Rozdział 17 RYC. 17.1. Chłoniaki nieziarnicze według klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i ich odpowiedniki w prawidłowej limfopoezie. 380 Chłoniaki nieziarnicze LEGENDA: Limfocyty B, T i komórki NK wywodzą się z pierwotnej komórki hemopoetycznej pnia, posiadającej zdolność różnicowania się w komórki układu mieloidalnego i limfoidalnego. Proces różnicowania limfocytów B przechodzi przez fazę niezależną od antygenu oraz fazę antygenozależną. Faza niezależna od antygenu zachodzi w obrębie szpiku kostnego i charakteryzuje się poliklonalną proliferacją komórek pre-B, w trakcie której dochodzi do rearanżacji genów kodujących łańcuchy ciężkie i lekkie immunoglobulin (Ig). Tak zróżnicowane limfocyty opuszczają szpik kostny i drogą krążenia ogólnego dostają się do obwodowych narządów chłonnych. Interakcja powierzchniowych Ig z obcymi antygenami w obrębie tych narządów zapoczątkowuje aktywację komórek (faza antygenozależna) prowadzącą do proliferacji i różnicowania limfocytów B w kierunku komórek plazmatycznych odpowiedzialnych za produkcję oraz układowe uwalnianie Ig. Niektóre aktywowane limfocyty ulegają jedynie proliferacji i następowemu powrotowi do stanu spoczynkowego. Komórki te pełnią funkcję komórek pamięci immunologicznej, różnicujących się do komórek plamatycznych przy powtórnym zetknięciu się z określonym antygenem. Proces różnicowania limfocytów T przechodzi także przez fazę niezależną od antygenu oraz przez fazę antygenozależną. Faza niezależna od obecności antygenu zachodzi w obrębie grasicy i polega na rearanżacji genów kodujących łańcuchy polipeptydowe, wchodzące w skład receptora T komórkowego (TCR). Rearanżacja genów dla łańcuchów J i G poprzedza rearanżację genów dla łańcuchów α i β. Subpopulacja komórek T z dokonaną rearanżacją genów J i G (TCR1) różnicuje się w kierunku limfocytów TJG (CD4-, CD8-) pełniących funkcję niespecyficznych komórek cytotoksycznych. Pozostałe limfocyty T wywodzą się z komórek z rearanżacją genów α i β (TCR2), różnicujących się następnie do komórek T pomocniczych (Th, CD4+,CD8-) lub komórek T cytotoksycznych/supresorowych (Ts, CD4-,CD8+). Tak zróżnicowane limfocyty T dostają się drogą krążenia ogólnego do obwodowych narządów chłonnych, gdzie po zetknięciu się z obcym antygenem dochodzi do ich aktywacji i proliferacji (faza antygenozależna). Pochodzenie komórek NK nie zostało do końca poznane. Przyjmuje się istnienie oddzielnej komórki macierzystej dla komórek NK, różnicującej się z limfoidalnej komórki prekursorowej w obrębie szpiku kostnego. Komórki NK mają zdolność cytotoksycznego niszczenia komórek docelowych bez uprzedniej aktywacji specyficznym antygenem. z DLCL i chłoniakami T-komórkowymi, rzadziej z innymi podtypami ChN. Obecność objawów ogólnych świadczy o aktywności procesu nowotworowego. Dlatego występują one zwykle przed rozpoczęciem leczenia, w okresie progresji lub znacznego zaawansowania choroby, a także w przebiegu transformacji histopatologicznej chłoniaka, np. FL lub SLL/CLL w DLCL. Ze względu na duże kliniczne znaczenie obecności objawów ogólnych, istotne jest wyłączenie innych ich przyczyn poza podstawową chorobą nowotworową. Jest to szczególnie trudny problem diagnostyczno-różnicowy, gdyż większość chorych z ChN wykazuje upośledzenie odporności od początku trwania choroby, dodatkowo nasilone stosowaną chemioi immunoterapią. Stany upośledzenia odporności humoralnej i komórkowej predysponują chorych z ChN do zwiększonej zapadalności na infekcje o różnej, nierzadko złożonej i atypowej etiologii. Do innych zaburzeń immunologicznych występujących w przebiegu ChN należy gammapatia monoklonalna, zwłaszcza w przebiegu szpiczaka plazmocytowego i LPL/choroby Waldenströma (MW), która może być przyczyną zespołu nadlepkości, powikłań zakrzepowych i niedokrwistości autoimmunohemolitycznej. W przypadkach klonalnego rozrostu limfocytów T pomocniczych, cytotoksycznych lub komórek NK może natomiast dochodzić do poliklonalnej aktywacji limfocytów B, z następową hipergammaglobulinemią poliklonalną, obecnością krążących kompleksów immunologicznych oraz czynnika reumatoidalnego. Częsty jest związek tych chorób z reumatoidalnym zapaleniem stawów oraz autoimmunologiczną niedokrwistością hemolityczną i aplazją czystoczerwonokrwinkową. Podobny patomechanizm może być odpowiedzialny za wystąpienie powikłań autoimmunologicznych w przebiegu PBL. 381 Rozdział 17 17.4. Rozpoznanie i różnicowanie Powiększenie węzłów chłonnych towarzyszy wielu chorobom, ale najczęściej jest wynikiem zakażenia. Zakażenia bakteryjne wywołują zwykle miejscową limfadenopatię, podczas gdy infekcje wirusowe (CMV, EBV, Herpes virus, HIV) często prowadzą do zmian uogólnionych. Choroby wywoływane przez pierwotniaki (toksoplazmoza, pełzakowica, amebioza, schistosomatoza), poza uogólnioną limfadenopatią, prowadzą często do powiększenia śledziony. Odczyn węzłowy i śledzionowy obserwuje się również w przebiegu układowych chorób tkanki łącznej (SLE – toczeń rumieniowaty układowy, RZS – reumatoidalne zapalenie stawów) i reakcji polekowych (hydantoina, PAS). Za odczynowym charakterem zmian przemawia zwykle nagły początek z gorączką oraz stwierdzenie innych objawów zakażenia miejscowego, choroby zakaźnej lub autoimmunologicznej. Węzły chłonne są nieznacznie powiększone, miękkie, ruchome i tkliwe, a skóra nad nimi może być zaczerwieniona. Za nowotworowym charakterem zmian przemawia zwykle podstępny początek choroby, obecność węzłów chłonnych o powiększonych rozmiarach, niebolesnych, twardych, ograniczonej ruchomości, z tendencją do zrastania się z podłożem i łączenia w pakiety. W przypadku powiększonych węzłów chłonnych śródpiersia po jednej stronie lub przy wyraźnie zaznaczonej asymetrii należy brać pod uwagę gruźlicę i raka płuca, a przy zmianach obustronnych sarkoidozę. W przypadku izolowanego powiększenia węzłów chłonnych jamy brzusznej należy wykluczyć nowotwory żołądka i jelit, a także brzuszną lokalizację gruźlicy. Izolowane powiększenie śledziony, zwłaszcza znacznego stopnia, rzadko ma charakter odczynowy. Po wykluczeniu zaburzeń krążenia w obrębie żył wątrobowych, żyły wrotnej i śledzionowej, z dużym prawdopodobieństwem należy brać pod uwagę obecność chłoniaka. W przypadku występowania jedynie objawów ogólnych choroby, należy w pierwszej kolejności wykluczyć zakażenie. Rozpoznanie chłoniaka jest bardzo mało prawdopodobne, jeśli objawom tym nie towarzyszy limfadenopatia, hepatosplenomegalia i/lub obecność zmian w innych narządach. 17.5. Badania diagnostyczne Ostateczne rozpoznanie ChN opiera się wyłącznie na badaniu histopatologicznym. W tym celu należy pobrać cały węzeł chłonny lub fragment zajętego narządu. Ocena morfologiczna komórek chłoniakowych oraz charakter ich tkankowego wzrostu (grudkowy lub rozlany), z zachowaniem lub zatarciem prawidłowego utkania chłonnego, a także charakter odczynu podścieliska stanowią zasadnicze elementy diagnostyki histopatologicznej. W przypadku podejrzenia ChN, ocenę histopatologiczną należy rozszerzyć o badania immunofenotypowe z wykorzystaniem przeciwciał monoklonalych, nakładanych na skrawki materiału histopatologicznego metodą immunohistochemiczną i/lub do zawiesiny komórek uzyskanych z materiału bioptycznego w cytometrii przepływowej. Badania te pozwalają na różnicowanie chłoniaków od zmian odczynowych, m.in. poprzez barwienia na obecność łańcuchów lekkich immunoglobulin (Ig kappa i lambda), a także od nowotworów wywodzących się z innych tkanek, np. w wyniku barwienia na obecność cytokeratyny (marker nowotworów nabłonkowych) i/lub antygenu CD45 (antygen panlimfocytarny). Zastosowanie bardziej specyficznych przeciwciał monoklonalnych pozwala również na ocenę przynależności linio- 382