POSZUKIWANIE „FILOZOFII ŻYCIA” – PROPOZYCJA

mgr Piotr Obacz,
Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych, UJ, Kraków
POSZUKIWANIE „FILOZOFII ŻYCIA” – PROPOZYCJA
SFORMUŁOWANIA FILOZOFII OPARTEJ NA PRYNCYPIACH
PSYCHOLOGII HUMANISTYCZNEJ
(KURS „PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA”, PODSUMOWANIE ZAJĘĆ NR 3 (15 STYCZNIA
2015 R.)
Filozofia
Gr. phileo – lubię, miłuję, sophia – mądrość
Stąd: „umiłowanie mądrości/wiedzy”.
„Filozofia to systematyczna refleksja krytyczna, której przedmiotem są zagadnienia związane z bytem,
poznaniem i działaniem, czyli kwestie najistotniejsze dla człowieka” (M. Zieliński (opr.), Słownik
filozofii, s. 128)
Leszek Kołakowski:
Dociekania filozoficzne, jak również ich dogłębna krytyka są „wytworami struktury ludzkiego umysłu i
kulturalnego rozwoju. Odkąd pojawiła się filozofia, nie sposób jej zlikwidować, jakkolwiek często i
hałaśliwie jej daremność byłaby potępiana” (Horror Metaphysicus, s. 17)
Filozofia = myślenie o sobie i świecie ludzkim
Dlatego filozofia jest fundamentalnym narzędziem objaśniania rzeczywistości w kategoriach ludzkich
(wynikających ze „struktury ludzkiego umysłu”).
Isaiah Berlin – pytania filozoficzne i cel filozofii (The purpose of philosophy, w: Concepts and
Categories, s. 1-11).
Istnieją pewne pytania, na które mogą nie istnieć precyzyjne, wprost sprawdzalne odpowiedzi;
odpowiedzi na te pytania mogą również nie dostarczać żadnej praktycznej wiedzy (to zresztą tak
drażni wielu naukowców;).
Przykłady:
Jaki jest cel ludzkiego życia?
Kim jest człowiek?
Czy czas staje naprawdę, czy też tylko w moim umyśle?
Gdzie znajduje się odbicie lustrzane?
Czy możliwa jest miłość, wolność, bycie sobą w relacji z drugim człowiekiem?
Człowiek nieustannie zadaje sobie podobne pytania, ponieważ poszukuje sensu, znaczenia w tym, co
robimy, kim jesteśmy, co widzimy, co myślimy itd.
Zadaniem filozofa (czy każdy nim jest?) pozostaje zatem m.in. poznawanie, odkrywanie kategorii,
sposobów rozumowania, metafor, wartości, modeli, które organizują ludzkie myślenie i w
konsekwencji postępowanie.
„Cel filozofii jest zawsze ten sam, pomagać człowiekowi zrozumieć siebie samego, aby mógł
swobodnie, a nie po omacku poruszać się w ciemności” (The purpose…, s. 11)
 psychologowie humanistyczni: nie ma nic gotowego, bywamy zagubieni w codziennym życiu –
warto zatem dążyć do samopoznania, określenia, co organizuje moje życie i co mogę z tym zrobić
Filozofia ma wymiar „praktyczny” – rozwój poprzez zadawanie pytań i próby odpowiedzi na nie, a
następnie działanie zgodne z tym, co się myśli
Rozumienie filozofii jako:
a) Naukowa działalność poznawcza – dociekania nad istotą rzeczy;
b) Środek samopoznania i to, co pozwala nam funkcjonować w określony sposób  sposób
rozumienia filozofii ważny dla formułowania „filozofii życia” opartej na pryncypiach psychologii
humanistycznej.
Psychologia humanistyczna pozostaje otwarta na różne kierunki refleksji i badań. NIE KWESTIONUJE
ROLI FILOZOFII W NAUCE
„Psychologia humanistyczna opiera się na zainteresowaniu człowieka człowiekiem i daje wyraz temu
zainteresowaniu” (Bugental w: Jankowski, s. 328) poprzez rozpatrywanie takich kwestii jak:
- kim jest człowiek?
- co jest tworzywem ludzkiego życia?
- czym jest wolność?
- co jest istotą trosk egzystencjalnych?
Co by było, gdyby nie zajmować się tymi kwestiami?
 porzucenie filozoficznego namysłu nad człowiekiem
 skupienie na rozumieniu człowieka jako organizmu (przede wszystkim kwestie biologii, fizjologii,
reakcji na bodźce itd.)
 w takim ujęciu człowieka BRAK MIEJSCA na ludzkie „pragnienia, lęki, nadzieję i rozpacz (Laing, The
Divided Self, s. 22)
pomijanie tego, co najbardziej ludzkie, co najbliższe człowiekowi
Po co wywodzić jakąś filozofię ze zbioru pryncypiów psychologii humanistycznej, skoro
- w PH funkcjonują określone podejścia filozoficzne
- oraz skoro w konsekwencji sama PH jest pewną filozofią (np. filozofią człowieka wolnego itd.)
Możliwe odpowiedzi:
- żeby zaakcentować pewne postulaty i wartości
- żeby nadać formułowanej koncepcji filozoficznej wyraźny rys psychologiczny
- żeby ukierunkować rozważania filozoficzne
- żeby połączyć wątki, które dotąd nie były szczególnie łączone
Filozofia ma znaczenie:
Carl Rogers:
„Zdałem sobie sprawę, że podstawowa różnica między behawiorystycznym i humanistycznym
podejściem do istot ludzkich to kwestia filozoficznego wyboru” (Sposób bycia, s. 71).
 przyjęcie określonych poglądów filozoficznych ściśle określa charakter pracy i sposób życia.
„Na przykład wybór filozofii humanistycznej oznacza, iż w badaniach będzie się wybierało inne
tematy i inne będą metody wartościowania odkryć. Oznacza to podejście (…) bazujące na
przekonaniu o posiadanym przez ludzi potencjale (...). Prowadzi to do bardzo demokratycznej
filozofii politycznej (…). Tak więc ten wybór ma pewne konsekwencje” (Sposób bycia, s. 72)
Ronald David Laing:
Wszelka filozofia, „której fundamentem nie uczyniono natury człowieka, jest kłamstwem i zdradą
wobec człowieka. Odhumanizowana teoria nieuchronnie prowadzi do nieludzkich konsekwencji (…)”
(Polityka doświadczenia. Rajski Ptak, s. 54).
Jak się formułuje propozycje filozoficzne?
1. Poprzez zadawanie pytań i próby odpowiedzi na nie;
2. Poprzez namysł nad już gotowymi pryncypiami, wartościami oraz założeniami normatywnymi.
Metoda 2. w kontekście naszych prób filozoficznych wydaje się właściwa. „Filozofię życia”
formułować można zatem – w odniesieniu do dorobku psychologii humanistycznej poprzez:
a) uwzględnienie pryncypiów PH oraz
b) wyciągnięcie wniosków z doświadczenia schizofrenicznego rozważanego z perspektywy
humanistycznej.
Ad. a) Humanistyczne ideały w psychologii, zbiór wartości konstytutywnych dla człowieka, dla jego
rozwoju, dla człowieczeństwa:
- autentyczność i spontaniczność myśli i działań;
- autonomiczność i wolność;
- różnorodność ludzkiego doświadczenia i
- nieschematyczność;
- pielęgnowanie bogactwa wewnętrznego świata;
- szacunek, empatia, rozumienie;
- wolny wybór i odpowiedzialność za siebie
Ad. b) Poglądy Ronalda David Lainga (1927-1989, szkocki psychiatra humanistyczny) na
doświadczenie schizofreniczne.
Laing twierdził, iż „schizofrenia” jest naturalną ekspresją ludzkich przeżyć, egzystencji, a nie chorobą.
Źródeł doświadczenia schizofrenicznego upatrywał przede wszystkim w patologicznych relacjach
społecznych, grupowych, rodzinnych osób uznanych za schizofreników, nie zaś w „wątłej konstrukcji
psychicznej danej osoby. Sformułował teorię schizogenicznego otoczenia, gdzie obecna jest
mistyfikacja i tzw. podwójne wiązanie.
Działamy tak, jak odbieramy świat. Skoro tak jest – jeśli działamy tak, jak odbieramy rzeczywistość,
otoczenie – to zachowanie schizofreniczne – uznane za najdziwaczniejsze, za przejaw choroby
psychicznej – staje się w pełni zrozumiałe jeśli będziemy je rozpatrywali w kontekście określonych
relacji międzyludzkich.
Niektóre osoby tworzą pozory, celowo wprowadzają w błąd, aranżują fałszywe sytuacje, aby wymusić
pewne zachowanie. Jeśli jednak osoba – w konsekwencji – nie jest w stanie rozpoznać co rzeczywiście
robią inni (praxis) i co rzeczywiście się dzieje (proces), w konsekwencji nie jest w stanie rozpoznać
czego RZECZYWIŚCIE DOŚWIADCZA.
 JEDNEN Z NAJBARDZIEJ DESTRUKCYJNYCH CZYNNIKÓW – MISTYFIKACJA.
Mistyfikacja może powodować zastępowanie „realnego” świata przez fałszywy – będący wytworem
fałszywej świadomości jednostki co się dzieje i jakim się jest faktycznie w oczach innych osób.
Co więcej:
Sprzeczne sygnały odnoszące się do: tego kim jest i/lub powinna być osoba, jej powinności i
oczekiwań wobec niej, utrwalają panujący w jednostce chaos i niepewność.
Klasyczny przykład sprzecznych sygnałów: rodzic nie akceptuje indywidualizacji dziecka (nie pozwala
na nią), a zarazem nie akceptuje bliskości dziecka wobec niej. Lub podobna sytuacja: osoba 1 próbuje
podejmować samodzielne decyzje; osoba 2 je kwestionuje lub neguje, bowiem nie pokrywają się z jej
(osoby 2) oczekiwaniami; osoba 1 decyduje się zatem zrezygnować z samodzielności na rzecz
wspólnego działania z osobą 2, tamta jednak odrzuca to wyjście, twierdząc, iż osoba 1 ma np. zbyt
wielkie oczekiwania wobec niej i wywiera na niej presję.
 podwójne wiązanie (double-bind situation) – blokuje możliwość postępowania zgodnie z własną
wolą (odwołując się do powyższego przykładu: negacja indywidualnego działania osoby 1 przez osobę
2 – pierwszy poziom wiązania, odrzucenie prób zbliżenia osoby 1 do osoby 2 przez tą drugą – drugi
poziom wiązania, blokowania).
Brak autentycznego potwierdzenia dla osoby sprzyja umacnianiu w niej fałszywego obrazu „Ja”
Przykłady z praktyki Lainga:
Dziewczyny w Zdrowie, szaleństwo i rodzina. Rodziny schizofreników
- podległe schematom rodzinnym
- postępujące zgodnie z oczekiwaniami
- niezrozumiane
- karanie za próby samodzielnego obierania drogi życiowej
SKUTEK: poczucie „zacierania” umysłu przez otoczenie (s. 35)
Julie z The ghost of the weed garden: a study of a chronic schizophrenic (w: The Divided Self, 1990, s.
178-205). Dziewczyna twierdziła, że jej głównym problemem było to, iż nie czuła się w realną osobą,
próbowała nią być. W jej sytuacji rodzinnej:
- występowało wymuszone dostosowanie do oczekiwań matki
- nie istniała możliwość swobodnego wyrażania siebie
- próby postępowania zgodnie z własną wolą była karane
SKUTEK: w czasie pierwszego epizodu psychotycznego – telefon na policję I zgłoszenie, iż “dziecko
zostało zamordowane” (s. 179).
Wnioski z doświadczenia schizofrenicznego rozpatrywanego z perspektywy humanistycznej 
fundamentalne znaczenie dla człowieka – jego rozwoju i kształtowania się – mają:
- swoboda wyboru i decydowania o sobie
- szczere, autentyczne zachowanie innych ludzi oraz relacje, w których nie funkcjonuje mistyfikacja
(pozory).
Zręby „filozofii życia” w odniesieniu do a) i b):
1. Człowiek jest istotą wolną. Oznacza to, iż w sposób naturalny dąży do realizacji siebie. Chce to
robić w sposób jemu samemu właściwy i nie być ograniczany przez zewnętrzne struktury. Rodzi to
jednak dylematy i trudności.
2. Dlatego właśnie poszanowanie indywidualnej autonomii w wyborze drogi życiowej jest tak istotne
– aby człowiek uczył się korzystać ze swojej wolności.
3. Uczenie się wolności i korzystanie z niej wiąże się ściśle z koniecznością dokonywania wyborów –
swobodnych wyborów. Jako że chcemy, aby człowiek był za siebie odpowiedzialny, musimy pozwolić
mu działać, mierzyć się z życiem.
4. Ponieważ podejmując wybory jesteśmy w nieustannym procesie stawania się osobami (in statu
fieri), mamy odmienne doświadczenia. Ważne zatem jest, by dążyć do poszanowania tej
różnorodności tak w wymiarze indywidualnym, jak i ogólnospołecznym.
5. Skoro uznajemy wysoką rolę różnorodności, nie powinniśmy w żaden sposób niwelować jej
poprzez stosowanie zachowań schematycznych, poprzez „wciskanie” jednostek w schematy.
6. Alternatywą dla schematycznych, wymuszonych relacji są: empatyczne podejście (wczuwanie się w
stany innego człowieka), dążenie do zrozumienia jego pozycji egzystencjalnej, jego wartości itd.,
poszanowanie jego odmienności.
7. Człowiek rozwija się we właściwy mu (danej jednostce) sposób tylko wtedy gdy:
- nie istnieją warunki, w których panuje fałsz, pozory, wymuszone działanie, mistyfikacja, sprzeczne
sygnały
- istnieją warunki sprzyjające indywidualizacji oraz dokonywaniu swobodnych wyborów, zgodnych z
wolą jednostki
- istnieje możliwość spontanicznej ekspresji emocji
JEST TO JEDNA Z WIELU MOŻLIWYCH INTERPRETACJI IDEAŁÓW PSYCHOLOGII HUMANISTYCZNEJ.
Cechuje ją:
 postulatywność;
 liberalne zorientowanie na wolność;
 podkreślanie trudów, dylematów, trosk życia (egzystencjalizm);
 podkreślanie znaczenia zwracania się ku sobie.
UWAGA: trzeba uważać , by w podobnych próbach filozoficznych nie popełnić błędu polegającego
na ujmowaniu całej złożoności ludzkiego życia w jeden model.
Podsumowanie:
Filozofia – szerszy obraz, miejsce człowieka na tle innych bytów.
Psychologia – odniesienie do codziennej praktyki życiowej.
FILOZOFIA ŻYCIA byłaby zatem:
- wyrazem „psychologiczno-filozoficznego” wglądu w ludzkie zachowanie, w tym w życie
wewnętrzne; próbą pełniejszego oddania specyfiki tego życia niż czyniłaby to sama psychologia lub
też wyłącznie filozofia;
- sposobem myślenia, pozwalającym żyć w pewien określony sposób.
„Nic nie stoi na przeszkodzie, aby wydobywać filozoficzne założenia, pokazywać filozoficzne
konsekwencje koncepcji psychologicznych czy nawet uzgadniać rozumienie człowieka i tą drogą
osiągnąć wzajemne porozumienie obu dziedzin” (Jastrzębski, Wielcy wizjonerzy, s. 62)
Mamy tu do czynienia ze spójną i całościową „filozofią życia” czy też po prostu z pewnym ideałem
życia?
IDEAŁ: życie autonomiczne i wolne, zgodne z moimi celami, życie autentyczne, niefałszywe
 właśnie jeżeli ideał, do którego warto w swoim życiu dążyć potraktujemy jako ważny komponent
filozofii to możemy konstruować zręby pewnej filozofii życia – głęboko humanistycznej i wiernej
człowiekowi.
Być może samo życie jest trochę jak filozofia, filozofia jest jak życie, a może to jedno i to samo.
Niezależnie, czy będziemy mówili o filozofii życia, bądź ideale życia na podst. pryncypiów psychologii
humanistycznej, mamy do czynienia z:
- afirmacją wolności;
- pochwałą autentyczności i różnorodności;
- poszanowanie indywidualnego doświadczenia.
Zalecana literatura:
Prace Isaiaha Berlina, Andrzeja Jankowskiego, Leszka Kołakowskiego, Ronalda Davida Lainga, Carla R.
Rogersa wymienione w powyższym tekście, jak również pozostałe publikacje tych Autorów dostępne
w języku polskim.