Enaktywizm i neurofenomenologia

Dr hab. Marcin Miłkowski, IFiS PAN
ENAKTYWIZM.
NEUROFENOMENOLOGIA I
FENOMENOLOGIA INSPIRUJĄCA
Czego można się spodziewać
 Enaktywizm: czwarty nurt na literkę „e”
 Enaktywizm i autonomia podmiotu
poznającego
 Radykalny enaktywizm antyreprezentacyjny
 Mielizny radykalnego konstruktywizmu
 Fenomenologia a enaktywizm
 Neurofenomenologia
 Fenomenologia inspirująca
4E = embedded, embodied,
extended, enactive
 Cztery nurty wskazujące w różny sposób na rolę
ciała i otoczenia – czynników pozamózgowych –
w poznaniu
 Enaktywizm jest nurtem, który wskazuje rolę
aktywności systemu poznawczego w środowisku
 ang. enact =
 1. grać (rolę w teatrze)
 2. wcielać w życie
 3. uchwalić, nadać moc prawną
 Enaktywiści niestety rzadko mówią, o które ze
znaczeń im chodzi…
Enaktywizm i autonomia
systemu poznawczego
 Aktywność poznawcza jest procesem, który
zachodzi w wyniku oddziaływania
autonomicznego systemu poznawczego z
otoczeniem.
 Autonomia systemu poznawczego stanowi
podstawę naturalnej normatywności i
podmiotowości.
 Autonomię rozumie się w kategoriach
biologicznych.
Autopoiesis
 Koncepcja dwóch chilijskich biologów
teoretycznych:
 Franciska Vareli (1946-2001)
 Humberto Maturany (ur. 1928)
 Życie = samoorganizacja systemu
biologicznego, czyli autopoiesis
 gr. poiein = tworzyć (stąd też słowo „poezja”)
Autopoiesis
 Minimalny model życia: żywy jest taki układ,
który podtrzymuje swoje funkcjonowanie w
obliczu perturbacji z zewnątrz
 System poznawczy modelowany jako żywy
organizm:
 względnie izolowany od środowiska,
 mający tylko energetyczne relacje z otoczeniem,
 współwytwarzający sam siebie…
Autopoiesis jako model
energia
określa
Granica
układu
Składniki
molekularne
tworzy
generuje
energia
Sieć reakcji
metabolicznych
Jak to ma się do
kognitywistyki?
 Badanie procesów poznawczych jako
biologicznych, a także wynikających z
interakcji samoorganizujących się układów
 Przejawia się w wielu badaniach koordynacji
w działaniu
 A także w lingwistyce i metodologii poznania
rozproszonego
Di Paolo i de Jaegher
 Ezequiel di Paolo i Hanne de Jaegher:
 Analiza relacji podmiot działający –
środowisko w kategoriach
sensotwórczości
 Opisy relacji społecznych jako
szczególnego przypadku relacji podmiot –
otoczenie, zwłaszcza interakcji dwuosobowych w
niewielkich skalach czasowych
Cowley: rozproszona
aktywność językowa
 Aktywność językowa (languaging) w
perspektywie biosemiotycznej: koordynacja
działań w komunikacji, na wielu skalach
czasowych
 Kulturowo-społeczna aktywność, której nie
można badać w kategoriach czysto
indywidualnej, tylko jako rozproszoną
Krytyka modeli
autopojetycznych
 Autopoiesis jest modelem bezczasowym.
Współczesne modele enaktywne biorą pod
uwagę czas w wielu skalach czasowych:
 okresy długiego trwania (ewolucja),
 aktualne funkcjonowanie układu.
 Model jest tak idealizowany, że nie dopuszcza
śmierci, starzenia się ani informacyjnych
relacji z innymi układami autonomicznymi.
 Jak monady bez okien w metafizyce Leibniza
Model interaktywistyczny
 Mark Bickhard (ur. 1945):
 Procesualistycze ujęcie poznania
w ramach układu żywego rozumianego
jako system dynamiczny w stanie
termodynamicznej nierównowagi
ze środowiskiem.
 Wyrównanie stanu energii z otoczeniem to
śmierć.
 Układ podtrzymuje swoje istnienie, czyli stan
nierównowagi.
Model interaktywistyczny
 Minimalny model podtrzymywania istnienia:




proces palenia się świecy
Palący się knot rozgrzewa wosk.
Rozgrzany wosk spala się,
co roztapia wosk i powoduje
konwekcję powietrza, co
ułatwia utlenianie.
Dopóki jest tlen i wosk, świeca się pali.
To jednak system, który nie jest i nie może
być poznawczy.
Model interaktywistyczny
 Świeca nie może nic zrobić, kiedy wosk się
wyczerpie.
 Ale układ, który może zmieniać sposoby
podtrzymywania istnienia, ma więcej
możliwości:
 może podtrzymywać możliwości podtrzymywania
swojego istnienia (= rekurencyjne podtrzymywanie
samego siebie)
 Taki układ jest już żywy i zarazem w
minimalnym stopniu poznawczy.
Model interaktywistyczny
 To, co służy podtrzymaniu systemu, ma
biologiczną funkcję
 Inna definicja niż u Millikan: funkcja nie jest tylko
wypadkową historii, lecz aktualnej dynamiki
systemu.
 System podejmuje działania, aby dalej
podtrzymywać swoje istnienie, a sieć jego
składników funkcjonalnie antycypuje
powodzenie jego działań.
Model interaktywistyczny
 Antycypacja dotyczy powodzenia działań,
dzięki czemu powstają reprezentacje
poznawcze:
 Implicite system orzeka, jaki musi być jego stan,
aby jego działanie się powiodło.
 Koncepcja analogiczna
do afordancji Gibsona:
 W systemie są wskaźniki
powodzenia możliwych
działań.
Autopoiesis a interaktywizm
 Autopoiesis to model pozaczasowy; model
interaktywistyczny wskazuje na czas.
 Autonomia autopoietyczna polega na zamknięciu
układu na wpływ zewnętrzny, ograniczony jedynie
do przepływu energii, ale bez żadnych
mechanizmów fizycznych.
 Model interaktywistyczny jest fizykalistyczny;
wiąże się z dynamicznym modelem
funkcjonowania centralnego układu nerwowego
(rozumianego jako układ modulujący oscylacje).
Enaktywizm i autonomia
 Poznanie = działanie w otoczeniu, w
ostateczności służące podtrzymaniu istnienia
systemu
 Stąd bliskość do ekologicznego ujęcia poznania
jako zawsze związanego ze środowiskiem.
 Metabolizm jest istotny, bo stanowi podstawę
funkcji biologicznej.
 Enaktywizm tego rodzaju jest sprzeczny z
empiryzmem, bo to motoryka jest istotna dla
poznania, nie zmysły.
Hipoteza mózgu skórnego
(Keijzer i in. 2013)
 Ewolucja układu nerwowego zaczęła się nie
od receptorów, tylko od regulacji
ruchu – od efektorów skórnych
u bakterii
 Odruch wcale nie jest podstawową
operacją układu nerwowego
 Wizja układów nerwowych jako
przetworników wejście-wyjście jest błędna
Enaktywizm radykalny
 Daniel Hutto i Eric Myin –
antyreprezentacjonistyczny
enaktywizm, bez ontologii
opartej na autonomii biologicznej:
 Podkreślają jedynie sprzężenie systemu
poznawczego ze środowiskiem.
 Normatywność ma naturę wyłącznie
społeczną.
 Reprezentacje istnieją tylko w przypadku
języka naturalnego.
Mielizny radykalnego
konstruktywizmu
 Radykalny konstruktywizm:
 Stanowisko Ernsta von
Glasersfelda (1917-2010) i
Humberto Maturany
 Koncepcja, zgodnie z którą nie
poznajemy rzeczywistości, lecz
jedynie nasze przeżycia na jej
temat
 Wiedza to wynik
przystosowania biologicznego,
ale nie odzwierciedla
rzeczywistości
Dlaczego mielizny?
 Radykalny konstruktywizm jest stanowiskiem
filozoficznie naiwnym.
 Typowe dla wielu amatorów filozofów: nie
poznajemy rzeczywistości, tylko to, co tworzą
nasze neurony, więc rzeczywistość to tylko
wytwór neuronów.
 Dlaczego to musi być zły argument?
 Bo jeśli rzeczywistość tworzą neurony, to muszą
istnieć.
Ontologiczna powaga
 John Heil: wiele stanowisk w filozofii (m.in.
umysłu) nie cechuje ontologiczna powaga:
 Jeśli ktoś twierdzi, że rzeczywistość fizyczna nie
istnieje, a jest cała tworzona przez język, zakłada
istnienie języka.
 A język wcale nie jest lepiej zrozumiałym tworem
niż cząstki elementarne. Wręcz przeciwnie,
aktywność językowa wcale nie musi być
pojmowana w kategoriach „języka naturalnego”:
 Byt o niejasnych granicach, bez znanej struktury…
Radykalny konstruktywizm
jako stanowisko niestabilne
 Radykalny konstruktywizm to jedna z odmian
poznawczego idealizmu.
 Ale nie można utrzymać poznawczego idealizmu
bez ontologicznego idealizmu; to stanowisko
niespójne.
 W przypadku enaktywistycznej wersji jest to
bardzo osobliwa mieszanka: biologiczna
koncepcja poznania z idealizmem tworzą raczej
potworka.
 Bo skąd niby mamy wiedzieć, że biologiczne
układy istnieją? Skoro nic nie istnieje…
Varela i neurofenomenologia
 Varela chciał wykorzystać idee
fenomenologiczne w swoich badaniach
neurobiologicznych.
 Ma to dać dostęp do pierwszosobowego
świata podmiotu.
 Stąd idea neurofenomenologii:
 Badani są trenowani w fenomenologii, aby mogli
opisywać swoje przeżycia precyzyjnie, zwłaszcza
stosując wariację ejdetyczną.
 Istnieje jednak bardzo mało badań w tym nurcie.
Pierwszoosobowość?
 Pozornie jasny podział:
 „Widzę czerwony punkcik”. 1 osoba l. poj.
 „Człowiek pod tablicą widzi”. 3 osoba l. poj.
 Ale:
 „Boli mnie noga”. 3 osoba l. poj.
 „Swędzą mnie uszy”. 3 osoba l. m.
 „Zimno!”
 Gramatyczne odróżnienie pozornie pozwala
powiedzieć coś jaśniej niż terminy „subiektywny”
i „obiektywny”.
 Ale nie pozwala.
Subiektywność i obiektywność
 „Subiektywny”:
 1. podmiotowy, związany z podmiotem (poznania,
działania)
 2. stronniczy, jednostronny (używane
pejoratywnie)
 „Obiektywny”
 1. istniejący, rzeczywisty, realny, przedmiotowy
 2. wyważony, niejednostronny, uwzględniający
wiele punktów widzenia
Antoine Lutz: jedyny (?)
neurofenomenolog
 Badał mnichów tybetańskich i pokazał, że można
łatwo skorelować wyniki w EEG z tym, co oni
zawarli w swoich werbalnych sprawozdaniach.
 Różnica z introspekcjonizmem współczesnym polega
na zastosowaniu treningu w fenomenologii, ale cała
metodologia jest typowa dla badań introspekcyjnych.
 Evan Thompson twierdzi, że to się zasadniczo różni od
heterofenomenologii Dennetta, ale nie potrafi
powiedzieć czym, poza użyciem niejasnego predykatu
„pierwszoosobowy”.
Fenomenologia inspirująca
 Shaun Gallagher:
 Badania inspirowane
fenomenologiczne bez treningu
badanych (phenomenology frontloaded)
 Zastosowane do badania poczucia
sprawstwa (w odróżnieniu od
poczucia własności działania), które
jest zaburzone w schizofrenii
 Służy do poszukiwania neuronalnych
korelatów tych zaburzeń i przeżyć.
Podsumowanie
 Enaktywizmów jest wiele:
 Jest biologiczny, który stara się wywieść nowe




pojęcie funkcji
Jest też konstruktywistyczny, ze skłonnościami do
idealizmu
Jest też antyreprezentacyjny, zbliżony do
psychologii ekologicznej
Jest też dynamiczny, związany z akcentem na
czasowość procesów poznawczych…
Są wreszcie odmiany bliskie fenomenologii.
Podsumowanie
 Podstawowa idea: poznanie sprzęgnięte jest
z działaniem podmiotu w jego otoczeniu.
 Pod tym względem enaktywiści są bliscy
pragmatyzmowi amerykańskiemu, ale i
fenomenologii Merleau-Ponty’ego czy
Heideggera.
 Heidegger jest znany z opisu fenomenologicznego
nastawienia teoretycznego jako wywodzącego się
z nieporęczności w działaniu…
Dalsze lektury
 Numer tematyczny pisma „Avant” 2 / 2014
(krytyczne artykuły o enaktywizmie)
 Fatalnie (!!!) przełożona antologia o
konstruktywizmie
pod red. B. Balickiego
i in.