Elity polityczne

ELITY
POLITYCZNE
Marek Michał Jodeł
Kamil Mustafa Kacak
Politologia, ćwiczenia 7.12.2006
1. POJĘCIE I KONCEPCJE ELIT
Elita:
etymologia i definicja,
ujęcie instytucjonalne i stratyfikacyjne.
Elitaryzm.
Metody wyodrębniania elity politycznej.
Poglądy i teorie badaczy:
Vilfred Pareto,
Gaetano Mosca,
Robert Michels,
Charles Wright Mills
i inni.
E
tymologia pojęcia „elita” wywodzi się ze słów: fr. élite ‘wybór’; ‘wybrańcy’ od lire
‘wybierać’ z łac. eligere. W potocznym znaczeniu oznacza grupę ludzi wyróżniającą się
spośród otoczenia określonymi cechami uznanymi za ważne w danej społeczności
oraz korzystającą z przywilejów.
E
lita to wyodrębniona, niekoniecznie w sposób sformalizowany, grupa przywódcza,
stanowiąca wzór dla reszty społeczeństwa, kierująca jego życiem, określająca lub
przynajmniej wpływająca na kierunek jego rozwoju; może być usytuowana w różnych
segmentach struktury społecznej i niekoniecznie w oficjalnym establishmencie; szczególne znaczenie przypisywane jest powszechnie elicie politycznej i elicie kulturalnej.
U
jęcie instytucjonalne traktuje elitę jako grupę ludzi wyodrębnioną na podstawie kryter-
ium udziału w procesie podejmowania decyzji państwowych. Z punktu widzenia socjologii
stosunków politycznych ośrodek podejmowania decyzji politycznych określany jest jako
grupa rządząca, elita władzy, klasa rządząca, establishment.
W
literaturze politologicznej i słownikach wyliczono 37 pełnych definicji „elity”.
Podstawowymi metodami wyodrębniania elity politycznej sa jednak:
1.
metoda pozycyjna – elitę polityczna tworzą osoby zajmujące strategiczne pozycje
w państwie (prezydent, premier, pozostali członkowie rządu, parlamentarzyści
itp.);
2.
metoda reputacyjna - elitę polityczna tworzą osoby, które w mniemaniu opinii
publicznej maja istotny wpływ na decyzje państwowe (przedstawiciele elity
kulturalnej i naukowej, członkowie rodziny, przyjaciele osób zajmujących
najwyższe stanowiska w hierarchii władzy itp.);
3.
metoda decyzyjna – elitę polityczna tworzą osoby rzeczywiście podejmujące
decyzje bądź mające na nie istotny wpływ.
E
litaryzm, to przekonanie o celowości lub wręcz konieczności i dobroczynności
istnienia elit. Występuje tu przeświadczenie o tym, iż elita jest trwałym elementem
struktury społecznej i pełni rolę sprawczą w procesie historycznym, jednocześnie
podkreśla się różnice pomiędzy elitami, a resztą społeczeństwa.
P
unktem wyjścia współczesnych teorii elit jest definicja socjologa Vilfreda Pareto
(1848-1923), według którego to pojęcie odnosi się do ludzi, którzy „w swej dziedzinie
działania osiągają najwyższe wskaźniki”.
Do
najważniejszych teoretyków, klasyków w tej dziedzinie należą m.in. Włoch
G. Mosca oraz Niemiec R. Michels.
U
jęcie instytucjonalne przypisuje się Maxowi Weberowi, który pisał o „warstwie
zawodowych polityków”, nie stosował zaś pojęcia „elita”. Jego zdaniem warstwa ta
pojawiła się dopiero w nowoczesnym, scentralizowanym państwie. Politycy byli tymi,
którzy sami nie pragnęli być władcami, ale wstępowali do służby politycznej.
K
oncepcję V. Pareta i jego następców określa się mianem ujęcia stratyfikacyjnego.
Owa perspektywa studiów nad elitami koncentruje się na ich cechach położenia
społecznego (władza, bogactwo, walory intelektualne, prestiż społeczny),
wewnętrznych więziach (więzy towarzyskie, wspólnota interesów), wspólnych
treściach świadomości (poczucie przynależności do elity). Elita w tym ujęciu jest
grupą zintegrowaną i wyizolowaną.
T
ermin elita został wprowadzony do nauk społecznych przez V. Pareta. Twierdził on, ze
elitę tworzą ludzie o najwyższych zdolnościach w danej dziedzinie aktywności.
Dostrzegał w każdym społeczeństwie wiele elit, ponieważ w każdej działalności
ludzkiej można wyodrębnić tych, którzy wyrastają ponad innych: są najbardziej
utalentowani, wytrwali, efektywni itd. Oni tworzą elitę w danej dziedzinie.
I
naczej widział to zagadnienie Gaetano Mosca (1858-1941), którego zdaniem "całą
historię cywilizowanej ludzkości można by wyjaśnić konfliktem miedzy dążeniem
rządzących do monopolizowania i dziedziczności władzy, a dążeniem nowych sił do
zmiany stosunków społecznych". Zauważył też, że niezależnie od gwałtowności
odnawiania warstwy kierowniczej, zawsze jakaś cześć osób należących do
dawnej warstwy kierowniczej potrafiła wejść do nowej.
T
eoria klasy politycznej Moski zakłada, że w ustroju w którym władzę sprawuje
arystokracja, klasa rządząca jest stabilna, w przeciwieństwie do ustroju
demokratycznego, w którym klasa ta jest niestabilna, co wynika z wyboru jej
członków i reprezentacji określonych grup społecznych.
R
obert Michels (1876-1936) wskazał na szczególnie ważną w procesie wymiany elit
rolę "zbiegów z klasy rządzącej", którym uprzednia przynależność do warstwy
kierowniczej dała kwalifikacje potrzebne do przewodzenia zbuntowanym masom,
sformułowania ideologii oraz programu rebeliantów, a wreszcie zorganizowania
nowego aparatu władzy. Autor ten znany jest także jako twórca żelaznego prawa
oligarchii. Udowadniał, ze nieuchronną tendencją rozwoju społecznego jest
pojawianie się zorganizowanej mniejszości w łonie mas, która to mniejszość
przyjmuje pozycje klasy panującej.
Skłonności oligarchiczne w ramach ruchów społecznych prowadzą do tzw.
amalgamacji nowych przywódców, czyli wchłonięcia przywódców nowych ruchów
politycznych przez istniejącą klasę polityczna. W efekcie proces amalgamacji
przywódców prowadzi do dalszego wzmocnienia elity politycznej. Prawo oligarchii
określił jako żelazne, gdyż uznał, że "powstawanie oligarchii w łonie
najróżnorodniejszych form demokracji to tendencja organiczna, a wiec taka,
której nieuchronnie podlega każda organizacja".
Ż
elazne prawo oligarchii było przyczynkiem do sformułowania prawa o
instytucjonalizacji organizacji społecznych w społeczeństwie masowym. Dla procesu
instytucjonalizacji charakterystyczne są następujące zjawiska:
•
centralizacja zarządzania i decyzji w jednym ośrodku kierowniczym;
•
rozrost aparatu administracyjnego;
•
profesjonalizacja i etatyzacja stanowisk kierowniczych;
•
zwiększenie liczby przepisów regulujących życie organizacji;
•
depersonalizacja stosunków w ramach organizacji;
•
ograniczenie indywidualnej inicjatywy członków;
•
słabnięcie i upadek więzi członkowskich w organizacji.
P
roces ten prowadzi do osłabienia funkcji wewnętrznych i wzmocnienia funkcji
zewnętrznych organizacji, upodobniając organizacje do instytucji, tracąc swój
pierwotny cel i charakter.
C
harles Wright Mills (1916-1962), amerykański przedstawiciel nurtu instytucjonalnego
stwierdził, iż pozycja jednostki zależy przede wszystkim od uczestnictwa w
najważniejszych instytucjach politycznych, ekonomicznych oraz militarnych, a
takze wynika z uznania znaczenia urzędu.
Swoją teorię przedstawił w pracy Elita Władzy (ang. The Power Elite). Po
przebadaniu 513 amerykańskich polityków, zajmujących kluczowe stanowiska w
aparacie władzy od 1789 do 1953 roku, doszedł do wniosku, ze władza w Stanach
Zjednoczonych należy do "elity władzy", do której zaliczył zwartą klikę wielkich
bogaczy, bossów korporacji, dowódców armii oraz wąską grupę czołowych polityków.
Według niego, elita władzy to "koła polityczne, ekonomiczne i wojskowe, które
podejmują wspólnie - jako złożony zespół nakładających się na siebie klik decyzje pociągające za sobą skutki w skali przynajmniej ogólnokrajowej".
Mills uważał, ze dominacja elit wynika z dwóch procesów rozwojowych. Z jednej
strony kompleksowość współczesnego, nowoczesnego społeczeństwa
powoduje skupienie władzy w rękach wąskiej grupy ludzi, z drugiej zaś coraz
bardziej rozproszone społeczeństwa są niezdolne do autonomicznego
działania, co powoduje wzrost znaczenia elit rządzących.
P
olemikę z lewicowymi poglądami Millsa podjął R. Dahl. Twierdził, ze w okresie
pierwszej połowy XX wieku w USA nastąpiło przejście od hierarchii władzy, na której
szczycie stała klasa panująca, do stanu rozproszenia władzy, że osoby sprawujące
formalną władzę, są skrępowane przez opinie wyborców czy nacisk członków elit z
innych dziedzin, ze nie można juz mówić o istnieniu klasy panującej czy elity
władzy.
P
odobnie rozpatruje problem elit G. Sartori, elity wyodrębnia na podstawie dwóch
kryteriów:
1.
władzy (kryterium altymetryczne), zakładające, ze władzę ma ten, kto jest na
szczycie;
2.
zasług usprawiedliwiających sprawowanie władzy (kryterium zasług, które
zakłada, ze ktoś ma władzę i jest na szczycie, dlatego że na to zasługuje).
W
edług K. Mannheima, w historii występowały trzy podstawowe kryteria selekcji elit:
1.
kryterium krwi, na podstawie którego dobierały swoje elity społeczeństwa
arystokratyczne,
2.
kryterium własności, charakterystyczne dla społeczeństwa burżuazyjnego,
3.
kryterium osiągnięć, łączące się z dwoma poprzednimi w okresach
poprzedzających współczesną demokrację.
W konsekwencji, definiuje elitę jako "konglomerat osób, mężczyzn i kobiet, które
powodzenie i pozycje zawdzięczają jednemu lub więcej niż jednemu z
wymienionych kryteriów".
O kształcie współczesnych elit politycznych decydują:
•
wzrost liczby elit (a co za tym idzie zmniejszenie ich władzy);
•
przełamanie ekskluzywności elit;
•
zmiana zasad rządzących selekcją elit;
•
zmiana wewnętrznego składu elit.
Cechy te są dla Mannheima kluczem do pogodzenia zasad demokracji z niezbywalnością
elit.
H
. Lasswell wyodrębnił elitę, opierając się na kryterium dostępu do różnorakich dóbr i
rozumiał przez nią tych, "którzy otrzymują najwięcej tego, co jest do otrzymania.
Dostępne wartości mogą być sklasyfikowane jako prestiż, dochód, bezpieczeństwo.
Ci, którzy otrzymują najwięcej, są elitą, reszta jest masą".
Lasswell interpretował elitę na trzy sposoby:
1. jako elitę władzy,
2. jako grupę społeczną mającą dostęp do określonego rodzaju wartości (np. do
wiedzy),
3. jako uniwersalną elitę polityczna.
Uznał tez, ze stosunek do władzy jest podstawowym kryterium podziału
społeczeństwa na trzy klasy:
•
klasę panującą, na którą składają się rządzący i w których interesie władza jest
sprawowana;
•
klasę zależną, czyli subelitę;
•
klasę poddaną, która jest podmiotem decyzji władczych i której wpływ na owe
decyzje jest niewielki
Ograniczenia jakim podlegają elity (Field i Higley):
•
elity wymagają pomocy ze strony mas (nieelit)
•
elity są ograniczone przez obietnice i apele, jakie musza czynić w zamian za pomoc
nieelit, przy czym argumenty polityczne elit muszą być dostosowane do orientacji
nieelit, do których sa skierowane,
•
na rożnych poziomach rozwoju tworzą się różne konfiguracje nieelit, a to z kolei
ogranicza przedmiot i argumenty jakich mogą używać elity, apelując o pomoc mas.
W
edług W.A. Welsha, należy wyróżnić następujące cechy elit:
•
cechy demograficzne - wiek, pochodzenie narodowościowe, pochodzenie społeczne,
natura i zakres uczestnictwa politycznego rodziny,
•
formalne wykształcenie, rodzaj specjalistycznego wykształcenia;
•
cechy karier politycznych - formalna pozycja w elicie władzy, doświadczenie polityczne
itp.;
•
orientacja na wartości i na zadania.
Dokonujący syntezy współczesnych koncepcji elit M. Simlat wyróżnił trzy cechy
składające się na omawiane pojęcie:
•
ograniczona liczebność elity - elita jest grupą nieliczną;
•
członkowie elity zajmują wysoką pozycję w strukturach instytucjonalnych systemu
społecznego i systemu politycznego;
•
możliwości oddziaływania elity na politykę w skali całego państwa, szczególnie
oddziaływanie w sferze politycznej
Najogólniej, biorąc pod uwagę tylko sferę polityczna, elitę władzy można określić
jako zespół osób sprawujących władzę, a wiec podejmujących istotne decyzje
polityczne.
2. Elitaryzm a Demokracja
K
oncepcje elitaryzmu (konserwatyzm, myśl autorytarna) głoszą, że poza równością w
podstawowym wymiarze etycznym ludzie nie są sobie równi. Dlatego też nie
można wszystkim przypisywać tych samych uprawnień politycznych. Źródłem władzy
nie są masy (nieelita) lecz elita, która jednakowoż ma obowiązek kierowania ludem i
poświęcenia się dla niego.
W systemach komunistycznych tendencje elitarystyczne występują w formach
zakamuflowanych, takich jak formuła „kierowniczej roli” monopartii. Mogą też
występować jako demonstrowanie niechęci do populizmu, traktowanego w
kategoriach zagrożenia dla demokracji w systemach demokratyczno-liberalnych.
Zwolennicy prawicy liberalnej i demokratycznej również bronią tezy o niesprzeczności
elitaryzmu z demokracją, twierdząc że elitaryzm i demokracja dają się pogodzić
i są komplementarne; służą sobie nawzajem, demokracja tworząc i pielęgnując
różne elity, elita służąc demokracji i ożywiając ją poprzez utrzymywanie dynamizmu
demokracji i poprzez zwalczanie jej skłonności do filistynizmu.
Koegzystencja miedzy elitami a demokracją nie jest zatem podważana. Współczesny
punkt widzenia, wyprowadzony przez M. Duvergera, brzmi następująco:
„Formuła ‘Rządy ludu przez lud’ musi być zastąpiona formułą ‘Rządy ludu przez elitę
wyłonioną z ludu’„.
Zatem rządy demokratyczne to w istocie dzieło wąskiej elity. Należy podkreślić więc wagę
właściwych mechanizmów rekrutacji rządzących, zgodnych z interesami suwerena,
czyli ludu, mas, nieelit.
3. TYPOLOGIE ELIT
K. Smogorzewski podzielił elity rządzące na
dwie główne grupy:
• Elitę idealistyczną-odwołuje się do uczuć
religijnych i patriotycznych
• Elitę realistyczną- stwierdzającą, iż dar
spekulacji przeważa nad więzami duchowymi
Cz. Znamierkowski wyróżnił wiele rodzajów
elit, łącząc je w pewne większe całości tj:
•
•
•
•
•
•
•
Elitę walorów
Elitę rodową
Elitę ludzi ustosunkowanych
Elitę funkcji
Elitę zasług
Elitę pasożytniczą
Elitę rycerską
Elity mogą się różnić między sobą, w zależności od
problemu adaptacji politycznej państwa, czyli
określenia swego stosunku do tradycji i
nowoczesności.
W związku z tym Z.J. Pietraś wyróżnia następujące
typy elit politycznych:
•
•
•
•
Elity kosmopolityczne
Elity nacjonalistyczne
Elity kompradorskie
Elity liberalne
Biorąc pod uwagę stopień strukturalnej integracji
oraz zakres porozumiewania dotyczący wartości
politycznych M. Burton, J. Higley i G.Field
wyodrębnili następujące typy elit politycznych:
• Elitę sfragmentaryzowaną
• Elitę zintegrowaną
• Elitę konsensualna
- zunifikowaną
- częściowo zunifikowaną
- zjednoczoną
R. Puttman wychodząc z założenia że elity są
elementem struktury społecznej, skonstruował
model współczesnego społeczeństwa
demokratycznego ze względu na udział obywateli
w życiu politycznym. W tym ujęciu wyróżnił
następujące kategorie społeczne:
•
•
•
•
•
•
Elita decyzji
Elita wpływu
Aktywiści polityczni
Uważnie obserwujący życie polityczne
Wyborcy
Nieuczestniczący w zyciu politycznym
4. Bibliografia
M. Żmigrodzki, Encyklopedia Politologii, Zakamycze 2000, tom 4
K. Krzysztofek, Kultura – Aksjologia – Polityka, PWN, Warszawa 1993
M. Żmigrodzki, Encyklopedia Politologii, Zakamycze 1999, tom 1
B. Szmulik i M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Wydawnictwo
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2002