Współczesne zagrożenia dla rodziny

Współczesne zagrożenia dla rodziny
Współczesna cywilizacja europejska doznaje widocznej erozji, przejawia się to osłabieniem
wartości rodziny, jej pozycji w społeczeństwie. W poszczególnych krajach europejskich zauważyć
możemy niepokojące decyzje, które pomniejszają jej społeczną rolę. Do
najbardziej
destruktywnych zaliczyć należy: łatwość rozwodów, legalizację konkubinatu oraz związków
homoseksualnych.
Współczesny kryzys rodziny dotyczy także polskiej rodziny i przejawia się w wielu
dziedzinach. Na ten temat bardzo zwięźle wypowiedział się Jan Paweł II w czasie homilii
wygłoszonej 3 czerwca 1991 roku w Kielcach: „Ten kryzys nie ominął rodziny, nie ominął on,
niestety, polskiej rodziny! Powoduje tyle obrazy Boga, jest przyczyną wielu nieszczęść i zła.
Dlatego jest przedmiotem szczególnej wrażliwości i szczególnej troski Kościoła. Za cyframi wszak,
za analizami i opisami stoi tu zawsze żywy człowiek, tragedia jego serca, jego życia, tragedia jego
powodzenia. Rozwody… wysoka liczba rozwodów. Trwałe skłócenia i konflikty w wielu
rodzinach, a także długotrwałe rozstania na skutek wyjazdu jednego z małżonków za granicę. Prócz
tego coraz częściej dochodzi też do zamykania się rodziny wyłącznie wokół własnych spraw, do
jakiejś niezdolności otwarcia się na innych, na sprawy drugiego człowieka czy innej rodziny. Co
więcej, zanika czasem prawdziwa więź wewnątrz samej rodziny: brakuje niekiedy głębszej miłości
nawet między rodzicami i dziećmi czy też wśród rodzeństwa. A ileż rodzin choruje i cierpi na
skutek nadużywania alkoholu przez niektórych członków!”1.
Franciszek Adamski wskazuje na trzy istotne fakty społeczne, które przyczyniają się do
współczesnego kryzysu rodziny:
1) wypieranie wartości, nadających rodzinie określony kształt wewnętrzny i zewnętrzny;
2) szerzenie idei, poglądów i form zachowań godzących w istotę małżeństwa i rodziny (m.in.
oddzielenie sfery życia seksualnego od przekazywania życia; podważanie trwałości związku
małżeńskiego; pozbawienie rodziny fundamentu, jakim jest legalny związek małżeński;
upowszechnianie mentalności niechętnej rodzeniu dzieci, a nawet godzącej w życie poczęte);
3) podważanie i osłabianie roli rodziny w procesie jednostkowego oraz społecznego „stawania się”
człowiekiem (m.in. promowanie tzw. alternatywnych form życia rodzinnego)2.
W społeczeństwach „ponowoczesnych” następuje nowa konstrukcja rodziny. Zdaniem
socjologów pojawienie się nowych form życia małżeńsko-rodzinnego wskazuje na nowy trend,
1
2
Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy św. odprawionej na lotnisku w Masłowie, Kielce 3.06.1991, w: Jan Paweł II.
Pielgrzymki do Ojczyzny. Przemówienia homilie, Kraków 2005, s. 615-616.
Por. F. Adamski, Zagrożenie wartości rodziny zagrożeniem cywilizacji, w: Jan Paweł II stróżem ludzkiej rodziny,
red. J. Śledzianowski, T. Sakowicz, Kielce 2006, s. 397.
idący w kierunku indywidualizmu. W rezultacie pojawia się zarysy post-rodzinnej rodziny. Jak
twierdzą M. A. Mason i A. Skolnick „żyjemy w świecie niezwykłym, jedynym w swoim rodzaju w
ludzkiej historii. W świecie, który nasi przodkowie ledwo mogliby sobie wyobrazić. Zachodzące
obecnie przemiany zmieniły podstawowe aspekty ludzkiego istnienia – począwszy od spraw życia i
śmierci, długości i faz indywidualnego biegu życia, aż do rodzajów pracy, jaką wykonujemy,
naszego sposobu myślenia i odczuwania. (…) Tak więc formy rodzinne, które istniały i miały sens
w 1800 czy 1900, a nawet w 1950 roku mają słaby związek z naszym obecnym sposobem życia”3.
W związku przemianami społeczno-kulturowymi zauważa się społeczną akceptowalność dla
kobiet i mężczyzn niewchodzących w związki małżeńskie (żyjących samotnie lub w związkach
kohabitacyjnych), małżeństw bezdzietnych, samotnie wychowujących dzieci czy też żyjących w
związkach homoseksualnych4.
Rodzina w przeciwieństwie do innych form życia społecznego jest bezpośrednio uwarunkowana
porządkiem natury. Jest społecznością opartą na trwałym związku małżeńskim kobiety i mężczyzny
oraz pokrewieństwa rodziców z dziećmi. Stąd też legalizacja tzw. związków „małżeńskich” między
osobami tej samej płci i inne formy dewiacji seksualnej są sprzeczne z jej charakterem. Są również
sprzeczne z rolą rodziny jako dawcy życia. Tego typu związki są przejawem zwyrodnienia i
podważają biologiczne i moralne podstawy egzystencji społeczeństwa5.
W wyniku przemian społeczno-kulturowych coraz bardziej uwidacznia się styl życia bez
rodziny i bez nastawień prokreacyjnych, rodzicielskich. W literaturze anglosaskiej termin double
income no kids oznacza model współżycia, w którym występuje niechęć do inwestowania w
potomstwo, a jedynie chęć inwestowania w siebie. Osoby przyjmujące taką postawę wskazują na
korzyści ekonomiczne przy braku dzieci, które to wykorzystać na poprawę jakości swego życia. W
ten sposób młodzi ludzie pragną osiągnąć samorealizację w sensie edukacyjnym, zawodowym;
liczą na lepszą pozycję i dobre zarobki, które nie są obciążone wydatkami na potomstwo. W Polsce
koszt utrzymania dziecka do 18. roku życia w klasie średniej wynosi około 250 tys. złotych (w
USA około 160 tys. dolarów)6.
Problemem społecznym jest tendencja do realizacji tzw. bezdzietności z wyboru. Z każdym
rokiem przybywa małżeństw bez dzieci. Według danych z 1993 roku wśród ogółu rodzin (8 652
tys.) stanowiły one 26,8% (2 329 tys.). Aż 37% mężatek bezdzietnych nie chce mieć wcale dzieci, z
drugiego dziecka rezygnuje 41% tych, które posiadają jedno dziecko, natomiast z trzeciego dziecka
rezygnuje 81% matek mających dwoje dzieci. Liczne badania potwierdzają akceptację modelu
3
4
5
6
Cyt. za: K. Kluzowa, K. Slany, Przemiany realizacji funkcji prokreacyjnej w rodzinie, w: Oblicze współczesnej
rodziny polskiej, red. B. Mierzwiński, E. Dybowska, Kraków 2003, s. 70-71.
Por. tamże, s. 71.
Por. J. Turowski, Problemy współczesnej rodziny, w: Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie, red. P. Kryczka,
Lublin 1997, s. 10.
Por. S. Kawula, Kształty rodziny współczesnej. Szkice familologiczne, Toruń 2005, s. 152.
rodziny 1-2 dzietnej7.
Za kształtowanie postaw antyprokreacyjnych odpowiedzialne są następujące czynniki:
1) zanik tradycyjnej rodziny wielopokoleniowej;
2) brak odpowiedzialnej polityki pronatalistycznej;
3) możliwość dostatniego życia i awansu poza małżeństwem i rodziną;
4) zanik misji prokreacyjnej jako powołania i obowiązku wobec Boga, ludzkości, narodu
(koncentracja na doznaniach zmysłowych);
5) proces prywatyzacji życia rodzinnego, macierzyństwa i prokreacji;
6) moda na bezdzietność, wynikająca ze zmiany norm i wartości;
7) propagowanie hedonistycznego stylu życia8.
Niewątpliwie ogromnym problemem jest bezpłodność fizjologiczna, która staje się chorobą
społeczna i jest odpowiedzialna za spadek urodzeń. Około 2,4 mln Polaków (tj. 15%) par nie może
zrealizować swoich planów prokreacyjnych. Niepłodność rozkłada się równomiernie wśród obu
płci, tj. ok. 20% na każdego z partnerów i 10% na obu partnerów9.
Do istotnych przymiotów małżeństwa należy jedność i nierozerwalność. Prawdę tę akcentował
w swoim nauczaniu Sobór Watykański II: „przez równą godność osobistą kobiety i mężczyzny,
która musi być uwzględniona przy wzajemnej i pełnej miłości małżonków, ukazuje się także w
pełnym świetle potwierdzona przez Pana jedność małżeństwa”(KDK 49).
W społeczeństwach liberalnych w zakresie obyczajowości struktury małżeńsko-rodzinne
ulegają przeobrażeniom. Amerykańscy socjologowie E. W. Burgess i H. J. Locke określili
tendencję do przeobrażeń rodziny jako ewolucję, czyli jako przechodzenie od rodziny (instytucji
normowanej przez szersze grupy społeczne) do prywatnych związków przyjacielskich. Zauważa się
przejście od małżeństw dwurodzicielskich (nuklearnych) ku związkom małżeńskim i rodzinnym
jedno i/lub dwurodzicielskim – czasowo lub na stałe, bez formalnej podstawy ich funkcjonowania.
Są to tzw. związki partnerskie, konsensualne (kohabitacje, konkubinaty)10.
Związek kohabitacyjny to związek mężczyzny i kobiety, którzy jako małżonkowie i rodzice
żyją bez żadnego formalnego związku małżeńskiego. W Polsce najczęściej są to wspólnoty
rodzinne założone przez osoby rozwiedzione. Natomiast w krajach Europy Zachodniej forma ta
rozwija się wśród osób, które nie zawarły związku małżeńskiego. W tym przypadku przyczyną
może być niechęć do formalizowania swojego życia rodzinnego, negatywny stosunek do
7
8
9
10
Por. F. Adamski, Sytuacja społeczno-moralna rodziny u zarania III Rzeczypospolitej, w: Rodzina środowiskiem
życia, Częstochowa 1994, s. 49-50.
Por. L. Kocik, Wzory małżeństwa i rodziny: od tradycyjnej jednorodności do współczesnych skrajności, Kraków
2002, s. 167-177.
Por. K. Kluzowa, K. Slany, Przemiany realizacji…, dz. cyt., s. 67.
Por. J. Turowski, Problemy współczesnej rodziny, dz. cyt., s. 10-11.
małżeństwa i rodziny jako instytucji11.
Związki kohabitacyjne w porównaniu ze związkami małżeńskimi, z reguły są związkami mniej
trwałymi. Osoby tworzące tego typu związek nastawione są przede wszystkim na poszukiwanie
szczęścia. Stąd też, gdy nie odnajdują go w jednym związku, szukają go w kolejnych. Oczywiście
ma to ujemny wpływ na rozwój i wychowanie dzieci w tego typu luźnych układach partnerskich12.
We współczesnym społeczeństwie nastąpiła zmiana celu związku dwojga ludzi. W tradycyjnym
modelu rodziny liczyła się przede wszystkim ciągłość pokoleń. Celem związku było zapewnienie
przetrwania rodzaju ludzkiego. Obecnie, zarówno w małżeństwie czy wolnym związku, poszukuje
się przede wszystkim szczęścia. Stąd też partnerzy są bardzo wymagający, gdy idzie o jakość
wzajemnych stosunków. Żyją razem, by być szczęśliwymi, zaś nieszczęścia się nie akceptują. Chcą
osiągnąć całkowite porozumienie we wszystkich dziedzinach i nie znoszą żadnych zadrażnień13.
Nierozerwalność małżeństwa jest nakazem naturalno-prawnym. Chrystus nakaz ten przypomina
i w całej pełni potwierdza (por. Mt 19,8). Wierność małżeńska jest przede wszystkim odniesieniem
do osoby i jej wartości. Przyczyn rozwodów należy szukać w czynnikach wewnętrznych, które
mają swe źródło w sercu – sumieniu człowieka. Należą do nich:
a) niewierność wewnętrzna;
b) niewierność zewnętrzna;
c) desakralizacja małżeństwa;
d) przyczyny społeczne14.
W Polsce w 2000 roku na ok. 200 tys. zawartych małżeństw zarejestrowano ok. 40 tys.
rozwodów (20%). Współczesna łatwość uzyskania rozwodu odzwierciedla uległość ustawodawców
wobec tej części społeczeństwa, która desakralizuje małżeństwo. W związku dwojga ludzi
dostrzega jedynie doznawanie hedonistycznie pojętego szczęścia, a nie współodpowiedzialną drogę
przez całe życie. Konsekwencją takiego pojmowania małżeństwa są coraz liczniejsze rozwody,
częsta zmiana „partnerów” oraz nieobliczalna krzywda wyrządzana dzieciom pozbawionym miłości
rodzicielskiej. Dostrzegając skalę zniszczeń duchowych tego zjawiska Ojciec święty Jan Paweł II
nazwał rozwody „jątrzącą raną”, która niszczy życie społeczne15.
Rozwody przede wszystkim negatywnie wpływają na postawy dzieci. Zaczynają osiągać gorsze
wyniki w nauce, uciekają z domu i szkoły, sięgają po papierosy, alkohol, narkotyki, seks. W
11
12
13
14
15
Por. L. Dyczewski, Rodzina Karty Praw Rodziny w kontekście społeczeństwa polskiego, w: Rodzina w
zmieniającym…, dz. cyt., s. 152.
Por. M. Smereczyńska, Rodzina podmiotem troski o dobro wspólne w Trzeciej Rzeczypospolitej, w: Oblicze
współczesnej…, dz. cyt., s. 49.
Por. L. Kocik, Społeczna kondycja rodziny w procesie globalizacji systemu aksjonormatywnego, w: Oblicze
współczesnej…, dz. cyt., s. 23.
Por. E. Jarmoch, J. Jaroń, H. Piluś, Człowiek darem i tajemnicą w nauczaniu Jana Pawła II, Siedlce 1999, s. 229230.
Por. M. Miszalski, Poważne przestrogi Ojca Świętego, „Niedziela” 2002 nr 8, s. 20.
zdecydowanej większości wynika to z niewystarczającej lub niedostatecznej opieki matki. Ponadto
nieudane związki powodują skutki psychiczne. Zaznaczyć trzeba, że „Trudności małżonków
wynikają z tego, że po zawodzie, jakiego doznały ze strony własnych rodziców rozbijających dom
rodzinny i opuszczający go, nastawione są bardziej na zachowania wrogie wobec siebie. Są
zazdrosne, nieufne wobec współmałżonka i otoczenia”16.
Rozejście się rodziców ma szkodliwy wpływ na psychikę dziecka i jest źródłem poczucia
krzywdy, nerwic, kompleksów, a także pomniejszonej akceptacji siebie i wiary w swoją wartość.
Rozwód ma również charakter społeczny, powoduje on u młodych ludzi lęk przed zawarciem
związku małżeńskiego. Ponadto młodzi małżonkowie pochodzący z rodzin rozbitych rozwodzą się
częściej aniżeli małżonkowie z małżeństw trwałych17.
Ważną rolę w szerzeniu się zjawiska rozwodów odgrywa atmosfera społeczna. Według F.
Adamskiego wyraźnie sprzyja ona praktyce rozwodzenia się. Jego zdaniem „Zjawisko to przybiera
cechy choroby społecznej, choroby zaraźliwej; w pewnym sensie rozwód stał się czymś modnym, i
to właśnie po wielu latach wspólnego pożycia. Odczuwa się tu szczególnie brak odpowiedzialności
otoczenia sąsiedzkiego, koleżeńskiego a także i rodzinnego za trwałość małżeństwa osób
najbliższych”18.
Zadaniem rodziny jest zaspokajanie podstawowych, emocjonalno-społecznych potrzeb swoich
członków (miłości, akceptacji, uznania, przynależności, identyfikacji, bezpieczeństwa). Niestety
wskutek deprywacji tych potrzeb, rodzina staje się miejscem, gdzie kumuluje się patologia
społeczna: agresja, obojętność, wrogość, nienawiść. W niej mamy do czynienia z różnymi formami
zachowań dewiacyjnych, takich jak: alkoholizm, narkomania, czy też zachowania przestępcze. W
ostatnich latach obserwujemy wzrost przestępczości nieletnich19.
Zwiększa się obszar tzw. syndromu 3B: bezrobocie, bieda, bezdomność. Jak podaje raport
UNICEF z 2005 roku polska bieda ma „twarz dziecka”20. Aż 40% dzieci w rodzinach
wielodzietnych żyje na granicy ubóstwa, ponad 60% rodzin żyje na granicy minimum socjalnego.
Aż 70% polskich rodzin wydaje swój całomiesięczny dochód na utrzymanie rodziny (życie,
świadczenia)21.
W związku z trudną sytuacją materialną polskich rodzin, wiele z nich zmuszona jest ograniczyć
swoje podstawowe (bytowe) potrzeby konsumpcyjne. Powoduje to m.in. zmniejszanie uczestnictwa
rodziny w kulturze, ograniczenie współżycia społecznego, jak również niewydolność edukacyjną.
16
17
18
19
20
21
E. Jarmoch, J. Jaroń, H. Piluś, Człowiek darem i tajemnicą w nauczaniu Jana Pawła II, Siedlce 1999, s. 232-233.
Por. J. Przybyłowski, Znaczenie nowej ewangelizacji dla duszpasterstwa młodzieży. Studium pastoralne, Lublin
2001, s. 150.
F. Adamski, Sytuacja społeczno-moralna..., dz. cyt., s. 61.
Por. Z. Bielan, Zagrożenia i kryzys współczesnej rodziny, w: Pedagogika rodziny. Obszary i panorama
problematyki, red. S. Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke, Toruń 2002, s. 248.
Por. S. Kawula, Kształty rodziny współczesnej…, dz. cyt., s. 149.
Por. tamże, s. 60-61.
Nierzadko rodzina zatraca swą podmiotowość wychowawczą i staje się obiektem zewnętrznych
manipulacji.
W artykule ogólnie zasygnalizowane zostały niektóre współczesne zagrożenia polskiej rodziny.
Niewątpliwie obecnie najistotniejszym kryzysem, który powoduje ogromne zniszczenia w rodzinie,
jest kryzys duchowy i wyznawanych wartości. Istotną rolę do spełnienia ma parafialne
duszpasterstwo rodzin, w którym małżonkowie i rodzice mogliby otrzymać pomoc duchową i
materialną.