Zagadnienie przedmiotów idealnych

Zagadnienie przedmiotów
idealnych
Andrzej Łukasik
Zakład Ontologii i Teorii Poznania
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
www.filozofia.umcs.lublin.pl
Co istnieje?
„Świat składa się z rzeczy (substancji), np. gór, roślin, ludzi itd., które określone są
przez różne cechy — np. barwy, kształty, dyspozycje — i wzajemnie połączone
różnorakimi relacjami. Ogólną nazwą filozoficzną dla wszystkiego, co jest i co może
być jest „byt”: zgodnie z tym tak samo rzeczy, jak cechy i relacje nazywane są
bytami. W każdym bycie można odróżnić dwa aspekty lub momenty: to czym […] on
jest — a więc jego istotę, jego „co” […], uposażenie treściowe […], jego esencję —
oraz moment, który polega na tym, że byt jest — jego istnienie, egzystencję. Gdy
pewien byt jest taki a taki — np. jeśli pewna rzecz jest czerwona albo pewna
geometryczna figura posiada dwa razy większą powierzchnię niż inna — mamy do
czynienia z pewnym stanem rzeczy […]: przedmiot (tutaj w najogólniejszym
sensie, a więc jako byt) ma się tak a tak, tzn. jest taki a taki”.
(J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia 13)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zdroworozsądkowy pogląd na świat
Istnieją ciała (substancje, rzeczy) w czasie i przestrzeni.
Ciała (oraz czas i przestrzeń) istnieją niezależnie od nas (obiektywnie).
Z niektórymi ciałami powiązane są umysły.
Czy istnieją tylko rzeczy?
Czy istnieją cechy, relacje, procesy, zdarzenia…?
Czy jest jedna kategoria przedmiotów istniejących, czy jest ich wiele?
Sposoby istnienia
Byty realne (w czasie i przestrzeni – byty fizyczne)
Byty mentalne (umysły i „znajdujące się” w nich przeżycia, myśli)
Byty duchowe (Bóg, dusza pojmowana jako substancja)
Byty intencjonalne (np. postaci literackie)
Byty idealne…
Jak stwierdzić, że „X istnieje”? – kryteria uznawania istnienia przedmiotów
Istnienie samodzielne – niesamodzielne
Podstawowy sposób istnienia – nie podstawowy sposób istnienia
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Sokrates (469-399): wiem, że nic nie wiem
Przedmiot zainteresowań – logika i etyka
Intelektualizm etyczny – arete (cnota) jest dobrem bezwzględnym
Poszukiwanie istoty – np. co to jest sprawiedliwość?
cechy konstytutywne a cechy przypadkowe
Wiem, że nic nie wiem – wiem, czym jest wiedza: wiedza jest wyrażana w pojęciach
ogólnych i dotyczy niezmiennych istot rzeczy
Platon – rozciągnięcie pojęcia istoty z dziedziny moralności na wszystkie dziedziny
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Jaskinia Platona
Dokonaj interpretacji metafory jaski (Platon, Państwo, ks. VII)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie przedmiotu wiedzy pojęciowej
„Według mojego zdania, należy wyróżnić następujące problemy: czym jest to, co
wiecznie trwa i nie zna urodzin; czym jest to, co się zawsze rodzi i nigdy nie istnieje.
Pierwszą rzecz może pojąć tylko intelekt, bo istnieje zawsze jako ta sama
(identyczna). Przeciwnie, druga jest przedmiotem mniemania w połączeniu z
nierozumowym poznaniem zmysłowym, bo rodzi się i umiera, lecz nie istnieje nigdy
realnie. Ponadto, wszystko, co się rodzi, rodzi się z konieczności pod wpływem
jakiejś przyczyny, bo jest niemożliwe, by się coś rodziło bez przyczyny”
(Platon, Timajos, 28 a).
Wiedza zmysłowa – jednostkowe przedmioty dane w doświadczeniu
Wiedza pojęciowa – przedmioty ogólne
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Esencjalizm
„Geniusz Platona kazał mu poszukiwać zrozumienia istoty w najprostszych
przypadkach. Nic dziwnego, że skierował go ku geometrii (nie bez wpływów filozofii
pitagorejskiej). Gdzie, na przykład, szukać istoty kuli? Nie wśród rzeczy materialnych,
bo w dziedzinie materii można znaleźć tylko «podobieństwa kul», a nie «kule
idealne», o jakich mówi geometria. Mimo to idealne kule geometryczne istnieją,
wszak geometria wykrywa prawa ich istnienia. Tu ma swe źródło Platońska doktryna
o świecie idei, czyli form” (M. Heller, Filozofia świata, s. 20-21).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Platon (427-347) – idealizm
Ιδεα – gr. kształt, postać, forma
Teza idealizmu Platona: niezależnie od świata przedmiotów jednostkowych
(samoistnie) i niezależnie od ludzkiej świadomości (obiektywnie) istnieje świat bytów
ogólnych (uniwersaliów), niezmiennych i wiecznych idei
Idealny sposób istnienia: aczasowy, nieprzestrzenny
Do świata bytów idealnych należą m.in. dobro samo w sobie, piękno samo w sobie,
człowiek w ogóle, przedmioty matematyki
Idee istnieją w sensie podstawowym; świat ponadzmysłowy jest bardziej realny niż
rzeczy
Idee są poznawalne wyłącznie rozumem, ale nie istnieją „w umysłach”
Przedmioty zmysłowe są „cieniami” świata idei, partycypują (uczestniczą) w ideach
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Rzeczy a idee w ujęciu Platona
rzeczy
Idee (powszechniki – uniwersalia)
jednostkowe (indywidua)
ogólne (gatunki)
konkretne
abstrakcyjne
istnieją w czasie i przestrzeni
istnieją poza czasem i przestrzenią
poznawalne zmysłowo
poznawalne intelektem
zmienne – powstają i giną
niezmienne
pochodny rodzaj bytu – stają się
podstawowy rodzaj bytu – istnieją
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie istnienia powszechników
zagadnienie istnienia uniwersaliów
(przedmiotów pojęć ogólnych)
realizm
(powszechnikowy / pojęciowy)
nominalizm
istnieją nazwy
ogólne
(Berkeley,
Hume,
Kotarbiński)
konceptualizm
istnieją pojęcia
ogólne
(Locke, Kant)
umiarkowany
powszechniki
istnieją
niesamoistnie
(Arystoteles)
skrajny
powszechniki
istnieją samoistnie
(Platon)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Powszechniki
Własności, relacje..
Np. Warszawa leży na północ od Lublina
Lublin i Warszawa znajdują się w określonych miejscach Polski
Stosunek „na północ od” istnieje „nigdzie i nigdy” – nie jest przedmiotem materialnym
ani umysłowym (mentalnym)
„Powszechniki nie są tedy myślami, lecz (skoro są znane) przedmiotami myśli”.
(B. Russell, Zagadnienia filozofii)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Powszechniki a software
„rozwój nauki prowadzi nas ze świata obserwowanych konkretów do rzeczywistości
abstrakcyjnych relacji, które możemy opisywać przy pomocy matematyki”
(J. Życiński, Poza granicami konkretu, 61)
Komputer istnieje „tu i teraz”
jak i gdzie istnieje program komputerowy?
„istota programu nie zależy od substratu dyskietki, na jakiej utrwalono impulsy
elektromagnetyczne określające jego treść. […] Istotna jest natomiast struktura
formalnych relacji, które znalazły realizację w konkretnym programie. Treść
instrukcji tego programu można uważać za odpowiednik powszechników – idei
Platona”. (J. Życiński, Poza granicami konkretu, 67)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Algorytmy jako powszechniki
„konkretne fizyczne ucieleśnienie algorytmu
pozostaje czynnikiem całkowicie nieistotnym. Dany algorytm posiada pewien tym
odcieleśnionego istnienia, które okazuje się całkowicie niezależne od jakiejkolwiek
fizycznej realizacji tego algorytmu. […] Wchodzi tu w grę ogólniejsza kwestia
Platońskiej rzeczywistości abstrakcyjnych obiektów matematyki”.
(R. Penrose, Nowy umysł cesarza)
Algorytmy komputerowe jako elementy platońskiego świata idei
www.umcs.filozofia.lublin.pl
George Berkeley (1685-1753)
– skrajny nominalizm
Skrajny nominalizm
– w umyśle nie ma nic abstrakcyjnego (nie można sobie przedstawić barwy, które nie
byłaby czerwona, zielona…, czyli „barwy w ogóle”; trójkąta, który nie byłby ani
prostokątny, ani ostrokątny…)
- Idea = konkretne wyobrażenie (uwaga: znaczenie terminu „idea” jest w
nowożytnej filozofii różne od platońskiego!)
Jedynym źródłem wiedzy o świecie są zmysły
Filozofia matematyki – figury rysowane na tablicy nie są jedynie ilustracją, lecz
właściwym przedmiotem wiedzy geometrycznej: każda linia ma określoną grubość,
nie można dzielić odcinka w nieskończoność, nie istnieją wielkości mniejsze od
postrzeganych (nie istnieją wielkości nieskończenie małe)…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Reizm – Tadeusz Kotarbiński
Nie istnieją przedmioty idealne (ogólne)
Nominalizm – ogólne są tylko nazwy
„1. Wszelki przedmiot jest rzeczą. 2. Żaden przedmiot nie jest cechą, stosunkiem,
zdarzeniem, ani w ogóle żadnym z rzekomych przedmiotów należących do
którejkolwiek z innych kategorii ontologicznych niż kategoria rzeczy. 3. Terminy
‘cecha’, ‘stosunek’, ‘zdarzenie’ oraz wszystkie inne rzekome nazwy rzekomych
przedmiotów innych kategorii ontologicznych niż kategoria rzeczy – są nazwami
pozornymi”. (T. Kotarbiński, Uwagi na temat reizmu)
rzecz = dusza lub ciało
ciało = przedmiot rozciągły i bezwładny
dusza = przedmiot doznający
pansomatyzm – wszelki przedmiot jest ciałem (wszelka dusza jest ciałem)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
rzecz (w rozumieniu reizmu) – „wszystko, co jest czasowe i przestrzenne, i
fizykalnie określone” (T. Kotarbiński, O postawie reistycznej 155)
tylko kategoria nazw rzeczy (ciał) zawiera nazwy rzeczywiste, pozostałe kategorie
zawierają nazwy pozorne (onomatoidy), zwroty zastępcze: np. „rozciągłość
przysługuje ciałom” = „ciała są rozciągłe” (tu nie ma nazw cech jedynie nazwy ciał)
nazwy
rzetelne (nazwy rzeczy)
jednostkowe
np. Tadeusz
ogólne
np. filozof
onomatoidy (pozorne)
np. czerwień
puste
np. chimera
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Rzeczy a cząstki elementarne mechaniki kwantowej
Trudności w pojmowaniu elementarnych składników materii jako rzeczy (substancje,
indywidua) – więcej informacji: wykład o współczesnym pojęciu materii
Dualizm korpuskularno-falowy
W pewnych okolicznościach elektrony zachowują się jak cząstki (rzeczy) w innych
jak fale (procesy) – por. eksperyment na dwóch szczelinach
Nierozróżnialność cząstek identycznych
Wszystkie cząstki danego rodzaju są identyczne (nie różnią się żadną wewnętrzną
własnością); nie posiadają „indywidualności” – nie mogą być „zaetykietowane”;
zamiana miejscami dwóch cząstek identycznych (np. elektronów) nie prowadzi do
nowego stanu rzeczy
Brak lokalizacji czasoprzestrzennej
Superpozycja stanów – można określić prawdopodobieństwo znalezienia cząstki w
danym obszarze w rezultacie wykonania pomiaru
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Stanowiska w filozofii matematyki
W jaki sposób istnieją przedmioty matematyki?
logicyzm
przedmioty
matematyczne istnieją
obiektywnie jako byty
abstrakcyjne
[Frege, Russell,
Penrose]
intuicjonizm
przedmioty
matematyczne są
konstrukcjami
umysłu –
konceptualizm
[Brower, Poincare]
formalizm
przedmioty matematyczne
istnieją jako znaki – nominalizm
[Hilbert]
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Platonizm w filozofii matematyki
Matematyka (czysta) bada byt w pełni rzeczywisty, całkowicie niezależny od
poznającego umysłu.
Przedmioty matematyczne istnieją obiektywnie i są w ludzkim poznaniu odkrywane, a
nie konstruowane. Zajmują one pozycję pośrednią pomiędzy hierarchicznie
uporządkowanym światem inteligibilnym a światem doświadczenia zmysłowego.
Przedmioty matematyki różnią się od rzeczy zmysłowych „tym, że są wieczne i
niezmienne, a od Idei tym, że jest ich wiele podobnych, podczas gdy każda Idea jest
zawsze jedna” (Arystoteles, Metafizyka, I, 987 b).
Przedmioty matematyczne nie są idealizacjami przedmiotów świata materialnego, lecz
przedmioty świata materialnego są aproksymacjami („cieniami”) przedmiotów
matematycznych (o tyle, o ile „uczestniczą w ideach”).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Trzy światy Karla R. Poppera
W1 – świat przedmiotów lub stanów fizycznych
W2 – świat stanów psychicznych (wiedzy subiektywnej)
W3 – świat obiektywnej treści myślenia (świat ducha
obiektywnego,
świat wiedzy obiektywnej)
„Wśród obiektów wypełniających mój „trzeci świat” są przede wszystkim systemy
teoretyczne; ale również ważnymi obiektami są problemy i sytuacje problemowe.
Będę starał się udowodnić, że najistotniejszymi mieszkańcami tego świata są
argumenty krytyczne i to, co przez analogię do stanów faktycznych lub stanów
świadomości można nazwać stanami dyskusji lub stanami krytycznej argumentacji;
oraz oczywiście zawartość czasopism, książek i bibliotek” (K. R. Popper, Epistemologia
bez podmiotu poznającego, [w:] idem Wiedza obiektywna, s. 149-150)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Wiedza w sensie obiektywnym
„[…] (1) istnieje wiedza lub myśl w sensie subiektywnym, składająca się ze stanów
umysłu lub świadomości lub z dyspozycji do działania czy reakcji, oraz (2) istnieje
także wiedza lub myśl w sensie obiektywnym, składająca się z problemów, teorii i
argumentów jako takich. Wiedza w tym obiektywnym sensie jest całkowicie
niezależna od czyjejkolwiek wiedzy. Jest ona także niezależna od czyjejkolwiek wiary,
dyspozycji do stwierdzenia, uznawania czy działania. Wiedza w sensie obiektywnym
jest wiedzą bez poznającej istoty: jest to wiedza bez podmiotu poznającego” (K. R.
Popper, Epistemologia bez podmiotu poznającego, [w:] idem Wiedza obiektywna, s.
152).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Problem matematyczności przyrody
„Najbardziej niezrozumiałą rzeczą jest to, że świat jest zrozumiały”.
Dlaczego przyroda jest matematyczna?
Dlaczego przyroda jest efektywnie poznawalna za pomocą matematyki?
„Jak to możliwe aby matematyka, będąca przecież produktem ludzkiego myślenia
niezależnym od wszelkiego doświadczenia, tak doskonale pasowała do przedmiotów
rzeczywistości?” (Albert Einstein, Geometria a doświadczenie)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Galileusz: matematyczne przyrodoznawstwo
„Filozofia zapisana jest w tej ogromnej księdze, którą stale mamy otwartą przed
naszymi oczami; myślę o wszechświecie; lecz nie można jej zrozumieć, jeśli się
wpierw rozumieć języka i pojmować znaki, jakimi została zapisana. Zapisana została
zaś w języku matematyki, a jej literami są trójkąty, koła i inne figury geometryczne,
bez których niepodobna pojąć z niej ludzkim umysłem ani słowa; bez nich jest to
błądzenie po mrocznym labiryncie” (Galileo Galilei, Il saggiatore)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Newton: matematyczne przyrodoznawstwo
Newton — matematyczne przyrodoznawstwo: cała struktura formalizmu
matematycznego (nie tylko „wejścia” i „wyjścia”) jest odzwierciedleniem struktury
badanego fragmentu rzeczywistość (konstruowanie matematycznych modeli
rzeczywistości).
Matematyczne modelowanie fragmentu rzeczywistości wymaga (drastycznego
niekiedy) jej uproszczenia, resp. stylizacji (idealizacja, abstrakcja…).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Trzy światy Rogera Penrose’a
„Jedną z zadziwiających cech zachowania świata stanowi jego nadzwyczajna
zgodność z prawami matematycznymi. Im lepiej rozumiemy świat fizyczny, im głębiej
poznajemy prawa natury, tym bardziej wydaje się nam, że świat fizyczny gdzieś
wyparowuje i pozostaje nam tylko matematyka. Im głębiej rozumiemy prawa fizyki,
tym dalej wkraczamy w świat matematyki i matematycznych pojęć” (Roger Penrose)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Trzy światy Rogera Penrose’a
„[…] cały świat fizyczny jest rządzony prawami matematycznymi. […] cały fizyczny
wszechświat podlega w najdrobniejszych szczegółach regułom matematycznym, być
może wyrażonym w formie równań […] a może w formie jakichś przyszłych pojęć
matematycznych fundamentalnie różnych od tych, którym dzisiaj przypisujemy nazwę
„równań”. Jeśli mam rację, to nawet nasze własne działania fizyczne winny podlegać
regułom matematyki, przy czym, oczywiście, rozumiemy dopuszczalność zdarzeń
losowych rządzonych ściśle probabilistycznymi zasadami” (R. Penrose, Droga do
rzeczywistości, s. 18).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Platonizm w filozofii fizyki
„Struktura fundująca zjawiska dana jest nie przez obiekty materialne, jak atomy
Demokryta, lecz przez formę, która obiekty materialne określa. Idee są bardziej
fundamentalne niż obiekty. Ponieważ zaś najmniejsze części materii mają być
obiektami, w których rozpoznawalna staje się prostota świata i od których bliżej jest
do “Jednego” i “jednolitości” świata, idee mogą być opisane matematycznie, są po
prostu formami matematycznymi” (Werner Heisenberg)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Platonizm w filozofii fizyki
Wprawdzie w czasach Platona nie było teoretycznej fizyki, ale to, o czym Platon mówi
w Timajosie, możemy traktować jako odpowiednik dzisiejszej fizyki teoretycznej. Tak
na przykład współczesna fizyka mówi o atomie wodoru. Co się za tym atomem kryje?
Matematyczna forma, tak jak w przypadku okręgu (Carl F. von Weizsäcker)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Platonizm w filozofii fizyki
„Mechanika kwantowa […] zmieniła cały system pojęć, jakich używamy do opisu
przyrody: zamiast mówić o cząstkach z dobrze określonym położeniem i prędkością,
mówimy teraz o funkcjach falowych i prawdopodobieństwach. Synteza teorii
względności z mechaniką kwantową doprowadziła do powstania nowego obrazu
świata, w którym materia nie odgrywa już głównej roli. Jej miejsce zajęły zasady
symetrii, choć niektóre z nich w obecnym stanie wszechświata pozostają ukryte”.
- Steven Weinberg
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Platonizm w filozofii fizyki
„Pojęcie materii we współczesnej fizyce zdecydowanie przestało odpowiadać
filozoficznemu lub potocznemu pojęciu materii. […] Okazuje się więc, że określenie
fizyki jako „nauki o materialnym świecie”, lub krócej jako „nauki o materii”, jest
niczym innym, jak tylko nawykiem myślowym, który utracił obecnie jakiekolwiek
uzasadnienie. Termin „materia” nie występuje w słowniku fizyki. […] Znacznie
bardziej zgodnym z „danymi” współczesnej fizyki byłoby wyobrażenie sobie nie
materii, lecz czystej formy jako tworzywa świata. […] Jeśli nawet rzeczywisty świat
zawiera coś oprócz formy, to metoda dzisiejszej fizyki nie jest w stanie sięgnąć do
tego czegoś; to coś niezauważalnie przepływa przez oka sieci
matematyczno-empirycznej metody. W tym sensie świat fizyki jest czystą formą”.
-Michał Heller
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Platonizm w filozofii fizyki
„Gdyby fizyka musiała stawiać czoła światu w całej jego złożoności i skomplikowaniu
bez możliwości wyizolowania pewnych aspektów i przybliżania złożonych struktur
prostszymi, prawdopodobnie do dziś bylibyśmy skazani na czysto jakościowy opis
świata w stylu fizyki Arystotelesa. Chwila, w której Newton zrozumiał, że warto
rozważać ciała o punktowych rozmiarach, poruszające się jednostajnie i
prostoliniowo, na które nie działają żadne siły, stała się przełomem w historii fizyki”.
-Michał Heller
gdyby w prawie grawitacji siła nie wyrażała się wzorem F ~ 1/r2, ale np. F ~ 1/r1,999,
wówczas tory planet nie byłyby krzywymi okresowymi i zamkniętymi; nawet gdyby
możliwe byłoby na planetach życie [?], wątpliwe czy astronomowie mogliby
rozpoznać jakiekolwiek regularności ruchu planet i sformułować prawa…
prawdopodobnie nauki przyrodnicze nie mogłyby powstać.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne
Przeanalizuj Platońską metaforę jaskini.
Co to jest esencjalizm?
Jaka jest różnica między Platońskim a nowożytnym pojęciem idei?
Omów sposób istnienia przedmiotów idealnych.
Jaka jest relacja między rzeczami a ideami w ujęciu Platona?
Scharakteryzuj podstawowe stanowiska w sporze o uniwersalia.
Omów podstawowe stanowiska w filozofii matematyki.
Na czym polega problem matematyczności przyrody?
Co to jest koncepcja trzech światów Poppera?
Podaj argumenty Poppera na rzecz obiektywności świata nr 3.
Przedstaw koncepcję trzech światów Penrose’a.
Podaj przykłady platonizmu we współczesnej filozofii fizyki.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
M. Heller, W. Skoczny, J. Życiński, Spór o uniwersalia a nauka współczesna, OBI, Kraków 1991
A. Łukasik, Substancjalność cząstek elementarnych, [w:] M. Piwowarczyk (red.), Studia Systematica
2. Substancja, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2012, s. 145-157
A. Łukasik, Problem indywidualności cząstek identycznych w mechanice kwantowej, [w:] J. Dębowski, M.
Hetmański (red.), Poznanie. Człowiek. Wartości. Prace ofiarowane Profesorowi Zdzisławowi Cackowskiemu,
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000, s. 89-96
B. Russell, Zagadnienia filozofii, r. IX Świat powszechników, r. X O naszej znajomości powszechników
Platon, Państwo, ks. VII
K. R. Popper, Epistemologia bez podmiotu poznającego, [w:] Wiedza obiektywna, PWN, Warszawa 1992, s.
148-206
www.umcs.filozofia.lublin.pl