1. Cele i główne problemy ochrony litosfery
advertisement
PLAN OCHRONY NADGOPLAŃSKIEGO PARKU TYSIĄCLECIA ETAP 2 – OPERATY SZCZEGÓŁOWE Praca zbiorowa pod kierunkiem M. Przewoźniaka Roman Dysarz, Maciej Przewoźniak, Szymon Świtajski, Andrzej Winiarski 1 OPERAT OCHRONY LITOSFERY Gdańsk, wrzesień 1999 2 proeko Spis treści: 1. CELE I GŁÓWNE PROBLEMY OCHRONY LITOSFERY....................................... 3 2. CHARAKTERYSTYKA GEOMORFOLOGICZNA ................................................... 5 3. ANTROPOGENICZNE PRZEKSZTAŁCENIA LITOSFERY .................................. 11 4. OCHRONA PRZYRODY NPT W ODNIESIENIU DO LITOSFERY ....................... 18 5. ZŁOŻA SUROWCÓW MINERALNYCH I ZASADY ICH WYKORZYSTANIA ....... 20 6. GLEBY .................................................................................................................. 22 6.1. Charakterystyka gleb NPT .............................................................................. 22 6.2. Ochrona gleb .................................................................................................. 26 7. WNIOSKI DO OPERATU GENERALNEGO ......................................................... 30 Literatura i materiały archiwalne ............................................................................... 32 Załącznik kartograficzny: Nadgoplański Park Tysiąclecia. Operat ochrony litosfery 1:10.000 3 proeko 1. CELE I GŁÓWNE PROBLEMY OCHRONY LITOSFERY Warunkiem skuteczności ochrony przyrody jest jej realizacja na podstawie koncepcji ekosystemowej, zgodnie z którą wszelkie poczynania człowieka powinny być wykonywane z uwzględnieniem prawidłowości funkcjonowania ekosystemów („Strategia ochrony ...”, 1991). U podstaw koncepcji ekosystemowej leży teza o jedności przyrody, o jej organizacyjnej całościowości. Wynika ona z faktu istnienia szeregu współzależności funkcjonalnych między komponentami przyrody realizujących się poprzez przepływ energii i obieg materii (Przewoźniak 1987). W systemie tym litosfera odgrywa wiodącą rolę jako litogeniczna podstawa wszystkich ekosystemów. W związku z tym ogólne cele ochrony litosfery są spójne z celami ochrony przyrody, którymi są („Strategia ochrony ...”, 1991): a) utrzymanie podstawowych procesów ekologicznych i systemów podtrzymujących życie, b) zachowanie różnorodności genetycznej organizmów, c) zapewnienie trwałego użytkowania gatunków i ekosystemów. Szczegółowe cele ochrony litosfery to: a) zachowanie struktur geologicznych, a zwłaszcza ich wychodni i odkrywek dokumentujących genezę litosfery, b) zachowanie zespołów form ukształtowania terenu reprezentujących zestawy cech charakterystycznych dla typów morfogenetycznych, c) zachowanie form ukształtowania terenu o unikalnych kształtach, d) utrzymanie na wybranych terenach dynamiki procesów geomorfologicznych, prowadzących do ewolucji litosfery, e) zachowanie struktur litogenicznych warunkujących istnienie ekosystemów istotnych przyrodniczo lub gospodarczo, f) rekultywacja struktur litogenicznych zdegradowanych antropogenicznie. W Nadgoplańskim Parku Tysiąclecia ze względu na specyfikę środowiska przyrodniczego podstawowe znaczenie mają cele szczegółowe ujęte w punktach „b”, „e” i „f”. Główne, ogólne problemy ochrony litosfery to: a) trwałość zmian litosfery powodowanych przez działalność człowieka, b) konfliktogenność morfodynamiki wobec walorów użytkowych terenu, np. dla rolnictwa, osadnictwa, rekreacji itp., 4 proeko c) niezbędność pozyskiwania kopalin jako podstawy rozwoju gospodarczego i związane z tym nieuniknione, a zarazem najpoważniejsze przekształcenia litosfery, d) powszechność zmian litosfery będących efektem procesów inwestycyjnych związanych z osadnictwem, przemysłem, komunikacją itp., e) na niektórych terenach zakres dotychczasowych przekształceń litosfery eliminujący możliwość ich rekultywacji, f) wpływ wszelkich przekształceń litosfery na całość przyrody, g) negatywne skutki krajobrazowe przekształceń litosfery. Na obszarze Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia wymienione problemy występują z różnym natężeniem, przy czym znaczenie zagadnień ujętych w punktach „b”, „c” i „e” jest mało istotne. W dalszych rozdziałach operatu przedstawiono problematykę ochrony litosfery w NPT w zakresie obejmującym ochronę przyrody, występowanie złóż surowców mineralnych i zasady ich wykorzystywania oraz ochronę gleb. Zagadnienie rekultywacji silnie przekształconych fragmentów litosfery omówione jest w „Operacie sozologicznym NPT”. 5 proeko 2. CHARAKTERYSTYKA GEOMORFOLOGICZNA Nadgoplański Park Tysiąclecia prawie w całości położony jest w granicach mezoregionu Pojezierza Gnieźnieńskiego w jego wschodniej części. Południowozachodnia część NPT (rynna Jezior Skulskich) zaliczona została do Pojezierza Kujawskiego. Równolegle do wschodniej granicy parku przebiega granica kolejnego mezoregionu - Równiny Inowrocławskiej. Wszystkie jednostki znajdują się w obrębie makroregionu Pojezierzy Wielkopolskich (Kondracki, 1998). Ukształtowanie terenu NPT jest typowe dla rzeźby staroglacjalnej, poza niewielkimi fragmentami północnego odcinka rynny Jezior Skulskich. Deniwelacje w obrębie całego parku osiągają 29,3 m (dno rynny w części północnej i nadbrzeżne równiny - 77,0 m n.p.m., pagórki wydmowe w okolicy Mniszek - 106,4 m n.p.m.). Poziom wód w jeziorze Gopło wynosi 76,7 (na północy) do 76,9 m n.p.m. (część południowa). Teren łagodnie podnosi się w kierunku południowym. Na północy i w centralnej części parku przeważają wysokości 80 m n.p.m. (strefa wschodnia) i 85 m n.p.m. (strefa zachodnia). W części południowej strefa wschodnia cechuje się wysokościami 87-90 m n.p.m., w strefie zachodniej, w obrębie falistej wysoczyzny morenowej (Krzywe Kolano Stare) oraz równin piasków przewianych (Stare Mniszki B), występują największe wysokości bezwzględne (102-106,4 m n.p.m.). W otoczeniu parku wysokości nie przekraczają 120 m n.p.m. Na zachodzie w Chełmcach występuje kulminacja tzw. radziejowskiej strefy czołowomorenowej (117,9 m n.p.m.), w strefie wschodniej w okolicy Jezior Wielkich pagórki wydmowe osiągają 113-115 m n.p.m. Wysokości względne maksymalnie osiągają 14 m w rejonie jeziora Skulska Wieś w jego strefie zachodniej. W rejonie rynny Jezior Skulskich, w okolicach Łuszczewa oraz w południowej części rynny Gopła wysokości względne wynoszą 8-10 m – tylko w tych rejonach rzeźba jest bardziej zróżnicowana i ma cechy rzeźby młodoglacjalnej. Obok wysokości względnych występują tu znaczne nachylenia terenu (15-25%), które na pozostałym terenie parku wynoszą przeważnie 4-7%. Rzeźba w większości ma charakter wielkopromienny. Dominacja terenów płaskich występuje w północnej i centralnej części parku. Struktura rzeźby terenu NPT i otoczenia ma założenia pochodzące z okresu kredowego oraz trzeciorzędu, zmodyfikowane poprzez ruchy tektoniczne w trzeciorzędzie (Marek i in., 1977). Strop kredy w rejonie parku zalega na wysokościach od -20 m do +20 m n.p.m. Największe obniżenie stwierdza się w centralnej części parku, w rejonie półwyspu Potrzymiech (-30 m n.p.m.). Osady 6 proeko trzeciorzędowe wykazują większe zróżnicowanie, ale odwzorowują w przybliżeniu powierzchnię starszą. Miąższość osadów trzeciorzędowych w granicach parku wynosi od ok. 10 m w części północnej i centralnej do 80-90 m w części południowej. Lokalnie osady trzeciorzędowe nie zachowały się (nie wystepowały?), a akumulacja czwartorzędowa nastąpiła bezpośrednio na kredzie. Akumulacja w czwartorzędzie pozostawiła osady o przeciętnej miąższości ok. 30-40 m Najmniejsze wartości występują w centralnej części parku (20-30 m) oraz na ciągu Jezior Skulskich oraz jez. Gopła w jego południowym odcinku. Maksymalne wartości stwierdzono na południe od Kruszwicy (50-60 m), w rejonie Rusinowa i Gocanowa (40-50 m) oraz w okolicy Byszewa (40-60 m). Miąższość osadów czwartorzędowych rośnie oddalając się od Gopła na wschód i zachód, szczególnie w rejonie centralnym parku (na linii Jeziora Wielkie - Rudzk) oraz na południe od rynny Jezior Skulskich (Molewski, 1999). Osady czwartorzędowe reprezentują cztery serie osadów glacjalnych i trzy interstadialnych lub interglacjalnych. Gliny morenowe występują z reguły w trzech seriach. Na terenie parku (obrzeża jez. Gopło) liczba pokładów glin została znacznie zredukowana i najczęściej występują dwie serie osadów gliniastych – ze zlodowacenia środkowo-polskiego i bałtyckiego-vistulianu. W niektórych rejonach spotykamy tylko jeden pokład gliny – z okresu zlodowacenia vistuliańskiego. Tylko w północnej części NPT pokłady glin mają większą miąższość, która łącznie osiąga ok. 60 m W tym rejonie są one rozdzielone osadami interglacjalnymi niewielkiej miąższości (w części zachodniej parku). Po wschodniej stronie Gopła pokłady glin zostały zniszczone wskutek erozji interglacjalnej i egzaracji lądolodu, co spowodowało, że występuje tu jeden pokład gliny (vistulian), przykrywający osady akumulacji wodnolodowcowej o miąższości ponad 30 metrów. Podobna sytuacja występuje nieco dalej na południe, w okolicy Gocanowa. Erozja i akumulacja interglacjalna, szczególnie w interglacjale wielkim, miała duże natężenie. Seria tych osadów w północnej części regionu rozciąga się na przestrzeni kilkunastu kilometrów. Szerokość dolin interglacjalnych zmniejsza się szybko w kierunku południowym, gdzie odległość między zboczami form kopalnych nie przekracza kilku kilometrów (rejon półwyspu Potrzymiech i południowa część parku). Należy również zaznaczyć, że przed transgresją ostatniego zlodowacenia na linii obecnego zbiornika funkcjonował zbiornik „praGopła” na znacznej długości. Potwierdza to seria osadów gytii, o miąższości kilku do kilkunastu metrów stwierdzanych we wszystkich 7 proeko wierceniach (Molewski, 1999). Powstanie tego zbiornika poprzedziła akumulacja piasków różnoziarnistych przez proglacjalne wody roztopowe w czasie transgresji ostatniego lądolodu. Taka struktura przestrzenna i stratygraficzna miała swoje konsekwencje w czasie wszystkich zlodowaceń, ale głównie w czasie ostatniego zlodowacenia, i zadecydowała o rysach obecnej rzeźby, w tym ukształtowania rynny jeziora Gopła i jego bezpośredniego otoczenia. Przede wszystkim lądolód wykorzystał istniejące obniżenie terenu, jak zaznaczono wcześniej, pochodzące prawdopodobnie jeszcze z mezozoiku. Miało to decydujący wpływ na proces formowania się rynny jez. Gopła. Według Molewskiego (1999) nie zachodziła tu typowa erozja subglacjalna, która prowadzi do ukształtowania klasycznej formy rynnowej. W związku z dużą miąższością osadów piaszczysto-żwirowych trzeciorzędowych i czwartorzędowych, zarówno rynna Gopła jak i mniejsze formy w jej otoczeniu powstawały w warunkach tzw. drenażu subglacjalnego – kanałowego. Rozszerzanie się misy jeziornej oraz pojawienie się innych, mniejszych form wklęsłych mogło być spowodowane większym ciśnieniem odpływających wód. Wpływ na obecny układ form rzeźby i kształt rynny miało ponadto zwężanie się formacji piaszczystej ku południowi oraz dodatkowo blokowanie odpływu wód roztopowych przez zamarznięte podłoże na przedpolu lądolodu. Ukształtowanie przedczwartorzędowego podłoża miało również wpływ na powstanie w otoczeniu jeziora poziomów morenowych, w północnej i centralnej części parku (do wysokości nasady półwyspu Potrzymiech). Niewiarowski (1978) wyróżnił trzy poziomy terasowe. Terasa najniższa ma wysokość 77,5-78,5 m n.p.m. (0,5-1,5 nad poziom Gopła), wyższa - 79-80 m n.p.m., a najwyższa położona jest na wysokości bezwzględnej 81-82 m. Molewski (1999) wydzielił ponadto poziom o wysokości 85-86 m n.p.m. Terasa najniższa wiąże się z antropogennym obniżeniem poziomu wód jeziora o ok. 2,7 m począwszy od końca XVIII wieku (w tym okresie zanikła południowa część jeziora Gopła zwana Jez. Warzymowskim – odwadniana obecnie przez kanał Warta – Gopło). Zbudowana jest ona z torfów i namułów organiczno-mineralnych o niewielkiej miąższości (do ok. 1 m). Podobny charakter ma terasa wyższa (79-80 m), której genezę Niewiarowski (1978) wiąże z wahaniami poziomu wód w jeziorze w okresie subatlantyckim. W obu przypadkach powstanie teras autor przypisuje procesom abrazyjno-akumulacyjnym. Poziom o wysokości 7980 m ma również charakter abrazyjny i pochodzi z najstarszego okresu formowania 8 proeko się jeziora, na martwym lodzie. Molewski (1999) główną przyczynę uformowania się poziomów morenowych widzi w predyspozycji podłoża. Poziomy te zbudowane są z bazalnej gliny morenowej o miąższości 2-10 m i najwyżej nadbudowane osadami organogenicznymi lub niewielkiej miąższości piaskami. Dwie najniższe terasy biegną równolegle do linii brzegowej jeziora pasem o szerokości od 50 m do ok. 600 m Największą szerokość obserwuje się w części północnej na wschodnim brzegu jeziora, niewielką szerokość mają one w części południowej (od okolic Popowa). Do tego typu form należy również zaliczyć dużą powierzchnię półwyspu Potrzymiech, która w kategoriach geomorfologicznych określana jest jako równina akumulacji biogenicznej. Podobnie oceniana jest najniższa teresa na niektórych odcinkach wybrzeża Gopła oraz niektóre dna rynien oraz form wytopiskowych. Należy tu przede wszystkim wymienić północno-wschodni, środkowy i południowy odcinek rynny Jezior Skulskich, południową część rynny orpikowskiej, rynnę kicką, łuszczewską, południowy fragment rynny jez. Gopła (Przewóz) oraz dna wytopisk w okolicy Racic, obniżenie jez. Łunin, nasadę półwyspu Potrzymiech, obniżenie (rynnowe?) jez. Lubstówek oraz mniejsze formy wklęsłe. Akumulacja osadów organiczno- mineralnych jest z reguły niewielkiej miąższości, a wskutek odwadniających melioracji, często zaorywania podlegają one stałym procesom mineralizacji. Poziomy morenowe dominują powierzchniowo w północnej i centralnej części parku. Załomy poziomów morenowych i wysoczyzny słabo zaznaczają się w terenie. Stosunkowo wyraźne są one na odcinku Siemionki – Rzeszynek, Połajewek – Byszewo, Łuszczewo – Lubstówek. Na odcinku Kicko –Złotowo granica parku biegnie u podnóża zbocza wysoczyzny o niewielkim nachyleniu oraz jego kontaktu z jerzycką doliną wód roztopowych. Wysoczyzna morenowa przylega do jeziora jedynie na południe od Kruszwicy w strefie zachodniej, a w granicach parku występuje w niewielkiej odległości od jeziora po jego zachodniej stronie (Giżewo – Racice – Rzeszyn). Na południe od nasady półwyspu Potrzymiech teren NPT i otoczenie jeziora stają się bardziej urozmaicone, zarówno w aspekcie rzeźby terenu jak i genezy. Dużą powierzchnię zajmują formy i osady akumulacji fluwioglacjalnej, wysoczyzna morenowa falista oraz przekształcone eolicznie piaski z pagórkami eolicznymi i niewysokimi wydmami (4-7 m). Liczniej występują również obniżenia wytopiskowe, czasami układające się liniowo oraz głębsze rynny subglacjalne z małymi zbiornikami wodnymi i obszarami akumulacji biogenicznej. Powierzchnie sandrów są również bardziej urozmaicone, 9 proeko głównie wskutek zagrzebania brył martwego lodu oraz płytko zalegającej gliny morenowej (deniwelacje do ok. 5 m). Występują również krótkie i niezbyt głębokie holoceńskie rozcięcia erozyjne w południowej części rynny jez. Gopło oraz na zboczach rynny Jezior Skulskich. Charakterystyczne dla NPT i jego otoczenia są niewielkie, z reguły płytkie i krótkie rynny subglacjalne i doliny wód roztopowych. Skierowane są one w kierunku osi formy – jeziora lub przebiegają równolegle do tej osi. Te ostatnie w sposób pośredni również łączą się morfologicznie i hydrologicznie z rynną jeziora Gopło. Przyczyn takiego układu ponownie należy szukać w strukturze paleogeograficznej regionu. Kopalne formy wklęsłe decydowały o drenażu w czasie ostatniego zlodowacenia, który przetrwał w znacznym zakresie do dnia dzisiejszego. Poczynając od północy do form rynnowych należy zaliczyć rynny: gocanowską, kicką, orpikowską, byszewską i łuszczewską. Szczególnie wyraźne są rynny: kicka, byszewska i łuszczewska osiągające głębokość 7-10 m, licząc od powierzchni wysoczyzny morenowej i szerokości do 300 m. Najlepiej wykształcona jest rynna Jezior Skulskich z urozmaiconym przebiegiem linii brzegowej i charakterem dna na odcinku północnym. Występują tu największe wysokości względne w obrębie NPT – do 14m Wyraźnymi formami wklęsłymi są również doliny wód roztopowych: jerzycka i włostowska. Pierwsza wcięta jest w otaczającą wysoczyznę na głębokość 7-12 m (poza parkiem głębokości są nieco większe). Cechuje się ona dużą szerokością (do ok. 1,5 km) i łagodnie nachylonymi zboczami. Dolina włostowska ma głębokość 6-11 m i szerokość 200-300 m. Dolne odcinki mniejszych dolin tej genezy występują w południowej części parku w okolicy Przewozu. Na terenie parku nie występują formy marginalne. Można je spotkać na jego obrzeżu w rejonie Chełmce-Chełmiczki (tzw. faza radziejowska) oraz w rejonie Jerzyce Łabędzin (wzniesienia po wałach lodowo-morenowych) . Moreny czołowe (wały marginalne) występują na południe od granic parku na granicy rynny goplańskiej (lob Gopła). W strefie dystalnej rozpoczyna się rozległa strefa akumulacji fluwioglacjalnej – tzw. sandr górnonotecki. Na terenie parku występują również formy rzeźby pochodzenia antropogenicznego: tarasy i nasypy (głównie w rejonie Kruszwicy – półwysep i zachodni brzeg jeziora w okolicy stadionu i campingu), wykopy rowów melioracyjnych i kanałów oraz historyczny nasyp grodziska w Mietlicy. Wyraźnie w krajobrazie zaznaczają się proste odcinki kanałów, rowów melioracyjnych, przekopy pomiędzy 10 proeko obniżeniami. Elementem korzystnie wpływającym na krajobraz jest grodzisko w Mietlicy, również jako jeden z nielicznych punktów widokowych w NPT. Główne rysy rzeźby i budowy geologicznej mają istotny wpływ na funkcjonowanie parku i jego użytkowanie. Najniższe poziomy terasowe są zalesione, zakrzewione lub użytkowane jako łąki i pastwiska. W okresach niewielkiego obniżania się poziomu wód podziemnych (suszy) są również zaorywane. Podobne zjawiska występują również w dnach rozległych wytopisk. Rzeźba i budowa geologiczna decydują również o stosunkach wodnych. Pierwszy poziom wodonośny zalega płytko pod powierzchnią (0,5 – 1,0 m) i w związku z gliniastym podłożem wody opadowe i roztopowe względnie szybko spływają do jeziora. Rzeźba terenu decyduje również o dosyć rozległej zlewni bezpośredniej jeziora, co w powiązaniu z charakterem użytkowania ma wpływ na migrację zanieczyszczeń rolniczych – obszarowych. Rzeźba terenu ma również duży wpływ na walory krajobrazowe i cechy krajobrazu, jak duży zasięg wglądu w krajobraz, duża jednolitość, czasami monotonia, ekspozycyjność form zainwestowania, szczególnie dysharmonijnych i dysfunkcyjnych. 11 proeko 3. ANTROPOGENICZNE PRZEKSZTAŁCENIA LITOSFERY Do podstawowych przejawów przekształceń litosfery na obszarze NPT należą: wyrobiska, głównie po materiale piaszczysto-żwirowym, o zróżnicowanym, zwykle dużym stopniu przekształceń litosfery; przekształcenia związane z lokalizacją na terenach przyjeziornych nowego zainwestowania rekreacyjnego oraz geomechaniczne zniszczenia tych terenów w wyniku nadmiernej penetracji terenu przez ludzi; przekształcenia, głównie w Kruszwicy oraz w obrębie i w sąsiedztwie wsi, związane z lokalizacją nowego zainwestowania mieszkaniowego, komunikacyjnego, usługowego i przemysłowego; zniszczenia litosfery związane z gromadzeniem odpadów, szczególne związane z występowaniem „dzikich” składowisk odpadów; przekształcenia litosfery związane z formowaniem wałów w obrębie wylewiska odpadów KZPT „Kruszwica” w rejonie Mietlicy (bezpośrednie sąsiedztwo NPT). Spośród wyznaczonych kategorii najistotniejszymi przekształceniami litosfery są tereny zdewastowane związane z eksploatacją surowców mineralnych. W zależności od rodzaju surowca, wielkości i charakteru wydobycia przekształcenia litosfery dotyczą tylko wyrobiska lub też swym zasięgiem obejmują sąsiadujące tereny (np. zanieczyszczenie atmosfery - pyły lub zmiana stosunków wodnych). Degradujące oddziaływanie wyrobisk na glebach mineralnych jest znacznie mniejsze niż na glebach torfowych. Można jednak przyjąć (Siuta, 1978), że stosunek powierzchni degradowanych do wyeksploatowanych ma się przeciętnie jak 1:1. Na terenie parku wstępują jedynie wyrobiska związane z tzw. dziką eksploatacją surowców na potrzeby lokalne. Są to przeważnie małe wyrobiska, ale bardzo często eksponowane krajobrazowo, które w wyniku częściowego zaniechania eksploatacji i związanej z tym naturalnej sukcesji roślinności w mniejszym lub większym stopniu zostały zrekultywowane. Część tych wyrobisk nawet po kilkuletnim nieużytkowaniu w każdej chwili może stać się źródłem surowców dla lokalnego budownictwa. Zestawienie miejsc eksploatacji zawiera tabela 1, a ich lokalizację prezentuje załącznik kartograficzny „Operat ochrony litosfery”. Tabela 1 Zestawienie miejsc eksploatacji surowców mineralnych na terenie NPT (tzw. „dzika”, nielegalna eksploatacja) Lp. Nazwa złoża Kopalina Zastosowania nadkład [m] Charakterystyka złoża forma pow. m2 głęb. m stan eksploatacji Wydobycie tys.m3 tys.ton gm. Kruszwica kruszywo naturalne grube, surowiec budowlany 220 0,2-0,4/ gleba pokład EO b.d. piaszczysto- żwirowe i drogowy 4,8 kruszywo naturalne surowiec budowlany 115 2. Złotowo 0,1-0,2/ gleba pokład EO b.d. drobne, piaski średnio- i i drogowy 2,4 drobnoziarniste kruszywo naturalne grube, surowiec budowlany 212 3. Złotowo 0,2-0,3/ gleba pokład EO b.d. piaszczysto-żwirowe i drogowy 2,8 kruszywo naturalne surowiec budowlany 437 4. Mietlica 0,1-0,2/ gleba pokład EO b.d. drobne, piaski i drogowy 3,8 średnioziarniste kruszywo naturalne surowiec budowlany 5. Mietlica b.d. b.d. b.d. E b.d. drobne i drogowy kruszywo naturalne surowiec budowlany 6. Mietlica b.d. b.d. b.d. EO b.d. drobne i drogowy gm. Jeziora Wielkie kruszywo naturalne surowiec budowlany 114 7. Lubstówek 0,2-0,3/ gleba pokład EO b.d. drobne, piaski i drogowy 1,9 różnoziarniste i pylaste gm. Skulsk kruszywo naturalne surowiec budowlany 8. Łuszczewo b.d. EO b.d. b.d. b.d. drobne i drogowy kruszywo naturalne grube, surowiec budowlany 9. Pilch b.d. b.d. b.d. EO b.d. piaszczysto-żwirowe i drogowy źródło: Inwentaryzacja złóż kopalin miejscowych na terenie gmin ..., Wydział Ochrony Środowiska Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy), opracowanie własne na podstawie kartowania terenowego b.d. – brak danych, EO – eksploatowane okresowo, Lp. w tabeli odpowiada numeracji na załączniku kartograficznym 1. Gocanowo 13 proeko W bezpośrednim sąsiedztwie NPT znajduje się wyrobisko kruszywa naturalnego na południe od Mielnicy Dużej, na granicy projektowanego powiększenia NPT. Jest to eksponowane krajobrazowo wyrobisko, które w północnej części, w wyniku zaprzestania eksploatacji i naturalnej sukcesji roślinności, częściowo zostało „zamaskowane” krajobrazowo. Wszystkie wyrobiska wymagają rekultywacji w kierunku fitomelioracyjnym1 lub krajobrazowym2. Do czasu zaniechania eksploatacji wyrobiska w Mielnicy Dużej korzystne byłoby stworzenie wokół tego terenu pasa zieleni o funkcji izolacyjnej i krajobrazowej. Istotną kategorię przekształceń litosfery na obszarze NPT stanowią tereny realizacji nowego zainwestowania mieszkaniowego oraz budowy obiektów produkcyjnych i komunikacyjnych, a także tereny zniszczone geomechanicznie w wyniku funkcjonowania obiektów przemysłowych. Głównymi źródłami przekształceń są w tym przypadku nowo powstające inwestycje bądź też niewłaściwie użytkowane terenu. Zakres przekształceń jest zróżnicowany. Do największych pod względem powierzchni i charakteru należą następujące obiekty i tereny w ich otoczeniu (oznaczone na załączniku kartograficznym „Operat ochrony litosfery”): a) tereny przekształceń litosfery związanych z przemysłem: rozległy teren fermy hodowli drobiu w Mniszkach B; otoczenie gorzelni w Lubstówku; b) tereny przekształceń geomechanicznych związanych z osadnictwem tereny w sąsiedztwie miejsca kultu religijnego „Skulska Kalwaria”; tereny nowej zabudowy mieszkaniowej w Skulsku. Niezbędna jest rekultywacja tych obszarów w kierunku infrastrukturowym 3 lub krajobrazowym. Kolejną kategorię stanowią tereny zniszczone geomechanicznie związane z rekreacyjnym użytkowaniem terenu. Jest to jeden z najistotniejszych elementów 1 2 kierunek rekultywacji fitomelioracyjny - polegający na poprawie warunków środowiskowych przez kształtowanie zieleni (np. zwarte pasy zieleni o funkcji izolacyjnej lub ochronnej, zadrzewienia i zakrzaczenia antyerozyjne, kształtowanie lokalnego klimatu itp.) kierunek rekultywacji krajobrazowy - polegający na poprawie walorów krajobrazowych obszaru najczęściej przez uporządkowanie terenów zdegradowanych i wprowadzeniu zieleni krajobrazowej w różnych jej formach 14 proeko powodujących degradację środowiska NPT. W związku z intensywnym rozwojem w minionych latach i obecnie indywidualnego budownictwa rekreacyjnego na terenie parku wzrosła presja rekreacji – związanych z nią form użytkowania i zainwestowania terenu na środowisko. Największe przekształcenia litosfery związane z intensywnym rozwojem indywidualnego zainwestowania rekreacyjnego oraz obiektami i terenami obsługi rekreacji obejmują głównie tereny położone w bezpośrednim sąsiedztwie jeziora. Zaliczyć tu należy następujące rejony (zob. zał. kartogr. „Operat ochrony litosfery”): - rejon rozwoju zabudowy rekreacyjnej na południe od Kruszwicy – występują tu głównie przekształcenia związane z przystosowaniem terenu dla zabudowy oraz z realizacją dróg dojazdowych (niwelacje terenu – nasypy, wykopy); - tereny chaotycznego zainwestowania związanego z przystaniami wodnymi w południowej części Kruszwicy i w Skulsku – przekształcenia strefy brzegowej (związane m.in. z transportem łodzi pomiędzy zapleczem a jeziorem); - pole campingowe i tereny nowej zabudowy indywidualnej w Nowym Połajewie; - brzeg Gopła na południe od Łuszczewa, gdzie w celu lokalizacji zabudowy rekreacyjnej realizowane są nasypy gruzowe i wycinane drzewa. Nasilenie zniszczeń środowiska ma miejsce w dużych ośrodkach wypoczynkowych. Przekształceniu ulegają w różnym stopniu wszystkie komponenty środowiska przyrodniczego, szczególnie silnie w rejonach nie urządzonych dojść do brzegów jezior oraz w sąsiedztwie istniejących już zgrupowań domków rekreacyjnych. Najbardziej zagrożonymi elementami środowiska są szata roślinna i gleby, które narażone są przez wydeptywanie na niszczenie (rośliny) i zmianę właściwości fizycznych (gleby). Wielkość geomechanicznych zniszczeń podłoża uzależniona jest od szeregu czynników, spośród których do najistotniejszych należą: charakter szaty roślinnej, a zwłaszcza jej odporność na wydeptywanie; charakter gleby, a przede wszystkim jej poziomu próchnicznego; uwilgotnienie gleby, szczególnie warstw przypowierzchniowych; skład mechaniczny podłoża; ukształtowanie terenu, a przede wszystkim wielkość jego nachylenia; warunki klimatyczne, w skali topo- i mikroklimatu. 3 kierunek rekultywacji infrastrukturowy - polegający na przygotowaniu terenu pod budownictwo mieszkaniowe, przemysłowe lub infrastrukturę techniczną, tereny powinny charakteryzować się odpowiednią nośnością gruntu, korzystnymi warunkami wodnymi 15 proeko Przekształcenie fizycznych właściwości gleb powoduje zmniejszenie infiltracji wód opadowych, rozwijają się procesy spłukiwania, zapoczątkowujące procesy erozyjne. Odmienny charakter przekształceń związany jest z budową nowych obiektów. Wszelkie procesy nabierają tu większej skali i bardzo często są nieuniknione (posadowienie budynków, wytyczenie dojść i dojazdów). Przekształcenia litosfery związane z rekreacyjnym użytkowaniem zachodzą w dwóch zasadniczych etapach: zagospodarowywania terenu, związanego z budową i urządzaniem obiektów rekreacyjnych; oraz właściwego rekreacyjnego użytkowania. Mechanizm powstawania przekształceń środowiska przyrodniczego związanych z rekreacyjnym użytkowaniem przedstawiono w „Operacie sozologicznym i użytkowania gruntów”. W odniesieniu do litosfery przekształcenia powstają przede wszystkim w wyniku wydeptywania i wygniatania podłoża przez poruszanie się użytkowników i pojazdów mechanicznych na terenach rekreacyjnych. Powstałe w ten sposób przekształcenie można podzielić na następujące typy (Dyszarz 1993): wzrost zwięzłości i przemieszanie materiału; zmiana właściwości infiltracyjnych warstw przypowierzchniowych; powstanie mikroform rzeźby terenu i rozwój procesów denudacyjnych (m.in.: rynny i bruzdy ścieżkowe, tarasy, misy i nisze wydeptywania, krawędzie degradacyjne). Szczególnie silny wzrost zniszczeń podłoża występuje na terenach o nachyleniu przekraczającym 100 (Kostrowicki 1981), co związane jest z odmienną mechaniką nacisku. Występuje tam wzmożone niszczenie roślinności runa, co prowadzi do rozwoju procesów denudacyjnych i w efekcie do zmian właściwości fizycznych gleby. Na obszarze NPT ze względu na równinne ukształtowanie terenu tak intensywne procesy mogą występować jedynie w południowej części parku i projektowanego powiększenia, gdzie występują strome zbocza dolin dopływów Gopła. (głębokość pierwszego poziomu wód podziemnych) oraz właściwym ukształtowaniem terenu i warunkami bioklimatycznymi 16 proeko wydeptywanie (wygniatanie) przekształcenie roślinności wzrost stopnia zagęszczenia gruntu zmniejszenie szybkości infiltracji wód opadowych zniszczenie roślinności wzrost odpływu powierzchniowego rozwój procesów denudacyjnych zmiana właściwości fizycznych i chemicznych gleby Rys. 1 Schemat sprzężenia zwrotnego „rekreacja - środowisko przyrodnicze” (wg Dysarza 1993) Tereny geomechanicznych przekształceń litosfery związane z rozwojem zainwestowania rekreacyjnego wymagają rekultywacji w kierunku infrastrukturowym, rekreacyjnym4 lub krajobrazowym. Kolejnym źródłem przekształceń litosfery i w konsekwencji innych składowych środowiska są miejsca składowania odpadów. Zestawienie wysypisk znajdujących się na terenie parku zawiera tabela 2, zaś w tekście „Operatu sozologicznego i użytkowania terenu” zawarta została szczegółowa charakterystyka zagadnienia składowania odpadów i związanego z tym negatywnego wpływu na środowisko przyrodnicze. Wpływ na litosferę polega głównie na zniszczeniu gleby oraz zanieczyszczeniu jej pyłami i gazami, zawierającymi m.in. NH3, CO2, H2S. kierunek rekultywacji rekreacyjny – obejmujący różny zakres prac rekultywacyjnych w zależności od przewidywanych form rekreacji 4 17 proeko Składowiska zgromadzonych charakteryzują odpadów. się Wpływ na zróżnicowanymi środowisko rozmiarami przyrodnicze i ilością wysypisk uwarunkowany jest przede wszystkim rodzajem składowanych odpadów oraz ich lokalizacją. Na terenie NPT głównymi składowanymi odpadami są odpady określane jako stałe - komunalne, w niektórych przypadkach składowane są gruzy oraz nieczystości płynne. Znacznym oddziaływaniem na litosferę charakteryzuje się wylewisko odpadów KZPT w Kruszwicy zlokalizowane na granicy parku (okolice Mietlicy). Przekształcenia litosfery, w tym przypadku, związane są z formowaniem wałów wokół wylewiska przy użyciu ciężkiego sprzętu. Tabela 2 Zestawienie składowisk odpadów na terenie NPT Lp. Miejscowość Położenie Forma składowania Charakter odpadów Jednostka składująca Racice nad brzegiem jeziora napowierzchniowe stałe - komunalne mieszkańcy Kruszwicy w wyrobisku stałe - komunalne Mietlica w lokalnym wyrobisku poeksploatacyj nym wykorzystywa ne przez letników napowierzchniowe stałe - komunalne Mietlica; w sąsiedztwie wylewiska KZPT w Kruszwicy okoliczna ludność w sąsiedztwie nowej fermy hodowlanej napowierzchniowe stałe - komunalne Mniszki B okoliczna ludność przy drodze LubstówekŁuszczewo napowierzchniowe stałe - komunalne Łuszczewo okoliczna ludność Przewóz; przy drodze na północ od wsi napowierzchniowe stałe - komunalne okoliczna ludność północny skraj w wyrobisku stałe - komunalne wyrobiska źródło: opracowanie własne na podstawie kartowania terenowego okoliczna ludność 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Mielnica Duża 18 proeko 4. OCHRONA PRZYRODY NPT W ODNIESIENIU DO LITOSFERY Charakter litosfery określają budowa geologiczna i ukształtowanie terenu. Tworem „przejściowym” między litosferą i biosferą jest gleba. Budowa geologiczna NPT nie wyróżnia się skomplikowaną litologią i stratygrafią. Dominują piaski glaciofluwialne i gliny morenowe. Przewodnie cechy ukształtowania terenu NPT to: małe zróżnicowanie morfometryczne; morfodynamika ograniczona do zboczy rynien glacjalnych i dolin rzecznych; dominujący w ukształtowaniu terenu układ rynien jeziornych. Charakter litosfery wywiera decydujący, bezpośredni wpływ na przebieg procesów fizycznogeograficznych i pośredni na przebieg procesów ekologicznych poprzez zdeterminowanie charakteru siedlisk. Za szczególnie cenne obiekty przyrody nieożywionej, a zwłaszcza litosfery można uznać takie, które: są bardzo wyraźnie, „modelowo” wykształcone; są unikalne na danym obszarze lub w skali regionalnej i ponadregionalnej; w obrębie, których zachodzą intensywne procesy morfologiczne; są szczególnie ważne dla funkcjonowania przyrody; mają szczególne znaczenie dla zachowania bioróżnorodności. Na obszarze NPT ochroną przez uznanie za pomniki przyrody objętych zostało pięć głazów narzutowych. Ich zestawienie zawiera tabela 3, a lokalizację przedstawia załącznik kartograficzny. Tabela 3 Pomniki przyrody nieożywionej (głazy) w NPT numer w rejestrach WKP lp. gmina w Bydgoszczy i w Poznaniu 1. 376 Kruszwica obwód [cm] położenie 2. 377 Kruszwica 300 3. 379 Kruszwica 750 na północ od wsi Lachmirowice przy polnej drodze półwysep Potrzymiech, wieś Ostrówek, 50 m od przeprawy promowej wieś Ostrowo 4. 382 Kruszwica 720 w rowie przy drodze Złotowo-Brześć 5. 520 Skulsk źródło: Rejestr pomników przyrody Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Bydgoszczy Rejestr pomników przyrody Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Poznaniu 19 proeko Głazy narzutowe z obszaru gminy Kruszwica zostały uznane za pomniki przyrody Rozporządzeniem Nr 11/91 Wojewody Bydgoskiego z dnia 1 lipca 1991 r. Z godnie z tym dokumentem, w odniesieniu do tworów przyrody nieożywionej uznanych za pomniki przyrody zabrania się: „uszkadzania głazów przez odłupywanie, skrobanie, umieszczanie napisów oraz ich przemieszczania bez zgody Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody”. W obrębie NPT wyznaczone zostały obszary objęte ochroną rezerwatową, w obrębie których obowiązują następujące zakazy dotyczące ochrony litosfery (Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 15 września 1967 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody, M.P. Nr 53, poz. 263): zakaz niszczenia gleby oraz pozyskiwania kamienia i innych kopalin; zakaz wstępu na obszary o szczególnym znaczeniu (za wyjątkiem osób uprawnionych). Na całym obszarze parku zabronione jest niszczenie gleby i pozyskiwanie kopalin bez uzyskania zgody właściwych organów, wydanej w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem przyrody oraz wszelkie działanie mogące zniszczyć lub zmienić w istotny sposób naturalny krajobraz lub poszczególne jego elementy (...). Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody wprowadzenie ochrony indywidualnej m.in. litosfery następuje w drodze uznania za: pomniki przyrody; stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej (np. odkrywki, klify); użytki ekologiczne (np. tzw. skałki, gołoborza); zespoły przyrodniczo-krajobrazowe (np. zespoły szczególnie atrakcyjnych krajobrazowo form ukształtowania terenu). Na obszarze NPT brak obiektów przyrody nieożywionej kwalifikujących się do objęcia ochroną jako użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. 20 proeko 5. ZŁOŻA SUROWCÓW MINERALNYCH I ZASADY ICH WYKORZYSTANIA Na obszarze NPT nie występują złoża kopalin o zasobach udokumentowanych i zarejestrowanych. Inwentaryzację złóż surowców mineralnych o zasobach perspektywicznych dla obszaru NPT zawiera tabela 4. Informacja o złożach perspektywicznych jest słabo udokumentowana i nie może stanowić podstawy szczegółowych analiz i ocen. Na terenie parku występują głównie złoża piasków i żwirów oraz w południowej części złoża węgla brunatnego. W sąsiedztwie wschodnich granic NPT występują udokumentowane złoża węgla brunatnego. Złoża te nie są eksploatowane. Ewentualne dopuszczenie do eksploatacji powinno być uzależnione od oceny oddziaływania na środowisko, wykazującej brak ewentualnego negatywnego wpływu eksploatacji na środowisko NPT. Tabela 5 Zestawienie złóż surowców mineralnych perspektywicznych – nieudokumentowanych na terenie NPT Nr Miejscowość Rodzaj i wiek kopalin Rodzaj opracowania geologicznego Ocena zasobów gm. Kruszwica A Gocanowo kruszywo naturalne drobne, piasek, plejstocen - 80.000 m3 B Złotowo kruszywo naturalne drobne, piasek, plejstocen - I 45.000 m3 II 30.000 m3 C Mietlica kruszywo naturalne drobne, piasek, plejstocen - 25.000 m3 kruszywo naturalne drobne, piasek, plejstocen - 40.000 m3 gm. Jeziora Wielkie D Lubstówek gm. Piotrków Kujawski i Skulsk dokumentacja I 19.634 m3 geologiczna i wyniki II 2.820 m3 poszukiwań źródło: Inwentaryzacje złóż kopalin miejscowych oraz składowisk odpadów na obszarze gmin ..., Wydział Ochrony Środowiska UW w Bydgoszczy Inwentaryzacje złóż surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska na terenie województwa włocławskiego, 1996 Nr w tabeli odpowiada numeracji na załączniku kartograficznym E PrzewózMorzyczyn węgiel brunatny Zasady wykorzystywania złóż: 21 proeko Oprócz złóż surowców mineralnych na obszarze NPT występują złoża torfów o zróżnicowanej powierzchni i zasobach, z których jedno jest udokumentowane (tabela 5). Tabela 5 Złoża torfu na terenie NPT. numer na mapie nazwa złoża numer powierzchnia dokumentacyjny [ha] zasoby w tys.m3 ogółem pozabilansowe gm. Piotrków Kujawski I Piotrków Kujawski U 55 568 źródło: Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska na terenie województwa włocławskiego, 1996 1. Na terenie NPT nie występują udokumentowane złoża surowców mineralnych. Wszystkie przyszłe złoża udokumentowane na obszarze NPT należy objąć zakazem eksploatacji. 2. Wszystkie miejsca eksploatacji surowców na potrzeby lokalne w granicach NPT należy poddać rekultywacji. W obiektach takich należy wyeliminować występujące uciążliwości oraz zaprzestać eksploatacji, a obiekty zrekultywować w kierunkach uzależnionych przede wszystkim od charakteru otoczenia. 3. Wszystkie złoża torfów na obszarze NPT należy objąć zakazem eksploatacji ze względu na ich wartość ekologiczną. 22 proeko 6. GLEBY 6.1. Charakterystyka gleb NPT Na podłożu utworów moreny dennej i czołowej w rejonie Gopła wytworzyły się urodzajne gleby. Są to głównie czarne ziemie (tzw. czarne kujawy) wytworzone z glin zwałowych i iłów, ukształtowane w drodze przemian naturalnych oraz rolniczego wykorzystania. Część z nich wskutek antropopresji podlega degradacji i przechodzi w gleby szarobrunatne. Znaczne powierzchnie zajmują także gleby brunatne wytworzone z glin zwałowych i piasków naglinowych. Wśród nich dominują gleby brunatne właściwe, a część stanowią gleby brunatne kwaśne i wyługowane. Na stosunkowo niewielkich powierzchniach pokrytych przez piaski sandrowe wykształciły się gleby bielicoziemne. W dolinach oraz na niższych terenach przyległych do Gopła występują (szczególnie na Półwyspie Potrzymiech) gleby torfowe i murszowe. W 1996 roku Koło Naukowe Rolników Akademii Rolniczej w Poznaniu przeprowadziło badania gleb na obszarze NPT (Badanie pokrywy glebowej Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, 1997). Badaniu poddane zostały charakterystyczne dla obszaru parku typy gleb, tj.): gleba torfowa; gleba murszowa; czarna ziemia; gleba bielicowa. Ich profile przedstawiono poniżej (rys. 1a - d) Profil 1 0 [cm] Rys. 1a Gleba torfowa (mursz potorfowy wytworzony z torfu niskiego) charakteryzuje się znacznym udziałem Mtn R III frakcji spławialnej – około 25%, płytkim występowaniem 27 OT I R II skały macierzystej oraz bardzo wysokim poziomem wody glebowej. 44 Skutkiem wysokiego poziomu 69 Profil 2 jest wymywanie składników pokarmowych w głąb profilu glebowego skąd przenikają do wód jeziora. OT II R III wody 23 proeko 0 [cm] Rys. 1b Gleba murszowa, badana w profilu drugim, wytworzona Ap została na lekkim wzniesieniu. Skała macierzysta występuje zaledwie na głębokości 38 cm. 25 Poziom próchniczy w tym profilu zakłócony został w 38 wyniku prac agrotechnicznych. Gleba ta zasilana jest ACCa nawozami fosforowymi, które w okresach suszy akumulowane są w wierzchniej warstwie gleby i nie są dostępne dla roślin. W wyniku działania wód opadowych w CCagg profilu tym obserwuje się proces odgórnego oglejenia. 100 Profil 3 0 [cm] Rys. 1c Czarna ziemia kujawska charakteryzuje się dobrym Ap uwilgotnieniem. Poziom próchniczy sięga głębokości około 60 cm. Skała macierzysta występuje na 30 głębokości ponad 130 m i nosi cech oglejenia opadowego. Gleby tego typu charakteryzują się znacznym udziałem frakcji pylastej i spławialnej. W warstwie próchniczej ACCa 60 występuje znaczna ilość związków potasu i fosforu, co jest wynikiem intensywnego nawożenia. A/CgCa 130 CCagg 180 Profil 4 0 [cm] Ap 24 24 proeko Rys. 1d Gleba bielicowa, to gleba bardzo lekka z niewielką ilością frakcji pylastej i spławialnej (poniżej 10 %). Poziom próchniczy jest tu płytki, zakwaszony (pH poniżej 5), skała macierzysta występuje głęboko. Na poziomie wymywania zaznacza się akumulacja żelaza. POZIOMY, PODPOZIOMY I WARSTWY GLEBOWE A Ap Bfe C CCa Cg E M OT g - poziom lub warstwa organiczna - warstwa poziomu akumulacji próchnicy zakłócona przez zabiegi agrotechniczne (pług) - poziom wymywania z akumulacją żelaza - poziom skały macierzystej - poziom skały macierzystej węglanowej - poziom skały macierzystej z cechami opadowoglejowymi - poziom eluwialny (wymycia) - poziom murszowy - warstwa torfowa podścielająca (I – pierwsza, II – druga) - poziom pseudoglejowy UTWORY GLEBOWE tn - torf namulony e - utwór torfiasty STOPIEŃ ZHUMIFIKOWANIA UTWORÓW TORFOWYCH: R I - słabo rozłożony R II - średnio rozłożony R III - silnie rozłożony Strażnica „Rysiówka” 1 gleba torfowa, podtyp torfowo-murszowa 2 gleba murszowata właściwa 3 czarna ziemia murszowata 25 proeko W północnej części NPT największy powierzchniowy udział posiadają gleby 1. i 2. kompleksu przydatności rolniczej (pszenny bardzo dobry i pszenny dobry). Gleby te charakteryzują się bardzo wysokim potencjałem agroekologicznym i powinny zostać w użytkowaniu rolniczym. W tej części parku duże powierzchnie zajmują także gleby 26 proeko kompleksu 4. (żytniego bardzo dobrego), które również predysponowane są do użytkowania rolniczego. W części południowej NPT dominują gleby kompleksów 5. (żytni dobry) i 6. (żytni słaby), o małej przydatności rolniczej. Znaczny udział mają też w południowej części parku gleby kompleksu 7. (żytni bardzo słaby), które wskazane są do zmiany użytkowania na nierolnicze, ze względu na bardzo małą wartość agroekologiczną i wynikającą z tego niewielką ekonomiczną opłacalność upraw. Nie oznacza to, że gleby tego kompleksu mają być automatycznie zalesiane, gdyż jest to również nieopłacalne ze względu na bardzo małe przyrosty masy drzewnej. Zalesianie jest pożądane w przypadkach potrzeby działań fizjotaktycznych, krajobrazowych lub ochronnych (strefy aerosanitarne, akustyczne, itp.). Płaty gleb należących do 7. kompleksu przydatności rolniczej gleb występują przeważnie w sąsiedztwie kompleksów leśnych. Znikomy udział mają kompleksy 3., 8. i 9. oraz 14. Na terenie NPT użytki zielone występują głównie w obniżeniach terenu. Spośród nich użytki zielone wykształcone na glebach mineralnych, zajmują małą powierzchnię. Większość użytków zielonych z obszaru parku należy do kompleksu 3z, który dominuje w dolinach cieków i w obniżeniach terenu. Gleby zajęte przez użytki zielone kompleksu 2z wykształcone są prawie w stu procentach z utworów organogenicznych. Powinny być one chronione przed zmianą użytkowania na nierolnicze. Chronić należy także gleby organogeniczne zalesione. 6.2. Ochrona gleb Problem ochrony gleb obejmuje następujące, podstawowe zagadnienia: ochrona gleb o wysokiej wartości agroekologicznej, charakteryzujących się dużym potencjałem produkcyjnym, przed zmianą ich użytkowania na nierolnicze; ochrona gleb organogenicznych; ochrona gleb przed niepożądanymi zmianami ich właściwości fizyko-chemicznych, w tym ochrona przeciwerozyjna gleb; ochrona stanowisk z typowymi lub unikalnymi profilami gleb dla potrzeb naukowodydaktycznych. Zgodnie z zapisami „Ustawy z dnia 3 lutego o ochronie gruntów rolnych i leśnych”, która reguluje zasady ochrony gruntów rolnych i leśnych oraz poprawiania wartości użytkowej gruntów ochrona gruntów rolnych polega na: 1) ograniczaniu przeznaczenia ich na cele nierolnicze lub nieleśne; 2) zapobieganiu procesom degradacji i dewastacji gruntów rolnych oraz szkodom w produkcji rolniczej, powstającym wskutek działalności nierolniczej; 27 proeko 3) rekultywacji i zagospodarowaniu gruntów na cele rolnicze; 4) zachowaniu torfowisk i oczek wodnych jako naturalnych zbiorników wodnych. Przekształcenia właściwości fizyko-chemicznych gleb mają niepożądany charakter wtedy gdy pogarszają biologiczną aktywność gleb. Przekształcenia takie mają wiele form i różnorodną genezę. Do głównych form zalicza się (Maciak 1996): w zakresie właściwości fizyczno-chemicznych i odżywczych gleb: wyjałowienie ze składników pokarmowych i naruszenie równowagi jonowej, zakwaszenie i alkalizację środowiska glebowego, zanieczyszczenie składnikami o charakterze toksycznym, zasolenie, nadmierny ubytek próchnicy, przesuszenie lub zawodnienie; w zakresie struktury gleby i właściwości mechanicznych: erozję, zniekształcenie struktury, zniekształcenie rzeźby terenu, mechaniczne zniszczenie lub uszkodzenie poziomu próchnicznego, zanieczyszczenie mechaniczne. Do najważniejszych źródeł przekształceń gleb na terenie NPT należą: eksploatacja surowców mineralnych, powodująca bezpośrednie niszczenie gleb przez ich fizyczną likwidację oraz pośrednio poprzez odwodnienia lub zalewanie (szczegółowe omówienie w rozdz. 3 niniejszego operatu oraz w „Operacie sozologicznym i użytkowania gruntów NPT”); składowanie odpadów powodujące przekształcenia mechanicznych i fizykochemicznych właściwości gleb (szczegółowe omówienie w rozdz. 3 niniejszego operatu oraz w „Operacie sozologicznym i użytkowania gruntów NPT”); zmiana użytkowania gruntów związana z przeznaczeniem gruntów ornych i użytków zielonych pod zabudowę rekreacyjną, jest to zjawisko szczególnie intensywne na terenach bezpośrednio przylegających do jeziora; rozwój przestrzenny wsi, szczególnie w zakresie budownictwa mieszkaniowego i infrastruktury, powodujący nieuniknione zniszczenia pokrywy glebowej w miejscach wykopów i przekształcenie fizyko-chemicznych właściwości gleb na terenie placów budów; gospodarka rolna w zakresie upraw i hodowli, powodująca degradację właściwości odżywczych i biologicznych gleb oraz zmieniająca jej skład i właściwości fizykochemiczne; komunikacja samochodowa i związane z tym zanieczyszczenie gleb wzdłuż szlaków komunikacyjnych; silniki spalinowe emitują przede wszystkim gazowe zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego, duży udział w spalinach posiadają 28 proeko także pyły zawierające do 30 % związków ołowiu, źródłem zapylania są także jezdnie, które wskutek tarcia przez pojazdy ulegają zużyciu. Gleby charakteryzują się dużą pojemnością sorpcyjną w stosunku do pierwiastków i związków chemicznych. Zawartość metali ciężkich uzależniona jest od wielu czynników, między innymi od składu mineralnego skały macierzystej, czynników klimatycznych i biologicznych oraz od oddziaływania człowieka na stan środowiska. Głównym źródłem zanieczyszczeń gleby metalami ciężkimi są przemysłowe i motoryzacyjne emisje pyłów i gazów oraz stosowane w rolnictwie nawozy, środki ochrony roślin. Odrębnym problemem jest erozja gleb. Głównymi typami erozji obserwowanymi na terenie NPT parku są erozja wodna powierzchniowa i w mniejszej skali erozja wietrzna. Lokalne znaczenie ma także erozja wodna linijna, szczególnie w miejscach antropogenicznych zniszczeń zboczy rynien jeziornych i rzecznych. Intensywność procesów erozyjnych na terenach użytkowanych rolniczo warunkują przede wszystkim następujące czynniki: nachylenie i długość stoku; charakter utworów powierzchniowych, do gleb najbardziej narażonych na erozję, na terenie NPT należą gleby na piaskach gliniastych lekkich i mocno pylastych oraz glinach lekkich pylastych; charakter upraw, w tym głównie uprawy okopowe i półtrwałe, o małym pokryciu gruntu; stosowanie orki wzdłuż linii spadku; występowanie ulewnych deszczy w okresach odkrycia gleby. Możliwość powstawania procesów erozyjnych w zależności od właściwości podłoża litologicznego gleby i nachylenia terenu prezentuje tabela 6. Tabela 6 Potencjalne zagrożenie erozją wodną poszczególnych grup gleb Nachylenie terenu w stopniach Grupy gleb od 30 3 - 60 6 - 100 10 - 150 > 150 stopnie zagrożenia erozją (erozja potencjalna) piaski gliniaste lekkie piaski gliniaste mocne pylaste gleby, których poziomy powierzchniowe mają skład lekkich glin pylastych piaski gliniaste mocne, niepylaste - 0-1 2 3+ 4 - 5+ 29 proeko gleby gliniaste różne gleby ilaste - 0-1 1-2 2 - 3 (+) 3 - 5(+) źródło: Przydatność rolnicza gleb Polski (1973) 0 - 5 - stopień zagrożenia erozją; „(+)” - przemiana żłobin w większe formy wklęsłe mało spodziewana; „+” - łatwość pogłębiania się żłobin i rozczłonkowywania się reliefu Stopień zagrożenia erozją potencjalną gleb określa możliwość powstawania szeregu negatywnych skutków pozostawienia odkrytych, nie użytkowanych gleb. I tak w przypadku gleb o silnym (4) i bardzo silnym (5) zagrożeniu erozją potencjalną może wystąpić niszczenie całego profilu glebowego, a niekiedy także części podłoża prowadzące do powstawania rozczłonkowania mikrorzeźby terenu. W przypadku umiarkowanego (2) i intensywnego (3) zagrożenia erozją potencjalną występuje możliwość powstawania, o zróżnicowanej intensywności, zmywania poziomu ornopróchnicznego. W NPT, ze względu na równinne ukształtowanie terenu (nachylenie terenu 4-7%), procesy erozyjne charakteryzują się umiarkowaną intensywnością. Tereny silnie i bardzo silnie zagrożone erozją występują w rejonie rynny Jezior Skulskich, okolicach Łuszczewa oraz w południowej części rynny Gopła (nachylenie terenu 15-25%). Erozja wietrzna szczególnie silnie ujawnia się gdy gleba pozbawiona jest pokrywy roślinnej i zarazem ma małą wilgotność. Najbardziej podatne na erozję wietrzną są grunty drobnoziarniste. W warunkach klimatycznych Polski erozji wietrznej ulegają najsilniej piaski luźne i słabogliniaste oraz przesuszone torfowiska. Brak jakichkolwiek danych pomiarowych nt. zagrożenia erozją wietrzną gleb na terenie NPT. Przeznaczenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne dokonuje się w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Wspomniana już „Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych” wprowadza ograniczenia w przeznaczaniu gleb na cele nierolnicze i nieleśne. I tak dla wyszczególnionych rodzajów gruntów, konieczne jest uzyskanie pozwoleń na różnym poziomie administracyjnym, dla: gruntów rolnych stanowiących użytki rolne I-III klas bonitacyjnych, jeżeli ich zwarty obszar projektowany do takiego przeznaczenia przekracza 0,5 ha - zmiana przeznaczenia wymaga uzyskania zgody Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej; 30 proeko gruntów rolnych stanowiących użytki rolne IVa-IVb klas bonitacyjnych jeżeli ich zwarty obszar do przeznaczony do takiej zmiany przekracza 1 ha oraz gruntów V i VI klas bonitacyjnych wytworzonych z gleb pochodzenia organicznego oraz torfowisk i oczek wodnych, zmiana przeznaczenie na cele nierolnicze i nieleśne wymaga uzyskania zgody wojewody. Na obszarze NPT nie wytypowano dotychczas stanowisk gleb predysponowanych do objęcia ochroną dla potrzeb naukowo-dydaktycznych. Wymaga to przeprowadzenia szczegółowych badań gleboznawczych. 31 proeko 7. WNIOSKI DO OPERATU GENERALNEGO A. Działania legislacyjne 1. Wprowadzić całkowity zakaz eksploatacji torfów i innych złóż – mineralnych na terenie NPT. B. Działania dotyczące kształtowania przestrzeni 1. Złoże eksploatowane na granicy NPT (Mielnica Duża) pozostawić w eksploatacji do czasu wygaśnięcia zezwolenia i docelowo zrekultywować. 2. Złoża eksploatowane nielegalnie na terenie NPT wyłączyć z użytkowania i poddać rekultywacji. 3. Nie eksploatować torfów na obszarze NPT. 4. Zakaz eksploatacji ewentualnych złóż na terenie parku. 5. Złoża udokumentowane nieeksploatowane występujące w bezpośrednim otoczeniu NPT można dopuścić do ewentualnej eksploatacji w przypadku pozytywnej oceny oddziaływania na środowisko, w szczególności wykazującej brak negatywnego wpływu eksploatacji na środowisko parku. 6. Chronić gleby kompleksów rolniczej przydatności gleb 1. i 2. przed zmianą użytkowania na nierolnicze. 7. Chronić gleby organogeniczne przed zmianą użytkowania na nierolnicze, zaś wszystkie rodzaje gleb przed zmianą użytkowania na nieleśne. 8. Przeprowadzić działania przeciwerozyjne na terenach rolniczych, szczególnie zagrożonych erozją wodną. C. Działania organizacyjne 1. Prowadzić działalność edukacyjną w zakresie znaczenia przyrodniczego i istoty ochrony cennych obiektów litosfery. 2. Prowadzić działalność informacyjną nt. działań zapobiegających erozji gleb oraz zasadności ochrony gleb organogenicznych. D. Badania naukowe 1. Przeprowadzić szczegółowe badania stanowisk ochrony typowych profili gleb. gleboznawcze w celu wytypowania 32 proeko Literatura i materiały archiwalne Badanie pokrywy glebowej Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, 1997, Koło Naukowe Rolników AR Poznań (maszynopis) Gleboznawstwo, 1981, praca zbiorowa pod red. B. Dobrzańskiego i S. Zawadzkiego, PWRiL, Warszawa Inwentaryzacja złóż kopalin miejscowych na terenie gminy Jeziora Wielkie, 1985, Zespół Ośrodków Rzeczoznawstwa i Jakości, Warszawa Inwentaryzacja złóż kopalin miejscowych na terenie gminy Kruszwica, 1985, Zespół Ośrodków Rzeczoznawstwa i Jakości, Warszawa Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska na terenie województwa włocławskiego, 1996, Zakład Usług Geologicznych „GEO-WIERT” S.C., Kielce Kociszewska-Musiał G., 1988, Surowce mineralne czwartorzędu, Wyd. Geolog., Warszawa Maciak F., 1996, Ochrona i rekultywacja środowiska, Wyd. SGGW, Warszawa Molewski P., 1999, Rynna Gopła. Problem jej genezy i roli w odpływie wód roztopowych podczas zlodowacenia vistuliańskiego, Studia Soc. Scient. Torun., sectio C (Geographia et Geologia), vol. X nr 6, UMK, Toruń. Marek S. i in., 1977 Budowa geologiczna wschodniej części niecki mogileńskołódzkiej (strefa Gopło- Ponętów – Pabianice), Prace Inst. Geolog., Przydatność rolnicza gleb Polski, 1973, praca zbior., PWRiL, Warszawa Metody szczegółowych badań geografii fizycznej,1993, praca zbiorowa pod red. A. Rychlinga , PWN, Warszawa Niewiarowski W., 1978, Fluctuation of water-level in the Gopło lake and their reasons, Pol. Arch. Hydrobiol. 25, 1-2 Ochrona i rekultywacja gleb, 1978, praca zbior. pod red. J. Siuty, PWRiL, Warszawa Strategia ochrony żywych zasobów przyrody w Polsce, 1991, opr. zbior., Zak. Bad. Środ. Rol. i Leś. PAN, Poznań Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych, 1995, Dz. U. z dnia 22 lutego 1995 r., Nr 16, poz. 78 (wraz z późniejszymi zmianami)
