Integralność zawodowa
advertisement
Etyka zawodowa Prowadzący: dr Antoni Benedikt Łużycka Wyższa Szkoła Humanistyczna Czym jest etyka? Słowo „etyka” pochodzi od greckiego słowa „ethiké” i oznacza moralność. Etykę jako trzeci dział – obok fizyki i logiki – wprowadził do filozofii starożytnej Arystoteles (384 – 321). Nazywał ją filozofia praktyczną. Czym jest etyka? Kumulowane przez wieki niezwykle bogate refleksje na temat moralności, warunkujących je czynników i skutków, które poglądy moralne wywołują, spowodowały, że nazwa „etyka” obrosła w wiele znaczeń, nie zawsze ze sobą możliwych do pogodzenia. W różnych kierunkach myśli filozoficznej i humanistycznej zagadnienia etyczne są rozmaicie przedstawiane i nierzadko odmiennie interpretowane. Wystarczy jednak powiedzieć, iż współcześnie mianem etyki określa się ogół – całokształt refleksji nad moralnością, doktrynami etycznymi i poglądami moralnymi, nad wartościami, normami i ocenami etycznymi. Pojęcie moralności Fundamentalnym pojęciem, którym posługuje się etyka we wszystkich jej działach jest „moralność”. Pojęcie to, podobnie jak jego pochodne (moralny, moralnie, niemoralnie, niemoralność) jest wieloznaczne i nieostre. Powodem tego jest kilka okoliczności. Pojęcie moralności Otóż zazwyczaj, kiedy o kimś mówimy, że jest „moralny” lub „niemoralny”, przypisujemy mu pewne predyspozycje psychiczne lub behawioralne. W innym wypadku za moralne uchodzi w potocznym rozumieniu wszystko to, co nie jest niemoralne. Skoro na przykład tchórzostwo czy okrucieństwo są niemoralne, bo taka jest powszechna opinia, to moralne są odwaga i dobroć. Analogicznie, to co moralne, jest w potocznym słownictwie przeciwstawiane temu, co uchodzi za nieobyczajne, nieprzystojne. Wreszcie moralne jest to, co ma wartość umoralniającą czy moralizatorską, jak na przykład przypowieści moralne czy maksymy moralne. Pojęcie moralności Przykłady te pokazują, że słowo „moralność” bywa używane w dwóch zasadniczo odmiennych znaczeniach: w sensie opisowym moralność oznacza dominujące w danej epoce i środowisku społecznym przekonania o tym, jakie postępowanie jest moralnie wskazane, a jakie jest niewłaściwe; w sensie wartościującym natomiast moralne jest to, co na gruncie określonego systemu etycznego jest oceniane moralnie dodatnio, co jest uznawane za absolutne dobro etyczne, co powinno być pożądanym celem ludzkich dążeń. Podział etyki Abstrahując od ogromnego zróżnicowania zakresu przedmiotowego etyki, można przyjąć za Marią Ossowską (1896 – 1974), że w etyce zawierają się następujące zagadnienia: moralistyka, czyli rozmaitego rodzaju pouczenia moralne, rozważania nad naturą moralną człowieka, na przykład nad tym, jaki z natury jest człowiek: czy przeważa w nim skłonność do egoizmu czy do altruizmu, analizy doktryn etycznych, które zostały w ciągu dziejów wypracowane, analizy kodeksów etycznych formułowanych w różnych czasach i w różnych profesjach, empiryczne badania nad moralnością, a więc socjologiczne, psychologiczne, antropologiczne i historyczne studia na temat tego, co ludzie w danej epoce i w danej kulturze uważają bądź uważali za w przeszłości za moralne i niemoralne, za dobre i złe. Podział etyki We współczesnych ujęciach cała problematyka etyki rozpada się na trzy główne działy: 1) Etykę normatywną – jest to dyscyplina filozoficzna, która zajmuje się przede wszystkim formułowaniem i uzasadnianiem reguł postępowania oraz analizą norm i ocen w innych wypowiedziach etycznych. Stawia się w niej takie problemy jak: czy istnieje i czym jest najwyższe dobro i jak można je poznać, jakie jest powołanie człowieka i co powinno być celem ludzkich dążeń, co to jest szczęście, na czym polega odpowiedzialność moralna, Etyka normatywna stara się ponadto znaleźć odpowiedź na pytanie, jakie warunki musza być spełnione, aby dane działanie mogło być uznane za spełniające wymogi etyczne. Podział etyki 2) Etykę opisową, czyli naukę o moralności, zwana także niekiedy etologią, zajmuje się badaniem moralności jako takiej (norm, ocen, wartości uznawanych przez ludzi za moralne), docieka, jak kształtują się poglądy moralne, jaką odgrywają rolę w relacjach międzyludzkich, jakie są przyczyny uznawania jednych, a nieuznawania innych poglądów moralnych, pod wpływem jakich czynników poglądy te ulegają zmianie. W dziedzinie etyki opisowej podejmowane są głównie badania socjologiczne, psychologiczne i historyczne. Podział etyki 3) Metaetyka – jako trzeci podstawowy dział etyki ukształtowała się stosunkowo późno, bo dopiero w XX wieku. Zajmuje się logiczną analizą języka etyki, a więc opisem znaczenia terminów etycznych , ich funkcją w języku oraz sposobami definiowania terminów etycznych, zagadnieniem prawdy w etyce ( a więc tym, czy sądy etyczne są zdaniami w sensie logiki) oraz sposobami uzasadniania ocen, norm i wartości etycznych. Metaetyka Trzema rodzajami wypowiedzi etycznych, które są najczęściej przedmiotem analiz logicznych, semantycznych i syntaktycznych, są: zdania opisowe (np. „Każdy człowiek stara się uniknąć hańbiących go czynów i wyrzutów sumienia”), oceny (np. „Lepiej jest krzywdy doznać, niż ja wyrządzać”), normy („Jeśli chcesz być szanowany przez ludzi, powinieneś dotrzymywać zobowiązań i danego słowa”). Stanowiska na gruncie metaetyki We współczesnej metaetyce zarysowały się trzy przeciwstawne stanowiska: Kognitywizm – uznaje, że zdania zawierające terminy etyczne (dobro, zło, sprawiedliwość, słuszność) mają charakter poznawczy, można więc dowodzić ich prawdziwości lub fałszywości. Stanowiska na gruncie metaetyki Intuicjonizm, którego jednym z najbardziej znanych przedstawicieli był Henri Bergson (1859 – 1941), zakłada, że człowiek posiada jakąś wewnętrzną zdolność, zmysł moralny czy właśnie etyczna intuicję, która pozwala mu stwierdzić, co jest dobre a co złe moralnie. Notabene, przeniesiony na teren matematyki intuicjonizm doprowadził do między innymi zanegowania zasady wyłączonego środka. Skoro bowiem „przedmioty” matematyczne są konstruktami umysłu, przeto z dwóch zdań sprzecznych obydwa mogą być prawdziwe albo fałszywe. Stanowiska na gruncie metaetyki Emotywizm z kolei głosi, że sądy etyczne są tylko wyrazem osobistych, subiektywnych doznań, preferencji i ocen, które nie mogą być poparte żadnymi logicznymi i empirycznymi racjami. Sądy te wobec powyższego nie mogą być ani prawdziwe, ani fałszywe, ponieważ nie stwierdzają niczego obiektywnie istniejącego, o niczym nie komunikują. Są jedynie sprawozdaniem z przeżywanych stanów emocjonalnych. Dlatego bezowocna musi się okazać próba rozstrzygnięcia podstawowych kontrowersji etycznych. Można je co najwyżej opisywać poprzez wskazanie, do czego dążą strony sporu, co jest jego przedmiotem, co go wywołało, jaki będzie jego prawdopodobny skutek. Podział etyki Tadeusza Kotarbińskiego Według innego autora Tadeusza Kotarbińskiego (1886 – 1981), na fundamentalne zagadnienia etyki, tak jak ona była uprawiana w ciągu stuleci, składają się trzy następujące działy: 1) Felicytologia, która bywa określana także hedonistką, eudajmonologią, a współcześnie biotechniką, jest nauką, a może trafniej wiedzą, o życiu szczęśliwym, wolnym od cierpień. Konstruuje ona reguły postępowania prowadzące do wypracowania osobistej satysfakcji, zadowolenia, psychicznego dobrostanu. Ponieważ według felicytologii szczęście jest najwyższą wartością i ostatecznym celem ludzkich dążeń, etyka powinna wskazywać ludziom sposoby osiągnięcia tego celu. Etyk powinien nauczać sztuki życia szczęśliwego. Podział etyki Tadeusza Kotarbińskiego 2) Prakseologia moralna jest z kolei nauką o praktycznych walorach różnych działań. Tworzy ona strategie postępowania z punktu widzenia ich sprawności, racjonalności i skuteczności. Prakseologia moralna zajmuje się technicznymi aspektami ludzkich działań i ich zgodnością z istniejącymi normami moralnymi, „dobrą robotą” w sensie materialnym, technicznym i etycznym. Podział etyki Tadeusza Kotarbińskiego 3) Deontologia jest wiedzą o powinnościach, które należy spełniać, występując w rozmaitych rolach społecznych, na przykład studenta, nauczyciela, matki, ojca. Deontologia poucza także, jak zasłużyć na miano porządnego człowieka, osoby uczciwej, odpowiedzialne, wiarygodnej, takiej na której można polegać. Ponieważ celem refleksji deontologicznych jest formułowanie zasad powinnościowego – właściwego, słusznego postępowania, przeto mieści się w niej znaczna część problematyki odnoszącej się do kodeksów etycznych i etyki zawodowej. Stanowiska w etyce Problem uniwersalności norm etycznych i norm moralnych jest jednym z donioślejszych zagadnień. Pytanie, czy istnieją takie normy, które powinny obowiązywać wszystkich ludzi zawsze i wszędzie, oraz – w przypadku odpowiedzi pozytywnej – jakie są to normy, od dawna nurtowało nie tylko etyków. Ale to w ich koncepcjach wykrystalizowały się cztery stanowiska: skrajny absolutyzm (pryncypializm), który zakłada, że zasady etyczne mają uniwersalny, ponadczasowy charakter. Do głównych reprezentantów skrajnego absolutyzmu etycznego zalicza się Immanuela Kanta, który głosił, że źródłem zasad moralnych jest rozum, normom zaś etycznym przysługuje zaś walor powszechnego obowiązywania. Naczelna dyrektywa moralna, nazwana przez niego imperatywem kategorycznym, nakazuje, by każdy postępował tak, jakby jego postępowanie miało stać się prawem powszechnym – czyli obowiązującym wszystkie istoty rozumne. Absolutyzm etyczny uznaje istnienie wiecznych, niezmiennych, niezależnych od człowieka prawd etycznych. Stanowiska w etyce skrajny sytuacjonizm (relatywizm), głosi on, że z etycznego punktu widzenia każda sytuacja, w jakiej znajduje się człowiek, jest niepowtarzalna i z takich czy innych względów wyjątkowa. Najbliżsi temu stanowisku są egzystencjaliści i postmoderniści, według których wszystkie lub nieomal wszystkie normy etyczne obowiązują w sposób względny. Stanowiska w etyce umiarkowany sytuacjonizm czy relatywizm, który przyjmuje, że normy etyczne średniego poziomu, które sytuują się między normami ściśle skonkretyzowanymi a normami najogólniejszymi i których jest najwięcej, są bardzo często normami konfliktowymi, co oznacza, iż nie można ich równocześnie spełnić. W niektórych sytuacjach nie można być równocześnie prawdomównym i oszczędzać bliźniemu cierpień. Z tego powodu walor powszechnego obowiązywania można przypisać tylko normom szczegółowym, które dokładnie określają, jak w danej sytuacji powinien zachować się konkretny adresat normy. Stanowiska w etyce immoralizm wyrażający pogląd, że reguł etycznych nie można w żaden sposób uzasadnić, pozbawione są przeto wszelkiej wartości. W wersji skrajnej immoralizm staje się amoralizmem, który żąda zniesienia wszelkiej etyki, a także etycznych ograniczeń nakładanych na postępowanie człowieka. Wybitnym przedstawicielem tej orientacji jest Fryderyk Nietzsche (1844 – 1900). Negował on pojęcia winy, kary, dobra i zła. „Dlaczego mam postępować raczej dobrze niż źle” – pytał ironicznie. Historia myśli etycznej W dziejach myśli europejskiej próby zbudowania etyki jako wyodrębnionego działu filozofii znajdujemy już w pismach starożytnych autorów. Na początek V wieku p.n.e. przypada działalność greckich sofistów. Nauczali oni, iż moralnie pozytywne jest wszystko to, co przynosi ludziom korzyść. Ponieważ potrzeby i dążenia ludzi są zróżnicowane, przeto też i reguły moralne powinny być dla różnych ludzi różne. Protagoras i sofiści Protagoras (ok. 481 – ok. 411 p.n.e.), majętny i popularny retor, miał ponoć napisać, iż „człowiek jest miarą wszechrzeczy”. Maksyma ta oznacza, że wszystko, zwłaszcza prawda, jest względne. Nie istnieje również obiektywna rzeczywistość do której człowiek mógłby się odwołać. Etyka Sokratesa Za twórcę pierwszej w historii etyki normatywnej uważany jest Sokrates (469 – 399r. P.n.e.). Jego propozycję nazwano intelektualizmem etycznym. Określenie to ma związek z przekonaniem Sokratesa, iż człowiek, który ma wiedzę jest jednocześnie mądry. Zdaniem Sokratesa, warunkiem koniecznym i wystarczającym dobra moralnego jest wiedza. Nie można wiedzieć czym jest dobro i nie czynić dobro. Wszelkie zło pochodzi z braku wiedzy. Przeciwieństwem wiedzy nie jest stan niewiedzy a brak wiedzy – pustka. Etyka Sokratesa Twórcę pierwszej etyki normatywnej interesował przede wszystkim człowiek i jego dobro. Uważał on, że bezwzględnym i najwyższym dobrem człowieka jest cnota moralna, wiążąca ze sobą dobro i pożytek oraz pozwalająca osiągnąć szczęście. Cnota (gr. arete) jest podstawową kategorią etyki Sokratesa. W starożytnym znaczeniu greckim arete oznaczała dzielność, sprawność, doskonałość, w jakiejś dziedzinie aktywności. Arete była określeniem sumy zalet składających się na charakter człowieka. Początkowo odnoszono to pojęcie do aktywności fizycznej. Sokrates związał je natomiast z aktywnością umysłową. W jego koncepcji umiejętność dochodzenia do prawdy można ćwiczyć i doskonalić tak, jak umiejętność posługiwania się siłą mięśni i panowania nad emocjami. Jest to bardzo ważna umiejętność, ponieważ człowiek jest skazany na ciągłe dochodzenie do prawdy i wciąż na nowo powinien sobie uświadamiać, jak Sokrates, że „nic nie wie”. Etyka Sokratesa Sokrates nie spisał jednak swoich przemyśleń, twierdząc, iż książki są bezradne wobec złego zrozumienia ich treści i nie są w stanie zareagować na pytania, jakie mogą się pojawić u czytelnika. Sokrates cenił bezpośredni kontakt i dialog jako najlepszą metodę dochodzenia do wiedzy. Etyka Sokratesa Sokrates opracował metodę dialektyczną. Składa się ono z trzech etapów: 1. Krytyka poglądów zastanych, 2. Zachęta 3. Pomoc w bardziej świadomym mówieniu i myśleniu. Cynicy Po Sokratesie wpływową szkołą w IV wieku p.n.e. była szkoła cyników, reprezentowana głównie przez takich filozofów, jak Antystenes i Diogenes z Synopy. Głosili oni, iż najwyższą cnotą jest obojętność na to, co przynosi los. Szczęście jest gwarantowane jedynie przez niezmącony spokój, odporność na odmiany fortuny i jak najpełniejsza samowystarczalność. Platon Ogromną rolę w sformułowaniu podstawowych zasad etycznych odegrał Platon (427 – 347 p.n.e.) – uczeń Sokratesa. Dowodził on, że istnieje absolutne prawo moralne, powszechnie obowiązujący ład moralny i dobro absolutne, którym jest mądrość. To bowiem mądrość jest najważniejszym składnikiem szczęśliwego życia. Mądrość prowadzi do sprawiedliwości. Arystoteles Arystoteles (384 – 321 p.n.e.), najwszechstronniejszy umysł starożytności, w wieku osiemnastu lat udał się do szkoły Platona. Później był nauczycielem i wychowawcą Aleksandra Macedońskiego. Kiedy miał 50 lat, powrócił do Aten i założył własną szkołę filozoficzną. Odrzucił Platońską ideę wiecznych, niezmiennych idei. To, co faktyczne, jest zawsze czymś konkretnym – twierdził. Etyka jest nauką o zasadach słusznego postępowania i o tym, jakie życie jest najlepsze dla człowieka. Życie powinno dostarczać szczęścia. Aby go doznawać, trzeba wiedzieć, na czym szczęście polega. Nie jest ono jednak samą przyjemnością. Nie każda też przyjemność jest godna pożądania. Szczęściem jest rozumnie zorganizowana działalność człowieka, harmonijne wykonywanie zadań. Życie człowieka szczęśliwego jest życiem pełnym, w którym czyny cnotliwe wykonywane są z umiarem. Epikur Spośród innych greckich filozofów duży rozgłos zdobył sobie Epikur (341 – 270 p.n.e.), który w wieku sześćdziesięciu lat przybył do Aten i założył tam własną szkołę filozoficzną. Swoją uwagę kierował na udzielenie odpowiedzi na pytanie, jakie postępowanie przynosi człowiekowi najwięcej szczęścia. Dlaczego człowiek jest nieszczęśliwy bo się boi. Kogo? Bogów i śmierci. Epikur uczuł, iż nie należy się bać. Aureliusz Augustyn Kiedy w 324 roku n. e. cesarz Konstantyn zamknął wszystkie starożytne szkoły filozoficzne datujemy już początek czasów średniowiecznych. Cesarz ów ogłosił ponadto, iż chrześcijaństwo jest religią panującą, a filozofia wraz z etyką zaczęły ustępować przed tajemnicami wiary i prawdami objawionymi ustalonymi w czasie soborów. Na rozwój myśli chrześcijańskiej na przełomie IV i V w. największy wpływ wywarły pisma św. Augustyna (350 – 430). „Musimy przede wszystkim uwierzyć, aby móc poznać” – głosił. Celem życia powinno być pragnienie prawdziwego dobra tj. Boga. Podstawową cnota jest więc miłość do Boga. Augustyn podjął także próbę teodycei czyli usprawiedliwienia Boga. Jak to pogodzić: Bóg byt najdoskonalszy tworzy swoje dzieło – Wszechświat w którym panuje tyle zła. Czym wobec tego jest zło, kto jest jego twórcą? Piotr Abelard Dziełem etycznym Abelarda (1079 – 1142) jest traktat etyczny Poznaj samego siebie. Abelard dowodzi w nim, iż wartość moralna czynu zależy od intencji. Jeśli intencja była zła, czyn jest grzechem, a więc zgodą na zło i tym samym wzgardą okazaną Bogu. Lecz kto może oceniać postępowanie moralne innych osób? Ten kto ma wgląd w ich intencje. Tylko Bóg. Roger Bacon Renesans ducha naukowego oraz postępującej laicyzacji życia znalazł najpełniejszy wyraz w dziełach Rogera Bacona (1214 – 1292). Uchodzi on za badacza, który pierwszy użył określenia „nauka eksperymentalna”. Etyka, zdaniem Bacona, jest wiedzą praktyczną dotyczącą postępowania człowieka, który jest bardziej skłonny do złego niż do dobrego. Celem etyki jest poznanie, w jaki sposób człowiek może stać się lepszy. W wizerunku człowieka jednak nakreślonym przez Bacona przeważają ciemne barwy. Ludzie mają skłonność do upiększania własnych czynów, ukrywania swojej niewiedzy i deprecjonowania innych ludzi celem podkreślenia swoich własnych, często pozornych zalet. Nicollo Machiavelli W epoce Odrodzenia zwrócimy naszą uwagę na myśl Nicollo Machiavellego (1469 – 1527), z którego nazwiskiem złączył się termin „makiawelizm”, rozumiany jako cyniczne i pozbawione skrupułów stosowanie podstępu, co prawda dla osiągnięcia celu uznanego jako godziwy. Tomasz Hobbes Na podłożu myśli renesansowej tworzyły się w XVII w. racjonalistyczne podstawy myśli Oświecenia, która zapanowała w Europie w następnym stuleciu. Tomasz Hobbes (1588 – 1679) negował tezę Arystotelesa, iż człowiek jest istotą społeczną. Uważał, iż wszyscy ludzie są z natury egoistami i jedynym dobrem, o które zabiegają jest ich własne dobro. Państwo powstało z obawy przed przemocą. Zarówno dobro, jak i zło nie mają charakteru absolutnego. To, jak są interpretowane zależy od potrzeb społecznych. Słowem homo homini lupus est. Kartezjusz Innym filozofem, a zarazem matematykiem i fizykiem, którego poglądy wywarły głęboki wpływ na następne pokolenia uczonych, był Kartezjusz (1569 – 1650). Zgodnie z regułami praktycznego postępowania, które sformułował w dziełku Rozprawa o metodzie, w życiu należy przede wszystkim unikać krańcowości, respektować konwenanse i zdanie innych ludzi. Zamiast zmieniać porządek świata. Lepiej starać się zmienić swoje pragnienia. Człowiek jest bowiem z natury skłonny raczej ku dobremu, a jego rozum kieruje się ku prawdzie. Johna Locke Na drugą połowę XVII w. datuje się powstanie empiryzmu. Za jego ojca uważa się Johna Locke`a (1632 – 1704). Twierdził on, iż rozum jest tabula rasa (czystą kartą), a zapisuje go doświadczenie. Nie istnieją wrodzone, powszechne i oczywiste idee moralne, logiczne, religijne czy jakieś inne. Wszystkie zależą od miejsca, czasu i okoliczności. Dawid Hume Przedstawicielem myśli racjonalistyczno – empirycznej i w znacznej mierze kontynuatorem idei Locke`a był Dawid Hume (1711 – 1776). Jest on uważany za prekursora utylitaryzmu, sądził bowiem, że użyteczne jest wszystko to, co dostarcza przyjemności, a szkodliwe jest to, co powoduje cierpienie. Przyjemność, jaka ludzie czerpią z dobroci, hojności czy wdzięczności, świadczy o ich użyteczności. Jedne cnoty, zapewniające przyjemność są użyteczne dla tych, którzy je posiadają (pracowitość, ostrożność, umiarkowanie) inne dla partnerów interakcji (ofiarność, miłosierdzie). Immanuel Kant Etyka Immanuela Kanta (1724 – 1804) jest nazywana etyką rygorystyczną lub uniwersalistyczna. W swoim podstawowym dziele etycznym Krytyce praktycznego rozumu twierdził, iż cenna jest jedynie dobra wola, wyrażająca się w spełnieniu obowiązku. Dobre, czyli moralne są takie czyny, które zostały wykonane z obowiązku, Anie pod wpływem takich czy innych skłonności. Podporządkowanie się prawu powszechnemu (prawu natury), co jest nakazem rozumu praktycznego stanowi istotę obowiązku. Bertrand Russell Bertrand Russell (1872 – 1970) twierdził, iż sądy o wartościach są wyrazem emocji i mają charakter życzeniowy. Etyka jest sprawą poglądów, a nie faktów. Dylematy etyczne są na gruncie doświadczenia nierozstrzygalne, oponenta można co najwyżej przekonać wykorzystując chwyty perswazyjne lub środki przymusu. Egzystencjalizm Rodzaj etycznego pesymizmu propagowali w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w. egzystencjaliści. M. Heidegger (1889 – 1976), Jean Paul Sartre (1905 – 1980), Albert Camus (1913 – 1960). Głosili oni tragizm i nicość życia, udrękę wolności i samotność. W tym wiecznym rozdarciu człowiek nie znajduje żadnej wskazówki etycznej, która by mu powiedziała jak żyć. Życie jest bowiem przypadkowe i chimeryczne. W sprawach etycznych nikt i nic nie może pełnić roli arbitra. Nie istnieją powszechnie obowiązujące nakazy i zakazy, wartości i powinności. Każdy człowiek musi sam dokonywać wyborów. Zawodowe kodeksy etyczne Poszukiwanie podobieństw i odmienności norm etycznych i moralnych w stosunku do innych rodzajów norm wydaje się mieć we współczesnych czasach mniejsze znaczenie poznawcze i praktyczne niż problematyka zawodowych kodeksów etycznych. Powstają bowiem zupełnie nowe zawody, a dotychczasowe profesje ulegają daleko idącym zmianom, choćby w związku z nowymi formami kształcenia, nowymi technologiami oraz internalizacją uprawnień zawodowych. Zawodowe kodeksy etyczne W tych nowych warunkach wytworzyła się w wielu środowiskach potrzeba kodeksowego zapisania podstawowych uprawnień i obowiązków zawodowych. W Polsce ekspansja problematyki etyki zawodowej oraz kodeksów etycznych to zjawisko charakterystyczne dla przełomu XX i XXI wieku, świadczy o tym między innymi fakt, iż w programach studiów na poziomie nawet licencjackim jest wprowadzony obowiązkowy wykład z tego przedmiotu. Zawodowe kodeksy etyczne Mianem Etyki zawodowej określa się zbiór norm i reguł, które stanowią, jakie są moralne powinności przedstawicieli danego zawodu, kto stoi na straży ich przestrzegania i jakie konkretnie sankcje mogą być zastosowane wobec sprawcy niewłaściwego czy nagannego zachowania. Uporządkowany zbiór takich reguł czy przepisów procedury, które wyznaczają obowiązki moralne związane z czynnościami zawodowymi, nazywa się kodeksem etycznym danego zawodu. Zawodowe kodeksy etyczne Na kodeksowe normy deontologiczne najczęściej składają się skonkretyzowane normy etyki ogólnej, dostosowane do specyfiki danego zawodu, oraz nowe reguły normatywne istniejące w danym zawodzie. Zawodowe kodeksy etyczne Kodeks etyczny wylicza zazwyczaj uprawnienia przedstawicieli danego zawodu oraz rozstrzyga sytuacje konfliktowe, jak na przykład którym wartościom w zaistniałych okolicznościach przyznać pierwszeństwo, jak reagować na pogwałcenie reguł uczciwej konkurencji, naruszenie zaufania, słowem, jak rozwiązywać najistotniejsze dylematy, które pojawiają się w trakcie wykonywania czynności zawodowych. Zawodowe kodeksy etyczne Kodeksy etyczne odgrywają fundamentalną rolę zwłaszcza w zawodach, których wykonywanie łączy się z dysponowaniem i ochroną zasobów i dóbr mających duże znaczenie ogólnospołeczne. W Polsce takie zawody mają szczególny status prawny i mogą być nazywane zawodami zaufania publicznego, który to termin, wobec użycia go w art. 17 ust. 1 Konstytucji, ma także określone znaczenie prawne. Wartości, które są w gestii uprawiających te zawody i zostały powierzone ich pieczy, to zdrowie i życie (etyka lekarska, etyka aptekarska, etyka psychologa), wolność (etyka sędziego, etyka adwokacka), bezpieczeństwo (etyka policyjna, etyka notariusza), oddziaływanie na osobowość (etyka nauczycielska, etyka mediatora, etyka pracy duszpasterskiej, etyka dziennikarska). Podstawowe zasady etyki zawodowej zaufanie Zasada zaufania Zasada zaufania jest jedną z najważniejszych zasad podstawowych etyki zawodowej. Jest ona także źródłem wielu innych zasad, które można z niej wyprowadzić. Jak jest ona bardzo ważna, świadczyć może, choć pośrednio, fakt, iż polski ustawodawca konstytucyjny zdecydował, jak o tym wspomniałem powyżej, o prawnej ochronie tego zaufania, tworząc konstrukcję zawodów zaufania publicznego. Na czy polega owa doniosłość? Zasada zaufania Otóż, zaufanie jest pewnym stosunkiem faktycznym, który może występować pomiędzy jednostkami i pomiędzy grupami. Jego wagę podkreśla się, twierdząc, iż minimum zaufania pomiędzy członkami społeczeństwa jest w ogóle konieczne do jego istnienia. Zaufanie jest podstawa współpracy pomiędzy ludźmi oraz podstawowej w życiu społecznym instytucji kontraktu. Im więcej zaufania pomiędzy ludźmi, tym społeczeństwo lepiej funkcjonuje. Odpadają bowiem koszty związane z powołaniem systemu zabezpieczeń, sankcji i innych instytucji, które zmuszają członków społeczeństwa do odpowiedniego postępowania. Ten swoisty kapitał społeczny odgrywa bardzo ważną rolę w rozwoju gospodarczym. Zasada zaufania Zasada zaufania w sensie normatywnym oznacza obowiązek ochrony stosunków zaufania. O zasadzie zaufania w etyce prawniczej, a mediatora w szczególności, możemy mówić w dwóch aspektach. W pierwszym oznacza ona obowiązek dbania o zaufanie klientów do organizacji, a więc dotyczy konkretnych relacji organizacjia – klient. W drugim oznacza obowiązek dbania o zaufanie społeczeństwa do firmy, a więc dotyczy relacji niezindywidualizowanych. integralność Zasada integralności Po zasadzie zaufania – lojalności w następnej kolejności należy przebadać zasadę integralności – spójności. W polskiej tradycji etyki niewiele się o niej mówi. Jest to pewnym zaniedbaniem. Trzeba przecież poszukać odpowiedzi na pytanie o możliwość przechodzenia pomiędzy różnymi zawodami (wykonywaniem pewnych ról społecznych) i związane z tym przejściem obowiązki, a także na pytanie o stosunek pomiędzy okresami, kiedy konkretnie na przykład menedżer wykonuje swoje obowiązki, a okresami, kiedy wykonuje inne zajęcia. Czy można oceniać postępowanie menedżera w tym drugim okresie na podstawie jakiegoś korpusu norm etycznych, a jeśli tak, to jakiego? Zasada integralności dostarcza wskazówek, jak rozwiązywać tego typu problemy. Zasada integralności Analogicznie jak inne podstawowe zasady etyki zasada integralności ma kilka aspektów. Z jednej strony bowiem w filozofii moralnej – etyce, mówi się o integralności moralnej człowieka, z drugiej natomiast strony w etyce zawodu wykorzystuje się pojęcie „integralność zawodu” i „integralność zawodowa”. Oznacza to, iż integralność moralna jako taka nie implikuje dla menedżera jakichś szczególnych obowiązków w stosunku do osób niebędących menedżerami. Inaczej jest z integralnością zawodową, która ściśle wiąże się z wykonywaniem zawodu menedżera. Integralność zawodu natomiast rozszerza zastosowanie integralności zawodowej i innych podstawowych zasad etyki menedżera na menedżerów niewykonujących zawodu. Dlatego też najpierw zostanie omówiona integralność moralna, a następnie integralność zawodowa, a na końcu integralność zawodu. Zasada integralności Integralność moralna każdego człowieka nie oznacza nic ponad obowiązek zachowania moralnej spójności w sądach i czynach. Jest to innymi słowy postulat stosowania jednolitych standardów w ocenach moralnych czynów swoich i innych ludzi. Mówiąc kolokwialnie chodzi o unikanie postawy „o dwóch twarzach”. Jest to jednocześnie postulat autonomii moralnej w sensie, w którym na oceny moralne nie mają wpływu inne czynniki, które mogłyby tę jednolitość sądów zakłócić. Szczególną formą tak rozumianej integralności moralnej jest jednolitość myśli, słów i czynów, a więc unikanie postępowania pozornie kierowanego określonymi intencjami, gdy w rzeczywistości są one zupełnie inne. Zasada integralności Integralność zawodowa może być wywiedziona z integralności moralnej. W socjologii istnieje teoria konfliktu społecznego, która wiele wniosła do rozwoju etyki zawodowej w ogóle, a szczególnie w zakresie konfliktu ról. Założeniem tej teorii jest, iż każdy człowiek żyjący w społeczeństwie wchodzi w kontakty z innymi ludźmi poprzez role w jakich występuje i to owe role w znacznym stopniu kontakty te determinują. I tak między innymi w domu rodzinnym pełnimy role brata, siostry, syna, córki, ojca, w pracy szefa czy współpracownika. Każda z tych ról nakłada inne obowiązki i przyznaje inne prawa. Wśród rozmaitych ról społecznych istnieją także role zawodowe. Do istnienia roli zawodowej nie wystarczy wyodrębnienie określonej pracy czy zajęcia. Niezbędna jest profesjonalizacja, to jest uznanie zawodu za ważną wartość przez społeczeństwo, a wykonywanie określonego rodzaju aktywności zawodowej za podstawową zasadę bytowania w społeczeństwie. Zasada integralności Z konfliktem ról społecznych mamy do czynienia wtedy, gdy obowiązki wynikające z poszczególnych ról, w których dana osoba funkcjonuje w społeczeństwie, są ze sobą sprzeczne. Typologie ról, które są sprzeczne z etyką poszczególnych zawodów, formułują zazwyczaj kodeksy etyki zawodowej. Zasada integralności Podsumowując pozytywna treść zasady integralności zawodowej głosi, iż przedstawicielem własnego zawodu jest się niezależnie od roli społecznej, w jakiej się w danej chwili występuje. Wynika to z zasady zaufania i oznacza konieczność oceniania moralnego postępowania ludzi biznesu przez cały czas według kryteriów etyki zawodowej nie tylko w jego działalności zawodowej, ale i w działalności publicznej oraz w życiu prywatnym. Zasada integralności W zasadzie integralności zawodowej znajduje wyraz intuicyjnie zapoznany fakt, iż zaufanie do zawodów prawniczych i opinie o nich kształtują się nie tylko poprzez pryzmat działalności zawodowej ich członków, lecz także poprzez obserwację ich zachowań w życiu pozazawodowym w tym także i prywatnym. Zasada integralności Integralność zawodu jest ostatnim, lecz równie istotnym aspektem zasady integralności. Najogólniej mówiąc, jest to przeniesienie integralności moralnej i zawodowej na grunt obowiązków całego środowiska w tym również menedżerów. Tak więc środowisko danego zawodu powinno stosować jednolite standardy moralne wobec wszystkich swoich członków oraz w relacjach ze społeczeństwem, któremu zawdzięcza ono swoją szczególną pozycję. Środowisko to powinno także przyjąć, że jako całość ma wpływ na kształtowanie opinii o osobach wykonujących konkretne zawody i na odwrót. Niezależnie więc od tego, czy wykonuje się aktualnie jakiś zawód czy nie, jeśli tylko można o sobie powiedzieć jako menedżera, wiąże się to z obowiązkami wynikającymi z etyki menedżera, przynajmniej w zakresie zasad podstawowych. Staranność i odpowiedzialność Zasada staranności i odpowiedzialności Ostatnią zasadą podstawową etyki zawodowej jest zasada staranności i odpowiedzialności. Ze względu na znaczenie w uznaniu i wyjaśnieniu tej zasady ramą dla przedstawionych poniżej rozważań będzie filozofia moralna Immanuela Kanta. Prowadzi ona wprost do tego, iż każdy powinien nawet najprostszą czynność wykonywać starannie i z poczuciem odpowiedzialności za skutki swojego działania. Kant, który nieustannie jest autorytetem w dziedzinie moralności na pytanie: „Jak powinienem postępować?” odpowiedział, iż każda decyzja, od której zależą losy innych ludzi powinna wypływać z prawa, które głosi: zawsze postępuj tak, aby człowieczeństwo zarówno w sobie, jak i w innych traktować jako cel, nigdy jako środek do celu. Obowiązkiem każdej istoty rozumnej jest postępować zgodnie z tym imperatywem. Zasada staranności i odpowiedzialności W dziedzinie zawodowej zasada ta łączy się ściśle ze starannością i odpowiedzialnością, a wraz z nimi prowadzi do postrzegania każdego człowieka jako indywidualności. Odejście od etycznym ram przemyśleń zawartych w filozofii Kanta prowadzić może do próby uwolnienia się od odpowiedzialności, do instrumentalnego traktowania drugiego człowieka, do zachowania nadmiernego dystansu, który prowadzi do dehumanizacji, a w konsekwencji do zmniejszenia lub całkowitego zagubienia poczucia odpowiedzialności. Zasada staranności i odpowiedzialności Staranność i odpowiedzialność w realizacji obowiązków zawodowych nie mogą być zależne od ciężaru gatunkowego sprawy. Oczywistym jest fakt, iż zdarzają się sytuacje, w których wystarczy przeciętna staranność, ale występują i takie, które wymagają ponadprzeciętnej staranności. Gradacja staranności dyktowana powinna być poczuciem odpowiedzialności. To odpowiedzialność zindywidualizowana, a nie instytucjonalna, tworzyć powinna miarę staranności. Zasada staranności i odpowiedzialności Staranność w udzielaniu informacji, wyjaśnień, czy w sporządzeniu właściwego pisma ma znaczenie nie do przecenienia. Jest ona bowiem wyrazem szacunku, troski i zrozumienia dla zaniepokojenia czy lęku innej osoby. Jest ona wyrazem kantowskiego imperatywu, aby traktować innych tak, jakbyśmy chcieli sami być traktowani. Co należy zrobić by podnieść na wyższy poziom standardy etyczne w firmie? Biorąc pod uwagę warunki działania szczególnie małych i średnich firm można wskazać na następujące kluczowe działania: -podjęcie strategicznej decyzji o uruchomieniu prac nad programem etycznym w firmie; - opracowanie kodeksu etycznego; - przedyskutowanie i uzgodnienie ostatecznej wersji programu etycznego wewnątrz firmy - przeprowadzenie wewnętrznego audytu „stanu zerowego” - wdrożenie systemu stałego monitorowania przestrzegania standardów etycznych. Podjęcie strategicznej decyzji o uruchomieniu prac nad kodeksem etycznym Decyzja taka powinna być podjęta na najwyższym szczeblu, w praktyce przez właścicieli (udziałowców) firmy lub zarząd (w przypadku spółek kapitałowych). Ważne jest przy tym by wszyscy decydenci mieli świadomość dalekosiężnych skutków wdrożenia takiego programu. Dlaczego?! Przykładowo, jeśli w Kodeksie etycznym zostanie wprowadzona zasada o niekorzystaniu ze środków i urządzeń firmy do celów prywatnych to może to oznaczać konieczność rezygnacji z pewnych przywilejów dla kierownictwa firmy a przynajmniej poddania tych przywilejów wewnętrznym regulacjom. Ważne jest, zatem by już na wstępie decydenci zapoznali się z przykładowymi rozwiązaniami proponowanymi w Części II, gdyż pozwoli to na uzmysłowienie wszystkich konsekwencji. Opracowanie kodeksu etycznego Przy opracowaniu Kodeksu Etycznego bardzo istotne na wstępie jest ustalenie podmiotów i osób, które z racji istniejących związków mają różnorodne interesy związane z firmą, odnosząc korzyści bądź odczuwając negatywne skutki z tytułu jej działalności. Określamy te podmioty jako interesariuszy firmy. Oprócz właścicieli i pracowników głównymi interesariuszami firm są także klienci firmy, jej dostawcy i kooperanci, instytucje finansowe oraz społeczności lokalne. Elementy kodeksu etycznego Typowo Kodeks etyczny składa się z następujących części: 1. Wstęp 2. Zasady ogólne 3. Zagadnienia szczegółowe 4. Rozstrzyganie sporów 5. Sankcje (ewentualnie) Elementy kodeksu etycznego Jeśli chodzi o zagadnienia szczegółowe, to mogą one być uporządkowane w Kodeksie: według kategorii wartości kluczowych dla firmy (wartością jest to, co jest cenione bardziej niż wszystko inne, na przykład zdrowie, rzetelność, uczciwość) według interesariuszy firmy (wskazanie głównych interesariuszy firmy oraz wzajemnych stosunków „firma interesariusz” i zasad postępowania) według podstawowych kwestii etycznych występujących w firmie (wskazanie „złych praktyk” zagrażających firmie oraz sposobów ich unikania) Jakie znaczenie ma opracowanie i wdrożenie kodeksu etycznego? Doświadczenia firm, które podjęły takie wyzwanie wskazują na wielorakie korzyści: Dobrze zaprojektowany kodeks etyczny przyczynia się do zmniejszenia kosztów oraz do zwiększenia zysków, ponieważ: 1. zmniejsza przypadki korupcji, defraudacji i innych złych praktyk 2. zmniejsza liczbę sytuacji, w których występuje konflikt interesów 3. zwiększa zaufanie klientów, kontrahentów i partnerów Jakie znaczenie ma opracowanie i wdrożenie kodeksu etycznego? 1. 2. 3. 4. 5. 6. Wdrożenie kodeksu etycznego poprawia wizerunek i reputację firmy Uporządkowanie w ramach Kodeksu kwestii etycznych i skuteczne wdrożenie przyjętych standardów stanowi dodatkowe aktywa firmy, powiększające jej wartość Na podkreślenie zasługuje też przypisywanie kodeksom etycznym wysokiego znaczenia przez pracowników firm, które je wdrożyły. Oto kilka przykładowych wypowiedzi pracowników wskazujących, że kodeks: „rozwiewa etyczne niejasności z zakresu zarządzania i planowania”, „ujednolica pozytywne zasady działania”, „oddziałuje na sumienie i uczciwość członków organizacji” „eliminuje omijanie prawa” „daje poczucie zadowolenia i dumy z powodu jego stosowania” „przyczynia się do wyeliminowania drastycznych naruszeń mogących przynieść szkodę całemu środowisku” Przedyskutowanie z udziałem interesariuszy treści wprowadzanego kodeksu Jak pokazują doświadczenia firm, które wdrożyły Kodeks jest to niesłychanie ważny etap. Zawarte w kodeksie etycznym firmy normy powinny, bowiem zostać przyjęte przez adresatów, w tym zwłaszcza pracowników, i znaleźć odbicie w sferze ich postępowania. Jednocześnie, szczególnie w warunkach mniejszej firmy dyskusja powinna mieć praktyczny charakter, nie zabierać nadmiernie długiego czasu i kończyć się konkretnymi ustaleniami. Z tego względu wskazane jest by dyskusja dotyczyła w oparciu o projekty bazowych dokumentów: Misji i Kodeksu etycznego. Ważne jest przy tym by zwłaszcza pracownicy nie przyjęli projektów jako wersji ostatecznej, bo to rzecz jasna zniechęci do otwartego wypowiadania poglądów i zgłaszania własnych propozycji. Wystąpienie kierownictwa firmy, inicjujące dyskusję nad kodeksem powinno wyraźnie podkreślać roboczy charakter projektu i zachęcać do dyskusji. Wdrożenie stałego systemu monitorowania przestrzegania standardów etycznych Doświadczenie pokazuje, ze bez wdrożenia systemu stałego monitorowania postępu w dziedzinie przestrzegania norm etycznych opracowany i oficjalnie wprowadzony Kodeks etyczny może stać się jedynie formalną deklaracją, bez istotnego wpływu na sposób funkcjonowania firmy. Ocena taka pozwoli ustalić najbardziej zagrożone obszary i podjąć zdecydowane działania w tych właśnie obszarach. Wdrożenie stałego systemu monitorowania przestrzegania standardów etycznych 1. 2. 3. 4. Stały monitoring polega na regularnym, cyklicznym przeglądzie przestrzegania standardów etycznych. Sugerujemy by w początkowej fazie przeglądy takie były przeprowadzane w cyklu rocznym. Punktem wyjścia powinno być przeprowadzenie oceny audytu „stanu zerowego”, czyli w momencie wprowadzenia kodeksu w życie. W ramach okresowego przeglądu należy: zidentyfikować przypadki istotnego naruszenia standardów ocenić stopień realizacji zaleceń z poprzedniego przeglądu ocenić postęp bądź pogorszenie stanu w poszczególnych dziedzinach sformułować zalecenia dotyczące konkretnych działań w celu poprawy sytuacji w najbardziej zagrożonych dziedzinach. Niewłaściwe zachowania Amerykańskie Modelowe Zasady Etyki Zawodowej definiują niewłaściwe profesjonalne zachowanie. Przejawy takiego zachowania można ująć w następujących punktach: Pogwałcenie lub usiłowanie pogwałcenia zasad etyki zawodowej, świadome pomaganie lub podżeganie innej osoby do takich działań albo dokonywanie takich działań poprzez działania innej osoby. Popełnienie czynu przestępczego, który źle świadczy o uczciwości, wiarygodności lub zdolności do wykonywania zawodu pod innymi względami. Zaangażowanie się w zachowanie obejmujące nieuczciwość, oszustwo, wprowadzenie w błąd lub fałszywe oświadczenie. Zaangażowanie w zachowanie, które jest szkodliwe dla wymiaru sprawiedliwości. Stwierdzenie lub sugerowanie możliwości wywierania niewłaściwego wpływu na urząd państwowy lub urzędnika. Szykanowanie jakiejś osoby ze względu na płeć, rasę, wiek, wyznanie, religię, kolor skóry, pochodzenie narodowe, inwalidztwo, preferencje seksualne lub stan cywilny w związku z zawodowymi czynnościami mediatora. Popełnienie czynu zakazanego przez konstytucję, który źle świadczy o przygotowaniu do wykonywania zawodu Przywództwo etyczne – sylwetki moralne menedżerów Najważniejszymi osobami, podmiotami decyzyjnymi, w przedsiębiorstwie są kierownicy. Warto więc zadać pytanie, jacy mogą być hipotetycznie i jacy są kierownicy? Celem udzielenia odpowiedzi na pierwszą część pytania zaprezentujemy podział kierowników według R.P. Nielsena, zorientowany na „bycie kimś”, na wady i na cnoty etyczne. Cytowany autor, biorąc za podstawę moralne aspekty sylwetek menedżerów, wyróżnił trzy typy, które alegorycznie określił jako: 1. Eichmann 2. Ryszard III 3. Faust Eichmann Reprezentuje ten typ menedżerów, którzy w ogóle nie interesują się moralną stroną podejmowanych działań. Dążą do technicznej doskonałości w realizacji zadań, bez oglądania się na etyczną jakość swoich czynów. Są to menedżerowie technicznie sprawni, lecz moralnie bezmyślni. Ryszard III Jest on zdolny do rozróżniania dobra i zła. Gotów jest jednak sięgać po nieetyczne działania po to, aby osiągnąć korzyści osobiste. W zasadzie owe zyski są jedynym kryterium oceny przy podejmowaniu decyzji. Faust Dla Fausta natomiast regułą postępowania moralnego jest maksyma: „dobry cel uświęca czasem złe środki”. Menedżerowie tego typu często tak silnie identyfikują się ze swoimi zadaniami, że negatywne skutki działań mają dla nich znaczenie drugorzędne. Obywatel organizacji Trzem przedstawionym powyżej typom menedżerów R.P. Nielsen przeciwstawia typ idealnego – wzorowego menedżera – obywatela organizacji. Jest to człowiek stawiający sobie w pracy bardzo wysokie wymagania etyczne. Podejmowane decyzje kierownicze zawsze ocenia z punktu widzenia kryteriów etycznych. Nawiązując do języka Arystotelesa możemy powiedzieć, że idealny menedżer żyje życiem cnotliwym, czego przejawem w pracy zawodowej jest etyczne zachowanie i działanie. Obywatel organizacji Arystoteles nie oddzielał życia zawodowego od osobistego, szczęścia od moralności, ani sukcesu od cnoty. W jego mniemaniu, o szczęściu i dobrym życiu decydują w istotny sposób miłość, rodzina, przyjaźń i to wszystko, co ogólnie nazywamy sukcesem. W tak pojmowanym dobrym życiu, przewagę zyskuje postawa altruistyczna, albowiem w życiu cnotliwym, w samospełnieniu mieści się troska o dobrobyt innych. Troska ta kształtuje ludzkie życie, nadaje mu sens i integralność. Dlatego życie cnotliwe, według Arystotelesa, jest zawsze życiem pełnym radości, zadowolenia z tego, kim się jest!!!! Obywatel organizacji Natomiast według współczesnych poglądów na życie ludzkie, istnieje potrzeba oddzielenia życiowego sukcesu od osobistego szczęścia, a to z kolei usprawiedliwia oddzielenie własnej interesowności od altruizmu, dobra osobistego od społecznego, szczęścia od moralności. Konsekwencją rozdzielenia moralności i szczęścia czy cnoty i sukcesu jest zanik szlachetnych bodźców skłaniających współczesnych ludzi do poświęcenia samego siebie dla realizacji dobrego i szczęśliwego życia. Być może obserwowany nagminnie w życiu gospodarczym brak moralności – choroba naszych czasów – wynika właśnie z tego, iż przeceniamy wartość sukcesu zawodowego i oddzielamy go od szczęścia w życiu osobistym. Obywatel organizacji 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Zadaniem R.C. Solomona, warto propagować arystotelesowską koncepcję życia i praktykowanie cnót na gruncie biznesu. Jego stanowisko zyskało akceptację części środowisk zajmujących się etyką biznesu, czego wyrazem jest lista indywidualnych cnót i zasad, uznanych za niezbędne w kierowaniu współczesnym przedsiębiorstwem – przygotowana przez Instytut Etyki Josephsona. Należą do nich takie zalety jak między innymi: Spójność osobowości w działaniu, Uczciwość, Dotrzymywanie obietnic i wzbudzanie zaufania, Lojalność, Sprawiedliwość, Troska o innych, Szacunek dla innych, Dbanie o rozwój moralny i dobrą reputację. Podstawowa literatura: 1. Ingram D.B., Etyka dla żółtodziobów, Poznań 2003. 2. Kietliński K., Reyes V.M., Oleksyn T., Etyka w biznesie i zarządzaniu, Kraków 2005. 3. Sawczuka W., Po co etyka pedagogom? Warszawa 2007. 4. Zwoliński A., Etyka bogacenia, Warszawa 2002.
