BYŁA SIARKA! CO JEST TERAZ? THERE WAS SULPHURE! WHAT

GÓRNICTWO I GEOLOGIA
Tom 6
2011
Zeszyt 1
Marek SZMUC, Krzysztof MADEJ
Kopalnia Siarki „Machów” SA, Tarnobrzeg
BYŁA SIARKA! CO JEST TERAZ?
Streszczenie. Zakończenie eksploatacji złóż siarki w Kopalni „Machów” w 1992 r.
pozostawiło po sobie wyrobisko odkrywkowe o pow. ok. 600 ha i głębokości ok. 110 m.
Prowadzone od 1994 r. prace likwidacyjne, a następnie rekultywacyjne, doprowadziły do
powstania zbiornika wodnego o powierzchni lustra wody ok. 500 ha i głębokości 42 m,
wyposażonego w infrastrukturę umożliwiającą rozwój sportów wodnych. W 2010 r. po raz
pierwszy udostępniono częściowo zbiornik do celów rekreacyjnych. Uzyskany efekt
ekologiczny pozwolił na stworzenie warunków dla restytucji i reintrodukcji życia
biologicznego na terenach zdegradowanych górnictwem siarki. Prowadzone prace
rekultywacyjne są kolejnym przykładem właściwie pojmowanej ochrony środowiska oraz
wspólnego dobra.
THERE WAS SULPHURE! WHAT IS THERE NOW?
Summary. Ending of exploitation of sulphur deposit in “Machów”. Mine in 1992 left an
open-cast excavation which covered about 600 hectares area with 110 metres depth.
Liquidation and after that restoration works, leading since 1994, conducted to creation of
water basin about 500 ha of surface and 42 m deep, which was equipped with facilities to
provide the development of water sports. In 2010 the water basin was opened partly to
recreation the first time. Obtained ecological effect has allowed to create conditions for
restitution and reintroduction of biological living among the area which was degraded by
sulphur mining. Leading reclamation works is a consecutive example of properly
comprehended environmental protecion as well as the common good.
1. Rys historyczny
Eksploatację złoża siarki w odkrywce „Machów” rozpoczęto w 1969 roku. W okresie
działalności kopalni, w latach 1969  1992, zdjęto około 280 mln. m3 nadkładu, wydobyto
około 55,8 mln. m3 rudy siarkowej, wyprodukowano około 11,1 mln. Mg siarki rafinowanej.
212
M. Szmuc, K. Madej
Gwałtowny spadek cen siarki na rynkach światowych na początku lat 90. XX w.
spowodował, że po 23 latach wydobywania rudy siarkowej podjęto decyzję postawienia
odkrywkowej kopalni siarki „Machów” w stan likwidacji.
Prowadzona eksploatacja rudy siarkowej i jej przeróbka charakteryzowały się dużym
stopniem uciążliwości dla środowiska naturalnego. Eksploatacja oparta była na układzie KTZ
(koparka-taśmociąg-zwałowarka), ponadto wymagała dużego zaangażowania sprzętu
gąsienicowego, zrywospycharek, a urabianie rudy odbywało się przy użyciu materiałów
wybuchowych. Na fot. 1 przedstawiono urabianie rudy siarkowej za pomocą zrywospycharki
TD40.
Fot. 1. Urabianie rudy siarkowej
Phot. 1. Working of sulphur ore
Z rudy siarkowej w procesie flotacji powstawał odpad, który był kierowany rurociągami
początkowo do osadnika w Ocicach, a później w Cyganach. Całkowita ilość odpadów
poflotacyjnych, pochodzących z wydobytej rudy, zdeponowana została na pow. 320,1 ha
(pojemność osadników wynosiła około 46 mln. Mg).
Koncentrat siarkowy, otrzymywany w procesie flotacji, podlegał procesowi rafinacji,
w którym otrzymywano czystą siarkę i odpad w postaci keku. Ilość keku wyniosła około
1,7 mln. m3, zdeponowanych na składowisku o powierzchni około 42,5 ha.
Zdejmowany za pomocą Koparki SRs 2400 nadkład, przesyłano na zwałowisko
zewnętrzne, zlokalizowane w odległości kilku kilometrów od odkrywki „Machów”. Na
powierzchni około 880 ha zgromadzono około 180 mln. m3 nadkładu.
Była siarka! Co jest teraz?
213
Na fot. 2 przedstawiono wyrobisko „Machów” i prace związane z przebudową ciągów
transportowych – stan na lata 90. XX w.
Fot. 2. Wyrobisko „Machów”
Phot. 2. “Machów” Excavation
2. Proces zabezpieczenia wyrobiska poeksploatacyjnego
Warunkiem umożliwiającym bezpieczną realizację procesu likwidacji było odwadnianie
poziomu złożowego barierami studni głębinowych. Wody tego poziomu charakteryzują się
wysoką mineralizacją, od 10 tys. do 20 tys. mg/dm3, oraz dużą zawartością siarkowodoru, od
250 do 450 mg/dm3. Po oczyszczeniu w instalacji oczyszczania, wody zrzucane były przez
klarownik do rzeki Mokrzyszówki i dalej do Wisły. W bliskim sąsiedztwie wyrobiska
„Machów” znajdowały się dwa klarowniki wód złożowych, wypełnione szlamem, które
stanowiły dodatkowy czynnik degradacji środowiska, towarzyszący zrzutowi wód.
W klarowniku nr 1 zgromadzono 441 tys. m3 uwodnionego osadu. Obecnie zrzut
oczyszczonych wód złożowych do cieków powierzchniowych odbywa się przez klarownik
nr 2, klarownik nr 1 został zrekultywowany w kierunku rolnym.
214
M. Szmuc, K. Madej
Fot. 3. Warstwa izolacyjna
Phot. 3. Insulating layer
Prace zabezpieczające oraz przedsięwzięcia zapobiegające zagrożeniom dla środowiska
wg stanu na koniec 2010 roku polegały na:
 pompowaniu
wód
trzeciorzędowych
i
czwartorzędowych
łącznie
w
ilości
151 968,122 tys. m3,
 odwierceniu studni (110 szt.) i piezometrów (2 szt.),
 likwidacji studni (250 szt.) i piezometrów (36 szt.),
 przebudowie kolektorów wód złożowych (21,080 km),
 oczyszczaniu wód złożowych łącznie w ilości 151 908,874 tys. m3,
 zabezpieczeniu obiektów, maszyn i urządzeń oraz instalacji technologicznych,
stwarzających zagrożenie, wraz z przygotowaniem ich do zagospodarowania,
 monitorowaniu środowiska, tj. w zakresie wód podziemnych, wód powierzchniowych,
stanu zanieczyszczeń atmosfery, zmian mikroklimatu związanego z powstaniem
zbiornika wodnego oraz zmian geomechanicznych.
3. Prace rekultywacyjne
Ostatnim etapem działalności górniczej jest rekultywacja terenów poeksploatacyjnych.
Dla wyrobiska przyjęto wodny kierunek rekultywacji, z przeznaczeniem jako zbiornik
rekreacyjny. W tym celu wykonano uszczelnienie dna przez usypanie 25 m warstwy
izolacyjnej z iłów krakowieckich (fot. 3), pozyskanych ze zwałowiska wewnętrznego. Skarpy
wyrobiska zostały wyłagodzone, uformowane i wkomponowane w otaczający teren.
Była siarka! Co jest teraz?
215
Rekultywacja wyrobiska prowadzona była w taki sposób, by nie dopuścić do klęski
ekologicznej związanej między innymi z przedostaniem się do zbiornika, a następnie do
atmosfery, siarkowodoru z wód złożowych, erozji bocznej – brzegowych skarp wyrobiska,
w sąsiedztwie których funkcjonują obiekty chronione pozostawione wcześniej w filarach
ochronnych, np. rzeka Wisła, dwupasmowa droga wojewódzka, osiedla ludzkie.
Likwidacja składowiska keku nastąpiła przez zdeponowanie go na dnie likwidowanego
wyrobiska i przykrycie warstwą iłów. Był to najkorzystniejszy dla środowiska sposób
pozbycia się odpadu, który swym składem chemicznym jest zbliżony do wydobytej rudy
siarkowej. Następnie przeprowadzono rekultywację terenu po składowisku keku o
powierzchni 42,50 ha w kierunku parkowo-łąkowym z zadrzewieniami i roślinnością niską o
charakterze krajobrazowo-ochronnym.
W osadniku „Cygany”, o powierzchni 263,3 ha, deponowany był odpad poflotacyjny,
pochodzący z wydobytej rudy. Na terenie całkowicie zdegradowanym przyrodniczo
przeprowadzono rekultywację, uzyskując duży kompleks o pow. 263 ha, pokryty szatą
roślinną (drzewa, krzewy, trawy), z malowniczo usytuowanym zbiornikiem wodnym, który
tworzy cenne walory przyrodnicze oraz siedliska ptactwa.
W ramach rekultywacji wyrobiska, obrzeży i terenów przyległych, wykonano między
innymi: rekultywację zbocza południowego (57,3 ha) i jego obrzeży (39,8 ha), skarpy
zachodniej (22,03 ha), skarpy północnej (60,0 ha) oraz skarpy wschodniej (30,0 ha). Skarpy
wyrobiska wraz z terenami przyległymi zostały odpowiednio ukształtowane na potrzeby
nowej funkcji. Z uwagi na mało stateczny grunt (piaski), bliskie sąsiedztwo drogi
wojewódzkiej nr 985 Tarnobrzeg-Mielec oraz wał przeciwpowodziowy rzeki Wisły,
zachodnia część skarp, na długości 1500 m, została zabezpieczona płytkami JUMBO, pasem
o szerokości 20 m. Pozostałe skarpy zostały łagodnie wyprofilowane, obsiane mieszanką traw
oraz częściowo obsadzone. Od strony południowej, na płaskiej części, przygotowane zostały
miejsca do biwakowania (pola namiotowe). Część południowo-wschodnia została obsadzona
różnorodnymi gatunkami drzew i krzewów w kilkuhektarowych enklawach. Dziś tworzą one
zwarte kompleksy, w których można spotkać różnorodne ptactwo i zwierzynę.
W miejscu zwałowiska wewnętrznego wykonano półwysep, jako konstrukcję ziemną,
z łagodnym brzegiem ubezpieczonym roślinnością trawiastą. Planuje się jego udostępnienie
przy wykorzystaniu zjazdu z drogi publicznej Tarnobrzeg-Mielec i wyposażenie w
utwardzony parking dla samochodów i autobusów.
Wykonana platforma widokowa stanowi element uzupełniający infrastrukturę turystyczną
wokół zbiornika. Połączona jest z parkingiem utwardzonym o pow. ok. 0,3 ha oraz zjazdem
216
M. Szmuc, K. Madej
do wody, umożliwiającym wodowanie jachtów. Obiekt dostępny jest dzięki wykorzystaniu
istniejącego zjazdu z drogi publicznej Tarnobrzeg-Mielec.
Ośrodek rekreacyjny „KAMA” obejmuje teren o powierzchni ok. 3,5 ha i urządzony jest
jako teren sezonowej rekreacji (imprezy okolicznościowe, ogniska, zabawy plenerowe).
Ponadto, istnieje na terenie ośrodka wielofunkcyjne boisko trawiaste dla sportowych gier
terenowych. Otoczenie ośrodka jest uzupełnione zielenią wysoką i niską.
W narożniku północno-wschodnim wykonano wyspę o pow. ok. 8,5 ha, , która stanowi
bardzo atrakcyjny element rekreacyjny całego zbiornika wodnego, jest ona swoistym
„rezerwatem”, zagospodarowanym różnorodną zielenią niską i wysoką wraz z oczkami
wodnymi.
Plaża trawiasta, położona w zakolu brzegu, na skarpie północnej osłonięta od wiatru,
posiada korzystne walory do urządzenia plaży. Zakole brzegu posiada stałe nasłonecznienie z
kierunku południowo-zachodniego oraz dostępność komunikacyjną w połączeniu z zespołem
parkingów. Istniejące nasadzenia umocnieniowe z wikliny, w połączeniu z nasadzeniami
innych rodzajów zakrzewień, umożliwiły utworzenie na łagodnym zboczu skarpy – enklaw
plaży trawiastej z fragmentami cienia. Na części plaży, na styku z wodą, wykonano fragmenty
plaży piaszczystej.
Od strony drogi powiatowej Tarnobrzeg-Chmielów urządzono zespół parkingów,
o pojemności ok. 200 samochodów osobowych. W rejonie parkingów przewiduje się
zlokalizowanie obiektów usług handlowo-gastronomicznych w postaci „kiosków-pawilonów”
z możliwością podłączenia do projektowanej infrastruktury komunalnej.
W bezpośrednim sąsiedztwie zbiornika znajduje się teren Ośrodka SzkoleniowoRekreacyjnego P.W. Karabela, obejmujący teren o pow. 6,4 ha. Teren służy działalności
statutowej przedsiębiorstwa oraz będzie pełnił funkcję ośrodka usług rekreacyjnych na
zasadach komercyjnych (odpłatnych). Na terenie Ośrodka znajdują się obiekty rekreacyjne w
postaci 11 domków letniskowych, ścieżki sprawnościowe oraz miejsca do urządzania imprez
plenerowych (ognisko) itp.
Zwałowisko zewnętrzne, o pow. 880 ha, już w trakcie sypania mas ziemnych zostało
odpowiednio uformowane. Następnie wykonano jego rekultywację w kierunkach leśnym,
łąkowym i rolnym. Uregulowane zostały stosunki wodne, powstało 7 malowniczo położonych
oczek wodnych o powierzchni od 0,1 ha do 3,5 ha. Teren zwałowiska jest ostoją zwierzyny
łownej (sarny, zające, kuropatwy, bażanty i dziki).
Była siarka! Co jest teraz?
217
4. Budowle hydrotechniczne i napełnianie wodą z rzeki Wisły
Wykonanie
budowli
hydrotechnicznych
zapewniło
w
okresie
początkowym
kontrolowane doprowadzenie wody do powstającego zbiornika. Natomiast po napełnieniu, w
trakcie eksploatacji jeziora, zapewniają sukcesywną wymianę wody. W skład budowli
wchodzą:
1) kanał doprowadzający wodę z rzeki Wisły, o długości 1 476,45 m, wyposażony między
innymi w budowlę wlotową, przepust pod drogą Tarnobrzeg-Mielec, kanał otwarty oraz
stację pomiaru jakości wody;
2) kanał odpływowy, o długości 2 209,0 m, z przepustem drogowym pod drogą TarnobrzegMielec i przepustem wałowym w wale rzeki Wisły, śluzy do odprowadzania wody do rzeki
Wisły.
Napełnianie wyrobiska „Machów” wodą z rzeki Wisły prowadzone było w okresie
od lutego 2005 r. do kwietnia 2009 r. Uzyskano rzędną lustra wody w zbiorniku
+ 146,0 m n.p.m. (fot. 4).
Parametry techniczne powstałego zbiornika:
pojemność całkowita
 111,2 mln. m3,
rzędna maksymalna piętrzenia
 146,0 m n.p.m.,
rzędna minimalna piętrzenia
 145,0 m n.p.m.,
powierzchnia lustra wody
 500 ha,
długość zbiornika
 około 3 000 m,
szerokość zbiornika
 około 2 500 m,
długość linii brzegowej
 około 10 000 m,
głębokość maksymalna
 około 42 m,
głębokość średnia
 22,0 m,
współczynnik rozwinięcia linii brzegowej
 0,8
efektywny zasięg mieszania
 29,0 m.
218
M. Szmuc, K. Madej
Fot. 4. Jezioro „Machów”
Phot. 4. Lake “Machów”
5. Dziś
Proces likwidacji wyrobiska „Machów” w chwili obecnej znajduje się w fazie końcowej
realizacji i wymaga jeszcze likwidacji infrastruktury technicznej związanej z procesem
pompowania i oczyszczania wód złożowych. Pomimo tego w 2009 r. po raz pierwszy jezioro
zostało częściowo udostępnione do celów rekreacyjnych. Duże wrażenie robią jego
powierzchnia, blisko 500 ha, lustra wody, krystalicznie czysta woda oraz zróżnicowane
ukształtowanie terenu. Jedynie istniejąca po sąsiedzku zabudowa przemysłowa świadczy, że
jest to teren przekształcony w wyniku działalności górniczej. W sezonach letnich
organizowane były regaty żaglowe, koncerty, festiwale piosenki żeglarskiej oraz zawody
wędkarskie. W 2010 r. udostępniono kąpielisko wraz z piaszczystą plażą (fot. 5).
Zainteresowanie było ogromne, i to nie tylko ze strony okolicznej ludności, ale również
przyjezdnych turystów.
Była siarka! Co jest teraz?
219
Fot. 5. Kąpielisko nad Jeziorem „Machów”
Phot. 5. Watering-place on Lake “Machów”
Przez cały rok prowadzone są ćwiczenia ratownicze: Straży Pożarnej, Policji oraz
Wodnego Pogotowia Ratunkowego, w celu poszerzania swoich umiejętności.
Wokół zbiornika utworzony został pierścieniowy układ komunikacyjny. Część dawnych
dróg technologicznych Kopalni zostało przebudowanych i wraz z nowymi odcinkami
stanowią swobodny dojazd do różnych części zbiornika. Główne drogi dojazdowe
umożliwiają dotarcie z różnych stron, ponadto przygotowane są miejsca parkingowe.
Na terenie Zabudowy przemysłowej byłego „Siarkopolu” od 1997 r. funkcjonuje
Specjalna Strefa Ekonomiczna EUROPARK WISŁOSAN, gdzie w ramach restrukturyzacji
przemysłu siarkowego zlokalizowane są inwestycje przemysłu mniej uciążliwego.
6. Plany
W bezpośrednim sąsiedztwie zbiornika, na powierzchni ok. 2,5 ha, projektuje się
wykonanie obszaru kwalifikowanej turystyki i sportów rowerowych, tzw. crossu rowerowego.
Zasadniczą funkcją tego obiektu jest stworzenie sztucznych przeszkód i torów, które
przypominałyby trudności, jakie napotyka rowerzysta w górach. Teren obiektu powinien
obejmować wykorzystanie istniejącej niecki terenowej do organizacji za pomocą prostych
środków technicznych, urządzeń typu: kręte ścieżki, trudne podjazdy, strome zjazdy, muldy,
wyboje, garby, piaskowe nawierzchnie, pola żwirowe, ziemne oraz drewniane równoważnie
220
M. Szmuc, K. Madej
i kładki, slalomy itp. W centrum obiektu może znaleźć się oczko wodne z „przeprawą
wodną”.
Tworzy się teren zalesień, rekultywacji i sukcesji naturalnej, obejmujący obszary dawnej
kopalni „eksperymentalno-otworowej” Machów II, składowiska keku, „Klarownika nr 1”
oraz skarpy wschodniej zbiornika o łącznej powierzchni ok. 180 ha. W dalszym etapie
zagospodarowania ww. terenu przewiduje się jego wykorzystanie jako parku leśnego z siecią
dróg rowerowych, z możliwością lokalizacji obiektów sportowych.
Ponadto, zaplecze administracyjno-przemysłowe Kopalni Siarki „Machów” SA,
obejmujące obiekty administracyjno-socjalne, warsztaty, magazyny oraz place składowe,
posiadające pełną infrastrukturę techniczną, przewiduje się zaadoptować na instytucje
zarządzające w przyszłości zbiornikiem wodnym.
Tereny przyległe, zgodnie z Miejscowym Planem Zagospodarowania Przestrzennego
Tarnobrzeg II, będzie można przeznaczyć do celów turystyczno-rekreacyjnych, wspomaganych komercyjną działalnością usługową, np. hotelową, gastronomiczną itp.
BIBLIOGRAFIA
1. Jakubek
J., Welanyk S. Kopeć J.: Studium krajobrazowe „Jezioro”. Projekt
zagospodarowania terenów wokół zbiornika wodnego w dostosowaniu do stanu robót
górniczych. OBR PS „Siarkopol”, Tarnobrzeg 1995.
2. Jakubek J., Uberman R.: Projekt zagospodarowania terenów wokół zbiornika wodnego w
dostosowaniu do stanu robót górniczych – uszczegółowienie „Studium krajobrazowego
Machów”. OBR PS „Siarkopol”, Tarnobrzeg 1999.
3. Kopeć J., Wojteczko T.: Projekt techniczny likwidacji wyrobiska górniczego Kopalni
„Machów”. OBR PS „Siarkopol”, Tarnobrzeg 1993.
4. Matuszewski J. i in.: Roboty hydrotechniczne związane z likwidacją Kopalni Siarki
„Machów”. Hydroprojekt Sp z o.o., Warszawa.
Recenzent: Dr hab. inż. Zdzisław Adamczyk
Abstract
The carried out liquidation works allowed the new development of post-mining area.
Created anthropogenic lake and reclaimed land adjacent to this lake becoming biologically
active objects.
Conditions for organized recreation and rest for residents and visitors has been created.
Recreational development of post-mining areas creates favorable conditions for development
Była siarka! Co jest teraz?
221
of hotel and restaurants, and the reservoir is a great place for water sports and fishing. With
this in mind, we can conclude that the adopted variant of the excavation rehabilitation in the
direction of recreation, despite the very significant transformation of the area is the most
preferred option. This solution has positive influence on environment and new manner of land
development. A new water reservoir provides opportunities for further development of the
region and the city of Tarnobrzeg after the liquidation of the sulfur industry.