FILOZOFIA NOWO*YTNA XVI-XIX wiek cz. VIII

FILOZOFIA NOWOŻYTNA
XVI-XIX wiek
cz. VIII
Powrót do Kanta: neokantyzm
Zwrot antypozytywistyczny
Krytyka metafizyki dokonana przez Hume’a,
Kanta, Comte’a i Milla nie przeszkodziła
powstaniu idealistycznej filozofii Hegla, która
odcisnęła swoje piętno na filozofii i
historiozofii 1. połowy XIX wieku.
W 2. połowie tego stulecia nastąpiła reakcja
na heglizm i filozofię materialistyczną.
Otto Liebmann w 1865 roku
opublikował książkę Kant i epigoni, w
której, charakteryzując sytuację w
filozofii, uznał, że jest ona zdominowana
przez filozofię idealistyczną i
materialistyczną, bowiem przekracza
ograniczenia wiedzy teoretycznej, na
które wskazywał Kant. Zatem niezbedny
jest powrót do Kanta. Poszczególne
rozdziały książki kończyły się wezwaniem:
„Z powrotem do Kanta!”
Nawiązanie do Kanta doprowadziło do
powstania dwóch orientacji w filozofii
neokantowskiej:
szkoły marburskiej (logika, epistemologia,
metodologia, filozofia kultury):
Hermann Cohen (1842-1918), Paul Natorp
(1854-1924), Ernst Cassirer (1874-1945), autor
Eseju o człowieku
szkoły badeńskiej (antropologia filozoficzna,
filozofia nauki, filozofia nauk o kulturze):
Wilhelm Windelband (1848-1915), Heinrich
Rickert ((1863-1936) – wpływ na M. Webera,
promotor doktoratu W. Tatarkiewicza)
W. Windelband:
Podział nauk ze względu na stosowane
metody:
nauki nomotetyczne – ustalające prawa
(typy, zdarzenia powtarzalne); to, co badają
jest traktowane jak przyroda,
nauki idiograficzne – ustalające
jednostkowe fakty; to, co badają jest
traktowane jak historia.
H. Rickert:
Podział nauk ze względu na metody i
przedmiot:
nauki przyrodnicze – metoda generalizująca
nauki o kulturze – metoda indywidualizująca
(rozumiejąca, historyczna); podejście
generalizujące, pozwalające na ustalanie praw
ma w dziedzinie kultury ma ograniczone
zastosowanie (socjologia), ze względu na
obecność wartości w działaniach ludzi, którzy
są przedmiotem badań – metoda odniesienia
do wartości (Wertbeziehung)
Wilhelm Dilthey (1833-1911)
Główne dzieła:
Życie Schleiermachera 1870
Wprowadzenie do nauk humanistycznych
1883
Budowa świata historycznego w naukach
humanistycznych 1910
Krytyczny stosunek do
heglizmu (ze względu na
schematyzm) i do pozytywizmu
(ze względu na utożsamienie
metodologiczne badań historii i
przyrody, i na empiryzm, zbyt
wąsko pojmujący
doświadczenie).
Ocena niemieckiej szkoły
historycznej (Friedrich D. E.
Schleiermacher, Schleglowie,
Friedrich C. von Savigny, Wilhelm
Humboldt, Jacob L. K. Grimm,
Leopold von Ranke) pozytywna
ze względu na szacunek dla
konkretu, ale zarzut braku
filozoficznego uogólnienia.
Historia i filozofia są
nierozerwalnie związane.
Zasada immanencji –
interpretowanie życia, czyli
historii, z niego samego, bez
uprzednich założeń. Interpretacja
człowieka w całym jego bogactwie
i złożoności poprzez historię idei i
poszukiwanie podstaw
humanistyki, które nadałyby jej
charakter filozoficznie
uzasadniony i historyczny oraz
antymetafizyczny.
Dilthey w swych dociekaniach
szuka w historii zarazem
tego, co ogólne
i tego, co jednostkowe
stąd badanie relacji całość-część,
badanie struktur historycznych,
które później przekształci się w
hermeneutykę.
Stąd, na przykład, badanie systemów
metafizycznych nie ze względu na ich
prawdziwość bądź fałszywość, lecz
zawartą w nich ekspresję stosunku
człowieka do świata życia.
Metoda badawcza musi odpowiadać
naturze przedmiotu.
Dlatego Dilthey odrzucił metodę
naturalistyczną, która cechowała
pozytywizm.
Głosił hasło:
„Empiria, ale nie empiryzm.”
Negatywny stosunek do socjologii
Comte’a ze względu na holizm
metodologiczny.
Jednostka ludzka jest ostatecznym
celem badań humanistycznych.
Jednostka to punkt przecięcia
systemów kultury i zewnętrznej
organizacji społeczeństwa.
Comte odrzucając metodę introspekcji
popełnił błąd. Spostrzeżenie
wewnętrzne pozwala wejrzeć w
prawidłowości zewnętrzne.
Celowość w społeczeństwie.
Początkowo Dilthey traktował
psychologię opisowo-analityczną jako
podstawę nauk humanistycznych: jest
ona pierwszą i najbardziej
elementarną spośród nauk o duchu.
Opis struktury duchowej danej
źródłowo, a nie skonstruowanej. W
wielkich dziełach literatury (poezji)
psychologia opisowo-analityczna
ukazuje pełnię rzeczywistości
człowieka, ludzkiej natury.
Krytycznie odnosił się do psychologii
naturalistycznej. atomistycznej i
asocjacjonistycznej J. S. Milla.
Później uznał metodę rozumienia
(Verstehen) za podstawową dla
podejścia hermeneutycznego.
Rozumienie zarówno związków
życiowych w innych ludziach, jak i w
uprzedmiotowionych wytworach ich
ducha.
Rozumienie jest przeciwstawne
wyjaśnianiu.
Życie duchowe rozumiemy, naturę
wyjaśniamy.
Przeżycie odtwórcze (Nacherlebnis):
od znajomości związku między
naszymi przeżyciami a ich
przedmiotowymi wytworami do
odtwarzania przeżyć innych ludzi na
podstawie spostrzegania ich
zewnętrznych zachowań.
W Budowie świata
historycznego w naukach
humanistycznych Dilthey
odchodzi od badania jednostek
w kierunku badania ducha
zobiektywizowanego, odchodzi
od psychologii ku
hermeneutyce.
Duch obiektywny – utrwalony wytwór.
Duch obiektywny – „wielorakie formy, w
których zobiektywizowała się w świecie
zmysłowym wspólnota zachodząca
między indywiduami. W tym
uprzedmiotowionym duchu przeszłość
jest dla nas trwałą teraźniejszością. Jego
obszar sięga od stylu życia, form
obcowania z ludźmi, struktury celów,
które wytworzyło społeczeństwo, do
obyczaju, państwa, religii, sztuki, nauk i
filozofii /…/. Z tego świata ducha
zobiektywizowanego czerpie swój
pokarm począwszy od pierwszego
dzieciństwa nasza jaźń.”
Wykład oparty na m.in.:
E. Paczkowska–Łagowska, Filozofia nauk humanistycznych w ujęciu Wilhelma Diltheya , Kraków 1981
Friedrich Nietzsche (1844-1900)
Wybrane dzieła:
Narodziny tragedii albo Grecy i pesymizm
1872
Tako rzecze Zaratustra. Książka dla
wszystkich i dla nikogo 1883-1885
Poza dobrem i złem. Próba przemiany
wszytskich wartości 1886
Z genealogii moralności 1887
Antychryst. Próba krytyki chrześcijaństwa
1895
Ecce homo. Jak się staje, czym się jest 1908
Wola mocy 1906-1911
Wpływ filozofii Artura
Schopenhauera (jej główne wątki):
pesymizm, irracjonalizm, biologizm,
krytyka filozofii Kanta i Hegla.
Pojęcie „woli”/”woli życia” – ślepego
pędu, nieograniczonego dążenia,
wiecznego stawania się.
Artur Schopenhauer (1788-1860)
Główne dzieło:
Świat jako wola i przedstawienie 1819
Ucieczka od poddaństwa woli:
• kontemplacja estetyczna,
droga sztuki
• asceza, droga zbawienia;
współczucie dla innych.
Elitaryzm:
Ludzie wyjątkowi, przezwyciężający
nacisk woli, dzięki świadomości, iż jest
źródłem cierpień.
Geniusz – twórca, zdolny do
poznawania idei i wyrażania ich w
sztuce
Święty – wrażliwy na cierpienie innych
i poświęcający się dla nich.
Richard Wagner (1813-1883)
Pierścień Nibelunga:
Złoto Renu 1845
Walkiria 1856
Zygfryd 1871
Zmierzch bogów 1874
Tannhäuser 1845
Lohengrin 1848
Tristan i Izolda 1859
Śpiewacy norymberscy 1867
Wpływ twórczości muzycznej
Ryszarda Wagnera
Fryderyk Nietzsche fascynował się
kulturą antyku, którą
przeciwstawiał kulturze
judeochrześcijańskiej i jej
współczesnej mu postaci kulturze mieszczańskiej.
Krytyka kultury mieszczańskiej
jest zarazem krytyką kultury
masowej w jej zalążkowej postaci
w II połowie XIX wieku.
Z wykształcenia Nietzsche był
filologiem klasycznym i w tej
dziedzinie się specjalizował. Otrzymał
katedrę języka greckiego i literatury na
uniwersytecie w Bazylei (Szwajcaria).
Jego refleksja nad kulturą antyczną i
współczesną mu doprowadziła go do
przekonania, iż kultura wyraża się w
jedności stylu artystycznego obecnego
we wszelkich przejawach zżycia
narodu.
Rdzeniem kultury jest twórczość
artystyczna.
Cel, do którego zmierzają dzieje to
pojawienie się genialnych twórców
kultury.
W Narodzinach tragedii wyróżnił dwa
żywioły obecne w kulturze
artystycznej, przede wszystkim w
tragedii:
dionizyjski – wzruszenie, upojenie,
nastrój, samozapomnienie, skłonności
anarchistyczne
apolliński - zdolność tworzenia fikcji,
pozoru, kreacja, harmonijne wizje i
obrazy, zasada indywidualizacji.
Nietzsche odrzuca dualizm
metafizyczny:
• duch vs. rzeczywistość
materialna
• świat nadprzyrodzony vs.
świat doczesny
Teza „Bóg umarł” to z jednej strony
odrzucenie dualizmu, transcendentnej
(boskiej, absolutnej) podstawy
wartości i obiektywizmu,
z drugiej ukazanie konsekwencji utraty
wiary w Boga  nihilizm.
Nietzsche odrzuca:
Nihilizm bierny: system wartości jest
nieosiągalny – buddyzm.
Nietzsche akceptuje:
Nihilizm czynny: odrzucenie wartości
absolutnych i obiektywnych, wartości
są tworzone, istnieją w rzeczywistości,
w której żyje człowiek.
Życie – cała rzeczywistość jako
ogół nieuporządkowanych działań
i przemian.
Człowiek jest częścią życia i nie
ma wobec niego dystansu.
Życie jest poza dobrem i złem.
Śmierć jest częścią życia.
Wszystko jest naturalne.
Za dążeniami ludzkimi kryje się wola
mocy.
Dążenie do szczęścia, ideałów, dobra,
poświęcanie się w ich imię – są
przejawem działania woli mocy.
Z tej perspektywy dążenia te są
przesądami i złudzeniami, że są
wynikiem świadomego wyboru.
Nietzsche, obok Marksa i Freuda
uznany za „mistrza podejrzeń” przez
Paula Ricoeura
Wola mocy jest istotą życia.
wola życia vs. wola mocy
(Schopenhauer)
przetrwanie vs. panowanie
Wola mocy wyraża się formułowaniu
ideałów i tworzeniu wartości.
Przewartościowanie wartości.
Woluntaryzm aksjologiczny.
Silna wola mocy – inne, indywidualne,
ideały
Słaba wola mocy – wiara w naukę, w
obiektywizm naukowy, w „sztukę dla
sztuki”.
W dziele Z genealogii moralności
Nietzsche przedstawia dwa rodzaje
moralności:
• dostojną - spontanicznie tworzone
wartości i normy przez silnych ludzi,
rycerskość, arystokratyzm, szacunek
dla przyjaźni, pomoc innym stojącym
niżej w hierarchii, egoizm
• niewolniczą – cel: zabezpieczenie
interesów masy ludzi słabych, więzi
oparte na współczuciu, litości, pokorze
z serdeczności, altruizm.
Resentyment – przejawia się w
moralności niewolniczej
(judeochrześcijańskiej).
Jest to uczucie zazdrości i zawiści.
Jest ono udziałem ludzi o słabej woli
mocy.
Ma charakter reaktywny: polega na
sprzeciwie, na negacji tego, co
samoistne .
Przeciwstawia się temu, co
rzeczywiste, kreuje nieosiągalny ideał
Nadludzie są wolni, nieskrępowani w
tworzeniu wartości, ich moralność to
moralność dostojna. To geniusze.
3 etapy w sposobie oceny czynów:
• przedmoralny – ocena skutków
• moralny – ocena intencji czynu
• immoralny – ocena działalności
jednostki, w której przejawia się
wola mocy