Budowa i funkcje układu pokarmowego

advertisement
Spis treści
BUDOWA, CZYNNOŚCI ŻYCIOWE
I HIGIENA ORGANIZMU CZŁOWIEKA
1 WIADOMOŚCI WSTĘPNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
Miejsce człowieka w przyrodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Podstawowe elementy budowy ciała człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Części ciała człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2 SKÓRA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Budowa i funkcje skóry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Higiena, choroby i uszkodzenia skóry. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
3 RUCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Szkielet i mięśnie oraz ich funkcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Wady postawy – przyczyny i zapobieganie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Urazy aparatu ruchu oraz udzielanie pierwszej pomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
4 ODŻYWIANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Budowa i funkcje układu pokarmowego. . . . . . . . . . .
Zęby, ich rola i higiena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Składniki pokarmowe i ich rola w organizmie człowieka .
Higiena układu pokarmowego . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
57
62
65
70
77
3
5 ODDYCHANIE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Budowa i funkcje układu oddechowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Higiena i choroby układu oddechowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sztuczne oddychanie i masaż serca – pierwsza pomoc w nagłych wypadkach
Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
79
84
89
93
6 KRĄŻENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Budowa i funkcje układu krwionośnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Skład i rola krwi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Budowa i funkcje układu limfatycznego (chłonnego) i odporność organizmu . . . . . . 107
Higiena, choroby i uszkodzenia układu krążenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
4
Odżywianie
Budowa i funkcje układu pokarmowego
Odżywianie to jedna z podstawowych czynności życiowych człowieka polegająca na
dostarczaniu składników pokarmowych każdej żywej komórce organizmu. Odbywa
się to za pośrednictwem układu pokarmowego, którego główną funkcją jest pobieranie wody i pokarmu, trawienie go, czyli rozłożenie na proste związki przyswajalne
przez organizm, wchłanianie składników pokarmowych oraz usuwanie niestrawionych resztek.
Układ pokarmowy składa się z jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka, jelita cienkiego, którego pierwszym odcinkiem jest dwunastnica, jelita grubego, odbytu oraz
dużych gruczołów – ślinianek, wątroby i trzustki.
Przewód pokarmowy to długa rura, rozpoczynająca się jama ustną, a zakończona
odbytem. Pokarm przesuwa się przez przewód pokarmowy, ulegając rozdrobnieniu
i trawieniu.
Pokarm zostaje najpierw pogryziony, połknięty, a następnie trawiony. Zawarte
w nim węglowodany, białka i tłuszcze są trawione w różnych częściach układu pokarmowego. W jamie ustnej, pod wpływem śliny, są częściowo trawione węglowodany.
W żołądku, pod wpływem soków żołądkowych, są trawione białka. W dwunastnicy,
pod wpływem wydzielin trzustki, są trawione węglowodany, białka i tłuszcze.
Do dwunastnicy wydzielana jest też przez wątrobę żółć, która ułatwia trawienie tłuszczów. Wątroba pełni też dodatkową funkcję: są w niej rozkładane wszystkie szkodliwe
substancje, które dostają się do organizmu, np. alkohol.
W jelicie cienkim trawione są ostatecznie wszystkie składniki pokarmowe. Następnie
są one wchłaniane do krwi, która dostarcza je do wszystkich komórek ciała.
Budowę układu pokarmowego oraz rolę poszczególnych jego części przedstawia
rysunek.
57
4
Położenie i rola poszczególnych części układu pokarmowego
jama ustna –
gryzienie, żucie,
nawilżanie pokarmu
i wstępne trawienie
węglowodanów pod
wpływem śliny
ślinianki – gruczoły
produkujące ślinę
przełyk
gardło
wątroba – wydzielanie
substancji niezbędnych
do prawidłowego
trawienia tłuszczów
trzustka – wydzielanie
substancji niezbędnych
do trawienia
węglowodanów
i tłuszczów
jelito cienkie –
ostateczne trawienie
białek i tłuszczów
oraz wchłanianie
do krwi wody
i produktów trawienia
węglowodanów,
białek i tłuszczów
58
żołądek – częściowe
trawienie białek
pod wpływem
soków żołądkowych
dwunastnica – część
jelita cienkiego,
w którym zachodzi
dalsze trawienie
węglowodanów,
białek oraz tłuszczów
pod wpływem
wydzielin trzustki
jelito grube –
wchłanianie wody,
tworzenie kału
z niestrawionych
resztek pokarmowych
odbyt – usuwanie
kału z organizmu
W wyniku trawienia powstają proste cząsteczki, z których potem od nowa są tworzone związki konieczne do budowy i funkcjonowania organizmu.
Strawiony pokarm zostaje wchłaniany do naczyń krwionośnych oplatających jelito
cienkie. Powierzchnia chłonna jelita jest bardzo duża, dzięki silnemu pofałdowaniu i pokryciu palczastymi wyrostkami, tzw. kosmkami jelitowymi.
kosmki jelitowe
naczynia
limfatyczne
żyła
tętnica
nerw
Wewnętrzna ściana jelita cienkiego jest pokryta
kosmkami jelitowymi
Kosmek jelitowy
Proste cząsteczki, na które zostały rozłożone składniki pokarmowe, są niesione przez
krew i dostarczane do każdej komórki naszego ciała. W komórkach pod wpływem różnych czynników chemicznych i w obecności tlenu odbywa się oddychanie komórkowe
– skomplikowany proces utleniania prostych cząsteczek. Prowadzi on do uzyskania energii potrzebnej do wykonywania różnych czynności życiowych, np. pracy mięśni i ruchu
czy przeprowadzania procesów myślowych w mózgu. W procesie tym powstaje też ciepło niezbędne do utrzymania stałej temperatury ciała człowieka.
Zbędne, a nawet szkodliwe produkty powstałe w wyniku przemiany materii i energii, np. dwutlenek węgla czy mocznik, są przekazywane do krwi i usunięte z organizmu
przez odpowiednie narządy.
Część pokarmu, która nie została strawiona, np. łuski zbóż, nasiona, łupiny owoców,
przesuwa się do jelita grubego, a następnie przez odbyt, w postaci kału, jest usuwana na
zewnątrz.
Dostarczenie komórkom składników pokarmowych i ich dalsze przetworzenie
wymaga współpracy układu pokarmowego z układem oddechowym, wydalniczym
i krwionośnym.
59
Ćwiczenia
1 Przedstaw drogę pokarmu włożonego do jamy ustnej. Wpisz w wolne pola,
w odpowiedniej kolejności, nazwy narządów tworzących układ pokarmowy.
Pokoloruj pola z narządami mającymi wpływ na trawienie pokarmu.
jama ustna
2 Połącz i pokoloruj takim samym kolorem odpowiednie pola tak, aby obie części
wypowiedzi stanowiły prawdziwe zdanie.
60
Trawienie to...
Strawiony pokarm ... .
Niestrawiony pokarm
... .
... jest usuwany na
zewnątrz w postaci
kału.
... rozkładanie
pokarmu na proste
związki przyswajalne
przez organizm.
... jest wchłaniany
przez krew i
dostarczany każdej
komórce naszego ciała.
3 Wypełnij tabelę.
Składniki
pokarmowe
Miejsce ich
trawienia
Miejsce ich
wchłaniania
węglowodany
tłuszcze
białka
4 Uzupełnij zdanie wyrazami z ramki.
oddychanie komórkowe • krwi • energia • usuwane • ciepło
Strawiony pokarm jest wchłaniany z jelita cienkiego do
,
płynącej w naczyniach krwionośnych, oplatających jelito i niesiony do każdej
żywej komórki naszego ciała. W komórkach, w obecności tlenu, odbywa się
, w którego wyniku wyzwala się
potrzebna do wykonywania różnych czynności życiowych organizmu. Powstaje też
, konieczne do utrzymania stałej temperatury ciała.
Zbędne i szkodliwe produkty tego procesu są
z organizmu przez odpowiednie narządy.
61
Sprawdzian
1 Uzupełnij zdania właściwie dobranymi zakończeniami z ramki.
Układ oddechowy człowieka składa się z .
Rolą układu oddechowego jest
.
Powietrze wychodzące z płuc wprawia w drgania
.
Kaszel jest spowodowany
.
Zakaźne choroby szerzące się przez drogi oddechowe to:
.
Przed niektórymi chorobami zabezpieczają
.
Palenie papierosów jest szkodliwe dla zdrowia, ponieważ do płuc jest wprowadzany
dym, który zawiera
.
Prawidłowemu funkcjonowaniu układu oddechowego sprzyjają
.
Nagłe zatrzymanie oddychania i krążenia krwi w organizmie wymaga natychmiastowego podjęcia
.
Zakończenia do uzupełnienia zdań podane w przypadkowej kolejności:
• szczepienia ochronne.
• nosa, gardła, krtani, oskrzeli i płuc.
• chorobą górnych dróg oddechowych lub podrażnieniem ich obcym ciałem.
• umożliwienie wymiany gazowej – tlenu i dwutlenku węgla – między
komórkami ciała a środowiskiem.
• grypa, krztusiec (koklusz), odra, ospa wietrzna, błonica (dyfteryt), gruźlica.
• sztucznego oddychania.
• nikotynę i inne szkodliwe substancje.
• struny głosowe, które są źródłem dźwięków, składających się na mowę.
• czyste powietrze i sprawność fizyczna.
93
Sprawdzian
2 Czynności wykonywane podczas sztucznego oddychania umieszczone w ramce
wpisz w koła w odpowiedniej kolejności, kierując się strzałkami.
Czynności podczas sztucznego oddychania ułożone w przypadkowej kolejności:
• zaciśnięcie nosa i uchylenie ust;
• ułożenie ratowanego na twardym podłożu;
• przyłożenie ust i wdmuchiwanie powietrza do płuc;
• oczyszczenie nosa i jamy ustnej;
• wdmuchiwanie powietrza do płuc;
• udrożnienie dróg oddechowych ratowanego przez odchylenie jego głowy do tyłu;
• rytmiczne uciskanie klatki piersiowej w środkowej części mostka – na każde
2 oddechy 30 ucisków.
94
Skład i rola krwi
Krew jest jedyną tkanką w organizmie człowieka, która występuje w stanie płynnym.
W ciele dorosłego człowieka krąży 4,5–5 litrów krwi.
Krew składa się z: osocza, czerwonych krwinek (erytrocytów), białych krwinek (leukocytów) oraz płytek krwi (trombocytów).
Budowę krwi i rolę jej składników przedstawia rysunek.
Skład krwi
czerwone krwinki –
transportują tlen
i dwutlenek węgla
białe krwinki –
chronią organizm
przed chorobami
płytki krwi –
w razie uszkodzenia
naczynia tworzą
skrzep zamykający
naczynie
osocze – płyn,
w którym pływają
składniki krwi
Osocze stanowi więcej niż połowę objętości krwi. Składa się głównie z wody, w której
są rozpuszczone substancje pokarmowe wchłonięte z jelit, produkty przemiany materii
i energii oraz hormony. W osoczu pływają też główne składniki krwi.
Czerwone krwinki to najliczniejsza grupa komórek krwi. W 1 mm3 krwi zdrowego człowieka jest ich 4–5 milionów. Tworzą się one w szpiku kostnym znajdującym
się wewnątrz kości. Najważniejszym składnikiem erytrocytów jest czerwony barwnik – hemoglobina, która umożliwia przenoszenie tlenu z pęcherzyków płucnych do
wszystkich komórek ciała, odbieranie z nich dwutlenku węgla i oddawanie go w płucach. W ten sposób czerwone krwinki odgrywają istotną rolę w oddychaniu komórkowym oraz przemianie materii i energii.
101
6
Białe krwinki są wytwarzane głównie w szpiku kostnym. W 1 mm3 krwi zdrowego
człowieka znajduje się 5–7 tysięcy białych krwinek.
Jest kilka rodzajów białych krwinek. Wszystkie pełnią w organizmie funkcję obronną.
Jedne bezpośrednio pochłaniają i unieszkodliwiają chorobotwórcze zarazki. Dzięki innym organizm uzyskuje odporność na choroby. Wytwarzają one odpowiednie przeciwciała, które mają zdolność zapamiętywania, rozpoznawania oraz niszczenia zarazków
atakujących organizm. Gdy do organizmu wtargnie, np. wirus powodujący grypę, przeciwciała przeciwko tej chorobie rozpoznają go i zniszczą.
Różne rodzaje białych krwinek
różne rodzaje białych krwinek
Na zdjęciu obok różnych rodzajów
białych krwinek są widoczne czerwone
krwinki (w kolorze czerwonym)
i płytki krwi (małe, nieregularne)
biała
krwinka
(żółta)
bakterie
(pomarańczowe)
Biała krwinka pochłaniająca bakterie
102
Po pochłonięciu zarazków białe krwinki giną. Obumarłe krwinki, zniszczone
zarazki i uszkodzone tkanki ciała tworzą
gęsty, żółty płyn, zwany ropą. Miejsce
w tkankach wypełnione ropą nazywa się
ropniem.
Płytki krwi biorą udział w procesie
krzepnięcia krwi. W 1 mm3 krwi znajduje się ich około 300–500 tysięcy. Szybkie
zatrzymywanie krwotoku jest bardzo
ważne, ponieważ każda utrata krwi powoduje szkody w organizmie, a ubytek
dużej ilości krwi może spowodować nawet śmierć.
Powstawanie skrzepu
W razie uszkodzenia naczynia
krwionośnego płytki krwi wraz
z włóknami białka przylegają
do uszkodzonych miejsc,
zlepiają się i tworzą skrzep,
który zamyka uszkodzone
naczynie, tworząc „korek”.
UWAGA!
Jeśli zauważymy, że zatrzymanie krwawienia po skaleczeniu trwa długo, a krzepnięcie
krwi jest bardzo powolne, powinniśmy natychmiast zgłosić się do lekarza.
Ogromna rola krwi w organizmie spowodowała, że lekarze w leczeniu niektórych
chorób zaczęli stosować transfuzję, czyli zabieg polegający na przetaczaniu pewnej ilości krwi lub jej składników. Transfuzja krwi ma na celu wymianę krwi na zdrową
lub uzupełnienie krwi w organizmie w przypadku dużej jej utraty przez chorego, np.
podczas operacji. Krew do transfuzji musi być wszechstronnie zbadana i odpowiednio
przygotowana.
Krew każdego człowieka ma indywidualne cechy. Wyróżniono cztery podstawowe grupy krwi: A, B, AB i 0 (zero). W praktyce podział na grupy jest znacznie bardziej skomplikowany. Wyróżnia się wiele podgrup i różnych cech, np. obecność czynnika zwanego Rh. Jedni ludzie ten czynnik mają i wtedy przy grupie krwi jest dodatkowe oznaczenie Rh+(plus),
inni go nie mają i jest to oznaczone jako Rh– (minus). Dlatego podczas przetaczania krwi,
oprócz przestrzegania zgodności w grupach podstawowych, zwraca się uwagę na zgodność czynnika Rh.
UWAGA!
Znajomość obecności czynnika Rh jest ważna dla kobiet ciężarnych. Zdarza się, że
występuje niezgodność Rh matki i płodu. Jest to niebezpieczne, gdy matka ma Rh–,
a płód Rh+. Wtedy dochodzi do tzw. konfliktu serologicznego. Może on spowodować powikłania w przebiegu ciąży. Dlatego kobiety ciężarne powinny być pod stałą
kontrolą lekarza. Te, u których stwierdzono konflikt serologiczny, muszą systematycznie wykonywać zlecone badania i przyjmować odpowiednie leki.
103
6
Schemat przetaczania krwi
Osoba
Jest odbiorcą
Jest dawcą dla osób
z krwią grupy A
krwi grupy A, 0
z krwią grupy A, AB
z krwią grupy B
krwi grupy B, 0
z krwią grupy B, AB
z krwią grupy AB
krwi grupy A, B, AB, 0
z krwią grupy AB
z krwią grupy 0
krwi grupy 0
z krwią grupy A, B, AB, 0
Krew ratuje życie ludziom podczas operacji w szpitalach, ciężko chorym i rannym
w wypadkach. Przy tak dużym zapotrzebowaniu jej ilość w banku krwi (miejscu, gdzie
się ją przechowuje), jest stale niewystarczająca. Każdy dorosły i w pełni zdrowy człowiek,
bez uszczerbku dla swojego zdrowia, może zostać dawcą krwi. W ten sposób przyczyni
się do ratowania życia innym. Krew można oddać w stacji krwiodawstwa lub innych
miejscach specjalnie do tego przygotowanych.
To ciekawe
Pobieranie krwi w stacji krwiodawstwa
104
Obecnie w szpitalach najczęściej przetacza się biorcom krew tej samej grupy,
co dawca, albo krew grupy 0. Zazwyczaj przetacza się tylko niektóre składniki krwi, np. tylko krwinki czerwone
albo tylko płytki krwi.
Download