Etyka rynków wschodzacych

Jan Paweł II o samodzielności
obywatelskiej i ekonomicznej
Ks. Krzysztof Mądel SJ
Konferencja podsumowująca projekt na rzecz
integracji osób po kryzysach psychicznych
Sala Kolumnowa Sejmu RP
Warszawa
21 kwietnia 2008
„…tylko Chrystus
głosił jako pewnik
życie wieczne,
nieskończoność
czasu, nicość śmierci,
rację bytu i konieczność poświęcenia
i pogody ducha.
Ten artysta największy spośród wszystkich sam żył
w pogodzie ducha, a gardząc marmurem,
gliną i kolorem, pracował w żywym ciele.
(…) nie tworzył ani rzeźb, ani obrazów,
ani książek, jak my, lecz, jak sam mówił,
tworzył... żywych ludzi, nieśmiertelnych.”
Vincent van Gogh, List od Emila Bernarda, 1888
Vincent Van Gogh,
„Wskrzeszenie Łazaraza”,
kopia według Delacroixa,
Saint Rémy, 1890,
Amsterdam (F677).
Etyka społeczna Jana Pawła II



Podmiotowość
Pomocniczość
Solidarność
Etyka społeczna Jana Pawła II

Podmiotowość


Pomocniczość


Subjektywność? Samostanowienie? Autonomia? Transcendentalne Ja
(Kant)? Wolność? „Bycie przytomne” (Heidegger)? Époche (Husserl)? Self
(Taylor)?
Subsydiaryzm? „Trzecia droga”? Państwo dobrobytu (welfare state)?
Antyetatyzm? Liberalizm? Decentralizacja? Federalizm? Ruch spółdzielczy?
Społeczna gospodarka rynkowa? Ekomomia społeczna? Management?
Solidarność

Solidaryzm (Pesch)? Redystrybucja społeczna? Pay-as-you-go? Trzeci
sektor? Ruchy i stowarzyszenia? Akcje charytatywne? Dobro wspólne?
Dobra publiczne?
Podmiotowość: kwestia wolności i sumienia


„…dziesiąta rocznica wydarzeń [roku 1989] winna stać się
okazją dla wszystkich Polaków do refleksji nad darem
wolności «danej» i jednocześnie «zadanej», wolności
wymagającej nieustannego wysiłku w jej umacnianiu i
odpowiedzialnym przeżywaniu.”
„…po upadku ideologii, które wiązały politykę z totalitarną
wizją świata — przede wszystkim marksizmu — pojawia się
dzisiaj nie mniej poważna groźba zanegowania
podstawowych praw osoby ludzkiej i ponownego wchłonięcia
przez politykę nawet potrzeb religijnych, zakorzenionych w
sercu każdej ludzkiej istoty: jest to groźba sprzymierzenia się
demokracji z relatywizmem etycznym.”
Jan Paweł II, Przemówienie w Parlamencie RP
Podmiotowość jako zadanie moralne

„…w każdej dziedzinie życia osobistego, rodzinnego,
społecznego i politycznego moralność - oparta na prawdzie i
w niej otwierająca się na autentyczną wolność - odgrywa
niepowtarzalną, niezastąpioną i niezwykle doniosłą rolę,
służąc nie tylko pojedynczej osobie i jej wzrastaniu ku dobru,
ale także społeczeństwu i jego prawdziwemu rozwojowi.”
Jan Paweł II, Encyklika Veritatis splendor
Podmiotowość: kwestia antropologii

„Podstawowy błąd socjalizmu ma charakter antropologiczny.
Rozpatruje on bowiem pojedynczego człowieka jako zwykły
element i cząstkę organizmu społecznego, tak że dobro
jednostki zostaje całkowicie podporządkowane działaniu
mechanizmu ekonomiczno-społecznego; z drugiej strony
utrzymuje on, że dobro jednostki można urzeczywistnić nie
uwzględniając jej samodzielnego wyboru i niezależnie od
przyjęcia przez nią w sposób indywidualny i wyłączny
odpowiedzialności za dobro czy zło.”
Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus (1991)
Podmiotowość a konstytucja społeczna


„…[w socjalizmie ] człowiek zostaje utożsamiony z pewnym
zespołem relacji społecznych, a jednocześnie zanika pojęcie
osoby jako samodzielnego podmiotu decyzji moralnych, który
podejmując je, tworzy porządek społeczny.”
„…pozbawiony wszystkiego, co mógłby «nazwać swoim» oraz
możliwości zarabiania na życie dzięki własnej
przedsiębiorczości, staje się zależny od machiny społecznej i
od tych, którzy sprawują nad nią kontrolę, a to znacznie
utrudnia mu zrozumienie swej godności jako osoby i zamyka
drogę do tworzenia autentycznej ludzkiej wspólnoty”.
Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus, 1991
Podmiotowość i zadania publiczne


„Wszelkie przemiany ekonomiczne mają służyć kształtowaniu
świata bardziej ludzkiego i sprawiedliwego.”
„[Chcę] życzyć polskim politykom i wszystkim osobom
zaangażowanym w życiu publicznym, by nie szczędzili sił w
budowaniu takiego państwa, które otacza szczególną troską
rodzinę, życie ludzkie, wychowanie młodego pokolenia,
respektuje prawo do pracy, widzi istotne sprawy całego
narodu i jest wrażliwe na potrzeby konkretnego człowieka,
szczególnie ubogiego i słabego.”
Jan Paweł II, Przemówienie w Parlamencie RP, 1999
Podmiotowość i zadania publiczne (II)

„Miasto nie jest celem samym w sobie, lecz jego celem ma
być człowiek, do którego miasto winno dostosowywać swe
struktury i kryteria, według których ma się rządzić. Jeśli
władze publiczne tracą sprzed oczu tę prawdę, działają jak
maszyna, która się kręci bezużytecznie, z ryzykiem
wyrządzenia szkody.”
Jan Paweł II, Przemówienie do Burmistrza i Rady Komunalnej Rzymu,
17 stycznia 1985
Solidarność a rola państwa



Państwo winno w sposób pośredni i bezpośredni kształtować
właściwą kulturę pracy oraz umożliwiać pracownikom
pełniejszy udział w życiu przedsiębiorstwa:
„Pośrednio i zgodnie z zasadą pomocniczości, stwarzając
warunki sprzyjające swobodnej działalności gospodarczej,
która mogłaby zaofiarować wiele miejsc pracy i źródeł
zamożności.
Bezpośrednio i zgodnie z zasadą solidarności, ustalając w
obronie słabszego pewne ograniczenia autonomii tych, którzy
ustalają warunki pracy; a w każdym przypadku zapewniając
minimum środków utrzymania pracownikowi bezrobotnemu”
(par. 15).
Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus (1991)
Pomocniczość


„Chcieć, żeby władza świecka przenikała swym rządem aż do
wnętrza domu, jest błędem wielkim i zgubnym. Z pewnością
jeśli się jakaś rodzina znajdzie w wielkich trudnościach i bez
rady, że sama z nich się wyzwolić nie może, jest rzeczą
słuszną, by jej w tych ostatecznościach państwo udzieliło
pomocy; rodziny bowiem są cząstkami państwa.”
„Tu jednak winni się wstrzymać kierownicy państw; natura nie
pozwala przekraczać tych granic. Władza ojcowska jest tego
rodzaju, iż ani zniknąć nie może, ani być pochłoniętą przez
państwo; to samo i wspólne z życiem ludzkim ma źródło. (…)
Jeśli socjaliści, odsuwając w cień powagę rodziców,
wprowadzają w jej miejsce opatrzność państwową, grzeszą
przeciw naturalnej sprawiedliwości i rozrywają jedność
rodziny” (par. 11).
Leon XIII, Encyklika Rerum novarum (1891)
Podmiotowość jako inicjatywa gospodarcza

„Należy zauważyć, że w dzisiejszym świecie - wśród wielu
praw człowieka - ograniczane jest prawo do inicjatywy
gospodarczej, które jest ważne nie tylko dla jednostki, ale
także dla dobra wspólnego. Doświadczenie wykazuje, że
negowanie tego prawa, jego ograniczanie w imię rzekomej
„równości” wszystkich w społeczeństwie, faktycznie niweluje i
wręcz niszczy przedsiębiorczość, czyli twórczą podmiotowość
obywatela. W rezultacie kształtuje się w ten sposób nie tyle
równość, ile „równanie w dół”.
Jan Paweł II, Encyklika Solicitudo rei socialis (1987)
Podmiotowość jako inicjatywa gospodarcza

„Zamiast twórczej inicjatywy, rodzi się bierność, zależność i
podporządkowanie wobec biurokratycznego aparatu, który
jako jedyny „dysponent” i „decydent”, jeśli wręcz nie
„posiadacz” ogółu dóbr wytwórczych stawia wszystkich w
pozycji mniej lub bardziej totalnej zależności, jakże podobnej
do tradycyjnej zależności pracownika-proletariusza w
kapitalizmie. Stąd rodzi się poczucie frustracji lub
beznadziejności, brak zaangażowania w życie narodowe,
skłonność do emigracji, choćby tak zwanej emigracji
wewnętrznej”.
Jan Paweł II, Encyklika Solicitudo rei socialis (1987)
Pomocniczość a podmiotowość

„Jednostkom nie wolno wydzierać i przenosić na
społeczeństwo tego, co one same mogą wykonać z własnej
inicjatywy i własnymi siłami; podobnie niesprawiedliwością,
szkodą społeczną i zakłóceniem porządku jest zabierać
mniejszym i niższym społecznościom te zadania, które one
same mogą spełnić, i przekazywać je społecznościom
większym i wyższym” (par. 79).
Pius XII, Encyklika Quadragesimo anno, 1931

łac. subsidium, pomoc
Pius XI, Encyklika Quadragesimo anno, oryg. łac. w: Acta Apostolicae Sedis, vol. 23 (1931) ss.
177–228. Tę samą definicję w dosłownym brzmieniu cytuje Jan XXIII w encyklice Mater et
Magistra, AAS 53 (1961) ss. 401-464, par. 53.
Pomocniczość i solidarność

[W kontekście przeciwdziałania bezrobociu:] „Winna to być
troska całościowa, która ostatecznie spoczywa na barkach
państwa, ale która nie może oznaczać jednokierunkowej
centralizacji ze strony władz państwowych. Chodzi natomiast
o trafną i celową koordynację, w ramach której być winna
zagwarantowana inicjatywa poszczególnych osób,
samodzielnych grup, ośrodków i lokalnych warsztatów pracy zgodnie z tym, co już wyżej powiedziano o podmiotowym
charakterze pracy ludzkiej.”
Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens, 1981
Solidarność: wymiar osobowy i społeczny



„Nie ma wolności bez solidarności”
„Pamięć o moralnych przesłaniach "Solidarności", a
także o naszych, jakże często tragicznych
doświadczeniach historycznych, winna dziś
oddziaływać w większym stopniu na jakość polskiego
życia zbiorowego, na styl uprawiania polityki czy
jakiejkolwiek działalności publicznej, zwłaszcza
takiej, która jest sprawowana na mocy społecznego
wyboru i zaufania.
„Kto ojczyźnie swej służy, sam sobie służy; bo w niej
jego wszystko się dobre zamyka” [P. Skarga]
Jan Paweł II, Przemówienie w Parlamencie RP, 1999
Solidarność jako tworzenie wspólnoty

„Z chrześcijańskiej koncepcji osoby wypływa
natomiast w sposób konieczny właściwa wizja
społeczeństwa. Według Rerum novarum i całej nauki
społecznej Kościoła, wyrazem społecznej natury
człowieka nie jest jedynie Państwo, ale także różne
grupy pośrednie, poczynając od rodziny, a kończąc
na wspólnotach gospodarczych, społecznych,
politycznych i kulturalnych, które jako przejaw
tejże ludzkiej natury posiadają - zawsze w ramach
dobra wspólnego - swą własną autonomię. To
właśnie nazwałem ‘podmiotowością’ społeczeństwa,
która wraz z podmiotowością jednostki, została
unicestwiona przez ‘socjalizm realny’” (par. 13)
Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus, 1991
O samodzielności obywatelskiej i ekonomicznej
Antropologia społeczna Jana Pawła II
 Podmiotowość




Pomocniczość



aprioryczność sumienia
prymat kultury, edukacji, doświadczenia („być”)
praca jako tworzenie i współtworzenie
prymat rodziny
podmiotowość miarą jakości usług publicznych
Solidarność


promocja niezbywalnych praw osoby
powszechne zobowiązanie do ofiarnej służby dobru
wspólnemu
Polskie problemy z samodzielnością

Podmiotowość





Pomocniczość



odtwarzanie podmiotowości (sytuacje graniczne)
partycypacja w rynku (praca, handel, usługi)
samodzielność społeczna i ekonomiczna
edukacja permanentna
modernizacja usług publicznych
państwo „inteligentne”
Solidarność




ruchy i stowarzyszenia
społeczeństwo obywatelskie
dialog społeczny
solidarność w wymiarze globalnym
Sprawiedliwość w ujęciu klasycznym




„Sprawiedliwość polega na oddaniu każdemu tego, co mu się
należy”
„Wszyscy chcą nazywać sprawiedliwością tę trwałą
dyspozycję, dzięki której zdolni są dokonywać czynów
sprawiedliwych, dzięki której postępują sprawiedliwie i pragną
tego, co sprawiedliwe”
„Sprawiedliwość jest identyczna z doskonałością etyczną w
pełnym tego słowa znaczeniu”
„W sprawiedliwości zaś wyróżniliśmy to, co zgodne z prawem,
i to, co słuszne.”
Arystoteles, Etyka Nikomachejska, IV p.n.e.
Sprawiedliwość jako konstytucja społeczna
sprawiedliwość
wymienna
obywatele
personalizm i solidaryzm, prawa człowieka
Sprawiedliwość jako konstytucja społeczna
aspekt instytucjonalny
dobro wspólne
sprawiedliwość
wymienna
obywatele
aspekt osobowy
Sprawiedliwość jako konstytucja społeczna
dobro wspólne
sprawiedliwość
legalna
polityczna
społeczna
sprawiedliwość
dystrybutywna
sprawiedliwość
wymienna
obywatele
Sprawiedliwość jako konstytucja społeczna
dobro wspólne
subsydiaryzm
sprawiedliwość
legalna
polityczna
społeczna
sprawiedliwość
dystrybutywna
sprawiedliwość
wymienna
obywatele
personalizm i solidaryzm, prawa człowieka
Pomocniczość
dobro wspólne
dobro wspólne
dobro wspólne
instytucje
państwowe, porządek
prawny, kultura
narodowa...
samorząd terytorialny
i zawodowy, kultura
regionu...
stowarzyszenia i
ruchy obywatelskie,
kultura lokalna,
obyczaje...
Pomocniczość
w sensie
„republikańskim”
kształt i zakres
kompetencji
państwa zależy od
woli obywateli
dobro wspólne
dobro wspólne
w sensie
„papieskim”
państwo winno
pomóc obywatelom,
ilekroć ci nie są w
stanie zaradzić
własnym potrzebom
dobro wspólne
w sensie
„jakobińskim”
państwu nie wolno
zbytnio ingerować
w życie obywateli
w sensie
„liberalnym”
obywatele sami
realizują swoje
cele, rolę państwa
ograniczają do
minimum
Solidarność i kultura
„Każdy człowiek, każdy naród, każda kultura i cywilizacja mają
swoją rolę do wypełnienia i swoje miejsce w tajemniczym
planie Boga i w powszechnej historii zbawienia.”
Jan Paweł II, Encyklika Slavorum apostoli, 1985, 19
Po zamachu terrorystycznym w USA 11 września 2002 nastąpił pewien
renesans myślenia o kulturze. Zdaniem Samuela P. Huntingtona stare
antagonizmy ideologiczne epoki przemysłowej (kapitalizm kontra
socjalizm) uległy przedawnieniu, natomiast rośnie rola tradycyjnych
wyróżników kulturowych, m.in. religijnych. W konsekwencji relacje
społeczne w obrębie poszczególnych formacji cywilizacyjnych stale się
wzmacniają, zaś na styku tych formacji pojawia się niebezpieczeństwo
nowych konfliktów.
Pomocniczość jako konstytucja

„Ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako
prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu
wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu
społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej
uprawnienia obywateli i ich wspólnot...”
Preambuła Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, 2 kwietnia 1997
Pomocniczość jako zasada modernizacji
„Podstawowe założenia reformy administracyjnej 1999 r.:
 a) zasada unitarności i nadrzędności interesów państwa
 b) zasada domniemania kompetencji i przysługiwania
samorządowi ważnej części zadań państwowych
 c) zasada pomocniczości (subsydiarności)
 d) zasada solidarności społecznej…”
Mieczysław Janowski, Podstawowe założenia reformy ustrojowej w Polsce,
Zasada unitarności i nadrzędności interesów państwa, w: Jerzy Szczęsny
(red.), Podstawowe wartości i założenia reformy ustrojowej w Polsce, Seria:
„Reforma Administracji Publicznej. Materiały szkoleniowe”, zeszyt 1,
Warszawa 1998, ss. 15-23, 14.
Pomocniczość w wymiarze międzynarodowym

Traktat o Unii Europejskiej (Maastricht 1992) nazywa
integrację europejską „nowym etapem w procesie tworzenia
ściślejszego związku między narodami Europy, w którym
decyzje są podejmowane (w sposób możliwie najbardziej
otwarty – poprawka z Amsterdamu, 1997) na szczeblu jak
najbliższym obywatelowi” (Artykuł A).
Prawo wspólnotowe UE

Traktat o Wspólnocie Europejskiej (Amsterdam 1997)
postanawia w, iż „w zakresie, który nie podlega wyłącznej
kompetencji Wspólnoty, Wspólnota podejmuje działania,
zgodnie z zasadą subsydiarności, tylko wówczas i tylko w
takim zakresie, w jakim cele proponowanych działań nie mogą
być skutecznie zrealizowane w odpowiedni sposób przez
państwa członkowskie, natomiast z uwagi na skalę lub skutki
tych działań, mogą być lepiej zrealizowane przez Wspólnotę.
Żadne działanie Wspólnoty nie wykracza poza to, co jest
konieczne do zrealizowania celów określonych w niniejszym
traktacie” (Artykuł 3B).
Podmiotowość i praca





człowiek jest podmiotem pracy
a zarazem jest jej „tworzywem”
praca ma sens teologiczny (zbawczy)
praca tworzy wspólnotę
praca potrzebuje wspólnoty
Por. Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens
Podmiotowość: teologia pracy
„Kościół jest przekonany, że praca stanowi podstawowy wymiar
bytowania człowieka na ziemi” (LE 4)



„praca ludzka stanowi klucz, i to chyba najistotniejszy klucz, do całej kwestii
społecznej, jeżeli staramy się ją widzieć naprawdę pod kątem dobra człowieka”
(LE 3)
Podobieństwo człowieka do Stwórcy, por. Rdz 1, 27-28
św. Ignacy Loyola: „Rozważać, jak Bóg działa i pracuje dla mnie we wszystkich
rzeczach stworzonych na obliczu ziemi…” (CD 236).
Wymiar przedmiotowy (przechodni) pracy: „panowanie nad
ziemią” (LE 5)
Wymiar podmiotowy: „pierwszą podstawą wartości pracy jest
sam człowiek - jej podmiot” (LE 6);

„praca jest funkcją osoby”; człowiek „jako ‘obraz Boga’ jest osobą, czyli bytem
podmiotowym uzdolnionym do planowego i celowego działania, zdolnym do
stanowienia o sobie i zmierzającym do spełnienia siebie.” „różne czynności
przynależące do procesu pracy, (…) bez względu na ich charakter, mają służyć
urzeczywistnianiu się jego człowieczeństwa, spełnianiu osobowego powołania,
które jest mu właściwe z racji samegoż człowieczeństwa.”
Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens
„Jezus objawia ponadto - i to
samym swoim życiem, a nie
tylko słowami - że wolność
urzeczywistnia się przez
miłość, to znaczy przez dar z
siebie.”
Jan Paweł II, Encyklika Veritatis
splendor
The Good Samaritan (after Delacroix), Oil on
canvas 73.0 x 60.0 cm., Saint-Rémy: May, 1890, F
633, JH 1974, Otterlo: Kröller-Müller Museum