Katechizmy Lutra Dekada Lutra - Parafia Ewangelicko
advertisement
Z życia i wiary Dekada Lutra Katechizmy Lutra W 2014 roku Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce obchodzi ROK KATECHIZMU, przypominając kluczową rolę, jaką katechizm odgrywał w kształtowaniu luterańskiej tożsamości oraz stawiając pytania o jego aktualność. Czas Reformacji nie bez powodu nazywany był epoką katechizmów – to właśnie w XVI wieku powstawało ich najwięcej. Swój referat podzieliłem na kilka części: - w części pierwszej chcę mówić o tym czym jest katechizm i trochę o katechizmach napisanych przed Lutrem; - w części drugiej chcę powiedzieć o genezie powstania katechizmów Lutra - w części trzeciej o treści Małego Katechizmu I. Wprowadzenie Słowo „katechizm” pochodzi z języka greckiego. Po raz pierwszy tego słowa użył Ojciec Kościoła św. Augustyn ok. roku 400 pisząc dzieło „De catechizandis rudibus” co po polsku znaczy „Początkowe nauczanie religii”. Pojęcie „katechizm” (zarówno w j. greckim, jak i łacińskim) znaczy tyle, co nauczać ustnie, odpowiadać na pytanie. Stąd podwójne znaczenie pojęcia katechizm - nauczanie oraz podręcznik. Słowo to odnoszono też do osób przygotowujących się do przyjęcia sakramentu Chrztu Świętego. Te osoby nazywano katechumenami. Z katechizmami mamy do czynienia już przed Lutrem. W okresie średniowiecza zawierały podstawowe prawdy wiary (Credo), a także modlitwy takie jak: Ojcze nasz, czy Zdrowaś Mario. Były one na początku przeznaczone głównie dla księży, którzy znajdowali w nich kompendium wiary chrześcijańskiej. Trzeba też zaznaczyć, że dopiero od 1504 roku mamy do czynienia z katechizmem wydanym w formie książki. Pierwszy taki katechizm został wydany w Portugalii. Prawdziwy rozkwit katechizmów nastąpił w okresie reformacji. Rozkwit ten zapoczątkował Marcin Luter w roku 1529. Na temat historii katechizmu można by było mówić bardzo długo. Katechizm oznaczał pierwotnie nauczanie, a także treść nauczania, dopiero później słowo to zaczęło się odnosić do religijnego dzieła literackiego. Pierwotne znaczenie katechizmu widać jeszcze u Lutra, zanim powstał Mały i Duży Katechizm (1529). 12 W przedmowie do Mszy Niemieckiej (1526) Reformator przypominał, że katechizm oznacza nauczanie, aby „nauczać i kierować pogan, którzy chcą zostać chrześcijanami, w co mają wierzyć, co czynić, a czego unikać, a także co powinni wiedzieć o chrześcijaństwie”. Mały Katechizm jest najbardziej popularnym dziełem Wi�enberskiego Reformatora, najczęściej czytanym i wydawanym. Jeszcze za życia Lutra doczekał się ponad 60 wydań oraz tłumaczeń na języki obce, w tym aż dwa razy na j. polski (1530 i 1533). Przed śmiercią Lutra w 1546 roku Mały Katechizm można było przeczytać nie tylko po polsku, ale również w j. duńskim, francuskim, niderlandzkim. Do końca XVI wieku ukazały się kolejne tłumaczenia – m.in. w j. słoweńskim i arabskim. Duży Katechizm ze względu na swoją objętość i przeznaczenie nie uzyskał nigdy takiej popularności jak Mały Katechizm. Niemniej jednak Duży Katechizm uznawany jest przez niektórych teologów luterańskich za najbardziej obszerne opracowanie podstawowych kwestii dogmatycznych teologii reformacyjnej Lutra, któremu nigdy nie udało się stworzyć jednolitej dogmatyki (B. Lohse). Sam reformator nazywał Duży Katechizm kazaniem. W 1580 roku obydwa katechizmy Lutra stały się częścią Księgi Zgody, zbioru pism doktrynalnych luteranizmu. Mimo iż kanon ksiąg symbolicznych luteranizmu nie jest taki sam na całym świecie, to jednak Mały Katechizm jest tym dziełem Lutra, które uznawane jest za księgę symboliczną przez najwięcej Kościołów luterańskich na świecie. Katechizmy Lutra były, a w nie- Informator Parafialny nr 76 www.parafiajaworze.pl Z życia i wiary Dekada Lutra których miejscach wciąż są, podstawą rozważań podczas nabożeństw katechizmowych. Niektóre Kościoły ewangelickie – np. w Niemczech – zdecydowały się w drugiej połowie XX wieku na stworzenie nowego, ewangelickiego katechizmu, który bardziej odpowiadałby potrzebom współczesnych chrześcijan, jednak ich znaczenie i oddziaływanie na wiernych nigdy nie dorównają temu, jak Mały Katechizm Lutra zakorzenił się w Kościołach ewangelickich na całym świecie. Jest on wciąż, mimo upływu 485 lat ważnym elementem edukacji religijnej młodych luteran, a także inspiracją dla duchowych i teologicznych rozważań. II. Geneza powstania Przyczyną powstania Małego Katechizmu i Dużego Katechizmu był niski poziom wiedzy teologicznej w społeczeństwie niemieckim XVI wieku, w tym u niższego duchowieństwa, zwłaszcza na wsi. Trochę lepiej sprawa wyglądała w miastach, ponieważ tam nauczaniem zajmowali się przede wszystkim byli mnisi, którzy przyjęli wiarę ewangelicką, jak również absolwenci uniwersytetu w Wi�enberdze. Na wsiach natomiast rezydowali przeważnie dawni proboszczowie, którzy nie zawsze interesowali się pismami Lutra, nie znali Ewangelii i nauczali po staremu. Już w dziele Msza niemiecka z 1526 roku Marcin Luter zauważał potrzebę napisania dobrego i przystępnego katechizmu, jasno wykładającego podstawowe prawdy wiary chrześcijańskiej. Tę potrzebę potwierdziły przeprowadzane od 1526, a na szeroką skalę w latach 1527-1528 wizytacje parafii, w których brali udział m.in. Filip Melanchton i sam Luter. Reformatorzy byli poruszeni wynikami swoich obserwacji; zwłaszcza upadkiem moralnym, jak i intelektualnym duchowieństwa. Okazało się bowiem, że niektórzy proboszczowie nie opanowali pamięciowo Dziesięciorga Przykazań i wyznania wiary. Przyjaciel Lutra, Filip Melanchton pod wpływem przeprowadzonych wizytacji pisze „Instrukcję dla wizytatorów w Saksonii”. Ma to miejsce w 1528 roku. Sam Luter zaś w 1529 pisze katechizmy. O przyczynach napisania katechizmu Luter tak pisze we wstępie do Małego Katechizmu: „Do ułożenia tego katechizmu, czyli nauki chrześcijańskiej, w zwięzłej, prostej, zwykłej formie zmusiła i skłoniła mnie krzycząca, rozpaczliwa potrzeba, z jaką się ostatnio spotkałem, gdy byłem również wizytatorem. Pożal się Boże, jakiejże to nędzy się napatrzyłem! Prosty lud, szczególnie www.parafiajaworze.pl po wsiach, nie zna w ogóle nauki chrześcijańskiej, a wielu proboszczów, niestety, jest zupełnie niezdatnych i niezdolnych do nauczania. Niemalże wszyscy chcą być nazywani chrześcijanami, być chrzczeni i przystępować do Wieczerzy Świętej. A przecież nie umieją ani ojczenasza, ani wyznania wiary, ani dziesięciu przykazań; żyją sobie jak kochane zwierzątka i nierozumne świnki, a odkąd pojawiła się Ewangelia, nauczyli się znakomicie, po mistrzowsku nadużywać wszelkiej wolności”. W Dużym Katechizmie Marcin Luter napisał: „Dlatego od dawna nauka chrześcijańska uporządkowana i ułożona jest nazywana z grecka katechizmem, to jest nauką dla dzieci, którą koniecznie powinien znać każdy chrześcijanin; kto jej nie zna, nie może być zaliczony do chrześcijan ani też dopuszczony do żadnego sakramentu; podobnie uważa się za niezdolnego i wyrzuca z cechu rzemieślnika, który nie zna praw i obyczajów własnego rzemiosła”. Katechizmy, jako forma nauczania chrześcijańskiego, jak to zaznaczyłem na wstępie, były znane już przed Lutrem, w okresie średniowiecza. Służyły one pamięciowemu opanowaniu Modlitwy Pańskiej i Symbolu Apostolskiego, od XIII wieku również Zdrowaś Maryjo. Z rzadka zawierały treść Dziesięciorga Przykazań. Jeśli już przykazania w katechizmach były, to najczęściej jako materiał pomocniczy do spowiedzi. Luter nie chciał ograniczać się tylko do podania tekstu, który trzeba było nauczyć się na pamięć, ale zawarł w nim także wyjaśnienie nauk, jakie niosą ze sobą podane treści. To wyjaśnienie jest zawarte w krótkich pytaniach i odpowiedziach, które występują w każdej części Katechizmu. Pisząc Mały Katechizm, Lutrowi nie zależało na tym, aby wszystkie Kościoły lokalne czy zbory zaakceptowały akurat ten tekst – postrzegał go o wiele bardziej jako wskazówkę i sugestię. Jednak w miarę upływu czasu Mały Katechizm wypierał lokalne katechizmy i zyskiwał popularność oraz uznanie Kościołów przyznających się do Reformacji. Początkowo katechizmy reformacyjne powstawały w formie tablic wywieszanych w kościołach, jednak wraz z upowszechnianiem się druku zaczęły ukazywać się również w formie broszur i małych książeczek. Przed przystąpieniem do pracy nad katechizmem Luter wygłosił w kościele w Wi�emberdze w 1528 roku cykl kazań poświęconych Modlitwie Pańskiej, przykazaniom oraz innym zagadnieniom przyszłego katechizmu. Informator Parafialny nr 76 13 Z życia i wiary Dekada Lutra III. Treść Katechizmu Treść Małego Katechizmu składa się z pięciu części dotyczących: Dekalogu, Symbolu Apostolskiego, Modlitwy Pańskiej, Sakramentu Chrztu i Wieczerzy Pańskiej. Pomiędzy czwartą a piątą częścią znajduje się ustęp dotyczący spowiedzi, któremu jednak Luter celowo nie nadał rangi odrębnej części. Spowiedź była bowiem częścią Sakramentu Pokuty, którego Luter ostatecznie nie przyjął i pokutę powiązał z Sakramentem Chrztu i Sakramentem Świętej Wieczerzy. Na końcu Mały Katechizm zawiera dodatki dotyczące modlitw porannych i wieczornych, modlitw stołowych oraz Tablicę domową, czyli zbiór cytatów biblijnych. Poprzedzająca treść przedmowa jest często pomijana w wydaniach Małego Katechizmu. Treść poszczególnych części dzieła jest sformułowana w formie pytań i odpowiedzi. W przypadku pierwszych trzech części pytania dotyczą poszczególnych fragmentów Dekalogu, Symbolu Apostolskiego lub Modlitwy Pańskiej. Przedmowa W przedmowie Luter wyjaśnia cel napisania katechizmu, zarzucając jednocześnie biskupom zaniedbanie posługi Słowa Bożego, które doprowadziło do zaobserwowanego przez niego stanu. Luter zaleca, by nauczać lud nauk katechizmu, a tych, którzy nie chcą poznać jego nauk, należy powstrzymywać od przystąpienia do sakramentów, a nawet donosić na nich władzom świeckim w celu wypędzenia z kraju. Nie namawia jednak do prześladowań religijnych, gdyż sam stwierdza, że „nie można i nie powinno się nikogo zmuszać do wiary”, uważa wszakże, że nawet niewierzący muszą znać i przestrzegać zasady państwa, w którym żyją. Zaleca również, by wierzących, którzy nauczą się Małego Katechizmu, nauczać treści Dużego Katechizmu. Nakazuje też rodzicom posyłanie dzieci do szkół, a powstrzymywanie ich od nauki uważa za grzech. Przy nauce przykazań zwraca uwagę na to, by konkretnego przykazania nauczać w szczególności tych, którzy dane przykazanie często łamią. W zakończeniu przemowy, Luter szczególnie szeroko wyjaśnia potrzebę częstego przystępowania do Wieczerzy Pańskiej. Wiąże to z przekonaniem ludzi, o wyswobodzeniu spod „tyranii papieża”. Rzadkie przystępowanie do Wieczerzy Pańskiej jest według Lutra oznaką nadmiernej ufności we własne siły, przekonania o własnej doskonałości i przekonania o braku potrzeby otrzymania łaski Bożej - co uważa za zgubne. Jednocześnie 14 zakazuje ustanawianie jakiegokolwiek przymusu przystępowania do sakramentu, chce jedynie, by ludziom należycie przedstawiono pożytek z przystępowania do sakramentu. Część 1. Dziesięcioro przykazań Charakterystyczną cechą katechizmów Lutra jest obecność na początku Dekalogu. Do jego czasów, zwykle na początku katechizmu pojawiała się Modlitwa Pańska. Dlaczego zatem na początku Przykazania? Ma to uzasadnienie teologiczne. Luter uważał, że człowiek najpierw powinien uświadomić sobie swoją grzeszność, by następnie znaleźć lekarstwo w wierze, a przez modlitwę wiedzieć, jak to lekarstwo przyjąć. Dekalog nie ma formy cytatów biblijnych, lecz streszczenia ich treści. Podział dekalogu jest analogiczny do katolickiego, z zakazem bałwochwalstwa zawierającym się w treści pierwszego przykazania i dwoma przykazaniami dotyczącymi zakazu pożądania. Przykazania w interpretacji Lutra są nie tylko zakazami, ale i nakazami, np. przykazanie „nie zabijaj” nakazuje wspieranie bliźniego we wszelkich jego życiowych potrzebach. W zakończeniu części, wyjaśniona jest treść fragmentu z II Mojżeszowej 20,5-6 dotyczącego gniewu i łaski Boga. Część 2. Skład wiary Część druga wyjaśnia treść Symbolu Apostolskiego. Według Katechizmu wyznanie wiary przekonuje, że Bóg obdarza ludzi obficie zarówno dobrami doczesnymi, gdyż jest stworzycielem nieba i ziemi, jak i darem wiecznym - odpuszczeniem grzechów przez ofiarę Chrystusa. Uwierzyć w Chrystusa nie można własnymi siłami, ale jedynie przez Ducha Świętego oświecającego przez Ewangelię i utrzymującego w prawdziwej wierze. Społeczność świętych jest rozumiana jako ziemska wspólnota usprawiedliwionych i uświęconych. Informator Parafialny nr 76 www.parafiajaworze.pl Z życia i wiary Dekada Lutra Cześć 3. Ojcze nasz Tytuł tej części dzieła w niemieckim oryginale brzmi „Vaterunser”, czyli „Ojczenasz”. Jest to związane z łacińską łączną nazwą „Paternoster”. W interpretacji Lutra, Modlitwa Pańska ma oprócz charakteru prośby rolę pouczającą, ponieważ słowa „Ojcze nasz” mają pouczyć chrześcijan, że Bóg jest ich prawdziwym Ojcem. Zachęcają również do dziękczynienia za „chleb powszedni”, czyli wszystko, czym Bóg zaspokaja ludzkie potrzeby. Modlitwa nie zawiera doksologii „Albowiem Twoje jest królestwo, moc i chwała na wieki”. Po prośbie „Ale nas zbaw ode złego” i wyjaśnieniu tej prośby Luter koncentruje się na słowie „Amen” i wyjaśnia co to słowo oznacza. Część 4. Sakrament Chrztu Świętego Sakrament Chrztu Świętego jest pojmowany jako środek łaski Bożej, dokonującej odpuszczenia grzechów i wybawiającej od śmierci wiecznej. Odpuszczenia grzechów nie dokonuje sama woda, lecz woda połączona ze Słowem Bożym i objęta Bożym przykazaniem. Sakrament nie działa ex opere operato, ale na podstawie wiary. Choć sam chrzest jest aktem jednorazowym, to jego charakter jest dynamiczny, jego zbawczy skutek obejmuje całe życie człowieka, służy on codziennej przemianie starego, grzesznego człowieka w nowego. Część pośrednia. Jak uczyć prostaczków spowiadania się? Spowiedź składa się z dwóch części: wyznania wiary i absolucji (rozgrzeszenia). Mały Katechizm zaleca, by wyznawać w spowiedzi indywidualnej wszystkie znane i pamiętane grzechy, natomiast prosić o odpuszczenie przez Boga także tych nieuświadamianych sobie. W przypadku, gdyby osoba nie potrafiła wymienić żadnego grzechu, co dla Lutra wydaje się nieprawdopodobne, nakazuje przyjąć rozgrzeszenie na podstawie ogólnego wyznania grzechów przed Bogiem. Ustęp zawiera również poradę dotyczącą formy spowiedzi indywidualnej. Zdaniem Lutra, korzyścią ze spowiedzi indywidualnej jest pocieszenie przez spowiednika. Część 5. Sakrament Ołtarza Według Katechizmu, w Sakramencie Ołtarza obecne są prawdziwe ciało i prawdziwa krew Chrystusa, których spożywanie daje wiernym odpuszczenie grzechów oraz, jako jego skutek, życie i zbawienie. Tym, co przynosi przystępującemu do sakramentu dar odpuszczenia grzechów, jest nie cielesne spożywanie, ale przyjęte z wiarą słowa ustanowienia Chrystusa: „to jest ciało Moje, które www.parafiajaworze.pl się za was daje”, „to nowe przymierze we krwi Mojej, która się za was wylewa na odpuszczenie grzechów”. Każdy, kto prawdziwie wierzy w słowa Chrystusa, godnie przystępuje do sakramentu, niezależnie od zewnętrznego przygotowania czy zachowania postu przed przystąpieniem do Sakramentu. Jak ojciec rodziny nauczać powinien swoich domowników modlić się rano i wieczorem; Jak ojciec rodziny powinien domowników swoich nauczać modlitw stołowych. Te dwie części dotyczą przykładowej modlitwy porannej i wieczornej, jak również przykładowych modlitw odmawianych przed i po posiłku. Podane modlitwy mają charakter przede wszystkim dziękczynny. Tablica domowa Tablica domowa to zbiór cytatów biblijnych skierowanych dla różnych powołań i grup społecznych: biskupów, proboszczów, kaznodziejów, nauczycieli, duszpasterzy, władz świeckich, poddanych, mężów, żon, rodziców, dzieci, pracowników, przełożonych, młodzieży i wdów, jak również dla całego zboru. IV. Zakończenie Katechizm Lutra został napisany 485 lat temu. Może się zatem wydawać, że nie przystaje już do dzisiejszych czasów i nie da poprawnej i wyczerpującej odpowiedzi na każde ważne pytanie, które stawiałby współczesny człowiek. To wszystko prawda. Jednakże dla współczesnego człowieka treść katechizmu może być pomocą do zrozumienia celu i sensu życia. Przecież porady i sugestie zawarte w katechizmie, które sprawdzały się przez wieki, mogą i dla nas dziś być czym cennym i wartościowym. Katechizm Lutra może stanowić i dla nas dzisiaj zbiór drogowskazów zaczerpniętych z Pisma Świętego, bez których zapewne szybko pogubilibyśmy się w tym świecie. Zachęcam do tego, aby sięgnąć do treści katechizmu Lutra i wprowadzać je do swojej codzienności. Luter napisał Katechizm nie tylko po to, abyśmy poznali podstawowe prawdy naszej wiary, ale też i po to, abyśmy dzięki tej znajomości te prawdy wprowadzali do swojego życia. ks. Władysław Wantulok Referat wygłoszony w czasie akademii reformacyjnej 2 listopada 2014 roku w Jaworzu. Informator Parafialny nr 76 15
