K-F. Papciak - Wartości podstawowe (fundamentalne)

O. KAZIMIERZ F. PAPCIAK SSCC (oprac.)
KATOLICKA ETYKA PERSONALISTYCZNA
WARTOŚCI FUNDAMENTALNE
1. WSTĘP
Każde epokę przełomu, a za taką niewątpliwie trzeba uznać ostatnie lata, wyróżnia
to, że niesie ze sobą pewne niewiadome i ryzyko kroków na nowych drogach. Czasy,
które przeżywamy, bywają nazywane okresem przełomu. Racje takiego określenia
stanowi nie tylko fakt wkroczenia ludzkości w nowe stulecie i tysiąclecie, ale także inne
ważne wydarzenia takie, jak: upadek komunizmu, pojawienie się Internetu, nasilenie
się światowego terroryzmu, proces globalizacji. Przechodzenie do coraz to nowych
rzeczywistości implikuje pytanie, jaki etos ludzki trzeba teraz szczególnie rozwijać
jako nowy wzór. Chodzi tutaj zarówno o wzory i wartości podstawowe dla jednostki
jak również wzory dla nowego, globalnego uspołecznienia; o wzory dla ludzkości
pojętej całościowo, dzielącej wspólny los i odpowiedzialność za przyszłość świata.
Etos międzynarodowy, jak tego dowodzą dane historyczne, jest rzeczywistością
dynamiczną, wymaga więc wzorów elastycznych i nacechowanych perspektywą
a jednocześnie opartych o wartości powszechnie uznane nie tylko w obrębie jednej
czy drugiej wspólnoty religijnej lub politycznej. Tych uniwersalnych wartości, na
których można by budować zasady i wzory dla rodziny ludzkiej XXI wieku, domaga
się obecna epoka prowadząca do nowego modelu człowieka jako obywatela świata,
a jednocześnie do transnacjonalnej cywilizacji.
Jednocześnie, jak się wydaje, historyczny ośrodek ekspansji, jakim jest kultura
zachodnia, zaczyna tracić swoją uprzywilejowaną pozycję. W nowotworzonym etosie
wspólnoty międzynarodowej, który wydaje się być o wiele bogatszy w różnorodność
kulturową, uniwersalizm ludzki przybiera nowe formy i postacie. Stąd rodzi się
pytanie o aktualność istniejących podstaw etycznych, funkcjonujących w trzech
obszarach uspołecznienia: w rodzinie, w narodzie oraz w rodzinie narodów , a więc
na forum międzynarodowym.
Z tych wartości (katolicka) etyka personalistyczna wyprowadza podstawowe zasady
społeczne
i
w
konstruktywnym
współuczestnictwie,
proponuje
ich
urzeczywistnienie katolikom, wszystkim ludziom dobrej woli oraz, poprzez dialog,
różnego rodzaju międzynarodowym ruchom zjednoczeniowym i koordynacyjnym.
2. WARTOŚCI PODSTAWOWE
Analiza najważniejszych dokumentów społecznych Kościoła pozwala dostrzec
rozwój tego nauczania, dynamikę i nieustanną wrażliwość na palące problemy
społeczne; ciągłe uwspółcześnianie tego nauczania, przy równoczesnym zachowaniu
owego, jak to podkreślił Jan Paweł II, chrześcijańskiego zrębu prawdy, który można
nazwać odwiecznym. Ten chrześcijański zrąb prawdy, owo twarde jądro nauki
społecznej Kościoła, przewija się niezmiennie przez wszystkie dokumenty
społecznego nauczania Kościoła. Na treść tego nauczania składają się wartości
podstawowe na wskroś humanistyczne, jak zostało to wykazane wyżej. A jest ich, o
dziwo, zaledwie kilka, tak iż jeden z najznakomitszych znawców nauczania
społecznego Kościoła — jezuita Oswald von Nell-Breuning — powtarzał z uporem,
że spisać by je można na powierzchni paznokcia jednego palca.
2
Kompendium NSK (nr 197) stwierdza, że: Wszystkie wartości społeczne są
nieodłącznie związane z godnością osoby ludzkiej, sprzyjając jej autentycznemu
rozwojowi, a są to przede wszystkim: prawda, wolność, sprawiedliwość, miłość. Ich
praktykowanie jest pewną i konieczną drogą do osobistego udoskonalenia i bardziej
ludzkiego społecznego współistnienia (...).
3. GODNOŚĆ OSOBY LUDZKIEJ
Godność człowieka jest jego naturalną własnością, cechą każdego człowieka, istotą
człowieczeństwa. Godność osoby jest to wartość najwyższa w życiu, zarówno
indywidualnym, jak i społecznym; wartość niezbywalna: nawet sam człowiek nie
może z niej zrezygnować; wartość nienaruszalna: nie może jej naruszyć ani inna
jednostka ludzka, ani społeczeństwo, ani władza społeczna. Z niej wypływają i w
niej są zakotwiczone inne wartości podstawowe.
4. WOLNOŚĆ
Wolność jest naturalnym wyposażeniem człowieka, a nie łaskawym podarunkiem
społeczeństwa czy władzy. Fundamentalnym wymiarem wolności jest możliwość
podejmowania wyborów, decyzji, określonego działania. Chodzi o termin „możliwość”, który
określa człowieka jako podmiot odpowiedzialności. Akcent zostaje położony na inicjatywę
osoby w formie możliwości decydowania o sobie. Ta możliwość podejmowania wyborów,
decyzji i działania jest podstawowym wymiarem pojęcia wolności. Jest to tzw. wolność „do”
- wolność w aspekcie pozytywnym.
Drugim wymiarem wolności jest jej wymiar rozpatrywany i definiowany jako brak
przymusu i konieczności. Jest to tzw. wolność „od” - przymusu, konieczności, zniewolenia
itp. Ten aspekt wolności, jakkolwiek nie podstawowy, jest także istotny. Uświadamia
on, że człowiek może być wielorako ograniczany przez określone sytuacje społeczne.
Nie jest to jednak wolność niczym nie skrępowana, podlega bowiem prawu
moralnemu, naturalnemu i nadprzyrodzonemu. Społeczeństwo jest więc związkiem
osób wolnych, podlegających jednakże prawu moralnemu. Samo zaś społeczeństwo
jako całość również podlega temu prawu. Oznacza to, że normy prawa moralnego,
wiążące osobę ludzką, są takimi samymi normami dla społeczeństwa. Kto ma w
pogardzie wolność drugiego, ma również w pogardzie własną wolność i oddaje się w
służbę siłom wyższym, a niekiedy również gorszym niż on. (J. Tischner, Nieszczęsny
dar wolności, Kraków 1993, s. 11)
5. PRAWDA
Prawda w życiu ludzkim jest wartością nadrzędną, szacunek dla niej decyduje o
jakości związków miedzy ludźmi w życiu społecznym. Budowanie życia społecznego
musi się opierać na poznaniu prawdy o człowieku, w jego odniesieniu do siebie
samego, jak i w relacjach z innymi ludźmi. Prawda dotycząca człowieka winna
odznaczać się obiektywnością, bezstronnością, otwartością. Przejawem życia
społecznego opartego na prawdzie jest rzetelna informacja, będąca w obiegu
społecznym. Dzięki niej możliwe stają się wzajemne zaufanie, poszanowanie, dialog.
Prawda winna być krytyczna wobec szeroko rozpowszechnionych stereotypów,
uprzedzeń, przesądów, potocznej mentalności.
Informacja, która jest sposobem komunikowania się ludzi, wychodzenia człowieka
naprzeciw człowieka, jeżeli nie jest zbudowana na solidnej podstawie prawdy
obiektywnej, staje się środkiem manipulowania człowiekiem. Człowiek zamiast
3
stykać się ze światem rzeczywistym, ma do czynienia coraz częściej z fikcją, która
przenosi go w świat nierealny, pozbawiając go doświadczenia rzeczywistości takiej,
jaką jest sama w sobie.
6. SPRAWIEDLIWOŚĆ
Przez sprawiedliwość w chrześcijaństwie rozumie się stałą skłonność do oddania
każdemu, co się mu należy. Sprawiedliwość wprowadza w stosunki międzyludzkie
ład i porządek, przyczynia się do utrzymania pokoju, gdyż nakazuje szanować
prawa wszystkich. To właśnie ta wartość utrzymuje i zachowuje społeczność, bo
normuje prawa wszystkich i każe je zachowywać. Podstawą chrześcijańskiej
sprawiedliwości jest prawo naturalne i objawione oraz prawa ludzkie.
Sprawiedliwość oparta na doskonałym kryterium wzajemności, przejawia się w
swoich specyficznych formach: wymiennej, rozdzielczej, prawnej i społecznej, co
oznacza m.in. stałą dyspozycję do świadomego i bezstronnego oddania każdemu, co
się mu należy, w poszanowaniu życia i rzeczy innych osób poprzez sprawiedliwy sąd
w lojalności i szczerości (Por. KDK, nr 26)
5. MIŁOŚĆ (SPOŁECZNA)
Z wymienionych wartości tylko miłość w pewnym kontekście otrzymuje określenie
„społeczna”, gdyż sama w swej istocie obejmuje szerszy zakres czynów ludzkich i
staje się jakby duchem, natchnieniem do interioryzacji innych wartości w życiu
osobistym i społecznym. Jak stwierdza Kompendium: Prawda, sprawiedliwość i
wolność to wartości, które wypływają i czerpią moc do rozwoju z wewnętrznego
źródła miłości. (nr 205). Inaczej mówiąc, miłość koncentruje się na powszechnej idei
wchodzenia w wyższą sferę bezinteresownego sprawiania dobra, zawsze jednak na
gruncie uszanowania norm sprawiedliwości.
Miłość społeczna ma na względzie dobro drugich w relacji do dobra wspólnego, więc
nie tyle jakiekolwiek dobro drugiego, lecz to, które staje się dobrem wspólnym, żeby
w tym charakterze służyć wszystkim. Miłość społeczna wiąże się z przynależnością
do grupy społecznej: istnieje wtedy, gdy jednostki mają na względzie dobro
wszystkich członków swojej wspólnoty, a razem z nimi - także dobro członków
innych zbiorowości, z którymi łączy je jakieś nadrzędne z kolei inne dobro wspólne.
W tym sensie miłość społeczna jest dopełnieniem sprawiedliwości społecznej.
6. PRO MEMORIA
Wartości nie leją się na nas z góry, jak woda z flaszki. One także wymagają od nas
wyboru. Życie podsuwa pewne wartości, ale od człowieka zależy, czy je dostrzeże,
zrozumie, czy będzie je pielęgnował… (J. Tischner, Myśli wyszukane, Kraków 2005,
s. 78)
Ludzkie współżycie jest porządkowane, przynosi owoce w postaci dobra i odpowiada
godności człowieka, kiedy opiera się na prawdzie; przebiega według zasad
sprawiedliwości (...); urzeczywistnia się w wolności (...i ) ożywiane jest przez miłość,
która pozwala odczuwać potrzeby i wymogi innych jako własne (...). (Kompendium
NSK, nr 205)