Motywacja a uczenie si

Autor: Bożena Trzewiczek
Nauczyciel Zespołu Szkół Nr 3 im. A. Kocjana w Olkuszu
Tytuł artykułu:” Motywacja a uczenie się”
Treść: 1) Podstawowe pojęcia
2) Teorie motywacyjne
3) Istota motywacji i motywowania
4) Literatura
Przeznaczenie: nauczyciele, pedagodzy szkolni
MOTYWACJA A UCZENIE SIĘ
1. Podstawowe pojęcia
Definicja wg Wielkiego Słownika Wyrazów Obcych i Trudnych:
Motywacja – 1) zbiór motywów, które skłaniają do określonego postępowania
2) uzasadnienie czegoś, np. pewnego postępowania przez ukazanie zbioru motywów
skłaniających do niego.
Motyw - 1) zwykle w liczbie mnogiej: Motywy – czynniki, które skłaniają kogoś do
takiego, a nie innego postępowania.
Motywować – 1) tłumaczyć swoje postępowanie, podając motywy, które do niego
skłaniają; także: uzasadniając coś, podając odpowiednie argumenty.
2) skłaniać lub pobudzać kogoś do zrobienia czegoś
Motywacyjny – taki, który motywuje – skłania do robienia czegoś
Motywowanie – jest to proces świadomego, celowego oddziaływania na motywy
postępowania ludzi poprzez stwarzanie środków i możliwości realizacji ich systemów,
wartości i oczekiwań (celów działania) dla osiągnięcia celów motywującego.1
O uczeniu się można mówić w wielu działach psychologii, np. w psychologii
motywacji.
Termin „uczenie się” zgodnie z ujęciem S. Baleya oznacza proces prowadzący do
modyfikacji zachowania jednostki w wyniku jej uprzednich doświadczeń. Oznacza to
możliwość uczenia się w każdej dziedzinie zachowania ludzkiego, a nie tylko w zakresie
zdobywania wiedzy i umiejętności. 2
Osobowość – wg Calvin S. Halla 3
-
umiejętność, czy zręczność w kontaktach społecznych
-
najbardziej wyraźne i rzucające się w oczy wrażenie, jakie jednostka wywiera na innych
ludziach.
-
termin osobowość zawiera wszystko co się da powiedzieć o człowieku
1
S. Borkowska, „ System motywowania w przedsiębiorstwie”, PWN, W-wa,1985, s. 113.
prac zbior. pod red. T.Tomaszewskiego, „Psychologia”, PWN, W-wa, 1979, s.248
3
C.S.Hall, „Teorie osobowości”, PWN, W-wa, 1967, s. 18-19
2
2
- są to niepowtarzalne czy indywidualne aspekty zachowania, to te własności jednostki,
które odróżniają ją od innych osób.
2. Teorie motywacyjne
2.1. Teoria wzmocnień
Teoria wzmocnienia sprawczego
została sformułowana przez
B.F.Skinnera.
Koncepcja behawiorystyczna jest niezwykle prosta i klarowna. Zachowanie człowieka, jego
osiągnięcia są zależne od wyposażenia genetycznego oraz od środowiska fizycznego i
społecznego, przy czym stany wewnętrzne człowieka nie wpływają na ludzkie reakcje.
Skinner koncentruje się przede wszystkim na tym jak skutki poprzednich działań
wpływają na zachowanie człowieka w przyszłości.
Kluczowym pojęciem w teorii Skinnera jest zasada wzmocnienia. „Wzmocnienie
danego zachowania oznacza po prostu dokonanie pewnej operacji, która zmienia
prawdopodobieństwo wystąpienia tego zachowania w przyszłości”. 4
Ogólne zasady za pomocą, których Skinner wyjaśnia modyfikację zachowań to:
1) termin „zachowanie sprawcze”
oznacza reakcję, która oddziaływuje na środowisko,
zmienia je. Zmiana w środowisku wpływa z kolei na występowanie tej reakcji.
2) wyróżnia warunkowe ( wtórne) i bezwarunkowe (pierwotne) czynniki wzmacniające.
3) w procesach motywacyjnych występują:
- wzmocnienia pozytywne, które podtrzymują lub wzmacniają zachowania pożądane
- wzmocnienia, które osłabiają lub redukują zachowania
Do czynników wzmacniających należą nagrody w różnej postaci np. pieniądze,
pochwała słowna, gest, miły uśmiech. Środkami osłabiającymi niepożądane zachowania są
kary np. uwaga, nagana, zła ocena, eliminacje, nieuznawanie pewnych zachowań przez
nauczyciela.
4
ibidem, s. 596
3
2.2 Teoria Maslowa
Psycholog Abraham Maslow reprezentuje holistyczno-dynamiczny punkt widzenia.
Sformułował teorię motywacji ludzkiej wprowadzając rozróżnienie między potrzebami
podstawowymi i metapotrzebami. Potrzeby podstawowe to: potrzeby niedoboru – głód,
potrzeba uczucia, bezpieczeństwa, szacunku dla samego siebie. Metapotrzeby to: potrzeba
sprawiedliwości, dobra, piękna, porządku, jedności.
Metapotrzeby nie tworzą hierarchii i są równie instynktowne, czy przyrodzone
ludziom jak potrzeby podstawowe. Niezaspokojone powodują alienację, udrękę, apatię,
cynizm.5
Człowieka motywuje do działania chęć zaspokojenia tej potrzeby, którą w danej
chwili odczuwa. Po zaspokojeniu potrzeb podstawowych, człowiek zaspokaja potrzeby
wyższego rzędu. Ńaturalny, wewnętrzny czynnik, który motywuje człowieka do działania,
między innymi do nauki Maslow nazywa motywacją wewnętrzną. Maslow zwraca uwagę na
konstruktywne elementy osobowości. Głównym celem człowieka jest rozwijanie
i
aktualizacja własnych potencjalnych możliwości i zainteresowań, dąży on do samorealizacji i
do bycia sobą.
A. Maslow klasyfikuje potrzeby człowieka następująco:
Potrzeby samorealizacji
Potrzeba szacunku
Potrzeby przynależności
Potrzeby bezpieczeństwa
Potrzeby fizjologiczne
2.3 Teoria modyfikacji zachowań
S. Baley traktuje „uczenie się” jako proces prowadzący do modyfikacji zachowania
jednostki w wyniku jej poprzednich doświadczeń. Występuje więc możliwość uczenia się w
5
ibidem, s. 254
4
każdej dziedzinie zachowania ludzkiego (nie tylko w zakresie zdobywania wiedzy czy
umiejętności). 6
Uczenie się zakłada konieczność istnienia pamięci, rozumianej jako zdolności
tworzenia i magazynowania śladów poprzednich doznań i reakcji. Nie wszystkie zmiany w
zachowaniu będą modyfikacją. Pewne wrodzone odruchy pojawiają się i znikają w wyniku
procesu dojrzewania organizmu. Na skutek procesu dojrzewania nakładają się wpływy
zarówno procesu dojrzewania jak i uczenia się (np. opanowywanie języka).
Są i zmiany, które są wyłącznym efektem procesu uczenia się, np. jazda na rowerze, czytanie.
Nie wszystkie procesy pamięci są podstawą uczenia się. Za podstawę modyfikacji
zachowania (uczenia się) uznaje się pamięć długotrwałą. Wynikiem uczenia się będą więc te
zmiany, które są względnie trwałe i nie są wyłącznie skutkiem dojrzewania organizmu.
2.4 Teoria poznawcza
Teorie poznawcze są to teorie, w których akcentuje się rolę procesów poznawczych w
uczeniu się. Twórcy tej teorii (J. Brunner, G.A. Kelly, H.A. Simmon) twierdzą, że procesy
psychiczne i zewnętrze zachowania człowieka zależą od informacji. Człowiek jest badaczem,
który w znacznym stopniu decyduje o własnym losie. Podstawową metodą modyfikacji ludzi
jest systematyczne i celowe wychowanie. W procesie nowoczesnego wychowania między
nauczycielem a uczniem musi istnieć taki stosunek jaki zachodzi między bardziej a mniej
doświadczonym badaczem. Problemem współczesnego człowieka jest nadmiar informacji,
dlatego też konieczna jest selekcja, czyli wybór danych z punktu widzenia realizowanych
celów.
Zgodnie z koncepcją poznawczą człowiek wybiera i wykonuje działanie po to, aby
osiągnąć pewne wartości (np. pieniądze, uznanie społeczne). O satysfakcji z osiągniętych
wartości decyduje poziom aspiracji, który kształtuje się w toku uczenia się i zdobywania
doświadczenia. Pełni on rolę kryterium działania (standard, norma) oraz jest czynnikiem
motywacyjnym.
Jeśli nauczyciel chce wyrobić w dzieciach zdolność do samodzielnego myślenia, a
tradycyjne
metody
są
nieskuteczne,
to
poszukuje
nowych
form
oddziaływania
pedagogicznego, które pozwolą mu osiągnąć planowane cele.7
6
7
prac. zbior. pod red. T.Tomaszewskiego, „Psychologia”, PWN, W-wa 1979, s. 248
J.Kozielecki, „Koncepcje psychologiczne człowieka”, Państw. Inst. Wyd, W-wa 1976, s.189-243
5
Współczesne teorie uczenia odchodzą od sztywnych związków istniejących między
bodźcami i reakcjami, które nie oddają złożoności procesów przystosowawczych do
zmieniających się warunków otoczenia. Poznawcza interpretacja wzmocnienia występuje w
teorii Atkinsona i Wickensa.8 Według nich uczenie się w sytuacjach złożonych polega na
nabywaniu i przechowywaniu
w pamięci informacji dotyczących stosunków między
bodźcami, reakcjami i nagradzającymi je skutkami. Interesująca jest też koncepcja Nuttina w
odniesieniu
do informacyjnej wartości wzmocnienia.9 Stosowanie nagrody i kary
zdarzeniach, modyfikuje przyszłe zachowania. Wprowadza on pojęcie „otwartych”
w
i
„zamkniętych” sytuacji zadaniowych. Nagrody i kary w zadaniach otwartych dostarczają
informacji, z jakim prawdopodobieństwem taki układ powtórzy się w przyszłości. Przy braku
takich informacji w zadaniach zamkniętych, zachowania prowadzące do wzmocnienia nie
mają zorganizowanego i ciągłego przebiegu.
3. Istota motywacji i motywowania
3.1 Proces motywacyjny
Psychologia analizuje pojęcie „motywu” według trzech koncepcji:
-
motyw jako przyczyna wszelkiego działania
-
motyw jako potrzeba
-
motyw jako pobudka do działania świadomego i celowego.10
Dokonując analizy motywacji uczenia się należy przyjąć, że motyw jest to dążenie do
działania świadomego i celowego. Proces motywacji ma więc doprowadzić człowieka do
osiągnięcia określonego wyniku, który ma dla niego wartość. Aby zachodził proces
motywacyjny człowiek musi oceniać cel jako użyteczny i musi być przekonany, że określony
cel jest wykonalny. Wartość celu polega na tym, że uzyskuje się coś czego dotychczas się nie
miało (motyw dodatni), lub unika się czegoś, co jest dla nas szkodliwe (motyw ujemny).
Podsumowując z punktu widzenia procesu motywacyjnego ważne jest: co się
motywuje, w jaki sposób, jak wzmacniać zachowania.
Do określonego działania skłania człowieka chęć zaspokojenia różnych potrzeb. Z
punktu widzenia procesu motywacyjnego można przedstawić następujący schemat
motywacyjny:
8
9
prac. zbior. pod red. T.Tomaszewskiego, „Psychologia”, PWN 1979, s.268
ibidem, s. 268
6
POTRZEBA
DĄŻENIE DO ZASPOKOJENIA POTRZEBY
OKREŚLENIE PRZYSZŁYCH POTRZEB
DZIAŁANIA
ZASPOKOJENIE POTRZEBY
Efekty pracy ludzkiej zależą od możliwości, zdolności i umiejętności ludzkich,
wspartych odpowiednią motywacją, wolą i chęcią działania. Zbyt silna motywacja może
jednak paraliżować działanie, powodując nadmierne napięcie emocjonalne np. uczeń dobrze
przygotowany, wypada na egzaminie słabo. Znalazło to odbicie w prawie Bircha, które mówi,
że „człowiek najsprawniej rozwiązuje problemy, osiąga najlepsze efekty przy średniej
motywacji, gorsze przy słabej lub zbyt wysokiej”.11
Poznanie samej motywacji i czynników ją kształtujących jest konieczne, gdyż
warunkuje podjęcie świadomych i skutecznych działań, które doprowadzają do jej wzrostu i
do wzrostu efektywności pracy. Proces kształtowania motywacji, oddziaływania na nią
nazwiemy motywowaniem. Odpowiednio do motywacji zewnętrznej i wewnętrznej będziemy
mówić o motywowaniu zewnętrznym i wewnętrznym. Następuje ono za pośrednictwem
rozmaitych środków motywacyjnych (narzędzi, czynników, motywatorów).
Środki motywacyjne wkraczają do procesu motywowania po raz pierwszy już w
momencie jego startu, mając wpłynąć na wybór zachowań i wzbudzić chęć działania,
ukazując korzyści lub kary, jakie mogą być następstwem określonych zachowań. W toku
wykonania zadań środki motywacyjne są włączane celem podtrzymania i wzmocnienia
oczekiwanych działań lub modyfikacji zachowań. Wiążą się one z oceną efektów pracy i
przejściowymi nagrodami bądź karami.
Po zakończeniu pracy (ocenie stopnia wykonania zadania i zachowania) następuje
ostateczna i najpełniejsza realizacja środków motywacyjnych. Stanowią one podstawę
uczenia się, wyciągania wniosków na przyszłość co do opłacalnych, bądź nieopłacalnych
zachowań.
Pamiętać należy, że istotne są także następstwa motywowania to jest: satysfakcja i
zadowolenie. Satysfakcja ma miejsce wówczas, gdy wartość osiągnięta w wyniku
10
11
L.Niebrzydowski „Wpływ motywacji na uczenie się”, Nasza Księgarnia, W-wa 1972, s.15
S. Borkowska „System motywowania w przedsiębiorstwie”, PWN, W-wa, s. 9
7
działalnościjest równa z wartością oczekiwaną. Brak satysfakcji wpływa na oczekiwania,
aspiracje, a także na same zachowania.
Zadowolenie jest stanem psychicznym, który powstaje w przypadku pozytywnego
wyniku porównania wartości osiągniętej przez siebie do wartości osiąganych przez inne
osoby. Wynik negatywny wywołuje stan niezadowolenia, zawiść, wrogość, które rzadko
skutecznie mogą pełnić funkcję motywacyjną.
3.2 Rodzaje motywacji w procesie uczenia się
Osiągnięcia szkolne uczniów zależne są od wzajemnego układu i współdziałania
bodźców składających się na tak zwaną motywację zewnętrzną i motywację wewnętrzną.
Spośród licznych czynników motywacji zewnętrznej należy wymienić: osobowość
nauczyciela, ocena szkolna, nagroda i kara, sytuacja rodzinna ucznia, tworzenie sprzyjającego
i bezpiecznego środowiska.
Natomiast przez motywację wewnętrzną będziemy rozumieli analizę motywów
uczenia się rozumianych jako pragnienie powstałe pod wpływem wewnętrznych stanów, które
wyrażają się w czynnym dążeniu do działania. Mogą to być: ambicje, bezinteresowna
potrzeba
zdobywania
wiedzy,
zainteresowanie,
osobowościowe, strach, lęk, przymus, nacisk.
plany
i
dążenia
życiowe,
cechy
12
Ogromny wpływ na kształtowanie się motywacji uczniów ma nauczyciel. O
wzrastającej roli nauczyciela we współczesnej szkole pisano w rozdziale I niniejszej pracy.
Podkreślić należy, że zadaniem nauczyciela jest pomaganie uczniom we wzbudzaniu oraz
wzmacnianiu ich naturalnej ciekawości świata, stwarzanie sytuacji, w których uczeń stanie się
autentycznym podmiotem w procesie nauczania-uczenia się. Nauczyciel musi umieć
rozpoznawać style uczenia się, rodzaje inteligencji uczniów oraz śledzić i uświadamiać
uczniom, jakie zmiany zachodzą w procesie uczenia się.
Nauczyciel powinien wiedzieć jak najwięcej o uczniu tj. znać jego właściwości
indywidualne (inteligencję, style poznawcze, zainteresowania, nastawienie, poziom aspiracji).
Powinien umieć rozpoznać typy inteligencji:
- lingwistyczną
-
logiczno-matematyczną
-
wizualno-przestrzenną
-
muzyczną
12
L. Niebrzydowski, „Wpływ motywacji na uczenie się”, Nasza Księgarnia W-wa 1972, s. 60
8
-
fizyczno-kinestyczna
-
interpersonalną
-
przyrodniczą
Uczniowie preferują różne style uczenia się takie jak: aktywator, obserwator, teoretyk,
pragmatyk. Biorąc pod uwagę preferencje sensoryczne ludzi dzieli się na: słuchowców,
wzrokowców i kinestyków.
Każde dziecko może się różnić także od nauczyciela stylem myślenia. Można wyróżnić
następujące style myślenia:
-
myślenie konkretne, sekwencyjne
-
myślenie abstrakcyjne, nielinearne
-
myślenie konkretne, nielinearne
-
myślenie abstrakcyjne sekwencyjne
Do poznawania uczniów nauczyciel może wykorzystać różne metody i techniki takie
jak: obserwacja, ankiety, wywiady, socjometria.
„Ocenianie to najbardziej niebezpieczna czynność, jakiej jesteśmy poddawani w
szkole. Skutki oceniania mogą zablokować człowieka, w mniejszym lub większym wymiarze
jego funkcjonowania na całe życie.”13
Ocena powinna więc być trafna, sprawiedliwa i obiektywna. Możemy więc uznać, że
ocena jest komentarzem pewnego doświadczenia, jest to zasadniczy materiał na podstawie,
którego formułują się przekonania o nas samych ( zwłaszcza w okresie dzieciństwa i
dorastania).
Ważnymi motywami zewnętrznymi w uczeniu się są nagrody i kary. Nagroda może
występować w formie przedmiotowej lub w postaci spojrzenia, gestu, pochwały, zachęty,
powierzania funkcji itp. Jest to czynnik pozytywny, gdyż wiąże się z miłym dla ucznia
przeżyciem. Mobilizuje ona i zachęca do kontynuowania czynności już rozpoczętych.
Natomiast wzmocnienia negatywne np. przymus, złe stopnie szkolne, odrzucenie,
przez grupę społeczną, pozbawienie pełnionej funkcji czy też nienawiść demonstrowana
przez otoczenie, nazwane są karami. Skuteczność kary jest znacznie mniejsza niż nagrody.
Dlatego też powinna być stosowana tylko wówczas, gdy zachodzi taka potrzeba i tylko jako
mieszanka wzmocnienia pozytywnego i negatywnego. Nie wystarczy karać, trzeba
jednocześnie wskazać uczniom drogi osiągania wzmocnień pozytywnych.
13
M. Taraszkiewicz, „ ... wspieranie kariery ucznia”, CODN, W-wa 1998, s. 28
9
Thomas Gordon w swojej książce „Wychowanie bez porażek w szkole” krytykuje
system nagród i kar stosowany w szkołach. Twierdzi, że posługiwanie się nagrodą jako
sposobem nauczania jest pewną grą, którą stosują nauczyciele. Mianowicie za przeskoczenie
obręczy, którą trzyma nauczyciel uczeń otrzymuje smakowitą bułeczkę, następnie obręcz jest
podnoszona jeszcze wyżej i w przypadku kolejnego udanego skoku uczeń dostaje następną
bułeczkę.
Reakcje uczniów na reguły gry „skakanie przez obręcz” są różne i niekiedy
zaskakujące. Uczeń może dojść do wniosku, że zadanie jest zbyt trudne i nie chce skakać.
Inny żali się, że skacze tak wysoko jak tylko może, a mimo to nie otrzymuje nagrody. Jeszcze
inny obwinia nauczyciela, że jest niesprawiedliwy, a kolejny uczeń wycofuje się z gry
narażając się na szykany ze strony kolegów. 14
Kara jest bardziej skuteczna w stosunku do małych dzieci - twierdzi Gordon.
Natomiast zachowaniem starszych uczniów nie da się kierować stosując nagrody i kary.
Uczniowie bowiem zaczynają reagować na te metody gniewem, wrogością, buntowaniem się,
oporem i zemstą. 15
Sytuacja rodzinna uczniów jest także czynnikiem wpływającym na stosunek uczniów
do nauki i szkoły. Pozytywna postawa rodziców wobec szkoły i nauczycieli, ich ambicje,
wykształcenie, czas poświęcony dzieciom a także metody wychowawcze mogą wpłynąć na
powodzenie uczniów w szkole.
Zgodnie z teorią Maslowa ludzie mają wewnętrzne potrzeby, których konieczność
zaspokajania skłania do określonych działań. Uczniowie uczą się między innymi dlatego, że
czynność ta zaspokaja takie ich potrzeby jak: ciekawość, badawczość, potrzeba
rozwiązywania trudnych problemów i poznawania nieznanych rzeczy. Uczenie się nowych
rzeczy
sprawia uczniowi przyjemność, co wpływa na samopoczucie psychiczne. Stąd
wniosek, że jeśli nauka szkolna będzie dla ucznia przyjemnością, to będzie się on starał jak
najwięcej z niej skorzystać.
Zainteresowania to właściwość, która powoduje, że człowiek koncentruje się na
pewnych fragmentach rzeczywistości i wykazuje gotowość zajmowania się nimi.
Zainteresowania zmieniają się z wiekiem. Są cechą indywidualną i rozwojową człowieka.
Wynikają one z uzdolnień człowieka np. technicznych, muzycznych, językowych,
matematycznych, plastycznych itd.
14
15
T. Gordon, „ Wychowanie bez porażek w szkole”, Inst. Wyd. PAX, W-wa 1997, s.23
ibidem, s. 211
10
Ambicja jest jednym z ważniejszych motywów ludzkiego działania. Definiowana jest
jako „ poczucie własnej wartości i chęć jak najlepszego jej spożytkowania.” 16
Cechami ambicji są: chęć sławy, pragnienie wywyższania się, dążenie do zaszczytów, miłość
własna. Można spotkać ludzi, których zachowanie określa się mianem zdrowej ambicji.
Dążenie do znaczenia odzwierciedla w tym przypadku możliwości jednostki. Drugi typ
ambicji charakteryzuje się pragnieniem błyszczenia za wszelką cenę, dążeniem do tego by
zawsze i wszędzie być pierwszym, imponować, odnosić zwycięstwa, narzucać własne zdanie
innym. Wreszcie można spotkać ludzi reprezentujących typ ambicji obniżonej, którzy
podejmują zadania poniżej swoich możliwości.
Bardzo ważnym motywem ludzkiego działania są plany i dążenia życiowe. Proces
kształtowania się planów życiowych i dążeń jako motywy uczenia się można rozpatrywać z
dwóch punktów widzenia. Wysiłki jednostki mogą powstać pod wpływem takich bodźców
jak rodzice, koledzy, nauczyciele, radio, prasa, telewizja. Z drugiej strony plany życiowe
mogą wynikać z marzeń i pragnień każdego ucznia.
Z powyższych rozważań wynika, że w każdym człowieku tkwi uwięziony potencjał,
który czeka na uwolnienie. Każdy pragnie sukcesu, nikt nie chce być bankrutem. W głębi
duszy każdy człowiek odczuwa pragnienie do osiągnięcia czegoś, do bycia kimś. Zadaniem
nauczyciela jest uświadomienie uczniom tkwiących w nich możliwości.
16
W. Kopaliński, „Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych”, Wiedza Powszechna, W- wa 1985,
s. 25
11
LITERATURA
1. Borkowska S.: System motywowania w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 1985.
2. Drętkiewicz-Więch J.: Ocenianie w szkole, Nowa Edukacja Zawodowa Nr 1/2001
3. Gordon T.: Wychowanie bez porażek w szkole, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa
1997.
4. Gordon T.: Wychowanie bez porażek w praktyce, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa
1997.
5. Hall C. S.: Teorie osobowości, PWN, Warszawa 1967.
6. Kopaliński W.:: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza
Powszechna, Warszawa 1985.
7. Kozielecki J.: Koncepcje psychologiczne człowieka, Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa 1976.
8. Kurkowska A.: Jak motywować? CODN, Pracownia Edukacji Zawodowej, Warszawa
1999.
9. Markowski A. Pawelec R.: Wielki Słownik wyrazów obcych i trudnych, Wydawnictwo
Wilga, Warszawa 2001.
10. McGinnis A. L.: Sztuka motywacji, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”,Warszawa 1993.
11. Niebrzydowski L.: Wpływ motywacji na uczenie się, Nasza Księgarnia, Warszawa 1972.
12. Nowacki T. W.: Aktywizujące metody w kształceniu, CODN, Pracownia Edukacji
Zawodowej, Warszawa 1999.
13. Psychologia, Praca zbiorowa pod redakcją T. Tomaszewskiego, PWN, Warszawa 1979.
14. Taraszkiewicz M.: ... wspieranie kariery ucznia, Wydawnictwa CODN, Warszawa 1997.
12