CZ III – SLowniczek

Słowniczek obcych wyrazów występujących
w tekście książki1
AKLAMACJA 'przyjęcie przez jakieś zgromadzenie pewnej uchwały lub wniosku
jednomyślnie i bez głosowania': Zebrani przyjęli wniosek prezesa przez aklamację. łac. acclamatio
'obwieszczenie'
ANTROPOLOGIA 'wiedza o człowieku, będąca działem jakiejś nauki albo zespołem pewnych
nauk'
ANTROPOLOGIA BIBLIJNA 'dział biblistyki, który zajmuje się tym, jak ujmowany jest
człowiek w Biblii': Antropologia biblijna zwraca uwagę na to, że w Biblii ukazuje się rozmaite
aspekty istoty ludzkiej: ciało i duszę, umysł i serce, skłonność do grzechu i zdolność bycia
świętym.
ANTROPOLOGIA BIOLOGICZNA 'dział biologii, który zajmuje się powstaniem gatunku
ludzkiego, jego ewolucją, zróżnicowaniem rasowym i osobniczym': W rozwoju antropologii
biologicznej ważnym przełomem było powstanie teorii ewolucji, jej krytyka i późniejsze zmiany.
ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA 'dział filozofii, który zajmuje się problemami miejsca
człowieka w rzeczywistości, sensem jego istnienia i stosunkiem do przyrody oraz własnych
wytworów': Antropologia filozoficzna jest działem występującym zarówno w filozofii
chrześcijańskiej, jak i np. w egzystencjalizmie, w którym stanowi jeden z najważniejszych tematów
rozważań.
ANTROPOLOGIA KULTUROWA 'dyscyplina z pogranicza socjologii i kulturoznawstwa,
badająca organizację różnych kultur ludzkich, zwłaszcza kultur pierwotnych': Początki
antropologii kulturowej wiążą się z badaniami prowadzonymi w Ameryce nad kulturami Indian.
ANTROPOLOG 'uczony prowadzący badania w zakresie antropologii – biblijnej,
biologicznej, filozoficznej lub kulturowej': Do najbardziej znanych amerykańskich antropologów
kulturowych należą Franz Boas i Margaret Mead.
ANTROPOLOGICZNY 'związany z antropologią': Badania antropologiczne. Prace
antropologiczne. Ů Typy antropologiczne 'typy biologiczne człowieka, rozróżniane ze względu na
kształt czaszki, nosa, uszu, kolor włosów itd.' Ů Ekspertyza antropologiczna 'ekspertyza dotycząca
pokrewieństwa dwóch osób, przeprowadzana na podstawie badania podobieństwa bardzo wielu ich
cech biologicznych, a także cech genetycznych': Ekspertyzy antropologiczne przeprowadza się
najczęściej w celu ustalenia ojcostwa.
złożenie cząstki: antropo- i -logia od gr. lógos 'nauka, słowo'
Opracowano na podstawie: Multimedialny słownik wyrazów obcych i trudnych Andrzej
Markowski, Radosław Pawelec; Wydawnictwo Wilga, 2002
1
224
ANTROPOMORFIZM 'nadawanie cech ludzkich rzeczom, zwierzętom i roślinom, a także
przypisywanie cech ludzkich Bogu czy też bogom': Antropomorfizm jest charakterystyczny dla
wielu religii.
złożenie cząstek: antropo- i -morfizm od gr. morphe 'kształt'
ANTYK 1. 'świat starożytnej Grecji i Rzymu': Był zafascynowany literaturą antyku. Wielu
badaczy poszukuje korzeni współczesnej cywilizacji europejskiej w kulturze antyku. 2. inaczej:
STAROŻYTNOŚĆ 'okres historyczny poprzedzający średniowiecze': Dość powszechnie przyjmuje
się, że okres antyku kończy się w roku 476, wraz z upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego. 3.
'stary, zabytkowy przedmiot': Na urodziny dziadek podarował mu piękny antyk, stary zegar z XIX
w.
ANTYCZNY 1. 'związany ze światem starożytnej Grecji i Rzymu': Sztuka antyczna.
Antyczne pojęcie piękna. 2. 'starożytny': Okres antyczny. 3. pot. 'stary, często – przestarzały i
niemodny': Wystąpiła w jakiejś antycznej sukni. To był zupełnie antyczny kapelusz.
fr. antique z łac. antiquus 'dawny'
APOGEUM 1. w astronomii 'punkt orbity Księżyca lub sztucznego satelity najbardziej
oddalony od Ziemi' 2. 'szczyt rozwoju czyichś możliwości, najwyższy stopień rozwoju jakiegoś
zjawiska, największe osiągnięcie itp.': Apogeum jego twórczości przypada na pierwsze lata XX
wieku. W tym okresie polska lekkoatletka osiąga apogeum swojego rozwoju.
łac. apogaeum z gr. apógaion
APOKALIPSA 1. 'w Biblii: ostatnia księga Nowego Testamentu, zawierająca przepowiednię
końca świata': W Apokalipsie św. Jana występuje wiele wątków i motywów, wykorzystywanych
przez wieki w sztuce, np. siedem pieczęci, Bestia apokaliptyczna, Dzień Gniewu. Ů Jeźdźcy
Apokalipsy 'czterech jeźdźców – rycerzy w czarnych zbrojach, symbolizujących zarazę, głód,
wojnę i śmierć. 2. przen. 'przerażające zjawisko lub wydarzenie, coś, co grozi wielu ludziom
śmiercią i zniszczeniem': Od trzech lat wulkan milczy, lecz ludzie żyją nadal w oczekiwaniu, że
któregoś dnia znów zacznie wyrzucać lawę i kamienie i na nowo rozpocznie się apokalipsa.
APOKALIPTYCZNY 1. 'związany z Apokalipsą św. Jana': Bestia apokaplityczna.
Apokaliptyczna liczba 666, oznaczająca szatana. 2. 'związany z przerażającymi wydarzeniami lub
zjawiskami': Apokaliptyczne wieści z regionów ogarniętych wojną.
łac. Apocalypsis z gr. apokálypsis 'objawienie'
APOLOGIA 'obrona jakiejś idei, sprawy lub osoby często połączona z jej wychwalaniem,
będąca jej pochwałą': To przemówienie było prawdziwą apologią gospodarki rynkowej. Apologia
dawnych obyczajów.
APOLOGETA 'obrońca, zwłaszcza żarliwy, jakiejś idei, jakichś poglądów': Teraz stają się oni
apologetami nowego ustroju. Do pisarzy, apologetów chrześcijaństwa z II i III w. n.e. należą m.in.
Klemens Aleksandryjski i Tertulian.
UWAGA: wyraz używany niezbyt poprawnie w znaczeniu 'chwalca, wychwalacz, zwolennik
jakiejś idei lub osoby': ¨Apologeci prezydenta piszą podobno wiersze na jego cześć¨. (poprawnie:
Pochlebcy prezydenta itd.)
APOLOGETYK 'tekst lub przemowa zawierające apologię': Odczytał wobec wszystkich swój
apologetyk.
APOLOGIZOWAĆ 'wychwalać kogoś lub coś albo bronić kogoś przed oskarżeniami;
występować z apologią': Nie można apologizować głupoty, nawet wtedy, gdy stoją za nią
szlachetne pobudki.
225
APOLOGETYCZNY 1. 'broniący jakiejś idei, sprawy lub osoby': Apologetyczne artykuły.
Apologetyczna przemowa. 2. 'związany z apologetyką': Pisma apologetyczne z pierwszych wieków
naszej ery.
APOLOGETYKA 1. 'twórczość pisarzy chrześcijańskich odpierających zarzuty dotyczące ich
religii': Apologetyka rozwijała się w pierwszych wiekach naszej ery. 2. 'dział teologii zajmujący się
uzasadnianiem i obroną podstawowych prawd wiary'
gr. apolog¦tikós 'obrończy' i apologia 'mowa obrończa'
CHERUBIN ALBO CHERUB 1. 'w tradycji chrześcijańskiej: anioł należący do jednego
z najbliższych Bogu chórów, strażnik świętości': W ikonografii cherubin przedstawiany jest jako
skrzydlata istota z głową człowieka i ciałem zwierzęcia – zwykle lwa lub byka. Postać cherubina
została do symboliki chrześcijańskiej przeniesiona z religii starożytnego Wschodu. 2. przen.
'piękny i delikatny młodzieniec': Ten cherubin, którym Anka tak się zachwyca, na mój gust trochę
za mało przypomina mężczyznę.
CHERUBINEK 1. 'w sztuce chrześcijańskiej, zwłaszcza popularnej: aniołek mający postać
małego, pucołowatego dziecka' 2. przen. 'małe, ładne dziecko': Babcie pochylały się nad
łóżeczkiem, wołając: – Jaki śliczny, jaki słodki cherubinek!
łac. cherubim od hebr. kerubim (liczba mnoga)
DEMON 1. 'w wierzeniach ludowych, horrorach, fantastyce: istota nadprzyrodzona,
najczęściej zły duch, który może zawładnąć człowiekiem': Egzorcysta wypędzał z niego demony.
2. 'zła siła, która ogarnia ludzkie umysły i dusze': Demon rasizmu, gniewu, nienawiści.
DEMONIZOWAĆ 'nadawać komuś lub czemuś niezwykle groźne cechy': Zawsze miał
skłonność do przesady i demonizował drobne trudności.
gr. daím¤n 'istota nadprzyrodzona (dobra lub zła)'
DEHUMANIZACJA książk. 'zanik wartości ludzkich – przyjaźni, solidarności, szacunku dla
osoby ludzkiej itd., a wprowadzanie na ich miejsce obojętności, przedmiotowego i technicznego
traktowania człowieka': Pisarz uważał, że dehumanizacja dotknęła wszystkich dziedzin kultury i
życia ludzkiego, że staliśmy się trybami w olbrzymiej maszynie i sami tak zaczynamy się
traktować.
DEHUMANIZOWAĆ książk. 'pozbawiać coś wartości ludzkich': Akcja filmu rozgrywa się w
zdehumanizowanym świecie przyszłości, w którym ludzie zatracili uczucia, a wraz z nimi
zdolności twórcze, i stali się podobni do maszyn.
złożenie cząstki: de- i słowa: humanizacja
DIASPORA 1. 'rozproszenie jakiegoś narodu wśród innych spowodowane nieszczęściem
ogólnym, klęską, wygnaniem itp.': Zburzenie świątyni jerozolimskiej rozpoczęło okres żydowskiej
diaspory. 2. 'rozproszeni członkowie jakiegoś narodu, mieszkający na emigracji; terytorium przez
nich zamieszkałe': Diaspora ormiańska we Włoszech. Żydzi z Izraela i z diaspory.
gr. diasporá 'rozpad, rozproszenie'
DUALIZM 1. książk. 'dwoistość: występowanie w czymś dwu wyraźnie odrębnych części czy
aspektów albo współwystępowanie dwóch przeciwstawnych elementów, zjawisk czy pojęć':
Dualizm dzieła sztuki, dualizm natury ludzkiej. Dualizm duszy i ciała, dualizm rozumu i serca. 2.
w filozofii 'pogląd, że w rzeczywistości istnieją dwa odrębne pierwiastki: duch i materia': Dualizm
jest z jednej strony przeciwieństwem monizmu, zaś z drugiej – pluralizmu. Platoński dualizm,
dzielący byt na dwa światy: świat idei i świat rzeczy, został [przez Arystotelesa] usunięty [...].
(Tatarkiewicz)
226
DUALISTA 'zwolennik dualizmu filozoficznego': Znanymi dualistami byli m.in. tacy
filozofowie, jak Platon, św. Tomasz z Akwinu i Kartezjusz.
DUALISTYCZNY 1. książk. 'dwoisty': Dualistyczna natura człowieka. Dualistyczne
tendencje. 2. 'związany z dualizmem filozoficznym': Dualistyczne koncepcje. Dualistyczna
filozofia.
fr. dualisme od łac. dualis 'podwójny'
EDEN 1. 'w Biblii: ogród, w którym przebywali na początku Adam i Ewa, ziemski raj':
W Edenie rosło drzewo wiedzy dobrego i złego. 2. 'w judaizmie: miejsce, w którym po śmierci
przebywają sprawiedliwi': Żydowski eden to odpowiednik chrześcijańskiego raju niebiańskiego.
3. przen. 'kraina szczęścia': Pisarz z gorzkim uśmiechem tłumaczył młodzieży: – Świat to nie eden,
człowiek mądry jest smutny, bo wie, ile na nim zła i niesprawiedliwości.
łac. eden z hebr. ¦den 'rozkosz'
EGZEGEZA 'metodyczne objaśnianie i komentowanie tekstów, zwłaszcza tekstów literackich
z dawnych epok i tekstów biblijnych': Egzegeza biblijna zajmuje się m.in. analizą językową
i stylistyczną tekstów biblijnych, ustalaniem czasu i miejsca ich powstania oraz interpretacją sensu.
EGZEGETA 'uczony filolog lub biblista zajmujący się egzegezą': Egzegeta porównywał
zdarzenia z życia Jezusa opisane w poszczególnych ewangeliach.
gr. eksŐgesis 'objaśnianie', pierwotnie 'objaśnianie słów wyroczni'
EMFAZA książk.'silny akcent emocjonalny wypowiedzi, patos; także: przesadna
uczuciowość': Z emfazą deklamował poemat o zagładzie Troi. W jej sposobie wypowiadania
drażniła go emfaza, z jaką często mówiła o zupełnie codziennych sprawach.
gr. émphasis 'wyrazistość, znaczenie'
ESCHATOLOGIA 'część doktryny religijnej, która zajmuje się rzeczami ostatecznymi,
zwłaszcza przeznaczeniem człowieka, jego losami po śmierci, końcem świata itd.': Eschatologia
chrześcijańska przedstawia koniec świata i dzień sądu, mówi o losach pośmiertnych człowieka,
niebie i piekle.
ESCHATOLOGICZNY 'związany z eschatologią, ze sprawami ostatecznymi': Apokalipsa św.
Jana jest jednym z głównych dzieł eschatologicznych. Wielu krytyków uważało, że ¨Faust¨
Goethego to dzieło poruszające problemy eschatologiczne: sensu istnienia człowieka w
perspektywie boskiej i warunku zbawienia go.
fr. eschatologie od gr. éschatos 'ostatni, ostateczny', lógos 'nauka, słowo'
EUFEMIZM w językoznawstwie 'słowo lub zwrot użyte zamiast innego, bardziej
drastycznego, nieprzyzwoitego, dosadnego, objętego tabu itd. słowa lub zwrotu': Eufemizmy to np.
kobieta lekkiego prowadzenia zamiast dziwka; tam, gdzie król piechotą chodzi zamiast ustęp;
odejść do wieczności zamiast umrzeć.
EUFEMISTYCZNY 'zwykle o formach językowych: nie nazywający rzeczy wprost,
złagodzony': Eufemistyczne określenia. Eufemistyczny zwrot.
fr. euphemisme od gr. eu 'dobrze', phemi 'mówię'
ETYMOLOGIA 1. 'dział językoznawstwa zajmujący się pochodzeniem wyrazów':
Etymologia zajmuje się m.in. ustalaniem, od jakiego słowa dany wyraz pochodzi i co pierwotnie
znaczył. 2. 'pochodzenie wyrazu': W tym słowniku etymologia jest podana pod każdą grupą
wyjaśnionych słów i zazwyczaj odnosi się do głównego słowa.
ETYMOLOG 'językoznawca badający pochodzenie wyrazów': Do najbardziej znanych w
polskim językoznawstwie etymologów należą m.in. Aleksander Brückner i Franciszek Sławski.
227
ETYMOLOGIZOWAĆ 'wyprowadzać etymologię, dziś często: przesadnie zagłębiać się w
etymologii': Z przekąsem mówiono, że autor etymologizuje – wyprowadza historię każdego słowa
niemal z sanskrytu.
ETYMON w językoznawstwie 'wyraz lub cząstka wyrazowa, która jest podstawą
etymologiczną innego wyrazu': Etymon słowa piwo to czasownik pić: pierwotnie piwo było to coś,
co się pije – 'picie'.
gr. etymología 'poszukiwanie prawdziwego sensu słów'
GENEALOGIA 1. 'historia rodu, uwzględniająca jego pochodzenie i więzy pokrewieństwa
łączące jego członków': Dziadek zaczął opowiadanie: – Nasza genealogia sięga daleko w
przeszłość... 2. 'pochodzenie czegoś, ¨korzenie¨, z których to wyrasta': Genealogia gatunku
literackiego. Genealogia ruchów rewolucyjnych. 3. 'dział historii, zajmujący się ustalaniem
pokrewieństwa różnych osób, dat ich narodzin, ślubów, śmierci itd.'
GENEALOGICZNY 1. 'związany z genealogią – historią rodu': Kronika genealogiczna.
Ů Drzewo genealogiczne 'przedstawienie historii jakiejś rodziny i więzów pokrewieństwa jej
członków w formie wykresu przypominającego drzewo' 2. 'związany z genealogią – pochodzeniem
czegoś': Praca historyka literatury zawierała ciekawe rozważania genealogiczne, dotyczące
dziewiętnastowiecznej powieści historycznej. 3. 'związany z genealogią – działem historii':
Genealogiczne ustalenia, odnoszące się do stosunków pokrewieństwa wśród pierwszych Piastów.
łac. genealogia z gr. genealogía 'opowieść o dziejach rodu'
INWOKACJA 1. w nauce o literaturze 'zwrócenie się do muzy, bóstwa lub jakichś wartości,
często występujące na początku wielkich poematów epickich': Inwokacja to rodzaj apostrofy,
wezwanie poety, zazwyczaj zawierające prośbę poety o natchnienie. 2. przestarz. 'uroczysty zwrot
do kogoś lub jakichś wartości, rozpoczynający podniosłe przemówienie lub list'
łac. invocatio 'wezwanie'
KOSMOGONIA 1. 'pochodzenie oraz powstanie obiektów kosmicznych i ich zespołów;
także: zajmujący się tym dział astronomii': Kosmogonia Układu Słonecznego. 2. 'w religiach i
filozofii: zespół koncepcji, wyobrażeń i wierzeń odnoszących się do powstania świata':
Kosmogonia buddyjska, judaistyczna. Kosmogonia materialistyczna.
złożenie cząstek: kosmo- i -gonia od gr. gónos 'zrodzenie'
KULT 1. 'cześć religijna oddawana bóstwu, świętym osobom lub przedmiotom; także:
zewnętrzne objawy tej czci, ogół obrzędów, czynności religijnych': Kult świętych w Kościele
katolickim. Kult Słońca, Księżyca. W starożytnym Egipcie otaczano kultem skarabeusze. Rola
pieśni w kulcie prawosławnym. Ů Kult jednostki 'oddawanie Stalinowi niemal boskiej czci i
skupienie w jego ręku olbrzymiej, dyktatorskiej władzy': Nikita Chruszczow w swym słynnym
referacie omówił straszliwe następstwa kultu jednostki w krajach Związku Radzieckiego. 2.
'wielki, często przesadny szacunek dla kogoś lub czegoś, uwielbienie, cześć': Kult wieszczów. Kult
postępu. Kult kariery i popularności we współczesnym świecie zachodnim.
KULTOWY 1. 'związany z kultem – oddawaniem czci komuś lub czemuś': Naczynia
kultowe. 2. 'taki, który jest obiektem kultu, wzorcem dla pewnego pokolenia lub środowiska,
bardzo istotny, ważny dla jakiejś grupy': Od tego czasu ¨Rejs¨ zdążył się już stać filmem
kultowym. Czy zdaje pan sobie sprawę, że dla dużej grupy czytelników jest pan pisarzem
kultowym? Kultowa grupa muzyczna.
łac. cultus 'uprawianie; cześć'
UWAGA: w 2. znaczeniu wyraz modny, nadużywany.
228
LITURGIA 1. 'ogół obrzędów i ceremonii, będących zewnętrzną, publiczną formą kultu w
jakiejś religii': Porządek liturgii. Improwizowana, pełna spontaniczności liturgia pierwszych
chrześcijan. W czasie nabożeństwa w cerkwi zwrócili uwagę na piękną, bogatą liturgię
prawosławną. 2. książk. 'nabożeństwo': Uczestniczyli w liturgii mszy świętej na Jasnej Górze.
LITURGIKA 'nauka o liturgii': Liturgika zajmuje się m.in. opisem i wyjaśnianiem obrzędów
religijnych.
łac. śr. liturgia od gr. leitourgía 'służba publiczna'
METAFORA inaczej: PRZENOŚNIA w nauce o literaturze 'takie użycie wyrazu, w którym
zyskuje on nowe, zmienione pod jakimś względem znaczenie; także: wyrażenie, w którym łączone
są ze sobą wyrazy zawierające niezgodne cechy semantyczne, przez co przynajmniej jeden z nich
zyskuje nowe znaczenie, zaś całość stanowi środek ekspresji artystycznej': Piękne, poetyckie
metafory z wiersza Herberta ¨Mona Liza¨ to m.in. ¨kolczaste druty rzek¨, ¨tyka jej regularny
uśmiech¨, ¨od mięsa życia odrąbana¨. Metafory potoczne to ¨kamienne serce¨, ¨wiatr wyje¨ lub
nazwanie przez kapłana wiernych ¨owieczkami¨. Jedna z najstarszych teorii metafory mówi, że
metafora to skrócone porównanie: zamiast ¨oczy jak chabry¨ mówi się ¨chabry oczu¨.
Współcześnie mówi się raczej, że to odkrycie podobieństwa w rzeczach niepodobnych.
METAFORYKA 'zbiór metafor jakiegoś twórcy, metafor w jakimś tekście, okresie literackim
itd.': Metaforyka Leśmiana. Metaforyka romantyczna.
gr. metaphorá 'przeniesienie'
MIT 1. 'fantastyczna opowieść o bogach, bohaterach, demonach itd., która zawiera
podstawowe dla jakiejś społeczności prawdy religijne i moralne, służy interpretacji świata oraz
spełnia funkcję jednoczącą tę społeczność': Mit o Prometeuszu, w starożytnej Grecji należący do
opowieści tłumaczących początki ludzkiej cywilizacji, w naszych czasach pobudza artystów do
myśli o tragicznej wolności człowieka i idei cierpienia dla dobra ludzi. 2. pot. 'zmyślona,
nieprawdziwa opowieść, często przy tym barwna i niezwykła': O jego zamożności krążyły mity.
MITYCZNY 'związany z mitem, zazwyczaj w 2. znaczeniu': Jego mityczne bogactwo okazało
się zupełną bujdą.
MITOLOGIA 'zbiór mitów w 1. znaczeniu': Mitologia grecka i rzymska. Mitologia Słowian.
MITOLOGICZNY 'związany z mitologią, zwłaszcza grecką lub rzymską, lub z mitami w 1.
znaczeniu': Do jego ulubionych bohaterów mitologicznych należeli Orfeusz i Eurydyka. Elementy
mitologiczne w powieści.
MITOMANIA 'wymyślanie i opowiadanie niezwykłych, barwnych historii, zwłaszcza na swój
temat': W te przygody nie trzeba wcale wierzyć, to typ opętany mitomanią.
MITOMAN 'osoba, która wymyśla i opowiada o sobie niezwykłe historie': To mitoman,
połowa tych niezwykłych sukcesów zrodziła się w jego głowie.
MITOLOGIZOWAĆ 1. 'nadawać czemuś cechy niezwykłe, często – idealne': W latach 70. i
80 mitologizowano życie na Zachodzie, opowiadając o nowoczesności i luksusach, w które
opływają wszyscy obywatele. Wiele osób, decydujących się na emigrację, wkrótce przekonało się,
jak daleko odbiegają te opowieści od rzeczywistości. 2. 'wprowadzać do czegoś elementy
mitologiczne': W ¨Ulissesie¨ James Joyce umitologizował rzeczywistość Dublina.
gr. mýthos 'opowieść'
229
MONOTEIZM książk. 'wiara w istnienie tylko jednego Boga': Monoteizm chrześcijański.
Religioznawcy wyróżniają monoteizm i politeizm.
MONOTEISTYCZNY książk. 'związany z monoteizmem, opierający się na wierze w
istnienie tylko jednego Boga': Do religii monoteistycznych należą: judaizm, chrześcijaństwo i
islam.
fr. monothéisme z gr. mónos 'jedyny', theós 'bóg'
MOSZCZ 'surowy sok, wyciskany z owoców, wykorzystywany np. do wyrobu win, soków
i galaretek': Ů Moszcz winny 'młode, niskoalkoholowe wino owocowe, najczęściej gronowe'
niem. Most z łac. mustum
PARALELA 1. 'zespół cech podobnych lub odpowiadających sobie, występujących w
porównywanych rzeczach; także: wydobywanie podobieństw lub odpowiedniości w rzeczach
porównywanych': Profesor ukazał paralele między światem bogów starożytnych a problemami
wówczas żyjących ludzi. Jasienica przeprowadza paralelę między rozwojem sytuacji w Polsce i we
Francji w XVI, XVII i XVIII w. 2. w geometrii, przestarz. 'linia prosta równoległa do innej prostej'
PARALELNY 'równoległy do czegoś innego: mający podobne lub analogiczne cechy,
występujący w tym samym czasie itd.': Paralelne wątki w mitologii greckiej i rzymskiej. Paralelny
rozwój wydarzeń.
PARALELIZM 1. 'równoległość między porównywanymi rzeczami: istnienie między nimi
podobieństw lub analogii, współwystępowanie w tym samym czasie itd.': Paralelizm losów
wojennych bohaterów ¨Kolumbów¨. Paralelizm duszy i ciała. Paralelizm w rozwoju gospodarczym
Polski, Czech i Węgier po roku 1989. 2. w sztuce 'równoległe lub cykliczne występowanie takich
samych lub podobnych elementów kompozycyjnych utworu, np. podobnych zwrotów,
sformułowań, refrenu': Paralelizm w pieśniach ludowych.
fr. paralléle z łac. parallelus z gr. paráll¦los 'równoległy'
PASCHA 1. 'w judaizmie: jedno z najważniejszych świąt żydowskich, obchodzone na
pamiątkę wyjścia Izraelitów z Egiptu': W Izraelu Pascha – zwana też: Pesach – zaczyna się na
przełomie marca i kwietnia i trwa 7 dni (w diasporze 8). 2. 'u chrześcijan obrządku wschodniego:
Wielkanoc' 3. 'słodka potrawa wielkanocna robiona z białego sera, żółtek i bakalii': Święta u babci
zawsze kojarzyły mu się z z suto zastawionym stołem, na którym pyszniły się wielkanocne baby,
mazurki i paschy. Tradycyjnie paschę przygotowywano w specjalnej drewnianej formie z
wywierconymi otworami, żeby mogła przez nie ściekać serwatka.
PASCHAŁ 'bardzo duża, ozdobna świeca z wosku, zapalana podczas mszy w okresie
wielkanocnym, poświęcana w Wielką Sobotę jako symbol Chrystusa Zmartwychwstałego'
łac. kośc. Pascha z hebr. pesach 'przejście'
POTENCJAŁ 1. 'wszelkie możliwości, moce, zdolności, które tkwią w kimś albo w czymś
(np. w jakiejś instytucji, przedsiębiorstwie itp.)': Dysponujemy ogromnym potencjałem
ekonomicznym. Nie możemy też pominąć potencjału ludzkiego, którym rozporządzamy. 2. w
fizyce 'wielkość, która charakteryzuje stan pola (elektrycznego, magnetycznego, grawitacyjnego) w
danym punkcie': Różnica potencjałów elektrycznych.
POTENCJALNY 'taki, który może być, może nastąpić; możliwy'; także 'taki, który tkwi w
czymś i w sprzyjających okolicznościach może się ujawnić': Potencjalni klienci odeszli z
kwitkiem. Potencjalny inwestor. Potencjalni przywódcy ruchu związkowego. Potencjalna klientela
polityczna prawicy.
UWAGA: wyraz używany niepoprawnie w połączeniu potencjalne możliwości, np. ¨Zakład
ma potencjalne możliwości rozwoju¨ (poprawnie: Zakład ma możliwości rozwoju).
230
łac. potentia 'moc, siła' i potentialis 'możliwy'
PSYCHE 1. 'w mitologii greckiej: ukochana Erosa, uosobienie duszy ludzkiej': Była sobie raz
królewna i nazywała się Psyche, co po grecku znaczy: dusza. Była tak piękna, że poddani modlili
się do niej, zapominając o Afrodycie. Zagniewana bogini wezwała Erosa i kazała mu w sercu
Psyche obudzić miłość do najszkaradniejszego potwora, jaki się znajdzie na ziemi. Lecz Eros,
ujrzawszy dziewczynę, sam się zakochał i dał jej pałac cudowny. (Parandowski) 2. książk. 'świat
wewnętrzny jakiejś osoby, jej psychika, dusza': Im lepiej ją poznawał, tym bardziej podziwiał jej
psyche, jej bogactwo wewnętrzne.
gr. PsychŐ
PRIORYTET 1. 'pierwszeństwo': Dają priorytet rozwiązaniom siłowym. Czy inwestycje
mieszkaniowe uzyskają w tych planach priorytet? 2. 'sprawa, której daje się pierwszeństwo,
najważniejsze zadanie': Priorytety społeczne. Realizacja priorytetów gospodarczych.
PRIORYTETOWY 'taki, który ma pierwszeństwo, priorytet w danej dziedzinie': Priorytetowe
inwestycje. Priorytetowe przedsiębiorstwa. Priorytetowe zadania.
niem. Priorität z łac. prioritas od: prior 'wcześniejszy, pierwszy'
PROKREACJA książk. 'płodzenie dzieci, wydawanie na świat potomstwa': Dawniej Kościół
katolicki aprobował tylko takie stosunki seksualne, które mają na celu prokreację, obecnie uważa
się raczej, że małżonkowie mogą ¨cieszyć się sobą¨.
p.-łac. procreatio 'płodzenie'
PROZELITA książk. 'świeżo pozyskany wyznawca jakiejś religii lub ideologii': Uprawiali
praktyki religijne z gorliwością prozelitów. Prozelici nowej fali.
PROZELITYZM książk. 'dążenie do pozyskania nowych wyznawców, nowych zwolenników
jakiejś ideologii' wyznawców
łac. kośc. proselytus 'nawrócony' z gr.
PRYMAT 'pierwszeństwo; największe znaczenie': U nas sprawy polityczne zawsze miały
prymat. Poprzednio ligowy prymat wywalczył sobie ¨Lech¨ Poznań.
łac. primatus 'mający pierwszeństwo'
REKAPITULACJA książk. 'zwięzłe powtórzenie treści czegoś, np. wcześniejszych
wypowiedzi; podsumowanie, streszczenie': Rekapitulacja konferencji. Nie żartujmy, proszę
kolegów; to nie była rekapitulacja naszych wypowiedzi, lecz ich groteskowe streszczenie, parodia
wręcz!
REKAPITULOWAĆ 'dokonywać rekapitulacji': Rekapitulować historię głównego bohatera
dramatu. Rekapitulując to, co powiedziałem: – Tylko regularne i częste jedzenie owoców zapewni
Państwu zdrową starość.
łac. recapitulatio 'powtórzenie treści'
SCHOLASTYKA 1. w filozofii 'główny kierunek średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej,
traktujący jako problem zasadniczy zgodność prawd wiary z rozumem, co wynikało z przekonania
autorów o potrzebie zrozumienia tego, w co się wierzy': W scholastyce posługiwano się
sformalizowaną metodą konfrontowania danych Pisma Świętego oraz Tradycji z autorytetami
ojców Kościoła i filozofii oraz rozumowaniem logicznym lub metafizycznym. Rozwój scholastyki
wyrażał się między innymi w powstawaniu uniwersytetów jako ośrodków naukowych z
oryginalnymi metodami nauczania. 2. przen. 'prowadzenie dociekań oderwanych od
rzeczywistości, rozstrzyganie kwestii spornych przez odwoływanie się do autorytetów; także:
żonglowanie w dyskusji argumentami o pozorach logiczności': W swoich pseudonaukowych
231
dociekaniach uprawia czczą scholastykę, to nie ma nic wspólnego ze sprawdzoną wiedzą, którą
można weryfikować w badaniach.
SCHOLASTYK 1. 'przedstawiciel scholastyki w dziedzinie filozofii': Znanymi scholastykami
byli m.in. św. Tomasz z Akwinu, św. Anzelm z Canterbury i Pierre Abélard. 2. 'katolicki
duchowny, który jako członek kapituły nadzoruje szkoły w danej diecezji': Pismo scholastyka do
przełożonych szkół diecezjalnych.
SCHOLASTYCZNY 1. 'dotyczący scholastyki w znaczeniu 1. lub scholastyków': Metody
scholastyczne. Pisarz scholastyczny. 2. 'niesprawdzony doświadczalnie, oderwany od życia,
abstrakcyjny': Scholastyczne spekulacje.
gr. scholastikós 'szkolny'
SEMITA 'człowiek należący do jednego z pokrewnych etnicznie ludów zamieszkujących
Azję południowo-zachodnią, których pierwotną siedzibą była prawdopodobnie pustynia syryjskoarabska': Wędrówka Semitów na zachód. Polityka dyskryminacyjna skierowana przeciwko
Semitom.
SEMICKI 'związany z Semitami': Języki semickie. Pismo semickie. Semicki typ urody.
łac. Sem od hebrajskiego imienia Szem, noszonego przez biblijnego protoplastę, jednego z
trzech synów Noego, którego potomkiem był Abraham
SZABAS ALBO SZABAT 'w judaizmie: świąteczny dzień odpoczynku, który trwa od
wieczoru w piątek do wieczoru w sobotę': Żydzi przestrzegają w szabat zakazu pracy, który
obejmuje 39 czynności.
hebr. szabb˘t 'odpoczynek'
TEOLOGIA 'nauka o Bogu – dyscyplina, w której ramach prowadzi się dociekania o Bogu
lub bogach, interpretuje i uzasadnia twierdzenia danej religii': Teologia może być uprawiana
niezależnie od określonej religii albo – częściej – uprawiana w ścisłym związku z pewnym
wyznaniem. Do najważniejszych źródeł teologii katolickiej należą: Biblia oraz nauczanie Kościoła,
w tym m.in.: nauczanie papieskie i nauczanie soborów oraz nauki ojców Kościoła.
TEOLOG 'znawca teologii': Do najwybitniejszych teologów średniowiecza należą: św.
Tomasz z Akwinu, Anzelm z Cantenbury i Tomasz á Kempis.
łac. theología z gr. theós 'bóg', lógos 'nauka, słowo'
TEOCENTRYZM 'pogląd stawiający Boga w centrum zainteresowań filozoficznych,
moralnych, naukowych itd., podporządkowujący sens istnienia człowieka celom pozaziemskim,
zaś wszystkie dziedziny życia – religii': Renesansowy antropocentryzm przeciwstawiał się
teocentryzmowi średniowiecza.
TEOCENTRYCZNY 'związany z teocentryzmem, wynikający z teocentryzmu': Światopogląd
ściśle związany z religią wcale nie musi być teocentryczny, przykładami tego są poglądy oparte na
religiach Wschodu, np. na buddyzmie i jodze, w których większe znaczenie ma droga człowieka do
wyzwolenia i prawdy niż wola i działanie bogów lub Boga.
złożenie cząstki: teo- i słowa: centryzm
TETRAGRAM 'napis złożony z czterech znaków': Do dziś trwają dyskusje biblistów, jak
odczytać tajemniczy tetragram JHWE, będący imieniem Boga.
złożenie cząstek: tetra- i -gram od gr. grámma 'napis'
232