo³y i osy wystêpowa³y i wystêpuj¹ nie tylko na terenie Egiptu, ale równie¿ Wlk. Brytanii. W staro¿ytnoci miód pszczeli by³ ceniony przez Egipcjan jako sk³adnik leków, a zamo¿ni stosowali go do s³odzenia napojów i potraw. Several allergologists interested in allergies to wasp venom, pass a seemingly probable information that the first Egyptian pharaoh, Menes, was allergic to the venom of stinging insects, and died of an insect sting while on a distant journey, somewhere in the area of present-day Great Britain. A relief decorating pharaohs sarcophagus and the tombs walls is to prove the historicity of this event. The whole story is a typical hoax. Insufficient historical sources do not confirm the thesis that Menes visited Europe. The tomb which is considered to be his burial site, contained no sarcophagus, reliefs or paintings. The abovementioned relief is a contemporary illustration which should raise suspicions even of a layman who looked at it carefully. It is interesting why so many respectable scientists believe the hoax and quote it without previous verification. Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(2), 78-81 Key words: hymenoptera venom allergy, pharaoh Menes Ryc. 1. Fikcyjny relief (malowid³o) ilustruj¹cy mieræ faraona Menesa w wyniku uk¹szenia przez osê lub szerszenia Dla biedniejszych dostêpne by³y inne ród³a s³odyczy daktyle i owoce sykomory [5]. Hieroglif przedstawiaj¹cy pszczo³ê (fonetycznie bity) by³ bardzo popularny. Czêsto wystêpuje w zachowanych reliefach egipskich, szczególnie w tytulaturze faraonów, poniewa¿ oznacza³ symbol Górnego Egiptu [6,7]. Wszystko zatem uk³ada siê w logiczn¹ ca³oæ Kruszewski J. Czy faraon Menes zgin¹³ od uk¹szenia owada? i na pierwszy rzut oka mo¿e siê zgadzaæ. Nic wiêc dziwnego, ¿e równie¿ w naszym kraju, nawet bardzo powa¿ni naukowcy, ostatnio co prawda na ³amach prasy popularnej, te¿ przywo³uj¹ to zdarzenie (Wysokie Obcasy 12.04.2003, nr 15/211, str. 26-28). zw³aszcza, ¿e jest jeszcze inny relief (malowid³o) pokazany na rycinie 2. Zacznijmy wiêc od koronnego dowodu, jakim jest relief. Nie jestem bieg³y w czytaniu hieroglifów egipskich, ale co nieco potrafiê, w przypadku tego reliefu. Co zatem mo¿na powiedzieæ o tym zabytku. Przyjêta stylizacja niestety niewiele mówi, z jakiego okresu ma on pochodziæ, raczej przypomina reliefy i malarstwo grobowe z czasów Ramzesa II, bowiem bardzo ró¿ni siê pod wzglêdem stylu i sposobu przedstawiania od wczesnych reliefów z okresu Menesa. W³aciwie nie wiadomo kogo relief przedstawia. Nie ma na nim znaku imienia faraona. Uwa¿nego obserwatora szczególnie mo¿e zaintrygowaæ grupa znaków hieroglificznych w prawej czêci reliefu. Jeli kto chcia³by wierzyæ w prawdziwoæ reliefu musia³by uwierzyæ, ¿e Egipcjanie w czasach Menesa znali m.in.: kije golfowe, rakiety tenisowe, pi³kê no¿n¹, butelki i kieliszki, piêkne fili¿anki (zapewne porcelanowe, tylko nie wiadomo co z nich pili), parasole (zapewne przeciwdeszczowe), itd. Ma³o tego przewidzieli kszta³t wspó³czesnych nam przepraw wodnych, budowli (Big Ben na wie¿y) w Londynie. Przy okazji dowiadujemy siê jak g³êboko w historii osadzona jest tradycja nakryæ g³owy gwardzistów Brytyjskiej Gwardii Królewskiej i jak widaæ na reliefie ju¿ w czasach Menesa w ich umundurowaniu dominowa³y elementy zdecydowanie szkockie, co zreszt¹ by³o typowe równie¿ dla innych regionów ówczesnego staro¿ytnego wiata. Ta czêæ reliefu wyranie zatem nawi¹zuje do wspomnianej wyprawy Menesa do Wlk. Brytanii, co jest zupe³nie nieprawdopodobne z punktu widzenia mo¿liwoci i znajomoci wiata przez staro¿ytnych Egipcjan, jak równie¿ znanych faktów historycznych. Faraonowie, mimo niekiedy wielkiej aktywnoci, przemieszczali siê zwykle po terenie Egiptu. Powiadczone przez historyczne ród³a wyprawy to wyprawa królowej Hatszepsut (bez jej bezporedniego udzia³u) do krainy Punt (dzisiejszy Jemen lub Somalia), wyprawy wojenne Ramzesa II (bitwa pod Kadesz dzisiejsza Syria). Niektóre stelle (kamienne tablice pokryte inskrypcjami) powiadczaj¹, ¿e faraonowie wyprawiali siê te¿ do Nubii i na Synaj. Jedn¹ z takich stelli z imieniem Menesa znaleziono na wschód od Edfu, co mo¿e sugerowaæ, ¿e przebywa³ on w tym rejonie Egiptu. Dopiero królowie z dynastii Ptolemeuszów (Kleopatra) wyprawiali siê dalej, np. do Rzymu. Czêæ hiereoglifów nad g³ow¹ postaci faraona mówi o jego nag³ej mierci (krzy¿, strzykawka i znak pioruna). Faraon zosta³ przedstawiony doæ dobrze, ale bardzo na roboczo bez korony, a dostojne insygnia w³adzy ber³o i bicz, zast¹piono mu pack¹ na muchy. Sposób u¿¹dlenia, a w³aciwie kilku u¿¹dleñ, przedstawiono doæ realistycznie przyjmuj¹c wspó³czesny punktu widzenia, ³ami¹c 79 kanony sztuki egipskiej sprzed 5000 lat. Najbardziej wiarygodna jest grupa kobiet op³akuj¹cych zdarzenie, które dopiero ma nast¹piæ. Ryc. 2. Inny relief ilustruj¹cy mieræ faraona Menesa, wykonany wspó³czenie przez S.T. Barrowsa i G. Blewa, zamieszczony na ok³adce numeru JACI [12] Nie ulega zatem w¹tpliwoci, ¿e relief jest wspó³czesn¹ artystyczn¹ ilustracj¹ legendy na temat mierci Menesa i zdecydowanie nie powinien byæ przywo³ywany jako dowód na jej wiarygodnoæ. ¯art z reliefem tak siê spodoba³, ¿e mo¿na spotkaæ naladownictwa (ryc. 2), na których jednak wyraniej widaæ, ¿e s¹ one wspó³czesn¹ kompilacj¹ sztuki staro¿ytnej i wspó³czesnej [12]. Id¹c tym tropem postanowi³em, ¿e nie bêdziemy gorsi i znalaz³em zdecydowanie bardziej wiarygodny i trudniejszy do zdemaskowania, polski materia³ ilustracyjny dla tej legendy (ryc. 3). Jest to relief z autentycznej wapiennej g³owicy maczugi Menesa, której kszta³t przedstawiony jest z prawej strony. Nad grup¹ postaci z lewej strony wystêpuje znak (imiê Horusowe) tego faraona, zatem nie ma w¹tpliwoci, ¿e faraonem jest Menes. Sam faraon, co prawda tylko w koronie Dolnego Egiptu, siedzi w pawilonie tronowym uczestnicz¹c w wa¿nym dla niego i Egipcjan wiêcie sed. Naprzeciw niego, w lektyce siedzi prawdopodobnie jego ma³¿onka królowa Neithotep. Nie wiem, jak mog³o dojæ do przeoczenia, przez zwykle bardzo skrupulatnych badaczy, ¿e faraon niew¹tpliwie jest zagro¿ony przez gigantycznego owada......itd. Ryc. 3. Jeszcze jedna propozycja ilustracji mierci faraona Menesa 80 Alergia Astma Immunologia, 2003, 8(2), 78-81 Co jednak z legend¹ o mierci Menesa? Nasza wiedza historyczna o Menesie opiera siê na niewielu pewnych faktach i zawiera sporo w¹tpliwoci. Imiê Menes oznacza ten, który pozostaje, ale faraon ten wystêpuje te¿ pod imionami Narmer, Meni, Min, Horus Aha. Wg obecnego datowania, ró¿ni¹cego siê zdecydowanie, bo o ok. 350 lat, od podawanego w publikacjach alergologów (nie archeologów) (2641 r. p.n.e.), panowa³ on do ok. 3032 r. p.n.e. w Górnym Egipcie, a potem przez ponad 30 lat, a¿ do swojej mierci w ok. 3000 r. p.n.e. jako król Zjednoczonego, czyli Górnego i Dolnego Egiptu [8,9]. By³ on, wg tradycji i obecnej wiedzy, pierwszym historycznym w³adc¹ staro¿ytnego Egiptu, za³o¿ycielem pierwszej z XXXI Dynastii faraonów [9]. Jego ¿on¹ by³a królowa Neithotep, prawdopodobnie pochodz¹ca z Górnego Egiptu. Do koñca nie wyjaniono czy imiona Menes i Narmer nie oznaczaj¹ ró¿nych w³adców [10]. Jest jednak sporo argumentów przemawiaj¹cych, ¿e s¹ to ró¿ne imiona tego samego faraona i mo¿na uznaæ tak¹ tezê za prawdziw¹ [7,8,9]. Stosunkowo ma³o wiemy na temat ¿ycia Menesa/Narmera, poniewa¿ zachowane ród³a pisane s¹ bardzo sk¹pe i ma³o wiarygodne, jak równie¿ stosunkowo niewiele znalezisk archeologicznych dotycz¹cych Menesa zachowa³o siê do dzi. Istniej¹ wiarygodne potwierdzenia, ¿e Menes, by³ postaci¹ historyczn¹. Jednak czyny i rola jak¹ przypisuje siê temu faraonowi s¹ ju¿ znacznie gorzej powiadczone. Jego imiê (znak) znaleæ mo¿na w zachowanych staro¿ytnych spisach faraonów, m.in.: na tzw. Kamieniu z Palermo (z czasów V Dynastii), licie w³adców z komnaty przodków ze wi¹tyni w Karnaku (z czasów Totmesa III, XVIII Dynastia), jak równie¿ w Papirusie Turyñskim (z czasów panowania Ramzesa II, XIX Dynastia) [7,10]. O Menesie pisali m.in.: Herodot w V w p.n.e. (Dzieje), Maneton z Sebennytos w III w p.n.e. (Aigyptiaka), egipski duchowny z Heliopolis, którego dzie³o znane jest tylko z odpisów innych autorów oraz Diodor Sycylijski w I w. p.n.e. (Bibiotheca historica), który korzysta³ z wczeniejszych dzie³ Hekatajosa z Miletu [7,8,9]. ¯adne z zachowanych róde³ pisanych lub nawet te, które wykorzystywali wymienieni autorzy, nie by³o wspó³czesne Menesowi, a najwczeniejsza relacja Herodota powsta³a po up³ywie ok. 2500 lat od mierci tego faraona. Czêsto s¹ to te¿ przekazy z drugiej lub nawet trzeciej rêki (odpisy z niezachowanych dzie³ wczeniejszych autorów). Teksty cechuje zatem ró¿na wiarygodnoæ, zwykle przedstawiaj¹ one ró¿nego typu mniej lub bardziej prawdopodobne przekonania przechowywane przez wieki w tradycyjnych przekazach lub wrêcz legendy. Jedna z takich legend, przytaczana przez Diodora Sycylijskiego, mówi o Menesie uciekaj¹cym przed w³asnymi psami w pobli¿u jeziora Moeris (teren oazy Al-Fajum) i uratowanym przez krokodyla, co sk³oni³o faraona do za³o¿enia w tym miejscu miasta Krokodilopolis. Herodot przypisuje Menesowi za³o¿enie te¿ miasta Memphis w Delcie Nilu, które potem przez wiele lat by³o stolic¹ kraju. Inna legenda, przytaczana przez Manetona, dotyczy interesuj¹cej nas sprawy mierci Menesa, który mia³ zgin¹æ w nastêpstwie zranienia przez hipopotama, wiête zwierzê staro¿ytnych Egipcjan. Podobieñstwu znaczeniowemu okrelania hipopotama i osy przez staro¿ytnych Egipcjan niektórzy przypisuj¹ zamienne stosowanie obu okreleñ przez wspó³czesnych egiptologów [11]. I to mog³o byæ podstaw¹ pomys³u dla stworzenia ¿artu. Najwa¿niejszym znaleziskiem z okresu panowania tego faraona jest s³ynna ceremonialna Paleta Narmera wykonana z ciemno zielonego ³upku (s³u¿y³a do rozrabiania barwników do malowania oczu) [7,8,10,13]. Zosta³a znaleziona w czasie wykopalisk prowadzonych w latach 1897-1899 przez J. Quibella i F.W. Greena w Hierakonpolis, a obecnie jest eksponowana na poczesnym miejscu w Muzeum Kairskim. Relief na tej palecie jest doskonale zachowany, zawiera imiê Narmera i opowiada o jego sukcesach wojennych, nic na temat jego mierci. Obecnie uwa¿a siê, ¿e grób Menesa znajduje siê w Abydos (ok. 150 km na pó³noc od Karnaku) na cmentarzysku B, które jest czêci¹ nekropolii Umm el-Qaab, gdzie s¹ pochowani w³adcy predynastyczni oraz I Dynastii i stanowi¹ go po³¹czone komory B17 i B18 [13]. Nie jest jednak jasne, czy ca³e cmentarzysko nie jest zbiorem tzw. cenofatów, czyli symbolicznych grobowców w pobli¿u, jak wierzono, grobu jednego z bogów Ozyrysa (wg legend bóg ten zosta³ pogrzebany w Abydos) lub symbolizuj¹cych pochówki faraonów jako w³adców Górnego Egiptu. Do niedawna uwa¿ano, ¿e grób Menesa znajdowa³ siê w mastabie w Ngada (w pobli¿u Luksoru), ale dzi uwa¿a siê, ¿e zosta³a tu pochowana jego ma³o¿onka Neithotep, pierwsza królowa Egiptu. Inni wreszcie uwa¿aj¹, ¿e rzeczywiste miejsce pochówku Menesa mo¿e znajdowaæ siê jednej z mastab na terenie nekropolii w Sakkara (w pobli¿u Kairu) lub nawet jeszcze gdzie indziej i dotychczas nie zosta³o odkryte. W miejscu uznawanym dzi za grób Menesa znaleziono kilka przedmiotów, które zawiera³y jego imiê. Jak wynika z opisów pozosta³oci grobowca z Abydos, zw³aszcza komory B18, zespó³ grobowy prezentuje siê obecnie bardzo skromnie. ciany z ceg³y pierwotnie by³y pokryte pomalowanym tynkiem mu³owym, który po wspó³czesnej renowacji pomalowano na bia³o. Nie ma ladu po reliefach na cianach grobu, prawdopodobnie nigdy ich tam nie by³o. Ze znacz¹cych znalezisk w obrêbie komór wymienia siê kilka odcisków pieczêci, kilka tabliczek z ró¿nego materia³u z ró¿nie zachowanymi reliefami oraz fragmenty skrzynki z koci s³oniowej z ciekaw¹ ornamentyk¹ przedstawiaj¹c¹ m.in. jeñców wojennych [13]. Nie ma mowy o mumi (najstarsze znane szcz¹tki faraona to fragment ramienia nastêpcy Menesa króla D¿era) i sarkofagu. Zreszt¹ zwyczaje grzebalne w okresie I Dynastii s¹ ma³o znane i nie wiadomo dok³adnie, czy cia³a by³y mumifikowane i zamykane w trumnach i sarkofagach. Z innych znalezisk z czasów panowania Menesa Kruszewski J. Czy faraon Menes zgin¹³ od uk¹szenia owada? warto wymieniæ ró¿nego typu przedmioty u¿ytkowe, broñ, a zw³aszcza maczugi, których g³owice pokryte s¹ ciekawymi reliefami, kilka figurek (s³ynny pos¹g pawiana Wielkiego Bia³ego, królewskiego boga przodków) i pieczêci, m.in. z zachowanym imieniem w³adcy, jak równie¿ lad jego imienia wyryty na ska³ach na wschód od Edfu, który, jak wspomniano, mo¿e byæ dowodem odbytej podró¿y w te okolice. Niektóre naczynia i ceramika dowodz¹, ¿e w tym czasie prowadzono ju¿ handel z ludami Palestyny. Zachowane przedmioty, a zw³aszcza reliefy i rysunki maj¹ chrakterystyczn¹ stylistykê i cechuje je okrelony poziom wykonania (typowy dla I Dynastii), co zdecydowanie odró¿nia je od artefaktów pochodz¹cych z póniejszych okresów. Nie wiemy gdzie faraon rezydowa³ (nie znaleziono jego pa³acu), ale jak wynika z przedstawionych znalezisk, prawdopodobnie ¿y³ bardzo aktywnie, podró¿owa³ po Egipcie i prowadzi³ wojny z s¹siadami. Zmar³ w wieku 60-70 lat, co jak na owe czasy nale¿y uznaæ za wiek sêdziwy [7]. Zatem nie ma wiarygodnego dowodu, który by mówi³ w jaki sposób zmar³ Menes, Pimiennictwo 1. Cohen SG, Samter M. Excerpts from classics in allergy. 2 wyd. Carlsbad, Symposia Fundations 1992: 405. 2. Wasserman SI. The allergist in the new millenium. JACI 2000; 105: 3-8. 3. Reisman RE. Isect allergy. W: Allergy principles and practice. The C.V. Mosby Company. Middleton E. Jr., St Louis 1998: 1345-1364. 4. Van der Linden PWG. Pathogenesis of insect-sting anaphylaxis. Praca doktorska. Uniwersytet w Utrechcie 1993. 5. Wilson H. Lud faraonów. PIW, Warszawa 1999. 6. Davies WV. Egipskie hieroglify. Wydawnictwo RTW. Warszawa 1998. 81 a przekaz Manetona o jego mierci w wyniku zranienia przez hipopotama, aczkolwiek prawdopodobny, te¿ nie jest powiadczony przez inne ród³a i nale¿y go traktowaæ jak legendê. Tak naprawdê nie wiemy jak umar³ ten faraon. Na koniec wypada poinformowaæ o autorze tego przedniego ¿artu. Wg mojej wiedzy i ustaleñ jest nim Urlich R. Müller [14], znany naukowiec i wybitny ekspert w zakresie alergii na jady owadów. ¯art mo¿na uznaæ te¿ za swego rodzaju test, bowiem opowieæ wymylon¹ przez Urlicha R. Müllera przed ponad 14 laty, z coraz wiêkszym zachwytem ci¹gle kupuj¹ alergolodzy. Znam wiele publikacji autora historyjki i wiem, ¿e nie nale¿y on do twórców tzw. alternatywnej nauki. Zatem pora na sprostowanie, poniewa¿ ¿art na temat mierci Menesa, powoli staje siê faktem, czego dowodem mog¹ byæ wypowiedzi lekarzy zdaj¹cych egzamin z alergologii. W miarê up³ywu lat, taki fakt mo¿e byæ coraz trudniejszy do obalenia, wrêcz staæ siê dogmatem, jak to mia³o miejsce w przypadku homeopatii, a dowód jego prawdziwoci, mimo i¿ wymylony, mo¿e znaleæ siê w podrêcznikach alergologii. 7. Kwiatkowski B. Poczet faraonów. Iskry, Warszawa 2002. 8. Marciniak M. Historia staro¿ytnego Egiptu. W: Starozytny Egipt. PWN Szczud³owska A, Warszawa 1976: 74-137. 9. Morby JE. Dynastie wiata. Wydawnictwo Znak, Kraków 1998. 10. Schneider T. Leksykon faraonów. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 2001. 11. Vetter RS. Wasp or hippopotamus? JACI 2000; 106: 196. 12. JACI 2000; 105 nr 1, czêæ 1. 13. Cia³owicz KM. Pocz¹tki cywilizacji egipskiej. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa-Kraków 1999. 14. Müller UR. Insektenstichallergie: Klinik, Diagnostik und Therapie. Gustav Fisher Verlag; Stuttgart, New York 1990.
