SOCJOLOGIA
advertisement
SOCJOLOGIA Moduł IV IV. PRZEMIANY W ZAKRESIE STRATYFIKACJI SPOŁECZNEJ Spis treści: 1 Pojęcie stanu, warstwy, klasy i kasty społecznej 2. Podstawowe właściwości systemu stratyfikacji w społeczeństwach współczesnych 3. Klasy społeczne 4. Dystanse i nierówności społeczne 5. Ruchliwość społeczna i jej rodzaje 6. Koncepcja elit społecznych 7. Przemiany w zakresie stratyfikacji społecznej 8. Ubóstwo i kultura ubóstwa 9. Wykluczenie społeczne Słowa kluczowe: Stratyfikacja społeczna: czynniki stratyfikacji Dystans społeczny Ubóstwo Klasa społeczna Podklasa – underclass Nadklasa – overclass Wykluczenie społeczne Ruchliwość społeczna 1 pojęcie stanu, klasy i kasty społecznej Struktura społeczna nie jest jednorodna: obejmuje różnorodne grupy społeczne, zajmujące odmienne pozycje wynikające na przykład ze społecznego podziału pracy, dostępności do określonych dóbr czy władzy, lub też ze względu na takie czynniki jak: płeć, wiek, wyznawana religia. Niejednorodność ta jest podstawą stratyfikacji społecznej, czyli analizy wzajemnych relacji i podstaw zróżnicowania społecznego, w kontekście dostępności do szeroko rozumianych „korzyści”. Zróżnicowany podział „dóbr” nie tylko określa stratyfikację społeczną lecz przyczynia się do jej powstawania. Istniejący system stratyfikacji utrzymuje się dlatego, iż nierównomiernie rozdzielone dobra są przekazywane kolejnym pokoleniom. Stratyfikacja to inaczej „uwarstwienie”, definiowane jako ustrukturowane nierówności między różnymi kategoriami ludzi. System stratyfikacji społecznej utrzymuje się w praktycznie każdym bardziej lub mniej rozwiniętym społeczeństwie. Również instytucja państwa pomaga utrzymywać system stratyfikacji poprzez kontrolę nad systemem prawnym wspierającym istniejący system nierównego podziału i dostępu do dóbr społecznych. Przynależność do określonej warstwy stratyfikacyjnej (klasy, stanu czy kasty) wyznacza status społeczny jednostki – jej pozycję społeczną, do której przypisane zostają prawa i obowiązki oraz funkcje jakie realizuje w systemie społecznym. O miejscu jednostek i grup społecznych w społeczeństwie decyduje przede wszystkim mechanizm podziału: władzy, dóbr ekonomicznych, prestiżu społecznego. Ponieważ dystrybucja dóbr społecznych jest nierówna, w związku z tym społeczeństwo składa się z hierarchicznie ułożonych „warstw”, bardziej uprzywilejowanych na „górze”, a mniej na „dole”. Można wyróżnić kila systemów stratyfikacji społecznej: Niewolnictwo – niektóre jednostki stanowią w sensie dosłownym własność innych. Jest to system oparty na skrajnej nierówności do dysponowania własną osobą i własnym życiem. Życie niewolnika podlegało różnorodnym ograniczeniom praw swobody. Na przykład w starożytnym Rzymie, domostwa patrycjuszy i wolnych obywateli zbudowane były wokół wewnętrznego patio, obywatel mógł wybrać dowolną drogę przez patio, nawet w poprzek, ale niewolnikowi wolno było tylko chodzić wzdłuż ścian. Niewolnictwo teoretycznie we współczesnym świecie nie występuje, chociaż istnieją pewne formy zniewolenia jednostek, jak na przykład w krajach azjatyckich zwyczaj sprzedaży dziewcząt z biednych rodzin do domów publicznych. System kastowy – jego podstawą jest system religijny (hinduizm) i wiara w reinkarnację. W oparciu o przestrzeganie lub nie rytuałów i obowiązków religijnych swojej kasty jednostka ma szansę na odrodzenie się w kaście wyższej lub niższej, co wyznaczy jej prawa, przywileje i aktywność zawodową na całe życie. System kastowy bardzo radykalnie podchodzi do przestrzegania dozwolonych form kontaktów między członkami poszczególnych kast. Zakazem kontaktu są objęci pariasi, a jako nieczyści mogą wykonywać tylko nieczyste zawody. Zakaz kontaktu obejmuje nie tylko komunikację werbalną, alei niewerbalną powodując, iż stają się oni „niewidzialni” dla przedstawicieli innych kast. System stanowy – jest cechą cywilizacji tradycyjnych, na przykład europejskiego feudalizmu. Struktura społeczna składa się z warstw, zobowiązanych wobec siebie wzajemnie, posiadających odmienne uprawnienia. Arystokracja i szlachta reprezentowali stan najwyższy, duchowieństwo było drugim stanem, a chłopi, kupcy i rzemieślnicy trzecim. System klasowy – podstawą wyodrębnienia klasy jest podobny status ekonomiczny i związany z nim styl życia. O zróżnicowaniu klasowym decyduje poziom zamożności oraz wykonywany zawód. 2. Podstawowe właściwości systemu stratyfikacji w społeczeństwach współczesnych Stratyfikacja jest uniwersalna i różnorodna. Nie ma społeczeństwa zupełnie pozbawionego stratyfikacji, ale jednocześnie jej rodzaj jest uzależniony od rodzaju społeczeństwa. Stratyfikacja, raczej jej podstawy są zupełnie inne w społeczeństwach prymitywnych, a w wysoko rozwiniętych cywilizacyjnie. C. Wright Mills przyjmuje cztery wymiary stratyfikacji: zawód – rozumiany jako zespół czynności wykonywanych mniej lub bardziej regularnie i traktowanych jako główne źródło dochodów; sytuacja klasowe – zobiektywizowana wysokość i źródło (własność lub praca) dochodów, wywierających wpływ na szanse osiągnięcia przez ludzi innych użytecznych wartości; status – pozytywna realizacja żądania prestiżu, odnosząca się do rozkładu szacunku w społeczeństwie; władza – możliwość realizowania swej woli, nawet przy istniejącym oporze innych (C.W. Mills). Stratyfikacja społeczna jest to ogólny termin używany do ukazania: 1. Nierównego rozdziału dochodów, władzy, prestiżu oraz innych wartościowych dóbr 2. Odrębnych klas, których członkowie różnią się między sobą pod względem kulturowym, behawioralnym i organizacyjnym (J. Turner). Musimy pamiętać, że nierówności nie tylko dotyczą poszczególnych ludzi, ale całego społeczeństwa. Pozycje społeczne, które każdy z nas zajmuje tworzą strukturę, której charakter zależy od rodzaju społeczeństwa. Struktura społeczna (wg St. Ossowskiego)- to system stosunków, które dadzą sprowadzić się do trzech kategorii stosunków: 1. Wzajemnych zależności wynikających z podziału pracy tzn. z podziału funkcji, wiążą się z organizacją życia społecznego i mają charakter obiektywny 2. Stosunków zależności jednostronnych, wynikających z przywilejów posiadania mniej lub więcej stałych środków przymusu względem innych członków społeczeństwa 3. Stosunków dystansu, więzi i antagonizmów społecznych stanowią nadbudowę pierwszej i drugiej kategorii i mają charakter subiektywny związany z emocjami. Stopień stratyfikacji określony jest przez to, jak nierówno rozdzielane są dobra, jak bardzo wyróżniają się klasy społeczne (jak bardzo są widoczne), jak duża mobilność istnieje pomiędzy nimi (przechodzenie z klasy do klasy), jaka jest ich trwałość i niezmienność. Na przykład: w systemie kastowym w Indiach istnieje wysoki stopień stratyfikacji ponieważ ludzie rodzą się w jakiejś kaście, z której na ogół nie można wyjść. W systemie klas otwartych takich jak system amerykański granice między klasami są nieostre i zmienne, a przejście z jednej do drugiej jest możliwe. W przypadku analiz stratyfikacji społecznej można mówić o systemach zamkniętych (takie systemy stratyfikacji, które uniemożliwiają zmianę pozycji jednostce lub grupie, na przykład system kastowy), lub otwartych, gdzie jednostka może dokonywać dzięki różnym działaniom zmian w zakresie własnego statusu i prestiżu. Przyjmuje się, że systemy klasowe z czasem sprzyjają zwiększonej ruchliwości społecznej w postaci awansów społecznych. Innym przykładem jest koncepcja merytokracji, czyli systemu w którym wynagradzani są zawsze ci, którzy pracują i mają osiągnięcia. Kluczem do sukcesu zawodowego są zdolności i praca, a nie pochodzenie klasowe, chociaż krytycy takiego podejścia twierdzą, że dzieci o nieuprzywilejowanym pochodzeniu społecznym muszą wykazywać się i pracować „bardziej”, żeby uzyskać podobną pozycję jak dzieci pochodzące z klas uprzywilejowanych. 3. Klasy społeczne Istnieje wiele koncepcji i teorii ujmujących strukturę społeczną wg różnych schematów. Schemat dwuczłonowy (dychotomiczny) rozbija strukturę społeczną na dwie przeciwstawne klasy pomiędzy którymi zachodzi stosunek asymetrycznej zależności. Np.: klasa biednych – bogatych, rządzących – rządzonych. Podział dychotomiczny może leżeć w interesie różnych grup czy warstw społecznych. Schemat gradacji (wieloczłonowy) jest odpowiedzią na fakty które ukazują strukturę społeczną nieco bardziej skomplikowaną. Schemat ten przedstawia społeczeństwo jako układ warstwowy (co najmniej trzech klas). Rozróżniamy dwie wersje schematu gradacji: Gradację prostą – opiera się na założeniu, że system wyższych i niższych klas jest wynikiem stopniowania jakiejś obiektywnie wymierzalnej cechy. Decyduje tu jedno kryterium np.: kryterium posiadania (zamożności). Gradację syntetyczną – gdzie o pozycji społecznej decyduje równocześnie kilka czynników mogą się one w pewnych granicach kompensować np.: braki w wykształceniu można kompensować potęgą ekonomiczną. Biorąc pod uwagę powyższe schematy Amerykańscy badacze rozróżnili klasę ekonomiczną opartą na gradacji prostej i klasę społeczną opartą na gradacji syntetycznej. W takim ujęciu klasy społecznej czynniki ekonomiczne nie są wystarczające do określenia miejsca jednostki czy rodziny w hierarchii społecznej. Marksistowska koncepcja struktury klasowej Klasa społeczna to zbiór ludzi wyodrębniony ze względu na sytuację ekonomiczną, jednolity stosunek do środków produkcji, wspólnota źródeł dochodów i wynikająca stąd wspólnota interesów. Wspólną cechą robotników jest to, że są pozbawieni własności środków produkcji, a posiadają jedynie siłę roboczą. Ich źródłem dochodu jest płaca robocza. Marks traktował klasy nie tylko jako zbiory ludzkie, ale również jako grupy społeczne (rozróżnienie klasy w sobie i klasy dla siebie). Klasa staje się klasą w pełnym znaczeniu dopiero wtedy, gdy członków łączy świadomość klasowa świadomość wspólnych interesów, więź psychiczna wynikająca ze wspólnych antagonizmów klasowych. Ujęcie to ma charakter dychotomiczny. Marks twierdził, że w każdym społeczeństwie niezależnie od stopnia skomplikowania, istnieją duże antagonistyczne klasy podstawowe. Koncepcja Maxa Webera Ukazał on wielowymiarowość zróżnicowania społecznego, które przejawia się i powstaje na poziomie gospodarki, systemu społecznego, politycznego i rynku. Ta „wielowymiarowość” zróżnicowania i nierówności są spowodowane przez czynniki: ekonomiczne – dochód, bogactwo, społeczne – prestiż i szacunek i polityczne – władza. Według niego struktura ma trzy względnie niezależne wymiary: ekonomiczny, polityczny i kulturowy. Klasa społeczna w jego rozumieniu to grupa określona zróżnicowaniem ekonomicznym, tj. przez zawód, wysokość dochodów lub wielkość bogactwa. Należy ją odróżnić od warstwy społecznej (stan) czyli grupy wyznaczonej przez prestiż lub takie czynniki jak władza, styl życia, ekskluzywność (ograniczony dostęp do członkostwa), dystans społeczny, wykształcenie. Dla Webera burżuazja i proletariat to typowe klasy, a biurokracja to stan. Najważniejszą kategorią w jego teorii klas jest rynek, klasy istnieją o tyle o ile istnieje wymiana rynkowa. Klasy to grupy ludzi o podobnych szansach realizacji własnych interesów rynkowych mających „podobne „położenie klasowe” czyli szansę dotyczącą posiadania dóbr, osiągnięcia określonej pozycji życiowej, a także losu jednostki, wynikającego z rozmiaru i rodzaju władzy w zakresie rozporządzania dobrami lub kwalifikacji niezbędnych do uzyskania dochodów”. Stany czyli wspólnoty o podobnym „położeniu stanowym” określonym kulturowo i wiążącym się z konkretnym stylem życia jakiego oczekuje się od każdego kto należy do zbiorowości. Klasy są więc konsekwencją stosunku do produkcji i nabywania dóbr zaś stany są następstwem pewnych wzorów konsumpcji dóbr manifestujący się poprzez styl życia. Styl życia znamienny dla pewnej zbiorowości ludzkiej jest charakterystycznym dla tej zbiorowości sposobem bycia w społeczeństwie. Ten sposób bycia to specyficzny zespół codziennych zachowań członków zbiorowości, a dzięki temu umożliwiający ich społeczną identyfikację, będący wyrazem przyjętego systemu wartości, wyrażanym w postaci poglądów i postaw wobec różnorodnych aspektów życia społecznego (religii, rozrywki, koncepcji rodziny, pracy, itp.) Funkcjonalna teoria K. Davisa i W. Moore’a W koncepcji funkcjonalnej społeczeństwo podzielone jest na warstwy (klasy) różniących się między sobą funkcjami. Podstawą tej teorii jest twierdzenie, że nie ma społeczeństwa nie uwarstwionego. Przez stratyfikację rozumieją nierówny podział korzyści materialnych i prestiżu społecznego. Społeczeństwo jako funkcjonujący system musi przydzielić swoim członkom pozycje i skłonić ich do wykonywania obowiązków związanych z tymi pozycjami. Do tego celu potrzebny jest system motywacyjny zaszczepiający pragnienie osiągania określonej pozycji i realizacji określonych obowiązków. Obowiązki te nie są jednakowo przyjemne i nie tak samo ważne dla funkcjonowania społeczeństwo w związku z tym społeczeństwo musi dysponować odpowiednimi bodźcami (nagrodami) i systemem podziału tych nagród. Nagrody i ich rozdział początkują stratyfikację. Ranga pozycji zależy od tego jak łatwo jest tą pozycję obsadzić, jak rzadkie umiejętności są do jej obsadzenia potrzebne od tego czy pozycja jest funkcjonalnie ważna czy nie. Określenie funkcjonalnej ważności jest możliwe dzięki ustaleniu 1. W jaki sposób pozycja jest funkcjonalnie niezastąpiona, ponieważ nie ma pozycji, które mogłyby spełniać tę samą funkcję. 2. W jakim stopniu inne pozycje zależą od tej o którą nam chodzi W tej teorii pozycje klasowe zależą od stopnia przygotowania czy umiejętności, co oznaczałoby, że np.: klasy wyższe (elity) złożone są tylko z osób przygotowanych do pełnienia tej pozycji, nie biorąc pod uwagę pozycji dziedziczonych. Teoria zmodyfikowana głosiła, że do wysokiej pozycji wiodą dwie drogi: przez dziedziczenie i przez własny wysiłek. Jednak w społeczeństwach sprawa jest bardziej skomplikowana a droga wiodąca do pozycji może być mieszana. Społeczeństwo amerykańskie jest społeczeństwem klasowym, w którym najważniejszym kryterium stratyfikacji jest kryterium ekonomiczne: dochód z pracy (income) oraz ogólny udział w narodowym majątku (wealth). W obliczu badań statystycznych, ukazujących podział obu tych dóbr, społeczeństwo amerykańskie wydaje się być silnie i wyraźnie podzielone, a różnice między poszczególnymi poziomami są bardzo duże. W przeciwieństwie do społeczeństwa kastowego, gdzie kasty są ściśle określone i łatwo je wyróżnić i opisać, w społeczeństwie klasowym takim jakim jest społeczeństwo amerykańskie trudno jest kategorycznie stwierdzić jakie można wyróżnić klasy. Odwołując się do różnych teorii klasowych społeczeństwo amerykańskie jest dzielone na dwie główne klasy lub trzy lub nawet w myśl teorii Webera nie posiada klas w ogóle jedynie hierarchię statusów. Powodem tych trudności jest otwarty charakter klas co oznacza, że jednostki zmieniają swoje pozycje społeczne w ciągu swojego życia, a nie są na stałe przypisane do kategorii. Biorąc pod uwagę, że w społeczeństwie klasowym kryterium określającym przynależność klasową nie jest „czyste” lecz „mieszane” co oznacza, że pozycję wyznaczają jednocześnie prestiż, majątek, władza, dochód czy poziom edukacji, jednostka może być obdarzona jednym z przywilejów i pozbawiona innych np.: nauczyciel posiadający prestiż pozbawiony władzy czy majątku. Społeczeństwo amerykańskie dzielone jest na cztery główne klasy: klasę wyższą (około 3-4%), średnią, pracującą i niższą. Stratyfikacja w Ameryce W Ameryce majątek jest bardzo ważnym źródłem władzy. Przykładem mogą tu być badania stwierdzające, że niemajętni Amerykanie są częściej karani za wykroczenia niż ludzie bogaci (John J. Macionis, 1989, Sociology). Jest to argument za twierdzeniem, że rozdział dóbr ekonomicznych nie może być traktowany jako „czyste kryterium”, które dzieli społeczeństwo jedynie pod względem ekonomicznym, bowiem niesie on za sobą nierówny rozdział innych przywilejów takich jak władza czy prestiż. Prestiż związany z wykonywanym zawodem jest kolejnym dobrem nierówno rozdzielanym w społeczeństwie. Wyniki amerykańskich badań z lat 1972-87 wskazują, że zawodami o najwyższym stopniu prestiżu są lekarz (82pkt), nauczyciel uniwersytecki (78pkt), prawnik (76pkt); natomiast o najniższym czyszczący buty (09pkt), dozorca (16pkt). Z wysokim prestiżem związanym z zawodem wiąże się wysoki dochód oraz wysoki poziom edukacji niezbędny do wykonywania takiego zawodu. Edukacja jest również dobrem nierówno dzielonym tylko 19.4% Amerykanów ukończyło szkołę wyższą, a 73.9% szkołę średnią (dane z 1987r.). 4. Dystanse i nierówności społeczne Nierówności społeczne nie dotyczą cech indywidualnych jednostek tylko ich cech społecznych, a więc zakresu ich dostępu do określonych dóbr społecznie wartościowych. Dobrami wartościowymi są te dobra, które zaspakajają ludzkie potrzeby i aspiracje, które przynoszą satysfakcję. Ważność tych dóbr określona jest kulturowo. Tego rodzaju dobra są w społeczeństwach reglamentowane, im bardzie rzadkie staje się dobro, tym większa jego wartość. Najważniejszymi dobrami generującymi nierówności społeczne są bogactwo, władza i prestiż, ale również wykształcenie. Dystans społeczny jest określeniem symbolicznym wyznaczającym odległości statusów i prestiżów społecznym przedstawicieli określonych klas społecznych. Odległość to jest mierzona częstotliwością kontaktów (interakcji), zrozumieniem systemów językowych, itp. Na ogół jednak przedstawiciele poszczególnych klas utrzymują kontakty w ramach własnej przynależności klasowej, wyznaczone relacjami pokrewieństwa, koleżeństwa i znajomości bądź sąsiedzkich, bądź zawodowych wzmacnianych poprzez codzienne aktywności ludzi i ich style życia. Równość i nierówność społeczna W każdym systemie społecznym istnieją dwa podstawowe typy nierówności: 1. uniwersalne, wynikające z natury życia w zbiorowości 2. swoiste, będące produktem określonego systemu społecznego odnoszące się do dwóch odmiennych aspektów: dystrybucyjnym (podziału), jako nierówność rozkładu dóbr przypisywanych poszczególnym pozycjom oraz nierówność dostępu do tych pozycji relacyjnym, jako asymetryczność podstawowych relacji określających strukturę społeczną ora nierówne możliwości przekształcania tych relacji, w które uwikłane sa poszczególne jednostki Dla celów analitycznych wyróżnia się trzy rodzaje nierówności: Nierówności polityczne –pojawiają się wtedy, gdy nie ma bezwzględnej równości ludzi wobec prawa, np. pewni ludzie lub grupy są ponad prawem oraz nie ma równości w statusie obywatelskim. Efektem takiej nierówności jest brak uczestnictwa w życiu publicznym (np. osoby bez stałego adresu zameldowania nie mogą glosować). O nierówności politycznej można mówić również w sytuacji, gdy społeczeństwo obywatelskie nie istnieje, gdy określona grupa ludzi sprawuje władzę absolutną (totalitaryzm), która nie jest kontrolowana ani przez prawo, ani przez opinię publiczną. Nierówności ekonomiczne – odnoszą się najczęściej do rozkładu dochodów w danym społeczeństwie, lub stanu posiadania majątku, mogą się również odnosić do dostępu do trudno osiągalnych dóbr i usług. V. Patero odkrył zasadę dystrybucji i podziału majątku społecznego, według której 20% najbogatszych obywateli posiada 80% majątku ogólnego, a pozostałych 80% obywateli posiada 20% majątku. Nierówności społeczne – definiowane są jako nierówne możliwości kształcenia, nierówne szanse na lepsze pozycje społeczne, nierówne nagrody za podobny wkład jednostki na rzecz społeczeństwa (np. nierówne place za ta samą pracę, lub odwrotnie nierówne prace za podobne wynagrodzenie)(Walczak-Duraj D.) W historii ludzkości stosowano różne miary, które uważane były za podstawę sprawiedliwej dystrybucji. Należały d nich zasady: Każdemu według jego urodzenia Każdemu według jego zasług Każdemu według jego dzieł Każdemu według tego, co przyznaje prawo Każdemu to samo W ujęciu socjologicznym równość wyraża się w formie 1/ równego traktowania, czyli równość miary – uważana za podstawowy wskaźnik równości społecznej. Odnosi się do równości formalnej wobec prawa (przywilejów), jak i równości jako ekwiwalentności (zasada wynagrodzenia według ilości i jakości pracy) 2/ równych możliwości, czyli równości szans – rozważa się tutaj przede wszystkim dostępność wszelkich dróg rozwoju, zajmowanie pozycji społecznych i różnorodnych korzyści z tym związanych, związana jest z potrzebą rozwoju świadomości własnych uzdolnień, krystalizacji zamiłowań. Prawdziwa równość szans oznaczałaby brak jakichkolwiek przeszkód ze strony struktur społecznych, gospodarki czy obowiązującego prawa w dostępie do wypróbowywania przez jednostkę różnych ścieżek życiowych 3/ równych pozycji, czyli równość sytuacji – jest jedną z najbardziej dyskusyjnych form równości, ponieważ pozycja, sytuacja czy uczestnictwo dotyczą wszystkich form aktywności ludzkiej od warunków pracy, bytu, kultury po sprawowanie władzy. Hierarchia społeczna jest formą trwałą. Równość sytuacji oznaczałaby sytuację sprzeczną z równością szans, gdyż normalny rozkład uzdolnień nie oznacza jednakowej perspektywy dla wszystkich. Można tu spotkać definicje, w których za równość uznaje się taki stan nierówności społecznych, które są społecznie akceptowane, obiektywnie uzasadnione i niezbyt rażące (Walczak-Duraj D.) 5. Ruchliwość społeczna i jej rodzaje Jest procesem charakterystycznym dla społeczeństw klasowych, który zmienia nie tylko strukturę klasowo-warstwową, ale również zawodową społeczeństwa. Ruchliwość społeczna może być analizowana czysto przestrzennie, jako forma migracji, lecz przede wszystkim polega na zmianie miejsca w przestrzeni społecznej, jaką tworzy określony układ klas, warstw, czy kategorii zawodowych. Może dotyczyć jednostek, polega wówczas na zmianie pozycji społecznej przez jednostkę, zmianie dystansu między jednostkami (awans, degradacja). Może również dotyczyć całych zbiorowości: grup, klas np.: zmiana pozycji społecznej grupy zawodowej. Rozróżniamy ruchliwość pionową (wertykalną) – awans, degradacja – zmiana polega przechodzeniu z pozycji na pozycję społeczną oraz ruchliwość poziomą (horyzontalna) – zmiana na pozycję o podobnym statusie, zmiana terytorialna, migracja ze wsi do miasta, zmiana zawodów. Inną formą ruchliwości społecznej może być fluktuacja pracowników z jednego przedsiębiorstwa do drugiego, ale bez zmiany zawodu lub charakteru pracy. Jednostka zmienia swoją pozycję społeczną w trakcie swojego życia poprzez kształcenie zmianę pracy itp. Nazywamy to ruchliwością wewnątrzpokoleniową. Można również porównywać pozycje społeczne jednostek z pozycją ich rodziców. Zmiana pozycji w stosunku do starszego pokolenia nazywamy ruchliwością międzypokoleniową. Ruchliwość społeczna jest procesem redystrybucji jednostek między poszczególne segmenty struktury społecznej. Ruchliwość społeczna jest odzwierciedleniem motywacji do zmiany pozycji społecznej jednostki w określonej strukturze społecznej, pozycji wyznaczanej przez: • hierarchię opartą na drabinie władzy i prestiżu; • nieokreślonym bliżej systemie powiązań społecznych; • korelacją jednostek z prestiżem, jakim je darzy grupa, w której uczestniczą; • miejscem grup w organizacji społeczno-politycznej; • prawami i obowiązkami wynikającymi z oczekiwań tak jednostki jak i grupy, w której ona uczestniczy; • systemem stosunków społecznych, które wyznaczają pozycję jednostki; • grupami odniesienia, za pomocą których można określić zarówno pozycję jednostek jak i grup społecznych 6. Koncepcja elit społecznych Elita to zespół jednostek ludzkich wyróżniających się z pośród otoczenia pod jakimś względem, uznawanym za doniosły w danym społeczeństwie. Tak więc elity są wytworem społeczeństwa w którym istnieją, a nie tylko danej klasy społecznej. Najczęściej w elitach znajdują się ludzie z klas lub warstw zajmujących najwyższe miejsce w strukturze danego społeczeństwa. W strukturze społeczeństwa, a szczególnie w jego rozwoju istotną rolę pełnią elity władzy w skład których wchodzą ci którzy biorą udział w kształtowaniu i podejmowaniu decyzji państwowych. Ponieważ elity władzy wywierają duży nacisk na życie polityczne, ekonomiczne i kulturowe, elitę władzy należałoby jednak rozumieć jako jedność pozostałych elit. W społeczeństwach wyróżniamy także elity kościelne, artystyczne sportowe, itp. Możemy zatem wyróżnić następujące elity: • elity władzy, w skład których wchodzą ci którzy biorą udział w kształtowaniu i podejmowaniu decyzji państwowych • elity gospodarcze, w skład których wchodzą ludzie ze świata biznesu, reprezentanci wpływowych firm, różnego rodzaju menedżerowie, ponoszących ryzyko gospodarcze, skutkujące dobrobytem pozostałych lub ich ubożeniem • elity wojskowe, skupiająca w swoich kręgach osobistości ze świata militarnego i produkcji zbrojeniowe • elity intelektualne, reprezentujące ludzi ze świata nauki i sztuki, odpowiedzialnych za rozwój cywilizacyjny, intelektualny i świadomościowy społeczeństwa . Podstawowa rola elit polega na tworzeniu i uprawomocnianiu ideologii, elity pełnią funkcję opiniotwórczą, wyznaczająca kierunki rozwoju systemu społecznego, dzięki osiągniętej pozycji w systemie władzy czy dóbr ekonomicznych. Teoria krążenia elit - koncepcja stworzona niezależnie przez Gaetana Moskę i Vilfreda Pareta. Zgodnie z tą teorią, w życiu politycznym istnieje cykliczny proces polegający na tym, że elity po przegranej walce o władzę przechodzą do opozycji i wkładają więcej wysiłku, aby dojść do władzy. Tym samym ich szanse na objęcie władzy zwiększają się, zaś po dojściu do władzy elity tracą impet w dalszej o nią walce. W ten sposób następuje ciągła wymiana pozycji społecznych elit z opozycji i koalicji. Overclass - nadklasy sytuujące się na najwyższym szczeblu stratyfikacyjnym. Overclass to nowe elity uzyskujące najwyższe przywileje związane z posiadanymi zasobami i stanowiskami na samej górze instytucjonalnej piramidy. Cechy overclass praktycznie nie różnią się od cech klasy wyższej i średniej poza kilkoma wyjątkami. Podstawowe uwarunkowania klasowe to: • niska reprodukcja, ale wyższa szansa przeżycia (mniejsza umieralność). • średni wskaźnik destabilizacji życia społecznego. • większy zakres kontaktów organizacyjnych i towarzyskich. • inicjatorzy nowych zachowań społecznych, twórcy wzorów. • wyższy stopień ufności do władzy • wysoki poziom uczestnictwa i reprezentacji w działaniach i instytucjach społecznych • wysoki poziom dochodów i majątku w postaci dóbr luksusowych • niższy stopień przestępczości • tendencja do zamykania się w chronionych osiedlach i apartamentach • posiadanie osobistej ochrony • udostępnianie własnego życia w reglamentowanej i chronionej sferze komunikacji • wyjątkiem są osoby związane z showbiznesem, dla których wizerunek publiczny i stała obecność w mediach są podstawą i wyznacznikiem kariery W obrębie elit gospodarczych obserwuje się powstawanie klasy profesjonalno – menedżerskie, która ma swoje początki w rozwoju wielkich korporacji i zmian w strukturze posiadania z własności twardej (kapitał) umożliwiającej jednoczesne sprawowanie funkcji właściciela i przedsiębiorcy, w kierunku własności miękkiej (intelektualnej, wiedzy, kwalifikacji, kompetencji), która rozdziela te 2 funkcje. Funkcje klasy menedżerskiej są definiowane przez 4 atrybuty: • duży zasób wiedzy usystematyzowanej i mającej ogólne zastosowanie • orientacja na społeczeństwo, jego interesy i służbę publiczną • stworzenie kodeksu etycznego, który jest internalizowany w procesie socjalizacji i wykształcenia, dzięki czemu zyskuje się wysoki stopień samokontroli jednostek wykonujących zawód menedżerski • wysokie materialne wynagrodzenie i prestiż , który symbolizuje osiągnięcia członków i ich wartość społeczną. David Beckham Oprah Winfrey Tom Cruise • Zarobki: War of the Worlds (Wojna świató wiatów) (2005) - 20% zyskó zysków ►The Last Samurai (Ostatni samuraj) (2003) - $25,000,000 + udział udział w zyskach ►Minority Report (Raport mniejszoś mniejszości) (2002) - ponad $25,000,000 ►Vanilla Sky (2001) - $20,000,000 + 30% zyskó zysków ►Mission: Mission: Impossible II (2000) $75,000,000 (razem z udział udziałem w zyskach) ►Eyes Wide Shut (Oczy szeroko zamknię zamknięte) (1999) - $20,000,000 ►Jerry Maguire (1996) - $20,000,000 ►Mission: Impossible (1996) - $70,000,000 (razem z udział udziałem w zyskach) ►Interview with the Vampire (Wywiad z wampirem) (1994) - $15,000,000 ►Far and Away (Za horyzontem) (1992) $13,000,000 ►Rain Man (1988) - $3,000,000 + udział udział w zyskach ►Top Gun (1986) - $2,000,000 ►Risky Business (Ryzykowny interes) (1983) - $75,000 ► kwota $27 milionó milionów w 2005 miejsce: 26 Jest jednym z najbardziej rozpoznawanych pił piłkarzy świata, nie tylko z powodu swoich pił piłkarskich umieję umiejętnoś tności, ale takż także dzię dzięki udział udziałowi w wielu reklamach. Uważ Uważany za ikonę ikonę popkultury XXI wieku. Od sierpnia 2007 przez pięć pięć lat ma wystę występować pować w lidze amerykań amerykańskiej, skiej, w zespole Los Angeles Galaxy, Galaxy, za co ma otrzymać otrzymać astronomiczną astronomiczną kwotę kwotę 250 milionó milionów dolaró dolarów. • kwota: kwota $67 milionów w 2005 miejsce: 10 Majątki Jest jedną jedną z najbardziej liczą liczących się się postaci w amerykań amerykańskim showbiznesie. Każ Każda opinia czy osobiste zdanie wypowiedziane podczas jej „The Oprah Winfrey Show” Show” jest analizowane i ma ogromny wpł wpływ na powodzenie i popularność popularność gwiazd, filmó filmów oraz różnorakich przedsię przedsięwzięć wzięć.. Kwot $225milionó $225milionów w 2005 miejsce: 1 Najbogatsi w Polsce a na świecie • Polska Dom: Bill’ Bill’ Gates cena: $50 billion • Świat Miejsce 1:Tom Cruise $67 milionó milionów Bugatti Veyron 16.4 kraj produkcji : Francja cena: €1,000,000 ($1,192,057 ) Wyspa de sa Ferradura Hiszpania $39.7 milionó milionów Miejsce 2: Joanna Brodzik 544 tys. zł zł, Miejsce 1: Michał Michał Wiś Wiśniewski jest wart 737,5 tys. zł zł, Miejsce 3: Marek Kondrat 532 tys.zł tys.zł, Miejsce 2:Rolling Stones $90 milionó milionów Miejsce 3:Oprah Winfrey $225 million 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. LISTA NAJBOGATSZYCH LUDZI ŚWIATA William Gates III United States Warren Buffett United States Carlos Slim Helu Mexico Ingvar Kamprad Sweden Lakshmi Mittal India Paul Allen United States Bernard Arnault France Prince Alwaleed Bin Talal Alsaud Saudi Arabia Kenneth Thomson & family Canada Li KaKa-shing Hong Kong Roman Abramovich Russia Michael Dell United States Karl Albrecht Germany Sheldon Adelson United States Liliane Bettencourt France Lawrence Ellison United States Christy Walton United States Jim Walton United States S Robson Walton United States Alice Walton United States Helen Walton United States Theo Albrecht Germany Amancio Ortega Spain Steven Ballmer United States Azim Premji India 26. Sergey Brin United States 27. Larry Page United States 28. Abigail Johnson United States 29. Nasser AlAl-Kharafi & family Kuwait 30. Barbara Cox Anthony United States 31. Anne Cox Chambers United States 32. Stefan Persson Sweden 33. Charles Koch United States 34.David Koch United States 35. Raymond, Thomas & Walter Kwok Hong Kong 36. Adolf Merckle Germany 37. Sulaiman Bin Abdul Al Rajhi Saudi Arabia 38. Vagit Alekperov Russia 39. Silvio Berlusconi Italy 40. Lee Shau Kee Hong Kong 41. Vladimir Lisin Russia 42. Michael Otto & family Germany 43. Pierre Omidyar United States 44. Leonardo Del Vecchio Italy 45. Michele Ferrero & family Italy 46. Forrest Mars Jr United States Klik! 47. Jacqueline Mars United States 48. John Mars United States 49. Viktor Vekselberg Russia 50. Mikhail Fridman Russia 7. przemiany w zakresie stratyfikacji społecznej Giddens określa XXI wiek jako wiek traumy kulturowej, doświadczanej w wyniku destabilizacji podziałów społecznych w obrębie systemu, zmienność i nieprzewidywalności pozycji społecznych jednostek w strukturze społecznej. Jest to spowodowane zanikaniem klas i warstw pośrednich, poczuciem kulturowej obcości jednostek i grup społecznych w wyniku dezorganizacji społecznej. Dodatkowo rozwój społeczeństw nowoczesnych sprawił, iż w wielu przypadkach występuje utrudniony kontakt z otoczeniem instytucjonalnym, kulturowym, rynkiem edukacyjnym i rynkiem pracy. Pozycja jednostki nie jest już nabywana przez fakt narodzin, a uczestnictwo w klasie czy warstwie społecznej przestało być doświadczane jako zbiorowy los. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest szybkie tempo rozwoju cywilizacyjnego oraz pozornie nieograniczone możliwości samorealizacji jednostki, jak również zmiany w sferze pracy zawodowej społeczeństwa rolniczego, industrialnego (work society), w którym działalność zawodowa była elementem konstruującym biografię (tożsamość) jednostki i grup społecznych i stanowiła bilet wstępu do świata zasobów. Ten etap rozwoju społecznego jest nazywany ponowoczesnością i cechuje najwyżej rozwinięte systemy społeczne, gdzie praca stała się: • Niestabilna – restrukturyzacja, reorganizacja • Oparta na elastycznych formach zatrudnienia – zdalna, outsourcing, kontrakty, samozatrudnienie • Status mierzony nie pozycją zawodową, ale czynnikami finansowymi (popularuty) • Konieczność nieustannego odświeżania kwalifikacji – idea ‘life long learning’ • Zacieranie przedziałów praca-życie osobiste • Pojawianie się nowych zawodów w dziedzinie – edukacji, usług, administracji, zarządzania A przede wszystkim utraciła swoje zabezpieczające funkcje ochronne – wzmacniając poczucie stabilizacji, bezpieczeństwa, samorealizacji. Rozwój gospodarczy powoduje kolejne zmiany w systemie społecznym: Bogacenie się lub ubożenie upośledzonych nowych kategorii społecznych i zawodowych Wyrównuje różnice cywilizacyjne (miasto- wieś) Polaryzacja w obrębie dotychczasowych klas Nowe źródła nierówności społecznych – destratyfikacja (rasa, etniczność, narodowość, płeć, orientacja seksualna, sprawność fizyczna, producenci/konsumenci ryzyka) Czynnikiem integracji nie jest pochodzenie, ale styl życia, zamiłowania, zainteresowania, poziom i rodzaj konsumpcji rodzaj pracy, rodzaj zatrudnienia, dochody, interesy (które stają się czynnikiem podziałów i samoorganizacji – społeczeństwo jako ‘self-created hierarchies and forms of stratification’ (Beck U.) Dokonuje się podział między tymi, którzy mają pracę bezpieczną, dobrze płatną i w sposób oczywisty celową, a tymi którzy jej nie mają (Dahrendorf R.) Utrwalenie podziałów – rozwarstwienie dochodów i stylów życia Odchodzi w przeszłość społeczeństwo klasowe, w którym pozycja zawodowa ojca (lub rodziców) wyznaczała dostęp do świata zasobów wiedzy, znajomości, dóbr materialnych. Edukacja nakierowana była na przyszłą karierę zawodową, a rytm życia był podporządkowany rytmowi pracy. Emerytura była dla wielu zarówno ucieleśnieniem marzenia o odpoczynku po ciężkim lecz pożytecznym życiu, lecz również (szczególnie dla mężczyzn) oznaką utraty poczucia społecznej użyteczności i wartości, co wiązało się z częstymi przypadkami depresji lub ciężkimi chorobami emerytów • Współczesne przeobrażenia dają nowe możliwości wyjścia poza utarte szlaki życiowe wyznaczone przez środowisko społeczne i zawód rodziców, osłabienie kulturowego uzależnienia od środowiska, z którego jednostka się wywodzi, możliwość wyboru wzorców kulturowych. • Zmiana perspektywy może zmobilizować własną aktywność, podejmowanie nowych wyzwań zawodowych. • W obecnych elitach i klasach średnich to także potrzeba posiadania ochrony, która ma nie tylko dodawać prestiżu, ale jednocześnie informować otocznie o zajmowanej pozycji społecznej. STRATYFIKACJA POLSKIEGO SPOŁECZEŃSTWA. Próbę przedstawienia zmian w stratyfikacji społeczeństwa warto jest rozpocząć od zakończenia I Wojny Światowej, gdyż od tego momentu zmiany zachodzące w stratyfikacji społecznej w naszym kraju nabierały tempa i przebiegały w sposób dynamiczny i złożony. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku w Polsce można było wyróżnić sześć podstawowych warstw społecznych. Dominowała gospodarka rolna. Część ziemi znajdowała się w rękach ówczesnego ziemiaństwa. Chłopi którzy byli jedną z warstw społecznych żyli z gospodarstw które posiadali, jednakże były one bardzo rozdrobnione co stwarzało olbrzymie bezrobocie. Klasa robotnicza była niezbyt liczna ze względu na „raczkujący” przemysł. Drobnomieszczaństwo jako klasa była stosunkowo słaba, a inteligencję w tym okresie wyodrębniano na podstawie już wykształcenia średniego. W okresie międzywojennym można było zaobserwować tendencję do zmniejszania się klasy chłopskiej, której część zasilała pozostałe warstwy, a głównie klasę robotniczą. Podczas II Wojny Światowej okupanci zarówno niemieccy jak i sowieccy wsławili się systematycznymi akcjami wyniszczającymi inteligencję, a zwłaszcza jednostki które mogły objąć role przywódcze. Postępowało również ekonomiczne wyniszczanie klasy robotniczej poprzez warunki ekonomiczne. Wszystkie klasy społeczne dotknęła także wywózka ludzi do pracy niewolniczej w Niemczech. Po zakończeniu II Wojny Światowej Polska znalazła się pod wpływem ówczesnego ZSRR, co łączyło się z wprowadzeniem ustroju opartego na tamtejszych wzorcach, początkowo w zamaskowanej, a po kilku latach w otwartej formie. Po przeprowadzeniu reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu przestała istnieć burżuazja i ziemiaństwo. Tym samym zmieniła się struktura społeczeństwa z sześcioczłonowej na czteroczłonową. INTELIGENCJA W porównaniu do okresu międzywojennego inteligencja uległa istotnym przemianom. Inteligencja określana jest mianem warstwy społecznej gdyż tworzą ją osoby zatrudnione na „nierobotniczych stanowiskach pracy”. W czasach powojennych nastąpił dość znaczny wzrost inteligencji jako warstwy społecznej, jednakże na ogół zła organizacja ich pracy, niskie płace doprowadziły do spadku prestiżu społecznego pracowników umysłowych. Nastąpił wzrost uzyskiwania wykształcenia średniego, czy wyższego ale duża część absolwentów była wchłaniana przez nadmiernie rozbudowaną biurokrację. Było to powodem stworzenia pewnej mentalności urzędniczej, która objawiała się niechęcią do inicjatyw, biernością, uległością polityczną, dystansem do reszty społeczeństwa. W początkowym okresie Polski Ludowej inteligencja zasilana była w znacznym stopniu przez osoby z klasy robotniczej i chłopskiej uzyskujące wyższe wykształcenie. KLASA ŚREDNIA Najmniejszą klasą społeczną jaka istniała w okresie Polski Ludowej była miejska klasa średnia nazywana wówczas drobnomieszczaństwem, czy też drobną burżuazją. W okresie powojennym została ona dość znacznie zredukowana przez państwo i uznana jako relikt poprzedniej formacji społeczno-ustrojowej. Spowodowało to tendencję do podejmowania przez tę klasę przedsięwzięć które szybko przyniosły dochód i wycofywania się z nich. W okresie przemian jakie dokonywały się w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych na skutek wprowadzenia gospodarki wolnorynkowej, nastąpił bardzo intensywny rozwój tej klasy który trwa do dnia dzisiejszego. Daje się zaobserwować, iż z czasem wzrasta jakość dóbr i usług wykonywanych i świadczonych przez przedsiębiorców prywatnych coraz częściej powołują się oni na tendencję swoich firm, oraz dostosowują się do gustów klientów. Klasa ta w coraz większym stopniu także oddziałuje na współczesne życie gospodarcze w Polsce. KLASA ROBOTNICZA Po II Wojnie Światowej z industrializacją kraju nastąpiła zmiana proporcji zatrudnienia w rolnictwie i przemyśle. Rozbudowa przemysłu, a co za tym idzie także i zwiększone zapotrzebowanie na pracowników spowodowały znaczny wzrost liczebności klasy robotniczej. Klasa ta była zasilana głównie z ówczesnej klasy chłopskiej. Byli to początkowo ludzie o niskich kwalifikacjach. W miarę rozwoju przemysłu rosła rola odpowiedniego wykształcenia. Coraz więcej ludzi z klasy robotniczej zdobywało wykształcenie techniczne, a nawet wyższe. Klasa robotnicza stopniowo uzyskiwała świadomość siły jaką dysponuje, co w efekcie doprowadziło do stopniowego uniezależnienia od aparatu PZPR. W latach osiemdziesiątych pod wpływem zmian społecznych zapoczątkowanych przez opozycję w skład której wchodzili także robotnicy, nastąpiło jawne wystąpienie przeciwko ustrojowi politycznemu, który miał rzekomo służyć interesom robotników. Po 1989 roku część najbardziej aktywnych działaczy znalazła się nawet w nowo utworzonym rządzie. Obecnie klasa ta nieco się zmniejszyła i panuje w niej dość duże bezrobocie, które jest efektem panowania poprzedniego systemu, a także wprowadzeniem nowoczesnych maszyn i technologii w których potrzeba coraz mniej pracy ludzkiej. KLASA CHŁOPSKA Po przeprowadzonej reformie rolnej wzrosła ilość gospodarstw indywidualnych. Jednakże w Polsce na wzór sowiecki próbowano skolektywizować rolnictwo, jednakże te zamierzenia nie zostały w pełni zrealizowane. Z klasy chłopskiej w dalszym ciągu można było zaobserwować systematyczny odpływ ludności. Głównie zasilała ona klasę robotniczą, stanowiąc początkowo tanią siłę roboczą, nie posiadająca większego wykształcenia. Po pewnym czasie klasa chłopska zaczynała być lepiej wykształcona, zarówno pod kątem wykonywanego zawodu, jak i zasilała szeregi inteligencji. W czasach Polski Ludowej klasa chłopska zmniejszyła się o połowę. Dopiero na początku lat osiemdziesiątych odpływ ludności wiejskiej został zahamowany. Na początku lat dziewięćdziesiątych, gdy PGR-y straciły rację bytu zdecydowanie zwiększyło się bezrobocie na wsi. W ostatnich latach nastąpiły zasadnicze zmiany pozycji społecznej, oraz postawy chłopów gospodarujących indywidualnie. Gospodarka rolna uległa ekonomizacji. U współczesnego rolnika liczy się coraz bardziej rachunek nakładów i zysków, wprowadza on nowoczesne metody gospodarowania. Trudności znalezienia pracy i mieszkania w mieście, podniesienie poziomu wykształcenia rolniczego, większy stopień niezależności sprawia, że coraz więcej ludzi zostaje na wsiach. 8. ubóstwo i kultura ubóstwa Terminu „kwestia społeczna” w odniesieniu do najuboższych po raz pierwszy użył w 1840 roku H. Heine. W pojęciu tym zawarł elementy negatywne, którymi były niesprawiedliwość struktur społecznych, a także pozytywne - wskazujące kryteria ich oceny, podstawowe zasady społeczne oraz strategie ich rozwiązania. Każda epoka posiada swą specyficzną kwestię społeczną. Przyczyną narastającego problemu ubóstwa był rozwój miast przemysłowych, przyciągających rzesze ludzi, dla których niekoniecznie przedsiębiorstwa oferowały wystarczająca liczbę stałych miejsc pracy. Spowodowało to wzrost subpopulacja rodzin o niskich dochodach, których zachowania były kontrastowo różne od zachowań charakterystycznych dla bogatych mieszczan, ogólnie rzecz ujmując nieakceptowane przez system społeczny i narażone na sankcje negatywne. Pod koniec XIX wieku problemem ubóstwa zajmowali się lekarze i reformatorzy społeczni (M. Steward), głównie w oparciu o teorie ewolucjonizmu (społecznego) postrzegając zjawisko biedy jak raka postępującej demoralizacji i degeneracji wśród biednych, traktując występujące nasilenie nałogów, jako przyczynę wyniszczenia kośćca duchowego oraz fizycznego. Biedni utworzyli nowe miejskie plemię. Ubóstwo jest rozumiane w ujęciu względnym naruszenie zasad sprawiedliwości społecznej przez istnienie nadmiernego dystansu pomiędzy poziomem życia poszczególnych grup ludności. Kwestię tę możemy rozpatrywać określając ją w sposób obiektywny, gdzie ocena poziomu zaspokojenia potrzeb osób badanych, jest dokonywana niezależnie od ich osobistych wartościowań, zazwyczaj przez ekspertów. Ubóstwo subiektywne to ocena poziomu zaspokojenia potrzeb przez same badane jednostki. • Ustalenie kryteriów ubóstwa (lata 70-te) w podejściu klasycznym tj. przez ocenę poziomu zaspokojenia potrzeb wyłącznie przez pryzmat dochodów - wydatków, ewoluowało i obejmowało również czynniki poza dochodowe. Według Townsend’anależy uwzględniać w tym również warunki mieszkaniowe, zasobność, edukację oraz zasoby finansowe. • Innymi aspektami pomiaru ubóstwa są : sposób ustalenia progu ubóstwa (linii ubóstwa), który oddziela ubogich od reszty społeczeństwa; sposób pomiaru zasięgu i głębokości ubóstwa; rozstrzygnięcie czy za ubogie uznać trzeba osoby, które tylko chwilowo znalazły się w tej sferze, czy jedynie takie, u których zjawisko to ma charakter chroniczny. W zależności od rozumienia kwestii ubóstwa społeczeństwa podejmują określone środki zapobiegawcze lub pomocowe, a w konsekwencji kształtują swoją politykę społeczną i instrumenty zapobiegające zjawisku ubożenia • Blame the victim – jest to uznanie, że ludzie biedni są wyposażeni w takie cechy osobowości, charakteru, kulturowe, które powodują niedostosowanie społeczne, efektem czego jest eliminowanie ich z systemu konkurujących ze sobą o dobra w postaci pracy, edukacji, itp. jednostek silnych i lepiej przystosowanych. Rezultatem jest polityka społeczna koncentrująca się na łagodzeniu skutków niedostosowania, ale też nie angażująca środków w pomoc w ponownym dostosowaniu się (Wielka Brytania). Rozwija się głównie system organizacji charytatywnych ze słabym stopniem wykorzystania środków państwowych. • Blame the system – ubóstwo jednostki jest niezawinione, biedni są ofiarami zjawisk strukturalnych, transformacyjnych, które powodują powstawanie dewiacyjnych form przystosowania społecznego. Innymi slowy określony system społeczny produkuje nieprzystosowanych lub niepotrzebnych ludzi. W rezultacie polityka społeczna koncentruje się na łagodzeniu skutków dziania systemu, tworząc formy instytucjonalnego i na ogół państwowego systemu opieki społecznej. Środki angażowane są na pomoc w ponownym „uzdatnieniu” obywateli, na przykład poprze system zasiłków, szkoleń, tworzenia urzędów pośrednictwa pracy, itp. Możemy wyróżnić trzy kategorie ubóstwa, ze względu na przyczyny, które je zapoczątkowały: • Losowe spowodowane zdarzeniami niezależnymi od woli człowieka. Należą do nich wypadki, choroby lub klęski żywiołowe. • Ubóstwo subiektywne powstałe na skutek czynników takich jak mała bądź całkowity brak zaradności i aktywności ludzi, niskie kwalifikacje, słabe wykształcenie, niechęć do wykonywanej pracy czy uzależnienie od zasiłków i pomocy społecznej, a także różne patologie społeczne np. narkomania, alkoholizm. • Kolejna kategoria, stosunkowo niedawno wyodrębniona to ubóstwo strukturalne, wynikające z zewnętrznych przyczyn gospodarczych. Chodzi tu głównie o postępujące bezrobocie, niskie wynagrodzenia, polaryzację dochodów, wysokie ceny. Podklasa - underclass to zbiorcza nazwa ludzi, których łączy to, że ogół uznał ich za niebezpiecznych i że na myśl o nich odczuwa lęk, uważając, że udzielanie im pomocy nie ma sensu, gdyż są niesforni, wyobcowanym, wrogo nastawionym, agresywni (Bauman Z.) Ludzi tworzących klasę najuboższych charakteryzuje przede wszystkim współwystępowanie następujących cech: • Długotrwale bezrobocie połączone z biedą głęboką, prowadzącą do silnej deprywacji w zaspokajaniu potrzeb • Życie na zasiłku • Odseparowanie od reszty społeczeństwa oparte na podziałach klasowych (jednostki niepotrzebne, nie partycypujące w głównym nurcie życia społecznego • Zachowania anormalne – (dzieci w beczkach), przestępczość, agresja i przemoc w rodzinie, dysfunkcje rodzinne, uzależnienia • Życie w anomii – nieprzestrzeganie norm społecznych, ograniczenia prawami, wynikające z poczucia odrębności od reszty • Niski poziom edukacji • Transmisja biedy między generacjami – ubóstwo dziedziczne • Zamieszkiwanie określonego terytorium, tworzącego obszary biedy skoncentrowanej. Nazywane w USA (W.J.Wilson) inner cities, oznaczające spauperyzowane przedmieścia, gdzie występuje bieda ekstremalna, następuje exodus przedstawicieli middle class, working class, pociągający za sobą upadek innych instytucji – kościół, banki, sklepy, urzędy. We Francji (L. Wacquant) miejsca takie nazwane są red belt i stanowią silny element symbolicznej stygmatyzacji. W krajach postkomunistycznych (Z. Karpati) obszary miejskiej biedy skupione są w transmission zones, miejskich slumsach z wielkiej płyty, tworzącej blokowiska, zamieszkałej przez ludzi dotkniętych na ogół strukturalnym bezrobociem. W Polsce odpowiednikiem takich miejsc biedy skoncentrowanej będą stare dzielnice w centrach miast (Zakaczawie – Wrocław), lub peryferia łódzkiego Śródmieścia. Z racji zamknięcia mieszkańców w kręgach własnej biedy i małej ruchliwości nazywane po prostu gettami. Na takich terenach szybko dochodzi do dalszej degradacji przestrzeni społecznej, wystarczy pojawienie się „syndromu wybitych szyb”, jako sygnału do ucieczki obywateli lepiej sytuowanych, posiadających pracę na tereny bardziej odpowiednie dla klasy średniej. Konsekwencją zamknięcia zarówno w przestrzeni fizycznej i społecznej osób o podobnym statusie społecznym jest generowanie wzorców kulturowych podtrzymujących pozycję w zamkniętej podklasie poprzez brak pozytywnych wzorców kulturowych (obserwacja obywateli przedsiębiorczych, mobilnych zawodowo, ludzi sukcesu). Cechami charakterystycznymi dla mieszkańców terytoriów biedy jest: • Zły stan zdrowia • Krótszy okres życia niż przeciętna wieku • Duża liczba nastolatków pozbawionych opieki 1 lub 2 rodziców – dzieci ulicy • Im młodsi tym wyższe wskaźniki bezrobocia i przestępczości • Duża liczba narodzin dzieci pozamałżeńskich oraz gospodarstw prowadzonych przez kobiety (w tym samotne kobiety) • Negatywna stereotypizacja (labeling) – odrzucanie ofert pracy kandydatów z obszarów biedy, przypisywanie im cech – źle wykształcony, niestabilny, niekooperatywny, nieuczciwy, negatywnie nastawiony do pracodawcy i pracy Ponieważ bieda jest zjawiskiem dynamicznym, osadzonym w szerszej kulturze i występującym we wszystkich systemach społecznych O. Lewis stworzył koncepcję kultury ubóstwa, akcentując zarówno pozytywne aspekty, jak i negatywne powstania wzorców kulturowych umożliwiających przetrwanie w warunkach permanentnego niedostatku, zakładając, iż • Występuje w różnych kontekstach historycznych • Jest stanem ekonomicznego niedostatku, dezorganizacji, braku • Określony, niezmienny i trwały sposób życia, przekazywany między generacjami, w obrębie rodzin i jest mechanizmem obronnym umożliwiającym radzenie sobie w trudnej sytuacji życiowej. Kultura ubóstwa określa cechy struktury rodzinnej, stosunków interpersonalnych, percepcji czasu, systemu wartości, wzorów gospodarowania budżetem, pracy zarobkowej, konsumpcji, które są wspólne dla wszystkich kręgów kulturowych. Dotyczy tylko osób na najniższym szczeblu drabiny społecznej i ekonomicznej – robotników, chłopów, drobnych rzemieślników i sprzedawców. Jest mechanizmem dostosowania społecznego. Główne postawy ludzi reprezentujących kulturę ubóstwa charakteryzują się tym, że: • Nie korzystają z opieki zdrowotnej • Nie korzystają z instytucji finansowych – banków, funduszy inwestycyjnych • Nie korzystają ze szpitali • Nie korzystają z domów towarowych • Nie uczestniczą w kulturze (muzea, galerie, teatry) • Postawy nacechowane rezygnacją i fatalizmem • Nastawienie na dzień dzisiejszy • Brak umiejętności planowania, negocjowania • Nastawienie na przyjemności doraźne • Tolerancja dla przemocy i anomalii psychicznych • Krytycyzm wobec wartości i instytucji klas wyższych • Wrogość wobec Kościoła, rządu, policji i ludzi wysoko postawionych • Brak uczestnictwa w życiu politycznym i publicznym W społeczeństwie dobrobytu i zjawiska nadkonsumpcja (konsumpcja jako wskaźnik przynależności klasowej), ubóstwo może też łączyć się ze świadomym wyborem, jako alternatywny stylu życia wobec konsumpcjonizmu, lub orientacją na tradycje lokalności. Rezultatem życia w stanie ubóstwa jest izolacja społeczna, dzięki której dokonuje się internalizacja wzorów subkultury ubóstwa, brak relacji między grupami zróżnicowanymi klasowo (getta biednych – getta bogatych), które są przeciwieństwem inkluzji czyli obywatelskości. 9. Wykluczenie społeczne W ostatnich kilku tatach nastąpiło w UE zarówno w wymiarze intelektualnym jak i politycznym radykalne przesunięcie akcentów z problematyki ubóstwa na ogólniejsze zjawisko wykluczenia społecznego. Dowodzą tego choćby programy badawcze (np. Galie i Paugam, Hills, Le Grand), konferencje naukowe (European Commission 1995) czy oficjalne dokumenty Komisji Europejskiej oraz szczytów UE w Lizbonie i Nicei. Marginalizacja – ekskluzja – wykluczenie odnoszą się do zjawisk deprywacji, pozbawienia, braku dostępu da zasobów, środków, możliwości w zaspokajaniu potrzeb Szczyt w Lizbonie w marcu 2000 uznał w ślad za art. 136 i 137 Traktatu Amsterdamskiego walkę z ubóstwem i wykluczeniem społecznym za strategiczny cel polityki Rady Europy. Uchwalona wówczas tzw. Otwarta Metoda Koordynacji zaowocowała na szczycie w Nicei akceptacją wspólnego planu w odniesieniu do ubóstwa i wykluczenia oraz uruchomieniem projektu regularnego monitorowania zjawisk wykluczenia w oparciu o uzgodnione przez państwa członkowskie wskaźniki. Pojęcie wykluczenia społecznego jest od początku kontrowersyjne a wraz z rosnącą popularnością w środowisku badaczy i polityków staje się coraz mniej jednoznaczne. Nie ma zgody, co do najogólniejszej definicji. Jedni twierdzą, że odnosi się ono do wszystkich przypadków nieuczestniczenia w ważniejszych aspektach życia społecznego, inni ograniczają je tylko do niedobrowolnych form uczestniczenia. Jedni adresują je do strukturalnych i instytucjonalnych barier gwałcących zasady sprawiedliwości społecznej i ograniczających prawa społeczne jednostek, inni mówią raczej o izolacji lub autoizolacji grup społecznych (np. subkultur młodzieżowych, imigrantów, mniejszości religijnych). Jednio szukają jego przyczyn w stałych i uniwersalnych czynnikach, takich jak deprywacja materialna (niskie dochody), brak odpowiedniego wykształcenia czy niepełnosprawność, inni podkreślają rolę zmiennych czynników kulturowych i cywilizacyjnych, takich jak erozja więzi rodzinnych i sąsiedzkich, gwałtowny rozwój technologii odpowiedzialny za wzrost bezrobocia, spadek kapitału społecznego (wzajemnego zaufania), zła polityka społeczna i gospodarcza państwa. Jedni traktują je jako zjawisko makrospoleczne (wykluczenie determinują kryteria kategoryzacji społecznej, np. inwalidztwo, pobyt w więzieniu, bezrobocie, miejsce zamieszkania, wiek życia, przynależność do mniejszości, dochód), inni – jako zjawisko indywidualne (wykluczenie jest konsekwencją pewnych indywidualnych słabości, motywacji, cech intelektualnych, charakteru). Ojczyzną nowoczesnego pojęcia wykluczenia społecznego jest Francja (Helen Riffault i Jacques-Rene Rabier – pierwszy program badawczy The perceptron of poverty In Europe – 1976), ale największą karierę badawczą zrobiło ono w Wielkiej Brytanii (CASE – Centem for Analysis of Social Exlucion w Londyn School of Economics, założone w 1997r.). Niektórzy wskazują na jego podobieństwo z marksowskim pojęciem alienacji. Jako odpowiednik „europejskiego” wykluczenia społecznego wskazuje się także underclass (USA) i marginalizację (AM. PD) Celem wszystkich europejskich programów walki z wykluczeniem społecznym kjest „integracja społęczna” w wymiarze regionalnym, państwowym lub na poziomie całej UE. Według czołowych badaczy wykluczenia społecznego (np. Chmary Sareceno z Uniwersytetu w Turynie, L. Majera z Eurostatu, Kity Stewarda z CASE) zjawisko to jest wielowymiarowe (ubóstwo czy bezrobocie są możliwymi, ale wcale nie koniecznymi ani wystarczającymi warunkami wykluczenia), dynamiczne, a nie statyczne (ważniejsze są np. perspektywy zdobycia pracy niż bieżący stan bezrobocia) i relacyjnie, a nie strukturalne (uczestnictwo, motywacja, zaangażowanie relacje społeczne, a nie statystyczna wysokość dochodu czy koszyk dóbr podstawowych) Wykluczanie dotyczyć może pracy, konsumpcji, uczestnictwa w kulturze, życiu społeczności lokalnych i w polityce. (FOLIA) (FOLIA) W większości opracowań za najważniejszy czynnik przeciwdziałaniu wykluczeniu zarówno na poziomie indywidualnym, jak i społecznym uznaje się edukację, w tym permanentne podnoszenie kwalifikacji (kształcenie ustawiczne) W Polsce największe ryzyko wykluczenia ponoszą mieszkańcy wsi, dzieci z rodzin wielodzietnych, bezrobotni (wysoki wskaźnik trwałego bezrobocia), osoby w podeszłym wieku, słabo wykształcone i pozbawione dostępu do nowoczesnych nośników informacji (Internet, telewizja cyfrowa). Polskę jako całość charakteryzuje wysokie ryzyko wykluczenia w ramach UE. Typy wykluczenia społecznego 1. Wykluczenie strukturalne – definiowane przede wszystkim miejscem zamieszkania, wykształcenia (76%) 2. wykluczenie fizyczne – wiek, inwalidztwo, choć inwalidzi i renciści mają dochody i wcale nie musi się to wiązać z ubóstwem (59%) 3. wykluczenie normatywne – nadużywanie alkoholu, narkotyki, konflikt z prawem, samotność dyskryminacja – jako ofiara, wygląd, narodowość, przekonania (8%) 4. Wykluczenie ekonomiczne (job nework), społeczny, polityczny i ideologiczny 5. Wykluczenie formalne vs realne BIBLIOGRAFIA 1. Bauman Z., 2. Giddens A., Socjologia, PWN, Warszawa 2004 3. Golczyńska-Grondas A., Mężczyźni z enklaw biedy, Wyd. UŁ, Łódź 2004 4. Turner J.H., Socjologia, koncepcje i ich zastosowanie, Zysk i S-ka, Poznań 5. Sztompka P.- Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków, 2002 6. Walczak-Duraj D., Podstawy socjologii, Omega-Praksis, Łódź 1998 7. Mills C.W., Biale kołnierzyki, Ksiązka i Wiedza, 1965 LITERATURA PODSTAWOWA Giddens A., Socjologia, PWN, Warszawa 2004 Turner J.H., Socjologia, koncepcje i ich zastosowanie, Zysk i S-ka, Poznań Sztompka P.- Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków, 2002 Walczak-Duraj D., Podstawy socjologii, Omega-Praksis, Łódź 1998 LITERATURA DODATKOWA Ehrenreich B., Za grosze pracować i (nie) przetrwać, WAB, Warszawa 2006 Sennett R., Korozja charakteru, WWL Muza SA, Warszawa 2006 Sztompka P. , Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków, 2002 ZAGADNIENIA NA FORUM 1. Muhamet Ali jest bardzo bogatym człowiekiem, stal się idolem dla wielu Afroamerykanów, ile ciosów byłbyś zdolny do przyjęcia i zadania, aby osiągnąć taki majątek 2. Czy Polska jest społeczeństwem klasowym, jeśli tak to jakie są cechy poszczególnych klas 3. Jakie obserwujesz wokół siebie działania ludzi odnoszące się do koncepcji ruchliwości społecznej ĆWICZENIA 1. Dokonaj charakterystyki polskiej klasy średniej 2. Dokonaj podziału swojej miejscowości na strefy przypisane do poszczególnych klas 3. Wybierz jeden z poglądów związanych z przyczyną ubóstwa i spróbuj go uzasadnić PYTANIA KONTROLNE 1. Wymień główne sposoby rozumienia klas i warstw społecznych 2. Co to znaczy społeczeństwo kastowe 3. Jakie są główne czynniki stratyfikacyjne 4. Czy Polska jest społeczeństwem klas otwartych, uzasadnij odpowiedź 5. W jaki sposób tworzy się stratyfikacja społeczna 6. O jakich faktach informuje poziom ruchliwości międzypokoleniowej 7. Jakie cechy wyróżniają overclass 8. Obszary biedy 9. Postawy związane z kulturą ubóstwa 10. Przyczyny ubóstwa 11. Przyczyny zmian w zakresie stratyfikacji społecznej społeczeństwa postindustrialnego
