Index Atlas grzybów

–aceus, –ides, –oides, –opsis, –otus – przypominający,
tak jak...
acerwulus (acervulus, l. mn. acervuli) – forma bezpłciowego rozmnażania w postaci „owocnika” składającego
się z gęsto upakowanych konidioforów, który rozrywa epidermę gospodarza (rośliny).
adelofialida – zredukowana forma fialidy, pozbawiona
przegrody u podstawy. Występuje u Phialemonium i Lecythophora, czasami u Fusarium.
adiaspory – zarodniki, które są produkowane w płucach gospodarza lub na specjalnych podłożach i w określonych warunkach in vitro rozrastają się do ogromnych
rozmiarów bez wytworzenia postaci potomnych; występują np. u Emmonsia parva i E. crescens.
aflatoksyny – mikotoksyny wytwarzane przez Aspergillus, głównie A. flavus i A. parasiticus; mają działanie
mutagenne i rakotwórcze.
akropetalny – sposób powstawania zarodników,
w którym najmłodszy jest zarodnik szczytowy.
aksamitny (velutinus) – powierzchnia przypominająca
aksamit, z nieznacznym połyskiem.
akseniczny (gr. a-, an- w złożeniach: nie-; bez-; przeczenie; brak + gr. ksénos = obcy; gość) – bez zanieczyszczeń, tu: czysta hodowla izolatu, niezanieczyszczona
szczepami danego gatunku lub innymi gatunkami.
Aktidion, Actidione – zastrzeżona nazwa handlowa
cykloheksymidu (zob.).
aktywność wody (aw, ang. water activity) – stosunek
ciśnienia pary wodnej nad produktem do ciśnienia pary
wodnej nad czystą wodą w tej samej temperaturze; wartość ta została przyjęta jako określenie zapotrzebowania
drobnoustrojów na wodę. Aktywność czystej wody wynosi aw=1. Substancje zawarte w wodzie zmniejszają tę wartość. Drobnoustroje zwykle są w stanie wzrastać w warunkach, gdy aw wynosi powyżej 0,95. Wzrost większość pleśni hamowany jest przy aw=0,8.
alergeny – tu: antygeny zewnątrzpochodne, które wywołują reakcję uczuleniową.
aleurospora, aleurokonidium (l. mn. aleurokonidia)
– zarodniki stadium konidialnego przylegające do strzępki
grzybni szczytowo lub bocznie, mające szeroką podstawę,
mogą być jedno- lub dwukomórkowe.
amerospora, amerokonidium (l. mn. amerokonidia) –
zarodnik jednokomórkowy (bez przegrody).
ampułkowaty (ampulle) – w kształcie ampułki, rozszerzony u dołu, wydłużony i zwężony u szczytu.
anamorfa (anatomic morphology) – bezpłciowa postać (morfa) grzybów (por. teleomorfa, holomorfa).
anastomoza – krótkie połączenie powstałe w wyniku
zlania się komórek dwóch strzępek; duża ilość anastomoz
może spowodować powstanie pewnego rodzaju siateczki.
anemochoria – przenoszenie zarodników grzybów
przez prądy powietrzne.
annelacja – proces powstawania annelokonidiów.
annelidy – komórki zarodnikotwórcze, które wydłużają
się poprzez pozostawianie pierścieniowatej (stąd nazwa) blizny po każdym oderwanym zarodniku (por. annelokonidium).
annelofor – konidiofor posiadający na końcu kołnierzyk, powstały na skutek tworzenia się kolejnych pojedynczych, terminalnych konidiów.
annelospora, annelokonidium (l. mn. annelokonidia)
– annelospora, zarodnik wytwarzany przez wyspecjalizowaną komórkę (annelida, annelofor), na której powstają
pierścieniowate blizny po wytworzeniu każdego zarodnika; twór rozmnażania bezpłciowego enteroblastycznego,
np. u Scopulariopsis.
anterydium (antheridium) – gametangium męskie,
plemnia.
antropochoria – przenoszenie organizmów chorobotwórczych przez człowieka, np. przenoszenie zarodników
grzybów oraz kolonii bakteryjnych na narzędziach pracy.
antropofilia, grzyb antropofilny – grzyb, którym zakażenie następuje poprzez jego przeniesienie z jednej osoby na drugą; grzyb preferujący wzrost na człowieku.
apiculatus – kończykowaty, z małym czubkiem.
apiculus – kończyk; czubkowaty, dzióbkowaty; dziobek; ostra, krótka, raczej wąska kończystość na wierzchołku czegoś.
aplanospora – zarodnik powstający przez rozpad cytoplazmy sporangium; dojrzewając otacza się błoną komórkową, a następnie ścianą komórkową; typowo zawiera jedno jądro.
apofiza (apophysis) – przerost lub rozdęcie jakiejś struktury, np. rozdęcie sporangioforu u Absidia; również pierścieniowate zgrubienie na dolnej stronie endoperydium.
apotecjum (apothecium) – owocnik w kształcie miseczki, którego hymenium jest otwarte.
appressorium (l. mn. appressoria) – przycistek, spłaszczony pogrubiały fragment szczytu strzępki, którym grzyb
przytwierdza się do gospodarza w początkowej fazie infekcji.
artrospora, artrokonidium (l. mn. artrokonidia) – zarodnik powstały przez fragmentację lub rozkład strzępki;
w zależności od gatunku może być prostokątny lub beczułkowaty, cienko- lub grubościenny; wytwarzany jest przez
np. Geotrichum.
askogonium (ascogonium) – gametangium żeńskie,
lęgnia.
askokarp (askoma, sporokarp) – nagromadzenie strzępek z zamkniętymi wewnątrz askosporami, owocnik workowca.
askospora (ascospora) – zarodnik workowy, zarodnik
rozmnażania płciowego wytwarzany w specjalnej strukturze zwanej workiem przez gatunki z typu workowców
(Ascomycota).
aspergiloza – grzybica wywołana przez grzyby z rodzaju Aspergillus, zmiany chorobowe dotyczą najczęściej
płuc (B44 wg Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób
ICD-10).
asymilacja – wychwyt substancji odżywczych i ich
utylizacja przez organizmy.
auksanogram (auxanogram) – zestaw podłoży w teście zdolności asymilacji różnych związków azotowych
i węglowych przez grzyby.
333
baldachogrono (corymbus) – pojęcie oryginalnie dotyczy kwiatostanów; tu: określa podobieństwo rozgałęzień
sporangioforów do baldachogrona. Rozgałęzienia wyrastają na różnej wysokości ze sporangioforu głównego i dorastają mniej więcej do tej samej wysokości.
ballistospora, ballistokonidium (l. mn. ballistokonidia) – zarodnik, który jest silnie odrzucany na zasadzie hydrodynamicznej.
bazydiospora (basidiospora) – zarodnik podstawkowy.
bazydium (basidium) – podstawka, komórka w hymenium podstawczaków, na której wytwarzane są najczęściej 4 zarodniki płciowe, umieszczone na trzonkach (sterigmach).
bazypetalny – sposób tworzenia zarodników, w którym najmłodszy zarodnik znajduje się u podstawy.
blastospora, blastokonidium (l. mn. blastokonidia)
– zarodnik powstały przez pączkowanie wzdłuż strzępki,
pseudostrzępki lub pojedynczej komórki.
blastyczny, dotyczący konidiogenezy blastycznej –
jeden z dwóch głównych sposobów tworzenia zarodników.
Zarodniki różnicują się z komórki zarodnikotwórczej poprzez jej wzrost i powiększenie rozmiarów. Po osiągnięciu dojrzałości zarodniki oddzielane są przez wytworzenie
u ich podstawy przegrody. W wielu aspektach cytologicznych przypomina pączkowanie drożdży (zob. taliczny).
botrytis – groniasty, jak kiść winogron.
brodawka (verruca) – mała, wydatna wypukłość na
powierzchni.
brodawkowaty (verrucosus) – pokryty brodawkami.
bruzda (sulcus) – rynnowate, dość głębokie wgłębienie.
całobrzegi – mający brzegi gładkie, bez karbów lub
ząbków; tu: dotyczące obrysu kolonii drożdży.
cenocyt (komórczak) – wielojądrowa komórka powstała przez podział jądra bez jednoczesnego podziału cytoplazmy (w przeciwieństwie do syncytium, które powstaje przez zanik ściany/błony komórkowej).
cenocytyczny – pozbawiony przegród.
chlamidospora, chlamidokonidium (l. mn. chlamidokonidia) – zwykle grubościenny, wegetatywny zarodnik przetrwalnikowy, oddzielający się od strzępki przez
przewężenia. U wielu grzybów końcowa lub interkalarna
część grzybni może zostać nasycona lipidami zapasowymi
i rozwinąć grubą ścianę w miejsce ściany strzępki. Ściana
ta może być bezbarwna lub zawierać pigment, często jest
hydrofobowa. Chlamidospory mogą być również tworzone
w wielokomórkowych makrokonidiach (np. u Fusarium).
choiromyces – grzyb rozsiewany przez wiatr, za pomocą wiatru.
chromoblastomikoza, chromomikoza – zakażenie skóry i tkanek podskórnych, powodujące powstanie
charakterystycznych brodawkowatych zmian, zwykle
na kończynach dolnych. Zmiany chorobowe najczęściej
są wynikiem pourazowego zakażenia skóry grzybami
saprotroficznymi z rodzajów: Phialophora, Cladophialophora, Fonsecaea. Choroba rozwija się w ciągu kilku
lat. Najczęściej spotykana jest w rejonach tropikalnych
334
i subtropiklnych, choć opisywano również przypadki choroby w innych warunkach klimatycznych (m.in. w byłej
Czechosłowacji) (B43 wg Międzynarodowej Klasyfikacji
Chorób ICD-10).
ciałka sklerotyczne – formy tkankowe (drożdżopodobne) większości czynników etiologicznych chromomikozy.
Są ciemnobrązowe, czasami septowane, o średnicy 5–15
µm; występują pojedynczo lub w krótkich łańcuchach.
ciałko Woronina – mała, okrągła struktura, zlokalizowana po obu stronach przegrody; jej zadaniem jest zatkanie poru w przypadku uszkodzenia strzępki, dzięki czemu
zapobiega wylaniu się cytoplazmy.
ciemnopigmentowy, grzyb ciemnopigmentowy –
określenie odnosi się do strzępek i zarodników, które są brązowe do czarnych, lub grupy grzybów mających te cechy.
cienkościenny (tenuitunicatus) – o ścianie komórkowej widocznej pod mikroskopem świetlnym jako cienka,
pojedyncza linia.
citrinum – cytrynowy, cytrynowożółty.
clavatus – zob. maczugowaty.
cleistothecium – zob. klejstotecjum.
cykloheksymid (Aktidion) – antybiotyk, inhibitor
syntezy białek na poziomie RNA, wytwarzany przez promieniowca Streptomyces griseus; jest bezwonny, biały;
powoduje uszkodzenia DNA, ma działanie teratogenne;
używany jest tylko w badaniach in vitro. Wykorzystywany
jest jako dodatek do podłoży – hamuje wzrost „pleśni” lub
pozwala na identyfikację drożdży.
dermatofitoza (dermatophytosis) – grzybica skóry lub/i jej przydatków wywołana przez dermatofity.
dermatofity – określenie grzybów keratynofilnych wywołujących zmiany chorobowe u zwierząt i ludzi w obrębie skóry i jej przydatków (B35 wg Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10).
dermatomikoza – choroba skóry ludzi lub zwierząt
wywołana przez grzyby niekoniecznie będące dermatofitami (zob. dermatofitoza).
dicty-, dictyo- – przedrostek oznaczający formę sieci,
np. diktiokonidium.
didymospora, didymokonidium (l. mn. didymokonidia) – zarodnik dwukomórkowy, podzielony jedną przegrodą, np. u Microsporum nanum.
dikarion – występowanie pary jąder haploidalnych
w jednej komórce – szczególna właściwość grzybów.
diktiospora, diktiokonidium (l. mn. diktiokonidia)
– zarodnik murkowaty, zarodnik mający przegrody poprzeczne i podłużne, przypominający kamienny mur lub
nieregularne usieciowanie, np. zarodniki Alternaria.
dimorfizm – występowanie dwóch różnych form,
w przypadku grzybów: formy strzępkowej (mycelialnej)
i drożdżowej.
distoseptum (l. m. distosepta) – przegroda rzekoma,
przegroda w zarodnikach wytworzona tylko przez wewnętrzną ścianę komórkową w przeciwieństwie do przegród prawdziwych (euseptum), gdzie przegrody są wytworzone przez zewnętrzną i wewnętrzną ścianę komórkową,
np. u Pleosporales.
dolipor – por w przegrodzie podstawczaków osłonięty
parentesomem – czapeczką zbudowaną z podwójnej błony komórkowej; kształt parentesomu jest wykorzystywany
jako kryterium klasyfikacyjne.
dychotomiczny – rozdzielony na dwie; termin stosowany najczęściej na określenie strzępki rozgałęzionej na
dwa, mniej więcej równe odgałęzienia.
dysgoniczny (gr. dys- nie, źle + gón(os) = potomstwo)
– wzrastający słabo na sztucznych podłożach; określenie
dotyczy głównie szczepów prątków gruźlicy, ale wzrost
dysgoniczny wykazują też niektóre szczepy Microsporum
canis; przeciwieństwo: eugoniczny.
dysjunktor – rozdzielacz lub komórka bądź część ściany komórkowej łącząca dwa zarodniki w łańcuch.
dziobek (apiculus) – mały, zwężający się wyrostek.
ektoendotriks (ectoendothrix) – sposób zajęcia włosa
przez dermatofity, które wytwarzają w tym przypadku zarodniki na zewnątrz i wewnątrz włosa.
ektotriks (ectothrix) – sposób zajęcia włosa przez dermatofity, które wytwarzają w tym przypadku zarodniki
(artrokonidia) na zewnątrz włosa, kutikula włosa zostaje
zniszczona.
elipsoidalny – w kształcie bryły powstałej przez obrót elipsy wokół jednej osi symetrii (dotyczy zarodników).
eliptyczny – o konturze w kształcie elipsy, np. o zarodnikach w przekroju podłużnym.
endemiczny – ograniczony występowaniem do określonego rejonu geograficznego.
endogenny – powstający wewnątrz organizmu.
endospora, endokonidium (l. mn. endokonidia) – zarodnik wytwarzany wewnątrz strzępki (np. u Blastoschizomyces capitatus), zwanej również konidioforem, lub w specjalnej strukturze, np. w sferuli (np. u Coccidioides immitis).
endotriks (endothrix) – sposób zajęcia włosa przez
dermatofity, które w tym przypadku wytwarzają zarodniki wewnątrz włosa.
enteroblastyczny, dotyczący konidiogenezy enteroblastycznej – rodzaj blastycznego powstawania zarodników, w którym wewnętrzna warstwa (lub warstwy)
ściany komórkowej komórki zarodnikotwórczej jest zaangażowana w powstawanie ściany komórkowej zarodnika.
Obejmuje tretyczną i fialidyczną ontogenezę zarodników
(zob. blastyczny, holoblastyczny, taliczny, enterotaliczny,
holotaliczny).
enterotaliczny, dotyczący konidiogenezy enterotalicznej – sposób talicznego (przez fragmentację plechy)
powstawania zarodników, w którym tylko wewnętrzna
warstwa ściany komórkowej jest zaangażowana w powstawanie ściany komórkowej zarodników, np. u Coccidioides
immitis (zob. blastyczny, enteroblastyczny, holoblastyczny, taliczny, holotaliczny).
epilacja – usunięcie włosa wraz z korzeniem, w odróżnieniu od depilacji, która oznacza usunięcie tylko łodygi
włosa.
euseptum (przegroda prawdziwa) – przegroda w zarodnikach Pleurosporales, utworzona przez obie warstwy
ściany komórkowej.
fenetyczny – odnoszący się do metody klasyfikacji organizmów opartej na ogólnych albo względnych stopniach
podobieństwa między nimi, nie biorącej pod uwagę ich
przeszłości ewolucyjnej (zob. kladystyczny).
feohyfomikoza (phaeohyphomycosis) – zbiorcze określenie na grzybice powierzchniowe i głębokie wywołane
przez grzyby ciemnopigmentowe.
fialida – komórka nie wydłużająca się, z której wolnego końca rozwijają się bazypetalne zarodniki.
fialospora, fialokonidium (l. mn. fialokonidia) – zarodnik powstający na fialidzie.
filcowaty (tomentosus) – pokryty gęsto splecionymi
strzępkami tworzącymi warstewkę przypominającą filc.
fitochoria – przenoszenie organizmów chorobotwórczych za pomocą roślin.
flava – żółty.
fungemia – obecność grzybów we krwi.
galas – narośl powstała na roślinie w wyniku ataku
grzyba pasożytniczego lub po złożeniu w jej tkankach jaj
owadzich.
geofilia, grzyb geofilny – grzyb pasożytniczy człowieka (najczęściej pasożyt włosów i skóry), mający zdolność
rozwijania się w środowisku gleby przy zachowaniu zdolności do inwazji; zakażenie grzybem następuje w kontakcie człowieka z glebą.
gęstość inokulum – liczba żywych jednostek rozmnażania grzyba na jednostkę objętości.
gruszkowaty (pyriformis) – w kształcie gruszki.
grzybnia (mycelium) – wegetatywna część grzyba;
główna masa ciała grzyba.
grzybnia powietrzna – strzępki kolonii powyżej powierzchni agaru w postaci puchu lub „pleśni”. Służy do
wyparowywania wody i oddychania.
grzybnia substratowa – grzybnia przenikająca podłoże, służy głównie do pobierania wody i pokarmów.
grzybnia wegetatywna – grzybnia mająca na celu
utrzymanie życia osobniczego.
grzyby ciemnobarwnikowe, g. ciemnopigmentowe
(ang. dematiaceous) – grzyby posiadające w ścianie komórkowej brązowy lub czarny pigment melaninowy.
grzyby mitosporowe – określenie grzybów, które nie
wykazują rozmnażania płciowego, przez co ich klasyfikacja jest trudna i oparta jedynie na podobieństwie genetycznym. Termin ten stosowany był jako synonim Fungi
Imperfecti, Deuteromycetes. Obecnie używany jest do
określenia postaci anamorficznych w obrębie danego taksonu, dla których nie stwierdzono teleomorf, np. „mitosporowe Saccharomycetales” na określenie gatunków z rodzaju Candida, dla których nie są znane teleomorfy.
gutacja, guttacja (łac. gutta – kropla) – wypacanie,
zjawisko wydalania wodnych roztworów związków organicznych i soli mineralnych w postaci ciekłej; zachodzi
głównie u roślin, ale także u grzybów strzępkowych (np.
Penicillium).
haploidalny – zawierający pojedynczą liczbę chromosomów (n).
335
haustorium (l. mn. haustoria) – ssawka, wyspecjalizowana struktura rozwijana wewnątrz tkanek gospodarza
(rośliny), ułatwiająca pozyskiwanie pożywienia.
heterotalizm – różnoplechowość, występowanie różnych typów kojarzeniowych grzyba; osobniki są autosterylne, tzn. koniugują tylko ze strzępkami innych osobników (tego samego gatunku) o odmiennym typie kojarzeniowym.
hialinowy (hyalinus) – bezbarwny, nieco przezroczysty, przejrzysty.
hialohyfomikoza – zbiorcze określenie na grzybice
wywołane przez grzyby posiadające bezbarwną (nie posiadającą melaniny) grzybnię.
hilum – blizna w miejscu oderwania zarodnika u grzybów ciemnopigmentowych.
holoblastyczny, dotyczący konidiogenezy holoblastycznej – rodzaj blastycznego powstawania zarodników,
w którym wszystkie warstwy ściany komórkowej komórki zarodnikotwórczej są zaangażowane w tworzenie ściany
komórkowej zarodnika (zob. blastyczny, enteroblastyczny,
taliczny, enterotaliczny, holotaliczny).
holomorfa – termin obejmujący wszystkie postacie
(morfy) danego grzyba – anamorfy i teleomorfy.
holotaliczny, dotyczący konidiogenezy holotalicznej – rodzaj talicznego powstawania zarodników, w której
wszystkie warstwy ściany komórkowej komórki zarodnikotwórczej są zaangażowane w tworzenie ściany komórkowej zarodnika (zob. blastyczny, enteroblastyczny, taliczny, enterotaliczny).
homotalizm – samopłodność, zdolność do koniugowania ze strzępkami o odmiennym typie kojarzeniowym
w obrębie tej samej grzybni.
hydrochoria – przenoszenie grzybów za pomocą wody,
np. przez padający deszcz, prąd rzeki czy strumienia.
hymenium – warstwa palisadowa zebranych worków
i komórek wstawkowych (parafiz).
ICBN, International Code of Botanical Nomenclature – Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Botanicznej – zbiór zasad nazewnictwa i opisów naukowych taksonów botanicznych, ze względów historycznych również
mikologicznych, ustalany poprzez Międzynarodowy Kongres Botaniczny i międzynarodowe towarzystwo International Association for Plant Taxonomy. Treść kodeksu jest
dostępna w Internecie.
incertae sedis – o niepewnej pozycji, termin określający jednostki taksonomiczne, których przynależność (pokrewieństwo) jest nieznane lub niezdefiniowane.
inokulum – zawiesina zawierająca fragmenty grzybni
i/lub zarodniki (żywe jednostki patogenów), służąca do zaszczepiania podłoży.
interkalarny – wstawkowy, najczęściej o chlamidosporze, która powstaje pomiędzy komórkami strzępki.
ITS (Internal Transcribed Spacer), wewnętrzne
transkrybowane sekwencje rozdzielające – niekodujące
regiony pomiędzy genami rybosomalnego DNA (rDNA).
Sekwencje te między gatunkami różnią się znamiennie od
wewnątrzgatunkowych polimorfizmów.
336
kandelabry woszczynowe (ang. favic chandeliers),
„rogi jelenia” – strzępki zakończone nieregularnymi rozgałęzieniami przypominającymi rogi jelenia; rozgałęzienia
te są typowe dla Trichophyton schoenleinii.
kandydoza (candidosis, bielnica, drożdżyca) – grzybica wywołana przez drożdże z rodzaju Candida, najczęściej
Candida albicans (B37 wg Międzynarodowej Klasyfikacji
Chorób ICD-10).
karbowany (striatus) – o powierzchni silnie i regularnie pobrużdżonej.
kladystyczny – oparty na czynnikach albo związkach
dziedzicznych; klasyfikacja oparta na rozgałęzieniach
drzewa genealogicznego (zob. fenetyczny).
klejstotecjum (cleistothecium) – rodzaj owocnika
grzybów workowych (askokarpu), w którym nagromadzone askospory są całkowicie zamknięte.
kolumella (columella) – zwykle rozszerzona szczytowa część sporangioforu, tworząca podstawę sporangium.
kołnierzyk (ang. collarette) – kubkowaty twór powstały na szczycie fialidy lub resztki zarodni przylegające do
podstawy kolumelli u Mucoraceae.
komórka Hülla – grubościenna, różnorodna w kształcie komórka, która występuje u niektórych gatunków
Aspergillus.
komórka zarodnikotwórcza (konidiotwórcza) – komórka, która wytwarza zarodniki (konidia).
konidiofor (trzonek konidialny) – specjalna strzępka,
na której znajdują się komórki zarodnikotwórcze i konidia.
Konidiofor może być wyraźnie zróżnicowany od strzępek
wegetatywnych, słabo zróżnicowany lub niezróżnicowany.
Może składać się z pojedynczej strzępki lub być rozgałęziony. Konidiofory mogą być zebrane w koremium (synnemata).
konidium, zarodnik (konidiospor) – struktura rozmnażania bezpłciowego, która powstaje zewnętrznie
z boku lub na szczycie strzępki lub konidioforu; rozwój
konidiów może zachodzić na wiele sposobów, co zostało
wykorzystane w systematyce i identyfikacji grzybów.
kontaminacja (ang. contamination – zanieczyszczenie, w lit. często jako neologizm „kontaminant”) – zanieczyszczenie czegoś trującą lub promieniotwórczą substancją albo drobnoustrojami chorobotwórczymi; w aspekcie
mikologicznym – zanieczyszczenie materiału przez zarodniki lub wzrost grzybów, określenie szczególnie dotyczy
podłoży hodowlanych.
kończyk, dziobek (apiculus) – 1) krótki, wydłużony,
zwykle zaostrzony fragment organu; 2) mały, zwężający
się wyrostek znajdujący się u podstawy zarodnika grzybów podstawkowych.
koremium, synnema – kępka strzępek grzybni powietrznej, ciasno skupionych na powierzchni hodowli,
sterczących w górę, wytwarzających zarodniki.
kosmkowaty (floccosus) – powierzchnia pokryta ściśle
skupionymi pęczkami strzępek.
kremofor EL (ang. Cremophor EL) – polieter otrzymywany z oleju rycynowego; substrat stosowany do różnicowania Malassezia sp.
kryptokokoza (cryptococcosis) – grzybica wywołana
przez Cryptococcus neoformans (lub inne gatunki z rodzaju Cryptococcus); najczęstszą postacią zakażenia jest kryptokokoza układu nerwowego lub płuc (B45 wg Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10).
lampa Wooda – przenośna lampa kwarcowa z filtrem
Wooda, emitująca długofalowe promieniowanie nadfioletowe. Stosowana jest w dermatologii do wstępnej diagnostyki grzybic, gdyż ogniska grzybicze niektórych gatunków, np. Microsporum sp., silnie fluoryzują w jej świetle.
maczugowaty (clavatus) – długi, stopniowo rozszerzony ku szczytowi i tępo zakończony.
makrokonidium – konidium zwykle złożone z dwóch
lub więcej komórek; termin oznacza większy z dwóch typów zarodników produkowanych przez ten sam organizm.
mączysty (farinosus) – jakby obsypany mąką lub
proszkiem.
memnospora – zarodnik, który pozostaje w miejscu
powstania.
merosporangium – sporangium u Syncephalastrum.
metula – odgałęzienie konidioforu, na którym tworzą
się fialidy.
micromycetes – grzyby mikroskopijne; jest to zbiorcze
określenie grzybów często niespokrewnionych ze sobą, których obserwacja gołym okiem jest trudna, w przeciwieństwie
do macromycetes, czyli grzybów wielkoowocnikowych.
mikoryza – symbiotyczna zależność między grzybami
a korzeniami roślin.
mikotoksyny – substancje o charakterze toksyn wydzielane przez grzyby.
mikrokonidium – mniejszy z dwóch typów zarodników wytwarzanych przez ten sam organizm.
mukormikoza – zbiorcze określenie na grzybice wywołane przez przedstawicieli podtypu Mucormycotina;
nazwa pochodzi od nazwy rodzajowej Mucor, jednakże
najczęstszym czynnikiem etiologicznym tego typu zakażenia jest rodzaj Rhizopus. Mukormikozy charakteryzują się
obecnością nieseptowanej grzybni w tkankach (B46.5 wg
Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10).
murkowaty (muriformis, ang. muriform) (łac. murus =
ściana + formae = postać) – układ przegród w zarodnikach
przypominający układ cegieł lub kamieni w murze.
mycelium – zob. grzybnia.
mycetoma, stopa madurska – przewlekłe, guzowate
zakażenie głębokich tkanek podskórnych spowodowane
grzybami (eumycetoma) lub promieniowcami (actinomycetoma), dotyczące zwykle stopy (B47 wg Miedzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10).
nomen confusum (skrót: nom. conf.) – nazwa sporna, dwuznaczna, niejednoznacznie identyfikująca takson,
oparta na dwóch lub więcej komponentach.
nomen conservandum (skrót: nom. cons.) – nazwa
ustalona przez IBC (International Botanical Congress).
nomen dubium (skrót: nom. dub.) – nazwa o niejasnym znaczeniu.
nomen illegitimum (skrót: nom. illegit.) – nazwa opublikowana poprawnie, ale naruszająca zasady IBC.
nomen invalidum (skrót: nom. inval.) – nazwa niepoprawna.
nomen nudum (skrót: nom. nud.) – nazwa, której brakuje opisu (w publikacji).
okółek – koliste ustawienie na jednym poziomie zespołu gałęzi, liści lub części kwiatu; w przypadku grzybów
mogą to być metule i konidiofory.
onychomikoza (onychomycosis) – grzybica paznokci
(stóp i/lub rąk) wywołana najczęściej dermatofitami (tinea
unguium).
ostiola – mały otworek lub por w owocniku, przez który wydostają się zarodniki.
otoczka – przejrzysta, mukopolisacharydowa osłona
wokół komórki niektórych drożdży (Cryptococcus, Rhodotorula), niektórych askospor i zarodników.
otocznia, peritecjum – zamknięty, bardziej lub mniej
kulisty owocnik otoczniaków Pyrenomycetes, z otworem
(ostiolum) na szczycie.
otrębiasty (furfuraceus) – jakby posypany otrębami.
parafizy – strzępki nie wytwarzające worków, występujące w obrębie warstwy workotwórczej.
pączkowanie – sposób rozmnażania bezpłciowego,
zwłaszcza u drożdży, polegający na uwypukleniu ściany
komórkowej i uformowaniu komórki potomnej, która następnie odrywa się od komórki rodzicielskiej.
pepton – białka otrzymywane z mleka lub mięsa poprzez proteolityczne trawienie. Oprócz małych peptydów
zawiera również tłuszcze, metale, sole, witaminy i inne
związki biologiczne.
perkurentny (z łac. percurrere – przechodzący przez)
– określenie dotyczące pączkowania, w którym w tworzenie pączka zaangażowane są obie warstwy ściany komórkowej; szczyt powstającej komórki przechodzi przez
wcześniejszy szczyt; np. annelacja u Scopulariopsis.
perydium – osłonka, ściana otaczająca owocnik typu
klejstotecjum i perytecjum, zbudowana z jednej lub kilku
warstw komórek o charakterystycznym układzie (teksturze),
np. textura angularis w owocnikach Microascus brevicaulis.
perytecjum – butelkowaty lub okrągły owocnik
z otworkiem na szczycie (ostiola) i workami ułożonymi
u podstawy.
pęcherzyk (vesiculum) – rozdęta część konidioforu
Aspergillus lub komórka zarodnikotwórcza u Arthrobotrys.
piedra – odnosi się do kolonizacji włosów przez grzyby, która skutkuje powstaniem twardych, nieregularnych
guzków. Jeśli guzki są ciemne, zakażenie nazywane jest
piedrą czarną i powodowane jest przez gatunek Piedra
hortae. Guzki są w tym przypadku owocnikami workowymi grzyba. Jeśli guzki są białe, zakażenie nazywane jest
piedrą białą i wywołują je grzyby z rodzaju Trichosporon. W tym przypadku guzkiem jest nagromadzenie strzępek i artrokonidiów.
pilśniowaty (tomentosus) – zob. zamszowaty.
pleomorfizm (pleomorphismus) – zmiany zwyrodnieniowe w grzybni, pojawiające się w hodowli in vitro,
zwłaszcza przy częstych pasażach; towarzyszy im zanik
zarodnikowania.
337
podstawka, bazydium (basidium) – komórka w hymenium podstawczaków, na której po połączeniu się jąder
i podziale mejotycznym powstają dwa, a najczęściej cztery
płciowe zarodniki (bazydiospory). Bazydiospory tworzone
są zawsze na zewnątrz bazydium, na mniej lub bardziej widocznych, zaostrzonych, zwykle szydlastych trzoneczkach
(sterigmach).
połączenie zlepne (ang. clamp connection) – mały, zakrzywiony odrost strzępki w pobliżu przegrody, tworzący połączenie między dwoma przylegającymi komórkami;
wytwarzany tylko przez podstawczaki.
przegroda (septum, l. mn. septa) – podłużna lub poprzeczna ściana dzieląca strzępkę na człony (komórki).
pseudogrzybnia (pseudomycelium) – grzybnia utworzona z pseudostrzępek.
pseudostrzępki (pseudohyphae), strzępki rzekome –
delikatne łańcuchy komórek, które powstają poprzez pączkowanie, gdy utworzone pączki nie odrywają się od komórek rodzicielskich. Przegrody oddzielające komórki
są kompletne. Połączenia cytoplazmy nie występują, jak
w strzępkach prawdziwych.
psychrotolerancyjny (gr. psychros – zimny) – tolerujący niskie temperatury.
piknidium (l. mn. piknidia) – typ zarodnikowania konidialnego (konidioma) w postaci zamkniętej struktury
kształtu kulistego do butelkowatego z ujściem (ostiolą)
na szczycie. Ściany piknidium zbudowane są z nibytkanki
(plektenchymy), która na całej wewnętrznej powierzchni
pokryta jest konidioforami lub komórkami zarodnikotwórczymi. Zarodniki wydostają się poprzez ostiolę.
ramokonidium (ramoconidium) – szczytowa gałąź
konidioforu, która odłącza się i pełni funkcję zarodnika,
np. u Cladosporium sp.
rogi jelenia – zob. kandelabry woszczynowe.
rostek – strzępka kiełkująca z zarodnika.
ryzoidy – struktury przypominające korzenie, przydatne w identyfikacji niektórych sprzężniaków.
septa (septum, l. mn. septa) – przegroda poprzeczna.
sferula – duża, okrągła struktura zawierająca endospory (zob.), charakterystyczna dla Coccidioides immitis
w materiale gospodarza. Sferule nie wzrastają na rutynowych podłożach.
siedzący, osadzony – nie mający trzonu, organ lub
owocnik bez trzonu.
sklerocjum (sclerotium), sklerota – najczęściej kulista struktura zbudowana z nagromadzenia strzępek, zwykle jałowych.
skolekospora, skolekokonidium (l. mn. skolekokonidia)– sierpowato wygięty zarodnik.
somatogamia – proces zlania się (plazmogamii) zróżnicowanych fizjologicznie strzępek wegetatywnych, występuje u niektórych Eurotiales.
spora – zarodnik powstały na drodze wegetatywnej lub
płciowej, jedno- lub wielokomórkowy.
sporangiofor – trzonek zarodnikonośny.
sporangiola (sporangiolum) – zarodnia wytwarzająca
się na bocznych odgałęzieniach sporangioforu, nie posia-
338
da kolumelli, zawiera mniej zarodników niż sporangium
szczytowe; jednozarodnikowa zarodnia (sporangium), np.
u Cuninghamella.
sporangiospora – endospora, zarodnik powstały wewnątrz sporangium.
sporangium, zarodnia – komórka, w której wytwarzane są liczne, jednokomórkowe zarodniki, występuje u Zygomycota.
sporodochium (l. mn. sporodochia) – struktura zarodnikowania utworzona z poduszkowatej stromy, pokrytej na
powierzchni konidioforami; może występować np. u Fusarium.
sporulacja (zarodnikowanie) – wytwarzanie zarodników (spor).
staurospora, staurokonidium (l. mn. staurokonidia) –
zarodnik mający długie „ramiona” skierowane w różnych
kierunkach, np. u Tripospermum.
sterigma (sterigma, l. mn. sterigmata) – 1. zwykle
krótki, często zaostrzony wyrostek na szczycie podstawki, na którym powstaje zarodnik podstawkowy. Na jednej
podstawce najczęściej występują cztery, rzadziej dwa,
a wyjątkowo więcej niż cztery zarodniki. U większości
podstawczaków dojrzałe zarodniki odrywają się od sterigm, które zostają na podstawkach, ale np. u niektórych
wnętrzniaków sterigmy odrywają się od podstawek razem
z zarodnikami. 2. Niekiedy tym terminem określane są
struktury zarodnikotwórcze (łącznie z komórkami pomocniczymi) u Aspergillus. Termin powinien być stosowany
tylko w pierwszym znaczeniu.
stolon – zob. strzępka rozłogowa.
stroma (l. mn. stromata) – nibytkanka (tkanka strzępkowa), zbudowana z silnie splątanych strzępek, w której
lub z której tworzone jest perytecjum lub inne struktury
owocnikowania.
strzępka (hypha), strzępka prawdziwa (właściwa) –
nitkowate, rozgałęziające się elementy, z których zbudowana jest grzybnia.
strzępka generatywna (hypha generativa) – strzępka
żywa, delikatna, o cienkich ścianach, rozgałęziona.
strzępka grzebieniasta (ang. pectinate) – zakończenie strzępki, posiadające wypukłości, które swym układem
przypominają grzebień.
strzępka rakietowata (ang. raquet hyphae) – strzępka
z maczugowatymi komórkami, szerszy koniec jednej komórki łączy się z wąskim końcem komórki przyległej.
strzępka rozłogowa (stolon) – strzępka występująca
u niektórych gatunków Zygomycetes (np. Rhizopus stolonifer), „łącząca” skupiska sporangioforów; cienki, podłużny organ łączący wyróżnialne elementy organizmu, które
w zależności od podejścia można uznać także za osobniki
tworzące kolonię.
strzępka spiralna – strzępka tworząca podobne do
korkociągu spirale i zwoje, częsta u Trichophyton mentagrophytes.
sympodialny – sposób tworzenia się spor w różnych
punktach, z jednej strony, poniżej uprzednio powstałej spory, w miarę wydłużania się konidioforu.
synanamorfa – jedna z anamorf gatunku (holomorfy),
np. w przypadku Pseudallescheria boydii synanamorfami
są Scedosporium i Graphium.
synnema (l. mn. synnemata) – zob. koremium.
taliczny (plechowy) – jeden z dwóch podstawowych
sposobów powstawania zarodników, polegający na rozpadzie (fragmentacji) strzępki na zarodniki poprzez wykształcenie przegród.
teleomorfa – forma grzyba rozmnażająca się w sposób
płciowy.
teliospora – jeden z typów zarodników wytwarzanych
przez grzyby z klasy Urediniomycetes (rdzaki) rzędu Uredinales (rdzawnikowe) – zarodniki grubościenne, przetrwalnikowe, często dwukomórkowe. Powstają w skupieniach zwanych teliami.
terminalny – końcowy, struktura wytwarzana końcowo – terminalnie.
termotolerancyjny – szczep lub gatunek zdolny do
wzrostu w wysokiej temperaturze, zwykle powyżej 42ºC.
trychogyne, włostek – struktura, przez którą jądra komórkowe z anterydium przemieszczają się do askogonium.
trypton – mieszanina peptydów powstałych po trawieniu kazeiny proteazą trypsynową; zawiera aminokwasy.
uniserialis – jednorzędowy.
velutinus – zob. aksamitny.
verrucosus – brodawkowaty.
violaceus – oznacza kolor fioletowy.
wełnisty (floccosus) – posiadające strukturę podobną
do kłaczków wełny.
wierzchotkowaty – tu przypominające kwiatostany
wierzchotkowe, dotyczy sposobu rozgałęzienia sporangioforów.
wieszadełko (suspensor) – puste ściany dwóch gametangiów, które pozostają przytwierdzone do dojrzewającego zygosporangium u Zygomycota.
worek (ascus) – workowata, cylindryczna lub maczugowata komórka w warstwie rodzajnej woreczniaków,
wewnątrz której drogą rozmnażania płciowego powstaje
najczęściej osiem zarodników workowych, czyli askospor.
zamszowaty – zob. pilśniowy.
zoochoria – przenoszenie grzybów przez zwierzęta.
zoofilia, grzyb zoofilny – grzyb, będący zwykle pasożytem zwierząt, którym człowiek może zakazić się poprzez kontakt z zakażonym zwierzęciem (zwierzę może
być też nosicielem grzyba).
zygomikoza – zbiorcze określenie na grzybice wywołane przez przedstawicieli byłego typu Zygomycota. Obejmuje mukormikozy i entomoftoromikozy (B46 wg Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10).
zygosporangium – faza teleomorficzna sprzężniaków
(Zygomycota). Zwykle jest to grubościenne, często ornamentowane, wielojądrowe szczątkowe sporangium, utworzone po zlaniu się kompatybilnych gametangiów u gatunków heterotalicznych lub strzępek tej samej grzybni u gatunków homotalicznych.
zymogram – zestaw podłoży zawierających związki
do oceny zdolności ich fermentacji przez grzyby.
Literatura
1.Błaszowski J., Adamska I., Czarniawska B., Madej T., Zioło E.: Saprotrophic, pathogenic and symbiotic fungi of Poland.
2005. [online: http://www.agro.ar.szczecin.pl/~jblaszkowski/
Mycota/index.html].
2.Cooke B.: Terminology of the Fungi Imperfecti. Mycopathologia et Mycologia applicata. 1974, 53: 45-67.
3.Cundall B., Ruch P., Wilga M.S.: Podręczny słowniczek
mikologiczny dla miłośników grzybów. Pomorskie Towarzystwo Przyrodnicze Zdrowy Gdańsk. Gdańsk 2004 [online:
http://www.nagrzyby.pl/index.php?artname=stories&artmid=content&id=2395]
4.Kurnatowska A.: Wybrane zagadnienia mikologii medycznej Promedi, Łódź. 1992.
5.Marcinkowska J.: Oznaczanie rodzajów grzybów ważnych
w patologii roślin. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa.
2003.
6.Microbiology and Immunology On-line. University of south Carolina Chapter 8: Medical Mycology Glossary [online: http://pathmicro.med.sc.edu/mycology/glossary.htm].
2009.
7.National Centre for Mycology, Provincial Laboratory for
Public Health University of Alberta Hospitals Edmonton,
Alberta 2009. [online: http://www.provlab.ab.ca/mycol/tutorials/derm/glossary.htm].
8.Pławski A.: Słownik wyrazów botanicznych. Józef Zawadzki własnym nakładem. Wilno. 1830.
9.Rao J.: Mold and Fungal Glossary [online: http://users.encs.
concordia.ca/~raojw/crd/MoldTerms.html].
10.Singh O.P., Srivastava S.K.: Dictionary of entomology,
plant pathology and nematology. Concept Publishing Company, New Delhi. 1998.
11.Mycologue Publications 1998–2008 [online: http://www.
mycolog.com/GLOSSARY.htm].
339