Elity i ich rola w społeczeństwie 24.10.2016

Socjologia instytucji społecznych
mgr Dorota Janiszewska
Wykład 3:
Elity i ich rola w społeczeństwie
07.11.2016
Lektura obowiązkowa:
D. Ost „Klęska Solidarności”, Warszawa 2007
Lektura uzupełniająca:
M. Żyromski „Teorie elit a systemy polityczne”, Poznań 2007
Struktura wykładu 3
„Elity i ich rola w społeczeństwie”:
Wykład
CZĘŚĆ 1: „Wybrane teorie elit”
CZĘŚĆ 2: „Wyłanianie się polskich elit politycznych po 1989 roku”
Konwersatorium
Czy elity są potrzebne?
Czy mają Państwo zaufanie do polskich elit politycznych?
Czy i jakie powinny być kryteria dostępu do elit politycznych?
Wykład - CZĘŚĆ 1: „Wybrane teorie elit”
1. Pojęcie elity
2. Prekursorzy teorii elit
3. Klasyczni teoretycy elit:
Gaetano MOSCA
Vilfredo PARETO
Robert MICHELS
4. Współcześni teoretycy elit:
a)
b)
c)
d)
Harold D. LASSWELL
Charles W. MILLS
James BURNHAM
John HIGLEY
www.flickr.com
a)
b)
c)
1. Pojęcie elity
a) Znaczenie:
eligere (łac.) – dokonywać wyboru
b) Geneza:
• we wczesnej teologii – naród żydowski jako wybrany przez Boga
• później jako określenie rzadkich lub niezwykłych dóbr
• we Francji d’élite w znaczeniu wyboru, wybrańców w XIV w., w XV w. J. Froissart
o „najlepszych z najlepszych”, w XVIII w. jako wybrana części ludzkiej populacji
(skąd przeszło do j. ang.: elite na określenie grupy społecznej odróżniającej się
od ogółu społeczeństwa)
• w XIX w. wchodzi do szerszego użycia na równi z pojęciami klasy i instytucji
impersonalnych (państwo, biurokracja, ekonomia, rynek)
c) Współczesne użycie: przez pryzmat instytucji społecznych
1. Pojęcie elity
d) Rozumienie (wg Leszka Kasprzyka):
• w sensie szerszym jako elita społeczna
(liczna zbiorowość wyróżniana na podstawie kryteriów
majątkowego, politycznego i kulturalnego)
• w sensie węższym jako elita polityczna
(osoby podejmujące decyzje w sprawach ogólnokrajowych)
 F. Ryszka:
elita władzy jako kolejne zawężenie (=zespół osób, które
rzeczywiście uczestniczą w decyzjach politycznych)
Typologie teorii elit:
Większość teorii zajmuje się wyłącznie elitami politycznymi i zjawiskiem władzy politycznej.
Bazują one na 2 konkurencyjnych zasadach wymiany elit:
1) zasada REPRODUKCJI elit = elita odtwarza swój skład wyłącznie z własnych
szeregów, bez sięgania do innych, niższych warstw społecznych
2) zasada CYRKULACJI (KRĄŻENIA) elit = elita dopuszcza do swojego grona
osoby nowe, w miejsce tych, które się nie sprawdziły
2. Prekursorzy teorii elit:
1) Starożytność:
a) Grecja:
Pitagoras – władza sprawowana przez grupę ludzi doskonalących się i
podległych surowym regułom etycznym
Heraklit – nierówność jest podstawą hierarchii społecznej (kierownicza rola
arystokracji, tłum trzymany w ślepym posłuszeństwie)
Ksenofont – niższe warstwy wolnej ludności miały być wyłączone z udziału
we władzy osób wykształconych
Platon – „państwo idealne” z rządami filozofów (pozostałe grupy to
wojownicy i lud)
Arystoteles – stan średni jako ostoja ładu społecznego i baza najlepszego
ustroju
b) Rzym:
Cyceron – w państwie opartym na prawie powinni rządzić najlepsi
2. Prekursorzy teorii elit:
2) Św. Tomasz z Akwinu:
• teokratyczna koncepcja państwa i hierarchicznego społeczeństwa opartego na 3
grupach społecznych:
a) optymaci – świeccy i duchowni feudałowie czerpiący korzyści z
posiadanych majątków
b) ludzie honoru – mniejsi posiadacze pracujący bezpośrednio w swoich
warsztatach
c) ludzie biedni – nieposiadający majątku, świadczą pracę na rzecz ww. grup
3) N. Machiavelli:
• zajmuje się instytucjami (władzą i państwem jako kreacją władcy, społeczeństwo
jako przedmiot działań)
4) G.W. Hegel:
• wyróżnienie 3 podstawowych klas niezbędnych dla istnienia społeczeństwa
(rolnicy, robotnicy, przemysłowcy)
2. Prekursorzy teorii elit:
5) H. de Saint-Simon:
• miejsce w hierarchii społecznej ma zależeć od zdolności, nie od urodzenia
• ster w państwie powinni dzierżyć razem właściciele, przemysłowcy i uczeni
6) G. Sorel:
• masy z natury bierne i wyczekujące na rozstrzygnięcie walki między
konkurencyjnymi dla siebie mniejszościami
7) K. Marks:
• podział społeczeństwa na klasę posiadaczy i klasę nieposiadających środków
produkcji, a konflikt między nimi prowadzi do rewolucji zmieniającej cały system
społeczny
UWAGA!
Teorie elit są w dużym stopniu polemiką z marksizmem i jego pojęciem klasy.
3. Klasyczni teoretycy elit:
a) Gaetano MOSCA (1858-1941)
www.bestofsicily.com
• Podział społeczeństwa na 2 klasy: RZĄDZĄCYCH i RZĄDZONYCH
• Elita to KLASA POLITYCZNA = zawsze istniejąca, zorganizowana
mniejszość rządzących, która narzuca swą wolę niezorganizowanej
większości rządzonych
 nie może być kastą, bo się degeneruje
• Cechy wyróżniające członków klasy rządzącej:
 dzielność wojskowa
 bogactwo i pochodzenie
 osobiste zdolności (w tym przywódcze)
• FORMUŁA POLITYCZNA = za jej pomocą elita po dojściu do władzy
uzasadnia swą dominującą pozycję
3. Klasyczni teoretycy elit:
b) Vilfredo PARETO (1848-1923)
•
www.alchetron.com
Ludzie kierują się głównie uczuciami
(REZYDUA jako energia motywująca do działania)
• Elitę tworzą najlepsi w swojej dziedzinie
• Elita zawsze funkcjonowała w społeczeństwie, bo ludzie
z natury nierówni
• Podział społeczeństwa na:
 elitę rządzącą
 elitę nierządzącą
 nieelitę
• TEORIA KRĄŻENIA ELIT:
dla zachowania stabilności systemu społecznego elita powinna
pozbawiać się osób zdegenerowanych lub tych, które się nie
sprawdziły (gdy trwa to za długo, następuje rewolucja)
3. Klasyczni teoretycy elit:
c) Robert MICHELS (1876-1936)
•
www.ssociologos.com
Analizując masowe partie polityczne stworzył pojęcie
ŻELAZNEGO PRAWA OLIGARCHII:
Rozwój demokracji powoduje coraz bardziej zaawansowaną
organizację i biurokrację, co sprzyja uniezależnieniu liderów
politycznych od kontroli mas (tworzą kastę)
• Bierne masy chcą, by ktoś im przewodził i troszczył się o ich
sprawy (kult liderów)
• problem NEPOTYZMU
• Cyrkulacja elit rzadko występuje jako całkowita ich wymiana
• Klasa polityczna składa się z 3 sektorów:
 politycznego
 ekonomicznego
 intelektualnego
3. Współcześni teoretycy elit:
a) Harold D. LASSWELL (1902-1978)
www. communicationtheory.org
• Trzy klasy struktury społecznej:
 panująca
 zależna
 poddana
• Elita = uprzywilejowana grupa, otrzymująca najwięcej tego,
co jest do zyskania w społeczeństwie (prestiż, dochód,
bezpieczeństwo). Potem kryterium udziału we władzy.
• Elita utrzymuje swą pozycję dzięki manipulacji symbolami,
kontrolowaniu dostaw i dóbr, stosowaniu przemocy
• Lata 50. XX w. program badawczy RADIR (analiza biografii)
• Mit demokracji: rządami kierują nie rządzeni, ale rządzący
3. Współcześni teoretycy elit:
b) Charles W. MILLS (1916-1962)
www. quotesgram.com
• Analiza elit USA na podstawie biografii w „Who is who”
 tylko 10% osób jako self-made men
• ELITĘ WŁADZY (power elite) tworzą osoby zajmujące stanowiska,
które umożliwiają podejmowanie decyzji o doniosłych skutkach
• Spójny i powiązany „Trójkąt władzy” elit w USA tworzą kręgi:
 polityczny
 ekonomiczny
 militarny
(przepływy elit między kręgami)
• ideologią elit jako uprzywilejowanej klasy rządzącej jest
propagowanie koncepcji, że elita składa się z ludzi o wysokich
wartościach moralnych (jak u G. Moski)
3. Współcześni teoretycy elit:
c) James BURNHAM (1905-1987)
• Analizując współczesne przemiany ekonomiczne
(przechodzenie do kapitalizmu wielkich korporacji oddzieliło
własność od kontroli nad nią) stworzył
TEORIĘ REWOLUCJI MENEDŻERÓW
 nowa klasa menedżerów po opanowaniu środków
produkcji, przejmie zarządzanie państwem, a potem
upaństwowi środki produkcji
 społeczeństwo kapitalistyczne (rozwój techniki zmniejsza
rolę klasy robotniczej) zostanie zastąpione przez
społeczeństwo menedżerskie
www.spartacus-educational.com
3. Współcześni teoretycy elit:
d) John HIGLEY (1938-)
• Elita jako zbiór jednostek, które zajmują strategiczne miejsca
w kluczowych organizacjach oraz indywidualnie, regularnie i
w istotny sposób wpływają na ich rezultaty organizacyjne
 to organizacja tworzy elity (władza koncentruje się na
najwyższych szczeblach organizacji) =
NEOFUNKCJONALNY PARADYGMAT ELITYSTYCZNY
• Rodzaje elit:
 zintegrowane ideologicznie
 zintegrowane normatywnie
 sfragmentaryzowane
www.liberalarts.utexas.edu
Wykład - CZĘŚĆ 2:
„Wyłanianie się polskich elit politycznych po 1989 roku”
1. Tezy Davida Osta
2. Etapy transformacji ustrojowej
w Polsce a elity
a)
b)
c)
d)
okres PRL
1989-1993
1994-1997
1997-2001
1. Tezy Davida Osta w „Klęsce Solidarności”
1) ZAŁOŻENIE:
Gniew społeczny jest nieodłączną cechą kapitalizmu, a w systemie
demokratycznym polityka polega na zagospodarowywaniu tego gniewu.
a)
b)
argumenty klasowe (wspólnego interesu)
argumenty pozaekonomiczne (ideologiczne)
2) TEZY:
1) Gdy liberałowie wywodzący się z „S” doszli po 1989 r. do władzy, porzucili
interesy robotników.
2) Powstałą próżnię zagospodarowała prawica, która skoncentrowała
gniew robotników na kwestiach ideologicznych, nie ekonomicznych.
Okres PRL
1) Silna pozycja robotników w państwie komunistycznym
a) odbudowa kraju poprzez rozwój przemysłu ciężkiego

w 1988 r. na 6233 zakłady przemysłowe 1615 było inwestycjami
typu „greenfield” (stworzono prawie 2 mln miejsc pracy)

zatrudnieni w przemyśle i budownictwie stanowili
w Polsce 36,3% ogółu pracujących (z robotnikami rolnymi ok. 60%)
b) ideologia komunizmu jako prymat klasy robotniczej
 nacjonalizacja własności przez państwo-partię sprawiła, że wszyscy
obywatele stali się pracownikami najemnymi państwa-właściciela
• „umowa społeczna” – podnoszenie standardu życia za bierność polityczną
• represje władzy łączone z ustępstwami, by na nowo pozyskać robotników
• opozycja antykomunistyczna jako prorobotnicza
www.flickr.com
Powstanie „S”
Strajk w Stoczni Gdańskiej im. Lenina w sierpniu 1980 r.
 podziw intelektualistów dla odwagi i mądrości robotników
(ale doradzali zrezygnowanie
z postulatu utworzenia
wolnego związku zawodowego)
 chęć budowy aktywnego
i demokratycznego społeczeństwa
obywatelskiego
 16 miesięcy opozycyjnej współpracy
liberałów i robotników
(do stanu wojennego)
www.flickr.com
Po stanie wojennym
Zmiana nastawienia liberałów do robotników
 w 1985 r. A. Michnik w książce „Takie czasy” krytykuje robotników:
• że pogardzają kompromisem i są podatni na „kult wodza”
(L. Wałęsy)
• postulat, że kierownictwo w „S” powinna przejąć racjonalna
elita intelektualna
 w 1986 r. po powszechnej amnestii, próby inicjatyw szeregowych
członków wygaszane przez kierownictwo „S”
• dalsza walka prowadzona przez elity „S”, członkowie
traktowani przedmiotowo
Zwrot intelektualistów w kierunku liberalizmu ekonomicznego
 „Duchem czasów” neoliberalizm M. Thatcher i R. Reagana
(prymat własności prywatnej i wolnego rynku, a nie aktywnych
obywateli)



likwidacja własności państwowej
usunięcie rządowych dotacji
surowe ograniczenia budżetowe
 Próba odbudowania poparcia społecznego przez PZPR po 1981 r.
zakończona porażką i decyzja o rozpoczęciu rozmów z opozycją
• od 1985 r. w ZSRR polityka pieriestrojki M. Gorbaczowa
 Kierownictwo „S” chce zawrzeć z PZPR układ oparty na zasadach
gospodarki rynkowej i demokratycznego systemu politycznego
• już w deklaracji programowej „S” z 1987 r.
świadomość, że robotników czeka zubożenie
2. Etapy transformacji ustrojowej w Polsce a elity
4) Porozumienie ponad głowami robotników?
•
•
postulat działaczy „S” od 1981 r., by PZPR negocjowała z przywódcami „S” (L. Wałęsa i doradcy)
PZPR wprowadza od 1988 r. reformy ekonomiczne, dlatego liberałowie atrakcyjnymi partnerami
a) Okrągły Stół (02-04.1989)
• robotnicy prawie nieobecni (ministolik górnictwa – przewodniczący Jan Lityński „liczy się
tylko urynkowienie”)
• sprawom pracowniczym nie poświęcano wiele uwagi
• brak transmisji obrad na żywo
„S” jako motor reformy gospodarczej
L. Wałęsa 09.1989: „Nie dogonimy Europy, jeśli zbudujemy silny związek, który
przeciwstawi się reformie”
Silna pozycja liberałów po 1989 r.
Opowiadali się za liberalizmem politycznym (w sensie zachodnich norm praw
człowieka) oraz za liberalizmem ekonomicznym.
Wpływowi przywódcy liberalni: T. Mazowiecki – B. Geremek – J. Kuroń – A. Michnik + doradcy L. Wałęsy
• samych siebie uznawali za głos rozsądku, a wszelką opozycję za niebezpieczną i
populistyczną
• przekonanie, że wprowadzenie kapitalizmu wymaga marginalizacji świata pracy
• twierdzenie, że transformacja systemowa bolesna, ale potrzebna,
bo komunizm zniszczył gospodarkę
• „bohaterem” był pracodawca (w 1980 r. robotnik)
• chcieli, by emocje znalazły ujście w budowaniu nowego społeczeństwa
(apelowali do jedności i dobrej woli)
Plan Balcerowicza (1.01.1990)
Wg CBOS wskaźnik optymizmu dotyczący możliwości poprawy sytuacji
gospodarczej w 1990 r. wyniósł średniorocznie 51% (najwyższy w historii).
PARASOL „S” dla rządu i reform wolnorynkowych
 błyskawiczne przyjęcie przez Sejm kontraktowy i brak publicznej
dyskusji
 założeniem likwidacja dotacji dla przedsiębiorstw państwowych
 popiwek (podatek do 500% powyżej wskaźnika indeksacji płac)
• „S” nie przedstawiła swoich alternatywnych propozycji
Przywódcy „S” zmienili koncepcję demokracji z szerokiego uczestnictwa
politycznego aktywnych obywateli na kierowniczą rolę elit.
Plan Balcerowicza a rzeczywistość
1) SPADEK DOCHODU NARODOWEGO:
Zamiast przewidywanych 3,5% wyniósł ponad 11% w ciągu 1990 r., a w 1991 r. kolejne 7%.
2) SPADEK PRODUKCJI PRZEMYSŁOWEJ:
W 1990 r. okazał się 5-krotnie większy od zakładanego.
3) WZROST BEZROBOCIA:
Miało być tymczasowe, padała liczba 400 tysięcy (J. Sachs szacował na „sto kilkadziesiąt tysięcy”).
Tymczasem w ciągu 1990 r. wzrosło ono od blisko zera do ponad 1 miliona, w 1991 r. do ponad
2 milionów, zbliżając się w 1992 r. do 3 milionów osób.
4) WZROST CEN:
Był 5-krotnie szybszy niż zakładano. Przy obniżeniu wskaźnika indeksacji płac z 0,8 do 0,3 w styczniu
1990 r. i 0,2 w następnych miesiącach 1990 r. było to głównym sprawcą drastycznego spadku stopy
życiowej pracowników.
Stopa inflacji miała spaść do jednocyfrowej już w końcu 1990 roku, a udało się to osiągnąć dopiero w
końcu lat 90.
5) SPADEK DOCHODÓW ludności:
Dochody rodzin robotniczych i rolniczych w 1993 r. spadły o ponad 1/3 w porównaniu z 1989 r.
T. Kowalik (2009):
„Żaden plan w PRL nie został wykonany przy aż tak rażącym rozminięciu się z nim”
Reakcje „S” po Planie Balcerowicza (1990)
SKALA MIKRO:
„S” propaguje reformę wolnorynkową, prywatyzację i interesy przedsiębiorstwa jako
swoje główne zadania w zakładach pracy
•
•
•
•
„S” opowiadała się za zmniejszaniem firm (DOWNSIZING)
skarżącym się robotnikom tłumaczono, że dla dobra reformy muszą cierpieć
angażowanie się w symboliczne akcje protestacyjne
reakcje na cięcia w zatrudnieniu zależne od składu kierownictwa firmy
SKALA MAKRO:
II Krajowy Zjazd „S” z 04.1990 prawie nie zajmuje się kwestiami ekonomicznymi
(mimo pewnych umiarkowanych zastrzeżeń popiera reformę)
04.1990 strajk kolejarzy w Słupsku uznany przez „S” za nielegalny
Spadek liczby członków „S” z 10 mln w 1980 r. do 2,5 mln w 1990 r.
Zagospodarowanie gniewu społecznego przez prawicę
Liberałowie:
tracąc poparcie, twierdzili, że dowodzi to słuszności reform
(są bolesne, więc naród je odrzuca).
• grupa, która dzięki strajkom doszła do władzy w 1989 r., po zdobyciu władzy potępiała strajki
(np. 01.1990 relacja „GW” z małego strajku w Wałbrzychu)
Robotnicy poczuli się zdradzeni
TEZA D. Osta:
Ewolucja „S” w kierunku prawicy to nie skutek naturalnej tendencji, ale opuszczenia ruchu
przez liberałów.
Prawica:
Dla prawicy pogarszające się warunki życia potwierdzały odejście Polski od zasad moralnych,
religijnych i narodowych.
Krytyka nie kapitalizmu, ale wskazywanie wrogów politycznych.
Kampania prezydencka L. Wałęsy (1990)
J. Kaczyński (1996): „Zasadniczą kwestią było dla nas to, kto wyartykułuje i wykorzysta do
politycznych celów protest przeciw wszystkim przykrym aspektom reformy gospodarczej”.
 Po raz pierwszy zagospodarowanie gniewu ekonomicznego w polityczny
• krytyka rządu T. Mazowieckiego (obniżanie płac, upadek miast
przemysłowych, wzrost ubóstwa jednych i bogactwa drugich);
• atak na polityczny, nie gospodarczy program rządu:
‐ zbyt umiarkowany (niechętny do usuwania komunistów
z kluczowych stanowisk),
‐ zbyt elitarny,
‐ zbyt kosmopolityczny,
‐ zbyt świecki;
• „Tygodnik S” dotąd bezkrytycznie popierający
L. Balcerowicza, w kampanii pisze o ciężarze
reform
www.flickr.com
Niestabilne rządy prawicy 1990-1993
SKALA MAKRO:
05.1990 – ustawa dot. zaopatrzenia emerytalnego (emerytura dla kobiet od 55, dla mężczyzn od 60 lat)
W 1990 r. najniższy zasiłek dla bezrobotnych był na poziomie minimalnego wynagrodzenia
 łatwo negocjowano zwolnienia, bo pracownicy wierzyli, że szybko znajdą pracę
1990 r. – dane ILO: 205 strajków (115,7 tys. strajkujących osób)
1991 r. – 450 (221,3 tys.)
1992 r. – 6351 (752,5 tys.)
1993 r. – 7443 (383,2 tys.)
SKALA MIKRO:
Działacze „S” przeciw uwłaszczeniu się nomenklatury
-> wybory nowych rad pracowniczych i zarządów
Skutek: większość firm sprywatyzowano po wyeliminowaniu
starej nomenklaturowej elity.
www.flickr.com
Rządy SLD-PSL 1993-1997
• Blok postsolidarnościowy poza parlamentem
• Kontynuacja neoliberalnych reform przy realizacji postulatów propracowniczych:
•
•
•
•
utworzenie Komisji Trójstronnej
zamiast popiwku negocjowane podwyżki płac
darmowe akcje prywatyzowanych firm dla pracowników
utworzenie funduszu socjalnego we wszystkich zakładach
• W 1994 r. PKB przekroczył poziom PKB z 1990 r., a w 1996 r. z 1989 r.
• Decyzja „S” o podjęciu konsolidacji prawicy i antyrządowego frontu
•
•
konflikt o wartości religijne w nowej konstytucji
konflikt o aborcję (przewodniczący „S” M. Krzaklewski chce jej delegalizacji)
„S” odchodzi od pracy związkowej na rzecz partii politycznej
(problemy pracowników przedstawiane jako kwestie natury moralnej)
Rządy AWS-UW 1997-2001
Do 1999 r. związki zawodowe tylko w 5% firm prywatnych.
Schładzanie gospodarki w latach rządów AWS-UW 1997-2001 zaowocowało
obniżeniem się stopy wzrostu PKB do 1,1% w 2001 r. i apogeum bezrobocia
(w latach 2003-2004 stopa bezrobocia wyniosła ok. 20%).
Przeciwnicy polityki gospodarczej L. Balcerowicza
(Z. Wrzodak z LPR, A. Lepper z Samoobrony)
zdobywali po 1995 r. rosnącą popularność, bo konsekwentnie
kontestowali reformy po 1989 r.
Źródło: CBOS
Bibliografia:
A. Karpiński i in., Jak powstawały i jak upadały zakłady przemysłowe w Polsce,
Warszawa 2013.
T. Kowalik, www.polskatransformacja.pl, Warszawa 2009.
D. Ost, Klęska Solidarności, Warszawa 2007.
M. Żyromski, Teorie elit a systemy polityczne, Poznań 2007.