Nara¿enie p³odu na dzia³anie alkoholu a mózg

FAS – ALKOHOLOWY ZESPÓ£ P£ODOWY
Nara¿enie p³odu na dzia³anie alkoholu a mózg
Mimo ¿e mamy coraz wiêksz¹ wiedzê, wci¹¿ nie potrafimy okreœliæ,
czy istnieje „bezpieczna” iloœæ alkoholu, któr¹ mo¿e wypiæ kobieta w ci¹¿y bez
ryzyka uszkodzenia swego nie narodzonego jeszcze dziecka. Dopóki taka bezpieczna
iloœæ – je¿eli w ogóle istnieje – nie zostanie okreœlona, jedyn¹ odpowiedzialn¹
rad¹, jakiej mo¿emy udzieliæ kobiecie, która chce zajœæ w ci¹¿ê lub ju¿ jest
w ci¹¿y, powinno byæ zalecenie ca³kowitego unikania alkoholu.
Prawie 30 lat temu naukowcy po raz pierwszy wprowadzili termin „alkoholowy zespó³
p³odowy” (fetal alcohol syndrome – FAS) do
opisu wrodzonych uszkodzeñ, stwierdzanych u dzieci kobiet, które pi³y alkohol podczas ci¹¿y. FAS okreœlaj¹ cztery podstawowe kryteria:
• picie alkoholu przez matkê w czasie ci¹¿y,
• charakterystyczne deformacje twarzy,
• opóŸnienie wzrostu,
• uszkodzenie mózgu, czego objawem
mog¹ byæ trudnoœci intelektualne i problemy behawioralne.
Je¿eli wskutek nara¿enia na wp³yw alkoholu w okresie p³odowym pojawiaj¹ siê objawy uszkodzenia mózgu, ale brak innych
cech typowych dla FAS, mówimy o „zwi¹zanym z alkoholem zaburzeniu rozwoju oœrodkowego uk³adu nerwowego” (alcohol-related
neurodevelopmental disorder – ARND).
Obecnie FAS pozostaje najlepiej znan¹
przyczyn¹ upoœledzenia umys³owego spoœród
tych, którym mo¿na zapobiec. Problemy behawioralne i neurologiczne, wystêpuj¹ce u
osób z alkoholowym zespo³em p³odowym,
mog¹ powodowaæ zarówno trudnoœci w nauce
szkolnej, jak i k³opoty z prawem czy utrzymaniem pracy w okresie dojrzewania i w doros³ym ¿yciu.
Upoœledzenia poznawcze
i behawioralne
Ostatnie badania nad FAS i ARND wykaza³y, ¿e nie jest to – jak s¹dzono wczeœniej
– ogólne upoœledzenie funkcjonowania umys³owego: wyraŸnemu os³abieniu ulegaj¹ tylko niektóre funkcje.
Uczenie siê s³owne. Dzieci, które by³y
nara¿one na dzia³anie alkoholu w okresie
p³odowym, maj¹ rozmaite problemy z opanowaniem mowy i zapamiêtywaniem. Jak
wykaza³y badania, miêdzy 5. a 16. rokiem
¿ycia uczy³y siê one mniej s³ów ni¿ dzieci w
tym samym wieku bez cech FAS. Obie badane grupy jednak tak samo sprawnie odtwarza³y wyuczone informacje. Tak wiêc u
dzieci z FAS problemy z uczeniem siê wystêpuj¹ podczas kodowania, ale raz zakodowana informacja s³owna podlega normalnemu przechowywaniu, odtwarzaniu oraz
zapominaniu.
Uczenie siê wzrokowo-przestrzenne.
Dzieci kobiet, które w czasie ci¹¿y intensywnie pi³y alkohol, s³abo wykonuj¹ zadania
wymagaj¹ce uczenia siê relacji przestrzennych miêdzy obiektami. W jednym z badañ
dzieci z FAS i dzieci zdrowe jednakowo
sprawnie przypomina³y sobie zwyk³e u¿ywane w domu i w szkole przedmioty (takie
jak ³y¿ka czy zszywacz do papieru), które
najpierw le¿a³y na stole w zasiêgu wzroku,
a nastêpnie zosta³y zabrane. Dzieci z FAS
mia³y jednak wiêksze trudnoœci z ponownym umieszczeniem ich w tym samym miejscu i takiej samej pozycji jak poprzednio.
Skupienie i utrzymanie uwagi. Problemy z koncentracj¹ to jeden z typowych przejawów FAS, dlatego bywa on nieprawid³owo
rozpoznawany jako zespó³ deficytu uwagi z
nadpobudliwoœci¹ ruchow¹ (attention deficit hyperactivity disorder – ADHD) i nieodpowiednio leczony. Z najnowszych badañ
wynika, ¿e dzieci z ADHD maj¹ ci¹g³e trudnoœci ze skupieniem i utrzymaniem uwagi,
podczas gdy dzieci z FAS s¹ zdolne do skupienia i utrzymania uwagi, natomiast maj¹ trudnoœci z przenoszeniem jej z jednego zadania
na drugie, czyli ze zmian¹ nastawienia.
Czas reakcji. Nara¿enie na dzia³anie alkoholu w okresie p³odowym czêsto powoduje u dzieci w wieku szkolnym wolniejsze i
mniej wydajne przetwarzanie informacji; podobne problemy stwierdzono u niemowl¹t w
39
Ä
FAS – ALKOHOLOWY ZESPÓ£ P£ODOWY
wieku 6.5 miesi¹ca. Badacze rejestrowali
ruchy oczu, wywo³ane pojawianiem siê, poruszaniem i znikaniem powtarzaj¹cych siê
sekwencji kszta³tów geometrycznych i kolorów na ekranie. U dzieci matek pij¹cych alkohol podczas ci¹¿y stwierdzono wyd³u¿ony
czas reakcji, co sugeruje w³aœnie wolniejsze
i mniej wydajne przetwarzanie informacji.
Funkcje wykonawcze. U dzieci z FAS
ujawniaj¹ siê powa¿ne deficyty w zakresie
czynnoœci wymagaj¹cych abstrakcyjnego
myœlenia, takich jak planowanie czy organizowanie. le wypadaj¹ one w zadaniach wymagaj¹cych „prze³¹czania siê”: gdy na przyk³ad najpierw prosi siê je o wymienianie nazw
zwierz¹t, póŸniej rodzajów mebli, a nastêpnie znowu nazw zwierz¹t. W zadaniach polegaj¹cych na rozwi¹zywaniu problemu maj¹
trudnoœci z porzuceniem wyraŸnie nieskutecznych strategii.
Wp³yw na strukturê mózgu
Upoœledzenie funkcji poznawczych i behawioralnych, zwi¹zane z FAS, jest odzwierciedleniem zmian w mózgu. Techniki obrazowania pracuj¹cego mózgu – takie jak
metoda rezonansu magnetycznego – ujawniaj¹ u osób z FAS zmniejszenie ogólnego
rozmiaru mózgu i nieproporcjonalnie du¿e
zmniejszenie niektórych jego struktur.
Jednym z takich obszarów jest g³êboka
struktura zwana j¹drem podstawy. U zwierz¹t jego uszkodzenie upoœledza pamiêæ
przestrzenn¹ i gotowoœæ do zmiany nastawienia, a u ludzi ró¿ne procesy poznawcze.
Innym objawem jest zmniejszona objêtoœæ
mó¿d¿ku – struktury zwi¹zanej z zachowaniem równowagi, chodzeniem, koordynacj¹
ruchów. Wreszcie nara¿enie p³odu na dzia³anie alkoholu jest g³ówn¹ przyczyn¹ upoœledzenia rozwoju lub ca³kowitego braku
spoid³a wielkiego, czyli pasma w³ókien nerwowych stanowi¹cego g³ówne po³¹czenie
komunikacyjne miêdzy praw¹ i lew¹ pó³kul¹ mózgu. W przybli¿eniu oko³o 7% dzieci z
FAS jest pozbawionych spoid³a wielkiego w
mózgu – wskaŸnik ten jest dwudziestokrotnie wy¿szy ni¿ w populacji ogólnej.
Mechanizmy powstawania uszkodzeñ
mózgu p³odu, spowodowanych dzia³aniem
alkoholu, bada siê u zwierz¹t doœwiadczal40
nych oraz na kulturach komórek nerwowych
(neuronów). W okresie p³odowym komórki
embrionalne, z których maj¹ siê rozwin¹æ
neurony mózgu, namna¿aj¹ siê i przemieszczaj¹ do okreœlonego miejsca w embrionie,
gdzie dojrzewaj¹, staj¹ siê zró¿nicowanymi
funkcjonalnie komórkami nerwowymi i ostatecznie tworz¹ po³¹czenia z innymi komórkami mózgu wed³ug z góry ustalonego wzorca.
Rozk³adaniu siê alkoholu towarzyszy wzrost
wra¿liwoœci komórek na uszkodzenie przez
tzw. wolne rodniki. Takie uszkodzenie mo¿e
doprowadziæ do œmierci niektórych komórek
mózgu w krytycznym dla rozwoju p³odu
pierwszym trymestrze ci¹¿y. Inne badania
sugeruj¹, ¿e tak¿e trzeci trymestr ci¹¿y mo¿e
byæ okresem szczególnej wra¿liwoœci komórek na uszkodzenia prowadz¹ce do FAS.
Alkohol lub produkty jego rozpadu powoduj¹
tak¿e zmiany w procesach wytwarzania i oddzia³ywania naturalnych substancji reguluj¹cych, które wspomagaj¹ prawid³owy wzrost
neuronów. Wyniki badañ wskazuj¹, ¿e wielu
skutkom szkodliwego wp³ywu alkoholu na
komórki mózgowe p³odu mo¿na zapobiegaæ poprzez leczenie przywracaj¹ce zaburzon¹ przez
alkohol równowagê substancji reguluj¹cych.
Obiecuj¹ce wyniki uzyskano przy podawaniu
przeciwutleniaczy, które chroni¹ komórki nerwowe przed dzia³aniem wolnych rodników.
Wp³yw iloœci alkoholu
wypijanego przez matkê
Nie wiadomo, jaka jest minimalna iloϾ
alkoholu, która powoduje skutki niekorzystne dla p³odu. U dzieci, których matki w czasie ci¹¿y pi³y mniej ni¿ 5 porcji przy jednej
okazji raz na tydzieñ, zazwyczaj nie wystêpuj¹ znacz¹ce deficyty. Jednak kobiety w ci¹¿y
znacznie ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹ wra¿liwoœci¹
na dzia³anie alkoholu, co prawdopodobnie
zale¿y od czynników genetycznych, stanu
od¿ywienia, czynników œrodowiskowych,
wspó³wystêpuj¹cych chorób i wieku.
W Stanach Zjednoczonych opracowuje siê
programy zapobiegania FAS i ARND, koncentruj¹ce siê na sposobach wykrywania i leczenia kobiet, które pij¹ w czasie ci¹¿y. Jest to o
tyle skomplikowane, ¿e kobiety ciê¿arne czêsto zani¿aj¹ iloœæ wypijanego alkoholu lub te¿
nie bior¹ pod uwagê alkoholu wypitego przed
FAS – ALKOHOLOWY ZESPÓ£ P£ODOWY
rozpoznaniem ci¹¿y, czyli w jej pierwszym trymestrze. Dla wy³onienia grupy ryzyka przydatne s¹ poœrednie sposoby okreœlania iloœci
alkoholu, jak¹ kobiety wypija³y przed ci¹¿¹.
Obiecuj¹cym narzêdziem przesiewowym do
rozpoznawania picia ryzykownego przez kobiety ciê¿arne jest TWEAK – krótki kwestionariusz do oceny problemów alkoholowych u
kobiet. Zawiera on m.in. – zamiast u¿ywanego zwykle w testach pytania o poczucie winy
zwi¹zane z alkoholem – pytanie o tolerancjê
na alkohol, które nie jest kojarzone z nadu¿ywaniem alkoholu i nie prowokuje osób odpowiadaj¹cych do zani¿ania.
Po badaniu takim testem kobiety w ci¹¿y, które spo¿ywaj¹ alkohol, ale nie pij¹
„problemowo”, mog¹ ograniczyæ picie bez
leczenia. Badania wykazuj¹ ogólny spadek
poziomu picia u ciê¿arnych po krótkiej interwencji, na przyk³ad po godzinnej rozmowie motywacyjnej z lekarzem na temat
zdrowia nienarodzonego dziecka. Natomiast
kobieta uzale¿niona wymaga intensywnego leczenia choroby alkoholowej.
Test TWEAK
1. Ile porcji alkoholu potrzeba, ¿ebyœ poczu³a siê „wstawiona”?
2. Czy bliscy przyjaciele lub krewni kiedykolwiek niepokoili siê albo narzekali na Twoje picie?
3. Czy czasami pijesz rano, ¿eby „stan¹æ na
nogi”?
4. Czy kiedykolwiek przyjaciel albo cz³onek rodziny opowiada³ Ci o rzeczach, które
mówi³aœ lub robi³aœ, gdy by³aœ nietrzeŸwa, a
których nie pamiêtasz?
5. Czy kiedykolwiek czu³aœ potrzebê
zmniejszenia iloœci wypijanego alkoholu?
Trzy odpowiedzi twierdz¹ce uznaje siê za
wynik œwiadcz¹cy o piciu ryzykownym.
[na podstawie Alkohol i Nauka. Biuletyn nr 12. Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2001, s.10-17 oraz
VIII Raport dla Kongresu USA. Alkohol a zdrowie. PARPA,
Warszawa 1995, s.254-255 i 365 – opracowa³a Olga
Dziewa³towska]
LIST DO PRZYJACIELA
Interesy z oszustem
Chcê Ci przypomnieæ dyskusjê na przyjêciu
u Romana: kiedy odmówi³eœ alkoholu, nast¹pi³a burzliwa wymiana zdañ o abstynencji.
Goœcie pamiêtali przecie¿ Twoj¹ „mocn¹ g³owê”
i wyczyny po alkoholu. Wiêkszoœæ obecnych by³a
zgodna, ¿e abstynencja jest nieraz (!) potrzebna, ale... Tu nastêpowa³a lista argumentów: ¿e
przecie¿ piwo to nie alkohol, trochê koniaku pomaga na serce, ¿e alkohol rozgrzewa itp. Podziwia³em Twoj¹ stanowczoœæ w odpieraniu zarzutów i próbowa³em Ci sekundowaæ.
Wszystkie te opinie s¹ w du¿ym stopniu
reakcj¹ na przedstawianie alkoholu jako
trucizny. Powiedzmy, ¿e ktoœ ma w³asne
przyjemne prze¿ycia zwi¹zane z jego konsumpcj¹ – wtedy chyba musi powtarzaæ
takie pó³- i æwierænaukowe opinie o po¿ytecznych skutkach picia. G³upio mu po prostu powiedzieæ: „Kiedy pijê, jest mi fajnie”,
bo to nieracjonalne. Czy widziano kiedyœ
kogoœ œwiadomie pij¹cego truciznê i to jeszcze z uœmiechem? St¹d te d³ugie wywody o
dobroczynnych skutkach alkoholu. Odrzu-
caj¹c pogl¹d, ¿e alkohol szkodzi, ludzie trac¹ ostro¿noœæ potrzebn¹ przy u¿ywaniu substancji psychoaktywnej. To tak, jakby ktoœ
chcia³ robiæ interesy z nieznan¹ osob¹ i zupe³nie nie interesowa³ siê, czy jest uczciwa.
SzkodliwoϾ alkoholu polega nie tylko na
tym, ¿e wp³ywa na komórki organizmu, lecz
wynika w³aœnie z jego oszukañczego dzia³ania,
ze zmian, jakie wywo³uje w postrzeganiu i
prze¿ywaniu œwiata. Takie zmiany mog¹ byæ
powodowane przez ró¿ne stany i dzia³ania, na
przyk³ad zakochanie czy zapracowanie, ale s¹
to zmiany naturalne. Natomiast alkohol wp³ywa na psychikê w sposób sztuczny.
Wiem, ¿e takie pogl¹dy na przyjêciu u Romana na pewno by nie przesz³y – dlatego, ¿e
prawie wszyscy ju¿ byli pod wp³ywem alkoholu. W¹tpiê te¿, czy goœcie zrozumieli, dlaczego
Ty wybra³eœ abstynencjê. Jednak na pewno
uszanowali to, ¿e nie próbowa³eœ ich przekonaæ, i¿ pij¹ truciznê, lecz ¿e Ty nie chcesz „robiæ interesów z oszustem”. Gratulujê Ci, ¿e nie
kaza³eœ im zostaæ abstynentami, a co najwy¿ej
zastanowiæ siê, jak prze¿ywaj¹ swoje ¿ycie.
PIOTR SZCZUKIEWICZ
41
Ä