lokalizacji przemysłu - Internet Świadłowodowy dla Firm
advertisement
SPIS TREŚCI I. UWARUNKOWANIA LOKALIZACJI PRZEMYSŁU ...................................... 3 1. Ogólna charakterystyka uwarunkowań .................................................................. 3 2. Decyzje lokalizacyjne .................................................................................................... 8 II. CZYNNIKI LOKALIZACJI PRZEMYSŁU ........................................................... 12 1. Baza surowcowa ............................................................................................................ 13 2. Baza energetyczna ......................................................................................................... 17 3. Rynek zbytu ...................................................................................................................... l 8 4. Transport ............................................................................................................................ 25 5. Zagospodarowanie infrastrukturalne ........................................................................ 27 6. Siła robocza ....................................................................................................................... 30 7. Pozostałe czynniki lokalizacji ...................................................................................... 33 8. Korzyści aglomeracji ..................................................................................................... 36 I. UWARUNKOWANIA LOKALIZACJI PRZEMYSŁU 1. Ogólna charakterystyka uwarunkowań Na lokalizację przemysłu i zmiany zachodzące w tym zakresie oddziałuje splot uwarunkowań. Można wśród nich wyróżnić: - zróżnicowanie walorów przestrzeni i ich zmiany, - postęp naukowo – techniczny, - organizacja przemysłu, - polityka państwa, - ochrona środowiska. Na zróżnicowanie walorów przestrzeni wywierających wpływ na lokalizację przemysłu składają się historycznie ukształtowane różnice w poziomie zagospodarowania poszczególnych regionów oraz zróżnicowanie środowiska naturalnego. Pierwsze z nich przejawiają się w odmienności struktury i poziomu rozwoju gospodarki regionów. W jednych dominującą rolę odgrywa rolnictwo w innych przemysł, w jeszcze innych przemysł i usługi. W ślad za tym mamy do czynienia z różnym stopniem urbanizacji i koncentracji przestrzennej miast, a także ludności w tym kadr wykwalifikowanych. Poziom i struktura gospodarki wywierają także wpływ na wielkość lokalnych i regionalnych rynków zbytu, na stopień wyposażenia poszczególnych terenów w infrastrukturę itd. Wszystkie te elementy oddziałują silnie na większą lub mniejszą opłacalność rozwoju przemysłu w poszczególnych regionach i ośrodkach. Ponadto określony ich splot wpływa na to, że pewne dziedziny przemysłu znajdują lepsze warunki rozwoju w określonych ośrodkach niż pozostałych. Z punktu widzenia przemysłu zasadnicze znaczenie spośród różnorodnych elementów środowiska przyrodniczego ma rozmieszczenie zasobów naturalnych. Trzeba jednak zaznaczyć, że ważne jest nie tylko samo występowanie tych zasobów, ile koszty ich pozyskania oraz opłacalność ich wykorzystania. Ocena walorów naturalnych, jak i walorów wiążących się z historycznie ukształtowaną strukturą zagospodarowania poszczególnych regionów (ośrodków) jest dokonywana przez analizę czynników lokalizacji. W miarę upływu czasu i rozwoju społeczno – ekonomicznego następują zmiany w zagospodarowaniu przestrzeni. Ulegają także zmianom zasoby naturalne w różnych rejonach, np. w wyniku wyczerpywania się niektórych z nich lub w wyniku nowych odkryć geologicznych. Pociąga to za sobą zmiany warunków rozwoju przemysłu, przy czym potężnym ich nośnikiem jest sam przemysł. Jego rozwój w danym regionie czy ośrodku zakłóca zastany tam stan równowagi. Absorbuje on określone elementy składowe występujące w danym terenie, przy czym dotyczy to nie tylko elementów materialnych i siły roboczej, lecz także różnych instytucji. W zależności od wielkości zasobów poszczególnych elementów z jednej strony oraz od struktury i skali rozwoju przemysłu z drugiej podaż i popyt na niektóre z nich się równoważą lub pozostają jeszcze pewne rezerwy, inne natomiast stają się deficytowymi, a więc ujemnie oddziałującymi na przemysł. Niedobór części z nich jest likwidowany poprzez dostosowywanie się zagospodarowania danego terenu do potrzeb rozwijającego się przemysłu, między przemysłem, a zagospodarowaniem przestrzeni istnieją bowiem sprzężenia zwrotne. Jednak nic wszystkie dysproporcje mogą być w ten sposób likwidowane, w związku z czym wymagają od przemysłu odpowiedniej ich adaptacji. Problemy te są złożone, ponieważ zmiany zachodzące w przestrzeni następują nie tylko pod bezpośrednim oddziaływaniem przemysłu, lecz także pod wpływem całokształtu rozwoju społeczno – ekonomicznego, wskutek wdrażania osiągnięć naukowo – technicznych, dzięki odkryciom geologicznym. Równocześnie dostosowywanie się przemysłu do tych zmian, spowodowanych choćby tylko przez sam przemysł, wymaga uwzględnienia przeobrażeń zachodzących nie tylko w danym ośrodku czy okręgu, lecz także następujących w innych. Rozwój określonych dziedzin przemysłu w innych rejonach może bowiem spowodować zmiany opłacalności ich rozwoju na dotychczasowym terenie. Adaptacja przemysłu do zmieniających się warunków w przestrzeni może wiązać się z koniecznością przemian w profilu produkcji, w technice i technologii wytwarzania, a także może sprzyjać dalszej koncentracji produkcji w danych ośrodkach i okręgach lub spowodować opłacalność lokalizowania jej w innych. Istotną komplikacją, obok wymienionych wcześniej, w dostosowywaniu się lokalizacji przemysłu do zmian zachodzących w przestrzeni stwarza fakt, że ich względnie dokładne określenie w odniesieniu do przyszłości jest trudne. Stąd też nierzadko występują takie sytuacje, w których uprzednio uzasadnione ekonomicznie lokalizacje stają się mało efektywne. Duży wpływ na zmiany przestrzennych uwarunkowań rozwoju przemysłu wywiera postęp naukowo – techniczny. Dotyczy to przede wszystkim postępu wdrażanego w samym przemyśle, ale nie bez znaczenia jest również unowocześnianie dzięki niemu innych dziedzin gospodarki, w szczególności zaś transportu. Postęp ten przez zmiany w technice i technologii wytwarzania, poprzez opanowywanie produkcji nowych dotychczas nie wytwarzanych materiałów i wyrobów powoduje przewartościowanie roli poszczególnych czynników lokalizacji przemysłu. Oddziałuje on także silnie na wzrost koncentracji oraz specjalizacji produkcji, co również nie pozostaje bez wpływu na lokalizację. Obok zmian zachodzących w przestrzeni jest on głównym sprawcą zmian wartości lokalizacyjnych różnych punktów i części przestrzeni. Stosunkowo mało zbadanym zagadnieniem jest związek występujący między organizacją przemysłu a jej wpływem na lokalizację. W literaturze problem ten pojawił się niedawno i jest związany z poszukiwaniem nowych kierunków badań, w tym wyjaśnienia kwestii uwarunkowań wpływających na podejmowanie decyzji lokalizacyjnych. Wśród tych uwarunkowań wymienia się także zmiany w organizacji przemysłu. Innym głównym źródłem było rozpowszechnienie się metod produkcji masowej, której towarzyszyły z jednej strony koncentracja produkcji, z drugiej zaś jej specjalizacja. Powodowało to m.in. relatywne zmniejszanie się udziału małych zakładów w całokształcie produkcji przemysłowej. Tymczasem małe jednostki odznaczają się znacznie większą swobodą lokalizacji niż jednostki duże. Przy tego samego rodzaju produkcji pierwsze z nich mają np. mniejsze wymagania w zakresie tak ważnego elementu infrastruktury technicznej, jakim jest transport, ponieważ ich potrzeby może zaspakajać np. wyłącznie transport samochodowy, podczas gdy przy wielkiej skali produkcji konieczne jest korzystanie z transportu kolejowego. Małe zakłady w przeciwieństwie do dużych mogą być zlokalizowane w pobliżu niewielkich zasobów surowców, mogą im wystarczyć zasoby siły roboczej małego miasta itd. Współczesne zmiany w strukturze przemysłu, w tym zwłaszcza wzrost znaczenia materiało i energooszczędnych, cechujących się dużym udziałem myśli technicznej sprawiły, iż udział małych przedsiębiorstw wzrósł. Spełniają one ważną rolę zarówno jako dostawcy wyrobów (części, zespołów) w ramach kooperacji, jak też jako dostawcy dóbr finalnych. Znaczny wpływ na to wywarła także zaostrzająca się konkurencja na rynku; małe przedsiębiorstwa są w stanie szybciej reagować na zmiany w popycie niż duże. Postępująca specjalizacja produkcji, zwłaszcza specjalizacja technologiczna według detali oraz zaostrzająca się konkurencja sprawiają, że wzrasta znaczenie powiązań i współpracy między firmami. Bez sprawnego ich współdziałania efektywność produkcji ulega zmniejszeniu. Jest to jednym z motorów tworzenia wielozakładowych organizacji. Mogą one przybierać różne formy. Jedną z nich jest np. powstanie wielozakładowych firm, w tym także o zasiągu międzynarodowym. Sprzyja to wprowadzaniu postępu w technice i technologii wytwarzania, we wdrażaniu produkcji nowych wyrobów i doskonaleniu dotychczas wytwarzanych. Koncentracja zarządzania i środków ułatwia dostosowywanie się do zmieniających się warunków środowiska, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo i poszczególne jego zakłady zlokalizowane często w różnych rejonach kraju a nawet poza jego granicami. We współczesnym świecie na lokalizację przemysłu znaczny wpływ wywiera polityka prowadzona w tym zakresie przez poszczególne państwa. W wielu krajach o wyższym poziomic rozwoju ekonomicznego jednym z założeń tej polityki jest aktywizacja regionów słabo gospodarczo rozwiniętych lub zagrożonych regresem w wyniku zmian zachodzących w strukturach gospodarki kraju. Cele tej polityki w zależności od konkretnych sytuacji występujących krajach mogą być różne. Głównie jednak ma ona związek z zagadnieniami socjalnymi, a więc bezrobociem utrzymującym się nawet w okresie dobrej koniunktury gospodarczej, a także z niższymi przeciętnymi dochodami ludności tam mieszkającej w stosunku do osiąganych w kraju. Jeden z kierunków działań mających na celu przyciąganie przemysłu na tego rodzaju tereny, łączy się z odpowiednią polityką finansową państwa. Polega ona np. na obniżaniu, rzadziej na zwalnianiu, na pewien czas od podatków pobieranych od firm za zlokalizowane tam zakłady przemysłowe, na sprzedaży działek budowlanych, w tym nierzadko już odpowiednio uzbrojonych, po niższych cenach niż na innych terenach. Kolejnym kierunkiem tej polityki jest udzielanie kredytów przy mniejszym ich oprocentowaniu, a także priorytetowe traktowanie tych inwestycji i zapewnienie im pierwszeństwa w udzieleniu im kredytów. Względnie powszechnymi rozwiązaniami, mającymi pobudzi rozwój przemysłu na obszarach opóźnionych w rozwoju, są bezpośrednie inwestycje państwa w zakresie, poprawy ich wyposażenia w infrastruktur techniczną. Wynika to m.in. stąd, że odgrywa ono dużą rolę jako czynnik lokalizacji przemysłu. Ponieważ jednak jednocześnie koszty jej budowy są wysokie, słabe zagospodarowanie infrastrukturalne danych terenów jest czynnikiem hamującym uprzemysłowienie. W niektórych krajach rząd przeznacza również pewne środki na przyspieszenie tam rozwoju infrastruktury społecznej. Dotyczy to np. szkolnictwa w celu wzrostu zasobu wykwalifikowanych kadr. Do miast mających nosi cechy biegunów wzrostu tego rodzaju terenów kieruje się tam również nakłady na poprawę wyposażenia w urządzenia komunalne, na rozwój budownictwa mieszkaniowego. Wszystko to ma na celu zachęcenie kapitałów prywatnych do lokalizacji przemysłu w rejonach zapóźnionych w rozwoju społeczno – ekonomicznym. Relatywnie natomiast niewielką rolę odgrywa bezpośrednie inwestowanie przez państwo w przemysł, aczkolwiek nie można nic dostrzegać znaczenia i tego rodzaju przedsięwzięć. Związane jest to rzecz jasna z tym, że większość przemysłu znajduje się rękach firm prywatnych. Wpływ polityki państwa na lokalizację przemysłu nie ogranicza się jednak tylko do przedstawionego wyżej problemu. Istotne jest również jej znaczenie w dziedzinie kształtowania struktury przemysłu, oddziaływania na wdrażanie osiągnięć naukowo – technicznych, co także znajduje odzwierciedlenie w lokalizacji przemysłu. Ma ona także aspekt międzynarodowy, a wobec bogatej gamy zagadnień wchodzących w skład tego tematu, zatrzymamy się na zasygnalizowaniu tylko kilku z nich. Jednym z nich jest powstawanie i umacnianie się ugrupowań gospodarczych krajów, mających wydatny wpływ na pogłębianie się podziału pracy, na wzrost specjalizacji produkcji przemysłowej w krajach wchodzących w skład ugrupowań. Odnosi się to jednak do tych ugrupowań, w skład których wchodzą państwa o wyższym poziomie rozwoju ekonomicznego. Postępująca specjalizacja oddziałuje na zmiany uwarunkowań rozmieszczenia przemysłu np. przez wzrost skali produkcji, wzrost wielkości poszczególnych zakładów i przedsiębiorstw. Innym zagadnieniem, na które polityka państwa wywiera decydujący wpływ, jest przepływ kapitałów. Formy a zarazem następstwa tego przepływu są różne i ulegają zmianom w czasie. Jedną z częstych form przepływu kapitału jest inwestowanie w przemyśle zagranicznym. Odegrało ono np. bardzo dużą rolę w ograniczeniu rozwoju przemyski wydobywczego w wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych i bazowaniu w wysokim stopniu na surowcach eksploatowanych w krajach słabo gospodarczo rozwiniętych. Coraz częściej inwestycje zagraniczne w przemyśle są również związane z przemysłem przetwórczym. Dotyczą one np. budowy zakładów o pracochłonnym typie produkcji w krajach słabiej ekonomicznie rozwiniętych, dysponujących dużymi zasobami taniej siły roboczej, a zarazem cechujących się znacznym popytem na tego typu wyroby. Wśród innych form oddziaływania poszczególnych państw wpływających na rozwój przemysłu można wymienić także politykę w zakresie oprocentowania kapitału, co sprzyja większemu lub mniejszemu jego przepływowi między poszczególnymi krajami, polityką podatkową, polityka celną. Zagadnienie, które ćwierć wieku temu było niemal nie dostrzegane, to negatywne oddziaływanie przemyski na środowisko naturalne. Przejawia się ono w zanieczyszczaniu powietrza atmosferycznego, zanieczyszczaniu wód, a także zakłócaniu stosunków wodnych, zmianie właściwości chemicznych i fizycznych gleb, w przekształcaniu form ukształtowania powierzchni, w zmianach szaty roślinnej. Równocześnie ze względu na silne powiązania występujące między poszczególnymi elementami środowiska przekształcenia wywołane przez przemysł w jednym z nich rzutują na zmiany innych. Negatywny wpływ przemysłu na środowisko występuje od dawna, jednak jego skala w ostatnich kilkudziesięciu latach niewspółmiernie wzrosła. Doprowadziło to do znacznych niekorzystnych zmian w środowisku naturalnym w wielu aglomeracjach miejsko – przemysłowych w świecie. Zasięg przestrzenny tych przeobrażeń jest często znacznie szerszy. Dopiero odpowiednia reakcja społeczna na nie, w związku z niekorzystnym wpływem na jakość życia, a nawet zdrowie człowieka, spowodowała, że postęp naukowo – techniczny został ukierunkowany również na zapobieganie degradacji środowiska. Przejawia się to we wdrażaniu produkcji i instalowaniu w zakładach przemysłowych odpowiednich urządzeń zmniejszających przemysłową emisję pyłów i gazów, służących oczyszczaniu ścieków. Następny kierunek to poszukiwanie bardziej czystych technologii wytwarzania. Istotne znaczenie ma także coraz szersze wykorzystywanie surowców wtórnych i odpadów, opanowywanie nowych sposobów rekultywacji terenów. Wykorzystanie osiągnięć postępu naukowo – technicznego w tym zakresie uzależnione jest jednak w dużym stopniu od poziomu rozwoju ekonomicznego krajów a zarazem polityki państwa. Polityka ta przejawia się zarówno w przepisach prawnych, jak też bezpośrednim lub pośrednim udziale państwa w finansowaniu badań, a także odpowiednich inwestycji. Między interesem przedsiębiorstw a ochroną środowiska istnieje sprzeczność, przemysł jest bowiem zainteresowany ponoszeniem jak najmniejszych nakładów na ten cel. Dlatego też aktywna polityka państwa w dziedzinie ochrony środowiska, dobór odpowiednich metod i narzędzi oddziaływania odgrywają zasadniczą rolę. Jednym z istotnych, a zarazem bardzo trudnych zagadnień, jakie wiążą się z lokalizacją przemysłu i ochroną środowiska, jest przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji tych dziedzin przemysłu, które charakteryzują się dużą uciążliwością. Dotyczy to zarówno koncentracji przemysłu w pojedynczych zakładach, jak też koncentracji przemysłu na danym terenie. Środowisko jest bowiem w stanie częściowo bronić się samo przed negatywnymi wpływami przemysłu, warunkiem tego jest jednak nieprzekraczalne pewnej granicy emisji zanieczyszczeń. Istotne znaczenie ma również wybór lokalizacji zakładów uwzględniający specyfikę środowiska naturalnego. Na przykład przy wyborze miejsca budowy zakładów emitujących pyły i gazy powinna być uwzględniona konfiguracja terenu, kierunki i natężenie poziomych i pionowych ruchów powietrza, a także częstotliwość występowania mgieł, częstotliwość i natężenie opadów. Określony splot tych elementów może potęgować lub osłabiać koncentrację zanieczyszczeń. Równocześnie niemałe znaczenie ma mniejsze czy większe zadrzewienie (zalesienie) terenów, redukuje to bowiem np. dwutlenek węgla w powietrzu. Innym przykładem może być lokalizacja zakładów dostarczających duże ilości ścieków. Prawidłowy wybór ich lokalizacji, a więc nie kolidującej z ochroną środowiska, jest równoznaczny z umiejscowieniem ich w pobliżu dużych cieków rzecznych. Wyposażenie bowiem tych zakładów w oczyszczalnie ścieków często nie zapewnia pełnego ich oczyszczenia. Małe natomiast stężenie ścieków umożliwia samooczyszczanie w środowisku naturalnym zbiornika wodnego. Ponadto racjonalne gospodarowanie zasobami środowiska wymaga niezajmowania przez przemysł terenów o lepszych glebach, terenów leśnych o wysokiej wartości lub spełniających rolę ochronną w środowisku (np. przed rozszerzaniem się zasięgu wydm piaszczystych). Przemysł nic powinien być również lokalizowany w rejonach, w których środowisko naturalne stwarza atrakcyjne warunki dla turystyki, rekreacji, czy cechuje się unikalnymi walorami przyrodniczymi, a przecież tylko część terenów stanowią parki narodowe i rezerwaty. 2. Decyzje lokalizacyjne Z przedstawionych zagadnień wynika, że na lokalizację przemysłu oddziałuje splot różnych uwarunkowań. Pod wpływem zmian tych uwarunkowań, w zależności od ich skali i kierunków, następują także pewne zmiany w lokalizacji. Podstawową tego przyczyną jest fakt, że lokalizacja wywiera wpływ na efektywność produkcji. To, czy zapewnia ona większą czy mniejszą efektywność i to tylko w krótkim czy też długim okresie, zależy od trafności jej wyboru. Lokalizacja każdego zakładu przemysłowego jest rezultatem decyzji podejmowanych indywidualnie lub grupowo. Przy założeniu, że podejmowane są one w sposób swobodny, a więc, że nie ma jakichś specyficznych sytuacji nie pozwalających na pełne dokonywanie wyboru, na decyzje te wpływają z jednej strony dostęp do informacji, z drugiej zaś możliwość ich wykorzystania. Dostęp do informacji jest zwykle znacznie większy w odniesieniu do okresu, w którym przygotowywane są i podejmowane decyzje, mniejszy natomiast w odniesieniu do przyszłych okresów. Stąd też niekiedy mamy do czynienia z sytuacjami, w których po pewnym czasie podjęte wcześniej decyzje lokalizacyjne nic odpowiadają nowym warunkom. Postęp w dziedzinie nauki, rozwój różnorodnych metod i wzbogacanie narzędzi badawczych, pozwala jednak na coraz szersze uwzględnianie elementów przyszłych zmian, mimo równocześnie coraz większej złożoności gospodarki i dokonującej się rewolucji technicznej w przemyśle. Ponadto dostęp do informacji jest uzależniony od tego, czy decyzje są opracowywane i podejmowane przez przedstawicieli dużych organizacji, czy też niewielkich jednostek lub wręcz przez osoby indywidualne. Innymi bowiem możliwościami w tym zakresie dysponują wielkie przedsiębiorstwa, mające odpowiedni aparat administracyjny i zorganizowaną obsługę informacyjną, innymi pojedyncze zakłady, jeszcze innymi indywidualny przedsiębiorca. Z reguły wielkie organizacje mają również większe możliwości przetwarzania informacji, mają szersze możliwości kompletowania odpowiednio przygotowanych do tego pracowników. Jak zaznacza D.M. Smith. typ organizacji wywiera także wpływ na ich decydentów. Duże organizacje bardziej interesuje długotrwała pewność niż korzyści krótkookresowe . We współczesnej literaturze anglosaskiej podkreśla się, że część zakładów jest zlokalizowana pod wpływem czynnika personalnego, a więc np. w miejscu urodzenia czy zamieszkania ich właściciela. Wiąże się to z jednej strony z tym. że o miejscu tym mają oni znacznie lepsze wiadomości niż o innych bardziej odległych, z mniejszym więc ryzykiem przystępują do inwestycji i wyboru, co i ile produkować. Ponadto łatwiej uzyskają ewentualne kredyty z lokalnych banków niż osoby pochodzące z odległych ośrodków (ze względu na trudność uzyskania przez banki informacji co do realności spłaty zaciągniętego kredytu). Na tym tle wysuwany jest wniosek, że tradycyjne czynniki wpływające na koszty i dochody mają olbrzymi wpływ na lokalizację, ale znaczna rolę odgrywają czynniki o charakterze nieekonomicznym. Do czynnika personalnego należy podchodzi jednak z duża ostrożnością. Badania bowiem na ten temat są skromne i dalece niepełne. Generalnie rzecz biorąc, skąpy zakres informacji utrudnia prawidłowy wybór lokalizacji, podobnie oddziałuje także możliwość odpowiedniego ich wykorzystania. W sposób przejrzysty przedstawia to macierz opracowana przez A. Preda (rys. 1). Lokalizacje, jak widać na rysunku L, nie są optymalne, a jedynie efektywne lub nieefektywne. Za efektywne (znajdujące się w zamkniętych polach) uznaje się wszystkie te, których koszty zewnętrzne, a więc wynikające z lokalizacji danego zakładu kształtują się na jednostkę produkcji na takim poziomie, że łączne koszty własne nic przekraczają przeciętnych cen uzyskiwanych za dane wyroby. granice obszarów efektywnych lokalizacji lokalizacja optymalna miejsce lokalizacji 1,2 numery (firm zajmujących specyficzną pozycję Rys. 1 Macierz zachowań i wybór lokalizacji Źródło: A. Pred, Behavier and Location. Foundations for a Geographie and Dynamic Location Theory, cz. l, Lund Studies in Geography 1967, seria B, nr 27, s. 92 Fakt, że lokalizacje nie są optymalne, łączy się z dużą złożonością podejmowania decyzji w tym zakresie. Trzeba bowiem dać w niej odpowiedź równocześnie na kilka pytań, tj. co produkować, jaka powinna być skala produkcji zakładu, jaką technikę wytwarzania należy zastosować i gdzie zlokalizować. Na bazie znajomości czynników wywierających największy wpływ na efektywność lokalizacji poszczególnych rodzajów przemysłu dokonywany jest wstępny wybór rejonów czy większych jednostek, jakimi są regiony ekonomiczno – geograficzne, a wewnątrz nich ośrodków, które mogą spełniać warunki efektywnej lokalizacji danych rodzajów przemysłów. Kompleksowa analiza czynników lokalizacji, a więc nie tylko wiodących w każdym z nich, polegająca na określaniu ich wpływu na wielkość nakładów inwestycyjnych i bieżące koszty produkcji, stanowi podstawę wyboru. Równocześnie analiza ta pozwala na ustalenie racjonalnej górnej granicy wielkości zakładów, przy której lokalizacja ich w danym rejonie i ośrodku jest efektywna, a także czy ewentualna zmiana techniki wytwarzania umożliwiłaby wzrost efektywności. II. CZYNNIKI LOKALIZACJI PRZEMYSŁU Pojęcie czynnika lokalizacji we współczesnej literaturze przedmiotu nie jest jednoznaczne. W niektórych publikacjach jest ono rozumiane tak, jak w klasycznej pracy A. Webera, w innych zaś znacznie od tego dobiega. A. Weber wiąże je ze ściśle określoną korzyścią występującą wówczas, gdy działalność gospodarcza jest zlokalizowana w danej miejscowości. Korzyść ta to oszczędność na kosztach produkcji. Jej osiąganie Łączy się z tym, że działalność zlokalizowana w danej miejscowości odbywa się przy mniejszym nakładzie kosztów niż gdyby odbywała się w innych miejscowościach. Jednak część autorów wśród czynników lokalizacji wymienia również kapitał, w tym kapitał finansowy, politykę państwa, charakter organizacji przemysłu, postęp naukowo – techniczny. Niektóre z nich nie mieszczą się całkowicie, inne zaś częściowo w klasycznym rozumieniu czynnika lokalizacji. Jednocześnie nie ma w literaturze innego określenia tego pojęcia. Na przykład polityka państwa polegająca na preferowaniu rozwoju przemysłu w regionach słabo gospodarczo zaktywizowanych nie zawsze oznacza wybór lokalizacji związanej z uzyskaniem korzyści w postaci mniejszych kosztów. W wielu krajach, w których w drodze różnych ulg podatkowych itp. stwarza się zachętę do inwestowania w tego rodzaju rejonach, postęp w ich uprzemysłowieniu jest mimo wszystko powolny, co zapewne kształtowałoby się lepiej, gdyby inwestycje tam zlokalizowane zapewniały dużą efektywność. Postęp naukowo – techniczny sam również nie jest czynnikiem lokalizacji. Oddziałuje od pośrednio na lokalizację, pod jego bowiem wpływem następuje przewartościowanie roli czynników lokalizacji, zmieniają się czynniki mające podstawowy wpływ na efektywny wybór lokalizacji różnych grup przemysłu. W tej sytuacji celowe jest wyodrębnienie z jednej strony ogólnych uwarunkowań wyboru lokalizacji, z drugiej zaś czynników lokalizacji przemysłu. Ponieważ uwarunkowania te zostały już przedstawione, skoncentrujemy się na omówieniu poszczególnych czynników lokalizacji, a także wpływie postępu technicznego na zmiany ich znaczenia. Jeden z czynników, tj. korzyści aglomeracji, zostanie przedstawiony w rozdziale 5. 1. Baza surowcowa Czynnikiem odgrywającym niemałą rolę w lokalizacji zakładów przemysłowych jest baza surowcowa. Jej znaczenie jest silnie zróżnicowane m.in. w zależności od rodzaju produkcji, od stopnia jej surowcochłonności. Surowcochłonność w tym przypadku jest określana za pomocą indeksu materiałowego, tj. stosunku wagi zużytych surowców do wagi gotowego produktu. Generalnie rzecz biorąc, im indeks ten jest większy od jedności, tym silniejsza jest zależność lokalizacji zakładów od bazy surowcowej. Wysoki indeks materiałowy oznacza bowiem, że przy danej odległości koszty transportu surowców są większe niż koszty przewozu wyrobów gotowych. W sytuacji, gdy jest on tylko nieco wyższy od jedności, koszty te mogą się różnić niewiele, stawki taryfowe za przewóz surowców są z reguły mniejsze niż stawki za przewóz wyrobów z nich wytworzonych. Duże jednostkowe zużycie surowców ogranicza znacznie swobodę wyboru lokalizacji zakładów wielu branż i gałęzi przemyski. Ograniczenie to jednak nie odnosi się do wszystkich surowcochłonnych dziedzin przemysłu. Zależy to w znacznym stopniu od tego, czy wykorzystują one tzw. surowce powszechne, a więc występujące w wielu rejonach kraju, czy też surowce występujące względnie rzadko, a więc na przykład w jednym lub bardzo nielicznych rejonach. W pierwszym przypadku czynnik bazy surowcowej nie odgrywa istotnej roli w wyborze lokalizacji, w drugim zaś może mieć ważne znaczenie. Wiele rodzajów zakładów w procesie produkcji zużywa kilka surowców. W tej sytuacji należy brać pod uwagę indeksy materiałowe każdego z nich oddzielnie, przy czym w zależności od miejsc wydobycia lub produkcji tych surowców ich wpływ na lokalizację może być różny. Jeżeli np. każdy z surowców pochodzi z innego rejonu, a jednocześnie indeks materiałowy tylko jednego z nich jest wysoki, surowiec ten może wywierać wpływ na lokalizację. Jeśli natomiast zużycie jednostkowe poszczególnych surowców jest niewielkie, to tylko w przypadku łącznego wysokiego indeksu materiałowego, a równocześnie wydobywania ich lub wytwarzania w tym samym rejonie mogą one oddziaływać na umiejscowienie zakładu, w sytuacji zaś, gdy rejony ich pozyskiwania są odległe ich wpływ na lokalizację nie jest istotny. Znajomość indeksu materiałowego nic stanowi jednak dostatecznej podstawy dla ustalenia czy określone zakłady powinny być zlokalizowane przy bazie surowcowej, czy też nie. Konieczne jest wzięcie pod uwagę stawek taryfowych, kosztów transportu niezależnych od odległości przewozów (np. koszt załadunku i wyładunku), usytuowanie w przestrzeni źródeł zaopatrzenia w surowce i rynków zbytu. Zagadnienia te zostały poddane szerokiej analizie w znanej pracy pierwszego wybitnego teoretyka lokalizacji przemysłu - A.Webera. Celem tej analizy jest ustalenie punktu o minimalnych kosztach transportu - punktu, w którym zgodnie z jego teorią powinien być zlokalizowany zakład. Rys. 2 Diagram kosztów transportu Źródło: W. Alonso, Localion Theory. W: Regional Analysis, wyd. L Needleman. Middlesex 1968, s. 348. Wpływ kosztów transportu surowców i wyrobów gotowych na lokalizację znalazł szerokie odbicie w pracach wiciu autorów, w tym np. w pracy W. Alonso. Bierze on pod uwag, podobnie jak A.Weber, jednostkowe zużycie surowców, odległości między miejscami ich pozyskiwania i rynkami zbytu, wysokość stawek taryfowych, ponadto koszty transportu niezależne od odległości przewozów. Jego analiza jest także podporządkowana poszukiwaniom punktu o minimalnych kosztach transportu. Celem ustalenia tego punktu posługuje się modelem graficznym. Podstawę tego modelu stanowi koszt transportu każdego z niezbędnych surowców na jednostkę wyrobu lub koszt transportu wyrobu do każdego z rynków zbytu (rys. 2), przy czym dla konstrukcji modelu użyteczna jest dolna jego część. Rys. 3 Koszty transportu zakładu wykorzystującego dwa surowce i mającego jeden rynek zbytu inwektory Źródło: W. Alonso, Location Theory. W: Regional Analysis, wyd. L Needleman. Middlesex 1968, s. 349. Znając usytuowanie w przestrzeni źródeł zaopatrzenia w surowce i rynków zbytu oraz wykreślając linie (tj. linie jednakowej ceny) odzwierciedlające koszty transportu z każdego źródła surowca i do każdego rynku zbytu, możemy ustalić sumaryczne koszty transportu we wszystkich punktach nas interesujących, a więc w obszarze, w którym znajdują się rynki zbytu i źródła zaopatrzenia w surowce. Jako przykład posłuży rys. 3., w którym wzięto pod uwagę zakład mający rynek zbytu C, zużywający na tonę wyrobu 2 tony surowca pozyskiwanego z M1, i jedną tonę surowca pozyskiwanego z M2. Koszty transportu wyrobu gotowego wynoszą l dolar za l tonę za każde 100 mil, a koszty niezależne od odległości - 3 dolary, koszty transportu 2 ton surowca niezbędnego na jednostkę wyrobu gotowego zlokalizowanego w M1 wynoszą odpowiednio 1,34 dolara oraz l dolar, a koszty transportu l tony surowca niezbędnego na jednostkę wyrobu gotowego zlokalizowanego w M2 - l dolar oraz l dolar. Jak wynika z rysunku, łączne koszty transportu np. w punkcie X wynoszą 22 dolary (10ZM1 + 4ZM2 + 8ZC), w punkcie A - 20 dolarów, w punkcie M1 - 19 dolarów (9ZC + 10ZM1), ale najmniejsze w są w punkcie C - 18 dolarów (10ZM1 + 8ZM2). przykład ten wskazuje dobitnie, że znane proporcje wagowe wyrobu gotowego i zużytych na jego wytworzenie surowców nie są wystarczające do stwierdzenia, czy bardziej jest korzystna lokalizacja zakładu w pobliżu bazy surowcowej czy też rynku zbytu, nawet w sytuacji, gdy koszt transportu surowca (niezbędnego na jednostkę wyrobu) na daną odległość jest większy niż koszt transportu wyrobu gotowego. Tylko w przypadku, gdy zakład zużywa jeden surowiec, porównanie tych kosztów stwarza podstawę do stwierdzenia, że z tego punktu widzenia korzystna jest lokalizacja surowcowa. Przy wykorzystaniu więcej niż jednego surowca, czy też przy większej liczbie rynków zbytu konieczna jest analiza z uwzględnieniem wzajemnego ich usytuowania w przestrzeni. Ważnym zagadnieniem, obok kosztów transportu surowców, są także ich jakoś oraz właściwości fizyczne. W wielu rodzajach produkcji od jakości surowców zależy wielkość ich zużycia na jednostkę wyrobu. Wpływa to nic tylko na koszty transportu, lecz także może oddziaływać bezpośrednio na koszty wytwarzania, np. wobec konieczności zużywania większej lub mniejszej ilości energii w procesie ich przetwarzania, różnych nakładów pracy żywej, czy też uzyskiwania przy danym wyposażeniu zakładu w maszyny i urządzenia większych lub mniejszych rozmiarów produkcji. Przykładem tego jest hutnictwo żelaza, w którym zawartość żelaza w rudzie i jego skład chemiczny wpływają na wielkość zużycia topnika i koksu na jednostkę produkcji w procesie wytopu surówki żelaza, a także na większy lub mniejszy jej uzysk przy danej objętości pieca. Jakoś surowców może także wpływać na jakość wytwarzanych z nich wyrobów lub zmuszać do większego jednostkowego zużycia surowców w celu uzyskania dobrej jakości wytwarzanych z nich wyrobów. W związku z tym bardziej opłacalne może być np. transportowanie surowców o dobrej jakości z innych krajów niż wykorzystanie cechujących się niską jakością występujących we własnym kraju. Powoduje to nierzadko, że surowcochłonnc zakłady są zlokalizowane w dużym oddaleniu od bazy surowcowej. Równocześnie znane są zakłady o niewielkim jednostkowym zużyciu surowców, których lokalizacja jest uzależniona od bazy surowcowej. Dotyczy to wykorzystujących surowce nietrwałe nie nadające się do przewożenia na większe odległości i do dłuższego magazynowania. W innych zaś przypadkach zależność ta może wiązać się z zachowaniem np. odpowiedniej konsystencji czy temperatury surowca. Warto przy tym zaznaczyć, że pojęcie bazy surowcowej obejmuje nic tylko surowce mineralne oraz roślinne pochodzenia zwierzęcego w postaci naturalnej lecz również surowce (materiały) uzyskiwane w wyniku ich przetwarzania. Zagadnieniem, którego nie można pominąć, jest wielkość zasobów surowców, co dotyczy w szczególności zasobów tzw. nieodnawialnych, do których należą bogactwa mineralne. Rzutują one nie tylko na opłacalność podjęcia eksploatacji danego surowca, lecz także na lokalizację zakładów je przetwarzających. Budowa kopalń i zakładów przetwórczych jest bowiem opłacalna tylko w warunkach zapewniających odpowiednio długi okres ich funkcjonowania. Jeżeli zasoby są relatywnie małe, ich wydobycie nie może być rozwijane na większą skalę. Wówczas mogą powstawać tylko niewielkie obiekty przetwórcze, co w niektórych dziedzinach przemysłu może być opłacalne, a w innych zaś nie. Inaczej nieco przedstawia się sytuacja zakładów bazujących na odtwarzalnych surowcach. Lokalizacja ich w danym rejonie, z czym wiąże się wzrost popytu na określone surowce (ewentualnie materiały), może pobudzać do rozwijania ich produkcji i po pewnym czasie doprowadzi do wzrostu rozmiarów podaży, umożliwiającej rozbudowę zakładu lub budowę następnych. Odnosi się to np. do zakładów przemysłu spożywczego, które często silnie oddziałują na rozwój określonych rodzajów produkcji rolnej na okalających je terenach. Dla lokalizacji zakładów bardzo istotny jest koszt uzyskania surowców. Uzależniony jest on od warunków, w jakich są wydobywane lub produkowane. W przypadku surowców mineralnych bardzo duże znaczenie mają warunki naturalne, takie jak miąższość złóż, głębokość ich zalegania, regularność zalegania pokładów, kąt ich nachylenia, stosunki hydrogeologiczne lub występowanie minerałów towarzyszących. Nieistotna jest przy tym bezwzględna wysokość kosztów pozyskania l tony surowca, lecz jego wielkość w stosunku do wartości użytkowej surowca. 2. Baza energetyczna Współczesny przemysł w coraz większym zakresie korzysta nic bezpośrednio z surowców energetycznych, lecz różnych form energii uzyskiwanych w wyniku ich przetwarzania. Wśród tych form szczególnie dużą rolę odgrywa energia elektryczna. Postęp techniczny w elektroenergetyce spowodował dynamiczny rozwój jej produkcji. Towarzyszyła temu rozbudowa sieci przesyłowej, która w lepiej rozwiniętych krajach doprowadziła do wykształcenia się ogólnokrajowych systemów elektroenergetycznych, a nawet do ich powiązań w systemy międzynarodowe. Sprawiło to, że w tej grupie państw energia elektryczna stała się powszechnie dostępna. Nadal jednak rozmieszczenie jej produkcji wywiera duży wpływ na lokalizację niektórych rodzajów wytwórczości przemysłowej. Dotyczy to tych spośród nich, które charakteryzują się dużym jednostkowym zużyciem energii elektrycznej, a więc wykorzystujących ją bezpośrednio w procesie technologicznym. Względnie natomiast niewielkie jest jej zużycie w zakładach wykorzystujących ją jako siłę motoryczną. Szczególnie dużo energii elektrycznej zużywają huty metali nieżelaznych oraz zakłady przemysłu chemicznego, stosujące elektrolityczne procesy produkcji. Na przykład na wyprodukowanie l tony miedzi czy cynku elektrolitycznego zużywa się po kilka tysięcy kWh, aluminium - ponad 15 tyś. kWh, magnezu - ponad 20 tyś. kWh, a tytanu ponad 45 tyś. kWh. Innym, lepszym miernikiem informującym o roli energii elektrycznej jako czynnika lokalizacji jest udział jej kosztów w całokształcie procesów kosztów własnych produkcji. Szczególnie jest on wysoki w hutnictwie metali nieżelaznych. Możliwość zmniejszenia tych kosztów jest uzależniona w znacznej mierze od właściwego wyboru lokalizacji zakładów w stosunku do źródła zaopatrzenia w energię elektryczną. Ponieważ koszty wytwarzania tej energii są zróżnicowane (na co zasadniczy wpływ, obok poziomu technicznego elektrowni, wywierają rodzaj zużywanego paliwa i koszty jego pozyskiwania), korzystne jest usytuowanie w rejonach, w których są one najmniejsze. Istotna jest także niezbyt duża odległość zakładów od elektrowni, wpływa ona bowiem na zmniejszenie kosztów związanych z budową sieci przemysłowej wysokich napięć i stacji rozdzielczych oraz na zmniejszenie strat energii ponoszonych przy jej przesyłaniu. Kolejnym warunkiem prawidłowego wyboru lokalizacji zakładów energochłonnych jest umiejscowienie ich w rejonach produkujących energię elektryczną w wystarczających ilościach. Produkcja energii powinna pokrywać potrzeby wszystkich odbiorów z danego rejonu, a także rejonów sąsiednich (jeśli odległość od innych rejonów - producentów energii elektrycznej jest zbyt duża). W przypadkach niedoboru energii na danym terenie lokalizacja zakładów energochłonnych nic przynosi korzyści. W warunkach gospodarki rynkowej sprawi to, że zakłady energochłonne zlokalizowane w takim rejonie będą zmuszone do relatywnie wysokich opłat za energią. 3. Rynek zbytu Czynnikiem odgrywającym bardzo ważną rolą na obecnym etapie rozwoju gospodarki jest rynek zbytu. Kryje on w sobie bogate treści i wykazuje rosnące znaczenie. W tradycyjnym podejściu do analizy jego roli, problem rynku zbytu sprowadzano wyłącznie do kwestii takiego usytuowania zakładów, które zapewniłyby minimalizacją kosztów transportu wytwarzanych przez nie wyrobów. Szczególnie istotne było to w okresie, kiedy ze wzglądu na poziom transportu jego koszty te były bardzo wysokie. W pierwszych pracach poświęconych teorii lokalizacji porównywano je z kosztami transportu surowców niezbędnych do wytworzenia danych wyrobów i jeśli były one wyższe, przyjmowano, że zakłady je produkujące mają lokalizacją rynkową. Czynnik ten w powyższym rozumieniu jest nadal nic bez znaczenia, bliskie bowiem usytuowanie zakładów w stosunku do ich rynków zbytu jest jednym z elementów sprzyjających zmniejszeniu kosztów produkcji. Obniżanie ich następuje nie tylko pod wpływem skrócenia odległości przewozów, lecz bardzo często także wyniku zmniejszenia kosztów składowania, liczby przeładunków, kosztów opakowania i strat związanych z ewentualnym uszkodzeniem i pogorszeniem jakości przewożonych wyrobów. W miarą rozwoju gospodarczego rola rynku zbytu jako czynnika lokalizacji w jego tradycyjnym ujęciu ulega osłabieniu na co składają się różnorodne przyczyny. Jedną z nich są przemiany w zakresie transportu, polegające m.in. na wzroście zagospodarowania transportowego przestrzeni. Wzrost dostępności komunikacyjnej różnych terenów rozszerza obszary rynków zbytu, powoduje także łączenie się rynków uważanych uprzednio za odległe. Inną istotna przyczyną osłabiającą rolą rynków zbytu jako czynnika lokalizacji w tradycyjnym jego rozumieniu jest pogłębiający się podział pracy i wzrost specjalizacji produkcji. Ten kierunek postępu uwidacznia się z całą siłą w krajach wysoko ekonomicznie rozwiniętych. Dotyczy nie tylko specjalizacji zakładów w ramach danego kraju, lecz także specjalizacji w skali międzynarodowej. Następstwem specjalizacji, a równocześnie jednym z nieodzownych warunków opłacalności jej wdrażania jest odpowiednio duża skala produkcji. Powoduje to często konieczność zbywania wyrobów na odległych rynkach, co mimo wzrostu kosztów transportu jest opłacalne. Stopień powiązania zakładów przemysłowych z rynkami zbytu jest uzależniony od rodzaju wytwarzanych przez nie dóbr. Rodzaj wytwarzanych dóbr rzutuje również na różne kształtowanie się ich rynków zbytu, na silne zróżnicowanie ich zasiągu przestrzennego. Stąd też ograniczenie się do rozważań dotyczących ogółu zakładów przemysłowych nie pozwala na pełne wyjaśnienie treści omawianej współzależności: lokalizacja zakładu - rynek zbytu. Konieczne jest dokonanie podziału zakładów na odpowiednie grupy. Możemy wyróżnić zakłady, w których koszty dostawy wyrobów do odbiorców są relatywnie duże lub relatywnie małe. Nie chodzi tu jednak o porównanie między kosztami dostaw poszczególnych wyrobów, lecz o udział tej grupy wydatków w kosztach własnych. Im jest on wyższy, tym większe jest znaczenie rynku zbytu jako czynnika lokalizacji. Równocześnie jednak, jeśli ten wyrób wytwarza kilka lub więcej zakładów przemysłowych konkurujących ze sobą, a ich jednostkowe koszty własne produkcji różnią się, dla wytwarzających taniej może być opłacalne ponoszenie odpowiednio wyższych kosztów dostaw, a tym samym sięganie także do bardziej odległych rynków zbytu i wypieranie z nich konkurentów. Podany wyżej podział nie uwzględnia jednak jednego z bardzo istotnych zagadnień, tj. relacji między rodzajem wytwarzanych dóbr przez zakłady przemysłowe a zasiągiem i układem przestrzennym ich rynków zbytu. Generalnie rzecz biorąc, możemy wyodrębnić zakłady, których geneza lokalizacji jest związana z rynkami: miejscowym, lokalnym, regionalnym, ogólnokrajowym, a także ponadkrajowym. W skład pierwszej grupy wchodzi przede wszystkim wiele rodzajów zakładów wytwarzających dobra konsumpcyjne nabywanych przez konsumentów codziennie lub niemal codziennie, nie nadające się do dłuższego przechowywania. Rynkiem zbytu dla zakładów je produkujących może być np. miasto, a nawet tylko jego część, kilka sąsiadujących ze sobą mniejszych jednostek osadniczych. W tym przypadku liczba ludności, jej dochody, nawyki konsumpcyjne i zmiany zachodzące w tym zakresie określają nic tylko opłacalność rozwoju danego rodzaju produkcji, lecz także wywierają wpływ na liczbą i wielkość powstających tam zakładów, ich produkcja bowiem nic może przekracza skali miejscowego popytu. Z miejscowymi rynkami zbytu są także powiązane niektóre inne rodzaje zakładów dostarczające produkty nie nadające się do przesyłania na większe odległości z racji ich specyficznych właściwości. Dotyczy to np. elektrociepłowni, których zadaniem - obok wytwarzania energii elektrycznej - jest dostarczanie pary czy gorącej wody. Do grupy tej wchodzą też zakłady wytwarzające wyroby o większym tonażu niż tonaż zużytych na ich produkcją surowców, jeśli popyt na nie jest związany głównie z pojedynczymi rozproszonymi przestrzennie odbiorcami, czego przykładem są wytwórnie kwasu siarkowego. Z lokalnymi rynkami zbytu jest związana przede wszystkim lokalizacja wielu rodzajów zakładów wytwarzających dobra zaspakajające podstawowe potrzeby człowieka, nabywane jednak w dłuższych interwałach czasu, np. sezonowo klub co kilka lat. Stosując terminologię przyjętą przez W. Christallcra w jego badaniach na temat rozmieszczenia różnej wielkości miast, możemy określić, że tego rodzaju produkty są wytwarzane na skale przemysłową na ogół w ośrodkach centralnych, a więc w miastach pełniących określone funkcje w stosunku do okalających je terenów, stanowiących równocześnie węzeł komunikacyjny umożliwiający kontakt z otoczeniem. Przy tym lokalizacja zakładów wytwarzających tego typu dobra ciąży do ośrodków niższego rzędu, co wiąże się z większym zarówno miejscowym, jak i lokalnym rynkiem zbytu. Zasadniczą tego przyczyną jest nic tyle dążność do zmniejszenia kosztów dostawy wyrobów do odbiorców, są one bowiem relatywnie małe, co bezpośredni kontakt z rynkiem ułatwiający rozeznanie okresowych zmian w popycie i szybkie na nic reagowanie przez dostosowanie produkcji do zmieniających się gustów i upodobań nabywców. Równocześnie producenci, których zakłady zlokalizowane są w ośrodkach centralnych wyższego rzędu, mają znacznie większe możliwości wpływania (czerpiąc z tego tytułu odpowiednie korzyści) na ukształtowanie tych gustów i upodobań, niż producenci związani z ośrodkami niższego rzędu. Dla wielu zakładów i firm bardzo ważną cechą rynków jest nie tylko ich wielkość, lecz także poziom dochodów ludności. W zależności od tych dochodów kształtuje się bowiem struktura popytu, w tym wielkość popytu na dobra luksusowe. Regionalne rynki zbytu wykształcają się głównie w wyniku zróżnicowania terytorialnej struktury produkcji i specjalizacji produkcyjnej regionów. Dotyczy to przede wszystkim regionów o bardzo wysokim w skali kraju stopni koncentracji danych rodzajów produkcji. Wykształcają się wówczas tzw. zwarte rynki zbytu i stają się podstawą powstawania na ich terenie zakładów zaspakajających popyt wiodących dziedzin wytwórczości na określone dobra. Na przykład w regionach o dużej koncentracji górnictwa czy przemysłu włókienniczego rozwija się produkcja maszyn i urządzeń dla nich. Umożliwia to nic tylko minimalizowanie kosztów transportu, lecz także przez bezpośredni kontakt z użytkownikami wyrobów ułatwia odpowiednio szybkie reagowanie na niezbędne zmiany związane z ich doskonaleniem, wprowadzanie do produkcji nowych wyrobów, a nierzadko pojedynczych wyrobów o specyficznych cechach. Ułatwia to także organizowanie serwisów obsługi, stwarza korzystne warunki dla zmniejszania zapasów, zwłaszcza w przypadku, gdy jest konieczne wytwarzanie części zamiennych. Równocześnie jednak produkcja tej grupy zakładów może rozwinąć się na skalę ponadregionalną. Następuje to w warunkach, gdy wielkość popytu na dane dobra w innym lub kilku innych regionach powoduje nieopłacalność budowania tam własnych wytwórni. Ponadto istnienie kilku regionalnych rynków zbytu może sprzyjać rozwojowi na terenie każdego lub części z nich zakładów specjalizujących się w wytwarzaniu tylko niektórych wyrobów z danej grupy, jeśli powoduje to obniżenie kosztów wytwarzania, np. w wyniku wzrostu skali produkcji lub ze względu na inne korzystnie kształtujące się czynniki. Takiemu podziałowi pracy sprzyja powstawanie dużych wielozakładowych firm i innych organizacji przemysłowych, a w warunkach gospodarki socjalistycznej aktywna polityka państwa. Ponadregionalna skala produkcji może wiązać się również ze zbytem wyrobów poza granicami kraju. W miarę wzrostu popytu na wyroby określonych dziedzin przemysłu poza obszarem regionalnego rynku zbytu, który był podstawą ich rozwoju, przemysły te przekształcają się z uzupełniających w stosunku do wiodących dziedzin produkcji regionu w jedno z ogniw jego specjalizacji. Ogólnokrajowym rynkiem zbytu cechują się przede wszystkim zakłady o wielkoseryjnej oraz masowej skali produkcji, a dotyczy to wytwarzających zarówno dobra konsumpcyjne, głównie trwałego użytku, jak i produkcyjne. Wśród tych drugich znajdują się zakłady dostarczające nie tylko wyrobów finalnych, lecz także półwyrobów, części i zespołów mających względnie powszechne zastosowanie w związku z rozpowszechnioną typizacją i unifikacją w wielu dziedzinach produkcji. Ponieważ ogólnokrajowy rynek zbytu jest rynkiem rozproszonym, korzystne jest centralne położenie wytwórców, wówczas bowiem koszty transportu wyrobów gotowych do odbiorców są niższe niż w przypadku innego usytuowania. W grę wchodzi tu położenie uwzględniające nie tylko odległość, lecz także wielkość przewozów na różne odległości w poszczególnych kierunkach. W rzeczywistości wiele zakładów wytwarzających na ogólnokrajowy rynek zbytu nie ma położenia centralnego, wiele przedsiębiorstw lokalizuje się na terenach o większym zbycie niż reprezentowany przez poszczególne inne tereny. W warunkach gospodarki kapitalistycznej istotny wpływ na to ma fakt, że kreowanie popytu na różne wyroby wymaga ponoszenia sporych kosztów łączących się z reklamą. Koszty te są zależne m.in. od lokalizacji. W dużych skoncentrowanych rynkach zbytu są na ogół mniejsze w stosunku do osiąganego popytu niż w przypadku rynków cechujących się rozproszeniem odbiorców. Mniejsze znaczenie ma oczywiście ten aspekt, jeśli firma ma monopol sprzedaży. Na ogólnokrajowy rynek zbytu wytwarzają również niektóre rodzaje przedsiębiorstw o relatywnie niewielkiej, a nawet wręcz małej skali produkcji, np. dostarczające kompletnego wyposażenia zakładów tych dziedzin przemysłu, których rozmieszczenie wykazuje znaczny stopień rozproszenia terytorialnego. Rynek zbytu nie ma wówczas znaczenia w wyborze ich lokalizacji, jest on bowiem nie tylko rozproszony, lecz takie jego struktura przestrzenna ulega zmianom. W miarę rozwoju gospodarki światowej, postępującego międzynarodowego podziału pracy i specjalizacji produkcji, a zarazem procesów integracyjnych coraz szerszego znaczenia nabiera powiązanie lokalizacji produkcji z rynkami ponadkrajowymi. Powiązania te mają różnorodny charakter i przybierają różne formy. Najbardziej prostym przejawem oddziaływania ponadkrajowego rynku zbytu na lokalizacją jest umiejscowienie zakładów w ośrodkach położonych w pobliżu granicy z sąsiednim państwem będącym odbiorcą części ich wyrobów. Lokalizacja przygraniczna ma jednak ograniczone znaczenie. Jedną z przyczyn tego jest fakt, że nawet w warunkach wysoce sprzyjających wymianie towarowej między danymi krajami wymiana ta odbywa się przez stosunkowo nieliczne przejścia graniczne. Wskutek tego wiele miejscowości położonych w pobliżu granicy nie ma korzystnego usytuowania z punktu widzenia transportu wyrobów przeznaczonych na eksport. Równocześnie lokalizacja przygraniczna zniekształca układ obszaru krajowego rynku zbytu. Dotyczy to w szczególności zakładów o dużej koncentracji produkcji, mających rozległy wewnętrzny rynek zbytu; ich przygraniczne położenie jest równoznaczne z wydłużeniem odległości od odbiorców. Nie ma to jednak większego znaczenia w odniesieniu do krajów o niewielkiej powierzchni. Na odrębne potraktowanie zasługuje lokalizacja zakładów w dużych ośrodkach portowych, przez które wywozi się towary wytwarzane w tych zakładach. W przypadku krajów wysoko uprzemysłowionych ośrodki te są nie tylko ważnymi przejściami granicznymi, lecz także wraz z otaczającym je rejonem stanowią na ogół chłonny rynek zbytu. W krajach słabo ekonomicznie rozwiniętych ich znaczenie jako miejsc lokalizacji przemysłu jest szczególnie duże, co wiąże się z kilkoma przyczynami. Jedną z nich jest słabo wykształcony wewnątrzkrajowy rynek zbytu na wiele surowców, materiałów i wyrobów oraz z reguły słabe powiązania między poszczególnymi regionalnymi rynkami zbytu. Sprawia to, że ujemna strona przygranicznej lokalizacji, jak jest zniekształcenie obszaru wewnętrznego rynku zbytu, nie ma większego znaczenia. Ponadto duże ośrodki portowe cechuje na ogół lepsze powiązanie transportowe z rejonami kraju mającymi duże gospodarcze znaczenie. Porty dysponują także niezbędnym minimum zagospodarowania infrastrukturalnego, co sprawia, że zlokalizowany tam przemysł nie musi tworzyć tej infrastruktury od podstaw. O wiele bardziej powszechnym przejawem wpływu zagranicznych rynków zbytu na lokalizację jest inwestowanie na terenie innych państw. Inwestycje tego typu łączą się w dużej mierze z powstawaniem i rozwojem wielkich kapitalistycznych firm i korporacji przemysłowych wyspecjalizowanych w danym rodzaju produkcji. Jednym z podstawowych warunków rozwoju takich firm jest rozszerzenie zasięgu ich rynków zbytu. W pierwszej fazie dotyczy to zwiększania popytu na rynkach lokalnych czy regionalnych, następnie na rynku ogólnokrajowym, wreszcie rynkach zagranicznych. Rozszerzanie rynków zbytu stwarza podstawy albo do rozbudowy macierzystego zakładu firmy, albo też do budowy następnych zakładów zlokalizowanych w innych ośrodkach i rejonach kraju. Umocnienie pozycji firmy na rynkach zagranicznych może stać się czynnikiem sprzyjającym lokalizacji zakładów także na terenie niektórych państw. Sytuację tego rodzaju w bardzo przejrzysty sposób w formie graficznej przedstawił L. Hakanson (rys. 4). Istotnym czynnikiem oddziałującym na lokalizację zakładów poza granicami kraju jest pogłębiająca się międzynarodowa specjalizacja produkcji. Firmy krajów wyspecjalizowanych w określonych rodzajach produkcji wytwarzają na ogół taniej, wyprzedzają inne w zakresie jakości wyrobów oraz osiągnięć naukowo – technicznych w danej dziedzinie i ich wdrażaniu. Stąd też w warunkach silnej konkurencji, a jednocześnie względnie swobodnego przepływu kapitałów, nierzadko wygrywają tę konkurencję z przedsiębiorstwami krajów o słabiej rozwiniętej produkcji danych wyrobów. Budowa zakładów przemysłowych poza granicami własnego kraju jest czynnikiem utrwalającym pozycje firm na rynku kraju, w którym inwestycje te zostały zrealizowane, nawet jeśli pewien udział ma w nich kapitał tego kraju. Równocześnie często względy ekonomiczne, nierzadko w połączeniu z politycznymi, powodują, że poza granicami kraju lokalizowane są tylko zakłady wytwarzające wyroby finalne, a półprodukty, elementy i zespoły wchodzące w ich skład są produkowane w kraju macierzystym. Polityka taka jest prowadzona głównie w odniesieniu do państw słabo rozwiniętych ekonomicznie. Rys. 4 Stadia rozwoju i ekspansji firm (korporacji) Źródło: L. Hakanson, Towards a Theory of Location and Corporate Growth, Hamilton and Linge, 1979, za D.M. Smith, Industral Location. An Economie Geographical Analysis, wyd. II, John Wiley and Sons, Inc., Nowy Jork 1981, s. 131. Analiza roli rynku zbytu jako czynnika lokalizacji wymaga uwzględnienia zagadnienia cen. Zagadnienie to wielokrotnie podnoszono w literaturze przedmiotu, a szczególnie wiele miejsca poświęcił mu A. Lösch. Jednym z problemów, który rozważą, jest geograficzna polityka cenowa producentów i jej wpływ na wybór lokalizacji zakładów. Producenci mogą ustalać ceny na wyroby bez względu na to, gdzie są one sprzedawane, lub też różnicować je w zależności od położenia miejsc sprzedaży względem ośrodka lokalizacji zakładów. W pierwszym przypadku zyski ze sprzedaży blisko położonym klientom są większe niż ze sprzedaży odbiorcom odległym. W drugim przypadku odległość producentów od odbiorców nie wpływa bezpośrednio na wysokość zysku. Jednak wzrost ceny wynikający z różnych kosztów dostaw wyrobów do odbiorców zmniejsza zarówno liczbę kupujących, jak i wielkość popytu. Sprawia to, że popyt na zapleczu ośrodków, w których zlokalizowane są zakłady, jest mniejszy i najczęściej bardziej elastyczny niż popyt miejscowy. W sumie przemawia to za lokalizacją zakładów w ośrodkach miejskich, zwłaszcza dużych. Analiza przeprowadzona przez A. Löscha odnosi się w szczególności do zakładów o lokalnym rynku zbytu, wytwarzających dobra konsumpcyjne, ale wyjaśnia także w dużym stopniu przyczyny koncentracji produkcji w regionalnych rynkach zbytu, czy też lokalizowanie zakładów poza granicami kraju. Polityka cenowa zakładów może dotyczyć nie tylko przedstawionego wyżej aspektu zagadnienia. Może być ona prowadzona także z punktu widzenia rozszerzania swoich rynków zbytu i odpowiedniego ich geograficznego kształtowania. Niższe ceny, których wielkość z ekonomicznego punktu widzenia jest jednak ograniczona, rynki te zwiększają. Przy czym jeśli odbiorcami wyrobów są zakłady przemysłowe, niskie ceny mogą wpływać na wybór ich lokalizacji w pobliżu producentów tych wyrobów. Polityka cenowa może być zróżnicowana także w zależności od grup odbiorców. Doskonałym tego przykładem jest polityka ustalania cen na energię elektryczną prowadzona przez elektrownie w Zagłębiu Ruhry wykorzystujące jako paliwo węgiel kamienny. Ponieważ borykały się one z trudnościami zbytu energii w okresach zmniejszonego jej zużycia (wahania dobowe i sezonowe), a możliwości regulacji produkcji w tego rodzaju zakładach są znikome, udzielały rabatu zakładom energochłonnym, a równocześnie charakteryzującym się stale jednakowo dużym zużyciem energii. Stało się to istotnym czynnikiem lokalizacji na tym terenie hut aluminium i niektórych innych hut metali nieżelaznych. Doprowadziło to do wydatnego wzrostu popytu na energię elektryczną w tym regionie. Możliwości ustalania cen przez poszczególnych producentów w taki sposób, by były one konkurencyjne w stosunku do cen ustalonych przez innych producentów, co zaznaczono jest ograniczone. Ponieważ równocześnie w zależności od ich kształtowania się popyt ze strony różnych grup odbiorców jest różny, nic pozostaje to bez wpływu na wybór lokalizacji zakładów. Oznacza to np., że dla producentów wytwarzających dobra wyposażenia gospodarstw domowych o wyższym standardzie i wyższych cenach istotne znaczenie ma lokalizacja w ośrodkach i rejonach kraju o wysokich dochodach ludności. Zagadnienie to nabiera coraz większego znaczenia w miarę rozwoju produkcji, idącego ze wzrostem możliwości substytucji. Ważna się staje przy tym lokalizacja w możliwie dużych koncentracjach ludności cechującej się wysokimi dochodami, w warunkach konkurencji Łatwiejsze jest bowiem aktywne kreowanie popytu i ocena jego wielkości na danym rynku niż na innych, zwłaszcza charakteryzujących się większym rozproszeniem odbiorców. Dotyczy to w szczególności zakładów wytwarzających dobra o wysokiej cenowej elastyczności popytu. 4. Transport Jednym z celów lokalizacji zakładów w pobliżu rynków zbytu, zwłaszcza zakładów surowcochłonnych w pobliżu bazy surowcowej czy pierwotnych źródeł energii, jest minimalizacja kosztów transportu. Koszty te w dużej mierze uzależnione są od odległości przewozów, co wywiera pewien wpływ na lokalizację zakładów. Dotyczy to w szczególności tzw. transportochłonnych rodzajów przemysłów, do których należą np. niektóre rodzaje przemysłu mineralnego, spożywczego, hutnictwo, w tym zwłaszcza metali nieżelaznych. Miarą transportochłonności jest udział kosztów transportu w kosztach własnych produkcji. Przewiezienie l tony ładunku na daną odległość może wymagać różnego nakładu pracy ze względu na różną podatność przewozową ładunków. Znajduje to odzwierciedlenie w stawkach przewozowych. Są one na ogół mniejsze w przypadku przewozów tzw. ładunków masowych, większe - wyrobów bardziej przetworzonych. Ponadto wielkość nakładu pracy nic jest wprost proporcjonalna do odległości przewozu, co również znajduje odzwierciedlenie w stawkach taryfowych. Najczęściej mamy do czynienia z ich degresją w miarę wzrostu odległości. Degresja ta może mieć charakter albo ciągłej, albo strefowej, przy czym częściej jest stosowana strefowa, czyli przyjmująca jednolitą stawkę w obrębie określonych stref odległości. Rozpatrując wpływ stawek taryfowych na koszty transportu, nic można pominąć także faktu, że są one znacznie zróżnicowane w poszczególnych gałęziach transportu. Rys. 5 Krzywe kosztów zaopatrzenia, kosztów dystrybucji i całkowitych kosztów transportu na jednostkę produkcji na trasie przebiegającej od źródła surowca do rynku przez port przeładunkowy Źródło: E.M. Hoover, Lokalizacja działalności gospodarczej, PWN Warszawa 1962, s. 59. Dotyczy to nie tylko innych stawek, lecz także niejednolitego ich kształtowania w zależności od rodzajów przewożonych ładunków oraz odległości przewozów. System stawek degresywnych preferuje lokalizacją bądź przy rynku zbytu, bądź przy bazie surowcowej. Punkty pośrednie mogą stanowić korzystne miejsca w przypadku, gdy konieczna jest zmiana środka transportu. Ilustruje to rys. 5, na którym trasa między źródłem surowców a miejscem przeładunku jest drogą wodną, a trasa od miejsca przeładunku do rynku zbytu jest linią kolejową. W kosztach transportu uwzględniono również koszty przeładunku surowców i wyrobów gotowych, co na wykresie znajduje wyraz w postaci pionowego skoku na każdej z linii. Lokalizacja zakładów w punktach pośrednich może by korzystna także z innych względów. Dotyczy to punktów, którymi są węzły transportowe, gdy dane zakłady cechuje znaczne zróżnicowanie kierunków dostaw surowców i zbytu wyrobów. Dla niektórych rodzajów zakładów istotne znaczenie ma zmniejszenie odległości przewozu z punktu widzenia skrócenia czasu transportu. Na koszty transportu wpływają również składowanie i przeładunek. Im przeładunków jest mniej, tym koszty są niższe, przy czym mniejsze są także ewentualne straty związane z pogorszeniem jakości bądź ubytkami wagi przewożonych ładunków. Koszty transportu zależą nic tylko od odległości przewozów i rodzaju przewożonych ładunków, lecz także od rodzaju wykorzystywanych środków transportu. Wybór określonego rodzaju transportu jest dowolny i zależy od rodzaju, a także wielkości produkcji zakładu. Nie bez znaczenia dla wyboru środków transportu jest także odległość przewozów. Na przykład dalekie przewozy samochodowe opłacalne są wówczas, gdy wyższe ich koszty niż koszty transportu koleją są związane z odpowiednimi korzyściami wynikającymi ze skrócenia czasu dostaw. Równocześnie nie są opłacalne przewozy koleją na bardzo małe odległości, duży bowiem udział kosztów stałych i ogólnych (wiążących się np. z manewrowaniem wagonów i formowaniem składu pociągów) powoduje istotny wzrost jednostkowych kosztów przewozów. Niekorzystne są także wówczas relacje między czasem przewozów a ich odległością, gdyż następuje relatywnie duże wydłużenie czasu. 5. Zagospodarowanie infrastrukturalne Istotnym czynnikiem wywierającym wpływ na lokalizację przemysłu jest poziom rozwoju infrastruktury. W literaturze dzieli się infrastrukturę, z uwagi na jej funkcje, na infrastrukturą techniczną (zwaną także ekonomiczną) oraz społeczną. Do infrastruktury technicznej są zaliczane urządzenia i instytucje w zakresie transportu, Łączności, gospodarki energetycznej, gospodarki wodnej i komunalnej, a infrastruktura społeczna obejmuje instytucje i urządzenia w zakresie nauki, kultury, opieki społecznej, służby zdrowia, kultury fizycznej, administracji, porządku publicznego, organizacji społeczno – politycznych. Podstawowe znaczenie dla zakładów przemysłowych ma infrastruktura techniczna, a więc wyposażenie poszczególnych terenów i ośrodków w linie komunikacyjne, sieć energetyczną, ciepłowniczą, gazową, wodną, kanalizacyjna. Obszary i ośrodki o dobrym wyposażeniu w urządzenia infrastruktury ekonomicznej są atrakcyjne dla inwestorów, nie muszą oni bowiem ponosić dużych nakładów na inwestycje towarzyszące, niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania zakładów. Wpływ infrastruktury technicznej na rozmieszczenie przemysłu i wybór lokalizacji zakładów jest duży, ponieważ koszty budowy większości urządzeń, wchodzących w jej skład, są wysokie. Nie kształtują się one jednak jednolicie we wszystkich rejonach i ośrodkach kraju - w jednym są większe, w innych mniejsze w stosunku do osiąganych efektów. Na przykład na koszty budowy linii komunikacyjnych istotny wpływ wywiera ukształtowanie powierzchni, nośność gruntów, poziom wód gruntowych, ewentualne pokonywanie przeszkód, jakimi są rzeki. Obok warunków naturalnych istotne znaczenie ma intensywność i sposób zagospodarowania terenów, na których realizowane są inwestycje komunikacyjne. Zwykle na terenach o dużej koncentracji przestrzennej działalności pozarolniczej, a także ludności, czego przykładem są liczne aglomeracje miejsko przemysłowe, koszty budowy linii komunikacyjnych są wyższe niż na terenach o mniejszej koncentracji. Na wielkość ponoszonych nakładów na rozwój infrastruktury duży wpływ wywierają także warunki obsługi danego terenu, zależne głównie od jego oddalenia od podstawowych urządzeń, np. w przypadku sieci ciepłowniczej - od elektrociepłowni, w przypadku sieci gazowej - od miejsc wydobycia gazu ziemnego lub produkcji koksowniczej, w przypadku sieci wodnej - od ujęcia wody itp. Jedną z istotnych cech infrastruktury ekonomicznej jest jej niepodzielność, zwana też przez niektórych autorów bryłowatością. Oznacza to, że bez względu na fakt czy z danego urządzenia korzysta jeden czy wielu użytkowników, bez względu na to czy będzie ono wykorzystane w małym czy też dużym stopniu trzeba je zbudować i ponieść odpowiednie nakłady. Zmniejszenie tych nakładów, jeżeli zapotrzebowanie na usługę świadczoną przez dany element infrastruktury jest relatywnie małe, można osiągnąć, np. w przypadku gazociągów, wodociągów przez zastosowanie rur mniejszej średnicy niż w przypadku dużego odbioru gazu czy wody. Jednak koszty budowy rurociągów nie zmniejszają się proporcjonalnie do ich zdolności przemysłowych, jednostkowe koszty transportu również korzystniej kształtują się przy przesyłaniu dużych ilości rurociągami o dużej średnicy. Równocześnie należy zwróci uwag, że w odniesieniu do niektórych elementów infrastruktury możliwości zastosowania urządzeń o małych parametrach mają obiektywne granice. W niektórych przypadkach wynikają one z cech fizycznych danego elementu infrastruktury (np. zamiast linii kolejowej dwutorowej można zbudować jednotorową, ale dalszych oszczędności nie da się osiągnąć), w innych zaś z wymagań technologicznych poszczególnych zakładów (np. w przypadku linii elektroenergetycznych proces technologiczny może uniemożliwić korzystanie z linii o niższym napięciu). Tak więc cechy infrastruktury ekonomicznej, jakimi są niepodzielność oraz wysokie koszty jej budowy, sprawiają, że wywiera ona istotny wpływ na rozmieszczenie przemysłu, na wybór lokalizacji jego zakładów. Szczególnie korzystna jest lokalizacja na terenach o wysokim poziomie zagospodarowania infrastrukturalnego, umożliwia bowiem minimalizacją nakładów ze strony użytkowników poszczególnych urządzeń infrastrukturalnych, przy czym dotyczy to zarówno oszczędności w sferze inwestycyjnej, jak i eksploatacyjnej. Z drugiej zaś strony odpowiednia koncentracja użytkowników sprzyja racjonalnemu wykorzystaniu infrastruktury. Koncentracja ta jednak nie może być nadmienia, przeciążenie infrastruktury może bowiem spowodować zakłócenia w prawidłowym funkcjonowaniu zakładów. Zapobieganie tym negatywnym następstwom wymaga ponoszenia odpowiednich nakładów na rozbudowę lub modernizację urządzeń infrastrukturalnych. W warunkach dużej koncentracji przestrzennej może to powodować skokowy wzrost kosztów i czynić dane tereny mniej atrakcyjnymi z punktu widzenia czynnika lokalizacji, jakim jest wyposażenie w infrastrukturę techniczną. Godny podkreślenia jest fakt, że w zależności od rodzaju wielkości oraz stosowanej technologii produkcji, zakłady przemysłowe korzystają z różnych elementów infrastruktury, z różnych jej wiązek. Dla niektórych istotne znaczenie może mieć np. możliwość korzystania z transportu kolejowego, dostaw gazu, połączenia z liniami energetycznymi o wysokich napięciach, dla innych z kolei możliwość korzystania np. z dużych ujęć wody i sieci wodociągowej o dużej zdolności przesyłowej, a także transportu kolejowego, następne zaś mogą bazować na transporcie samochodowym i być podłączone do sieci energetycznej o niskich napięciach. Pierwsza z tych grup zakładów ma z punktu widzenia czynnika infrastruktury technicznej bardziej ograniczoną lokalizację niż druga, a druga bardziej niż trzecia. Wiąże się to z faktem, że pierwsza wymaga powiązania z większą liczbą elementów infrastruktury niż pozostałe, ponadto nasycenie przestrzeni niektórymi z tych elementów jest relatywnie małe, dysponuje bowiem nimi tylko część ośrodków i rejonów kraju. Rozpatrując wpływ infrastruktury ekonomicznej na lokalizację , trzeba także zwrócić uwagę na fakt, że w przypadku większości jej elementów istotny jest nie tylko przestrzenny układ sieci, lecz także, a nawet przede wszystkim, układ urządzeń punktowych, w które sieć ta jest wyposażona oraz ich wielkość. Na przykład w przypadku śródlądowych dróg wodnych istotne jest usytuowanie zakładów nic nad drogą wodną, ale w sąsiedztwie portów lub w ośrodkach mających odpowiednie powiązanie transportowe z portami. Ponadto konieczne jest uwzględnienie możliwości przeładunkowych, jakimi dysponują poszczególne porty. Podobnie istotne jest usytuowanie zakładów nie w pobliżu linii kolejowych, lecz w pobliżu stacji, a w przypadku zakładów przyjmujących lub dostarczających duże ilości ładunków w sąsiedztwie dużych stacji o odpowiednio dużej zdolności rozrządczej, zwłaszcza, gdy ładunki te przesyłane są lub pochodzą z różnych kierunków. Nie mniej istotnym zagadnieniem jest zbilansowanie w czasie wielkości podaży i popytu na usługi świadczone przez infrastruktur w sytuacji, gdy wzrost zapotrzebowania nic wymaga zmiany wiązki infrastruktury. Utrzymująca się ewentualna przewaga popytu nad podążą jest dla zakładów przemysłowych niekorzystna, może bowiem powodować zakłócenia w prowadzeniu produkcji, zmuszać do utrzymywania większych zapasów, wydłuża czas dostawy wyrobów do odbiorców. W tym przypadku konieczne jest ponoszenie dodatkowych nakładów na rozbudowę infrastruktury lub jej modernizację. Podatność poszczególnych elementów infrastruktury na modernizację, której efektem jest wzrost ich zdolności do świadczenia usług, jest jednak silnie zróżnicowana i nic zawsze może zastąpi rozbudowę. Aczkolwiek z punktu widzenia lokalizacji i rozwoju przemyski pierwszoplanowe znaczenie ma infrastruktura techniczna, to jednak nie można pomijać problemu wyposażenia terenów w infrastruktur społeczną. Niedostateczny poziom jej rozwoju może być bowiem czynnikiem wpływającym niekorzystnie na prowadzenie działalności przemysłowej. O ile jednak zbyt słaby rozwój infrastruktury technicznej, brak niektórych jej elementów, może uniemożliwiać lokalizację danego rodzaju działalności przemysłowej, a w skrajnych przypadkach jakiegokolwiek rodzaju tej działalności, o tyle niedostateczny rozwój infrastruktury społecznej oddziałuje w sposób pośredni. Zbyt słaby rozwój szkolnictwa może powodować np. trudności w pokryciu zapotrzebowania na kadry wykwalifikowane, słaby rozwój instytucji i urządzeń w zakresie kultury, opieki zdrowotnej itp. może być czynnikiem hamującym napływ ludności do danego ośrodka czy regionu i utrudniać pozyskanie niezbędnej siły roboczej, jeśli miejscowe zasoby są niewystarczające. 6. Siła robocza Nieodzownym warunkiem produkcji jest praca ludzka, w związku z czym między rozmieszczeniem zasobów siły roboczej, a także ludności ogółem, a rozmieszczeniem i rozwojem przemysłu występują określone współzależności. Są one istotne, mimo że siłę roboczą, w przeciwieństwie do innych czynników oddziałujących na rozmieszczenie przemysłu, charakteryzuje względnie duża mobilność. Z punktu widzenia rozwoju i rozmieszczenia przemysłu istotne znaczenie ma wielkość zasobów siły roboczej na poszczególnych terenach, ich struktura, w tym zwłaszcza udział kadr wykwalifikowanych oraz koszty pracy. Ponadto nie bez znaczenia jest ogólna liczba ludności, zależy od niej bowiem w znacznej mierze skala popytu na dobra konsumpcyjne wytwarzane przez przemysł. Rozważając kwestię siły roboczej, należy zaznaczyć, że podstawowe znaczenie ma nie tyle globalna ich wielkość, ile wielkość rezerw, przyrost zasobów oraz proporcje między popytem a podążą. Proporcje te w różnych krajach, a także w poszczególnych regionach wewnątrz krajów, są zróżnicowane. Nie pozostaje to bez wpływu na kierunki rozwoju przemysłu oraz wybór technik wytwarzania. Duże rezerwy siły roboczej sprzyja rozwojowi pracochłonnych dziedzin przemysłu, tym bardziej, że historycznie ukształtowany niski poziom stopy życiowej, przy równoczesnym niedoborze miejsc pracy, pozwalają na utrzymywanie niskich płac. W tej sytuacji, mimo dużej pracochłonności produkcji, udział kosztów robocizny w kosztach własnych produkcji jest relatywnie mały. Niski poziom płac i duża rezerwowa armia pracy są czynnikami wpływającymi ograniczająco na wzrost mechanizacji procesów produkcji. Duże rezerwy siły roboczej pozwalają na osiąganie przyrostów produkcji nie głównie przez wzrost wydajności pracy, lecz przez wzrost zatrudnienia, a więc metodą ekstensywną. Wyczerpywanie się tych rezerw zmusza jednak do przejścia na drogę rozwoju intensywnego i osiągania wzrostu produkcji głównie przez wzrost wydajności pracy. Nie jest to jednak możliwe bez równoczesnego wdrażania osiągnięć naukowo-technicznych, bez wdrażania wysoko wydajnych, pracooszczędnych technik wytwarzania, a także nowoczesnej organizacji produkcji. Rozwój przemysłu na terenach, na których występują niedobory siły roboczej, wymaga napływu ludności z innych ośrodków i regionów kraju. Wiąże się to z odpowiednimi kosztami, na które składają się koszty ponoszone bezpośrednio przez migran-tów oraz koszty niezbędne na stworzenie warunków dla ich napływu. Te pierwsze, w połączeniu z ewentualnym ryzykiem, na jakie narażeni są migranci, odgrywają szczególnie dużą rolę w warunkach gospodarki rynkowej. Na zagadnienie to zwraca uwag E.M. Hoover, wskazując na trudności w przestrzennym dostosowywaniu podaży siły roboczej do popytu na nią. Pisze on, że zaostrza je m.in. spaczenie polegające na tym, “...że reakcja bezrobotnych przejawiająca się w postaci migracji często raczej słabnie, a nie nasila się w miarę jak ich zasoby wyczerpują się. Wynika to przede wszystkim z faktu, że sam akt migracji wymaga wysiłku i wyłożenia gotówki, a być może ryzyka wpadnięcia z deszczu pod rynnę..." To ostatnie zdanie w kontekście całości rozważań E.M. Hoovera, nie odnosi się jednak tylko do sytuacji, w której zasoby bezrobotnych się wyczerpują. Tendencja do przemieszczania się ludności do regionów i ośrodków o dużej koncentracji działalności gospodarczej i deficycie siły roboczej jest tym silniejsza, im większe są regionalne rozpiętości w poziomie warunków bytu ludności oraz im większa jest rezerwowa armia pracy w regionach słabiej ekonomicznie rozwiniętych. W miarę jednak zmian zachodzących w tym zakresie, zwłaszcza wyczerpywania się rezerw siły roboczej, utrzymanie odpowiednio dużych przepływów migracyjnych ludności, łączy się ze wzrostem kosztów. W warunkach gospodarki rynkowej wymaga to od przedsiębiorców podnoszenia płac oraz ewentualnego wzrostu wydatków związanych ze świadczeniami socjalnymi i na rzecz pracowników i ich członków rodzin, co podnosi koszty pracy i koszty własnej produkcji. Dla przedsiębiorcy nie jest obojętne czy rozwija on działalność produkcyjną w rejonach, w których koszty pracy są mniejsze czy większe. Szczególnie duże korzyści przynosi lokalizacja tych przemysłów na terenach dysponującymi rezerwami, a więc i tanią siłą roboczą, które cechują się dużą pracochłonnością, a równocześnie względnie małymi wymaganiami w zakresie kwalifikacji kadr. Trzeba bowiem zaznaczyć, że przeciętny poziom kwalifikacji zawodowych ludności na terenach słabiej ekonomicznie zaktywizowanych jest w porównaniu z regionami o dużej koncentracji działalności gospodarczej znacznie niższy. Skala osiąganych efektów z tytułu lokalizacji przemysłu w rejonach dysponujących jawnymi bądź ukrytymi nadwyżkami siły roboczej uzależniona jest w dużym stopniu od właściwego doboru zakładów, uwzględniającego strukturę zasobów siły roboczej, a także od skorelowania wielkości zatrudnienia w nich z wielkością i specyfiką rozmieszczenia ich zasobów. Dostosowywanie rozmieszczenia przemysłu do zasobów siły roboczej na poszczególnych terenach jest w dużym stopniu ograniczone. Wynika to m.in. stąd, że na wybór efektywnej lokalizacji oddziałuje szereg czynników przy czym w zależności od rodzaju przemysłu jedne spośród nich mają większe znaczenie, inne natomiast mniejsze. W przypadku siły roboczej jako czynnika lokalizacji do zróżnicowania jego roli jego roli przyczynia się także fakt, że w grę wchodzi nie tylko wielkość jej zasobów, lecz także poziom kwalifikacji, a potrzeby różnych przemysłów w tym zakresie są silnie zróżnicowane. Nie ma równocześnie możliwości doprowadzenia do takich przemieszczeń ludności, które zniwelowałyby różnice terytorialne między popytem a podażą siły roboczej. Uwarunkowania typu ekonomicznego i pozaekonomiczne przyczyny o charakterze subiektywnym i obiektywnym, leżące u podstaw podejmowania decyzji o migracji, sprawiają, że przestrzenna mobilność siły roboczej daleka jest od doskonałości, a nawet wręcz można mówić o niedostatecznej mobilności. W związku z tym mamy do czynienia z rejonami, w których występują nadwyżki siły roboczej, nawet w warunkach ogólnego deficytu w skali kraju, z rejonami o względnie zrównoważonym bilansie oraz rejonami o niedoborach zasobów siły roboczej i zbyt małych ich przyrostach w stosunku do potrzeb. W tej sytuacji terytorialne gospodarowanie zasobami siły roboczej powinno być zróżnicowane, a przemysł powinien się do tego dostosować. Oznacza to, że przemysł rozwijający się w rejonach, w których popyt na siłę roboczą jest duży w stosunku do jej zasobów i ich przyrostu, powinien stosować bardziej pracooszczędne techniki wytwarzania niż na terenach o lepszej sytuacji w tym zakresie. W warunkach gospodarki rynkowej bodźcem do tego jest z reguły wyższy niż na innych terenach poziom płac. W tej sytuacji niewdrażanie lub zbyt późne wdrażanie bardziej nowoczesnych pracooszczędnych technik wytwarzania przez określone jednostki przemysłowe może być przyczyną nadmiernie wysokich kosztów własnych produkcji w stosunku do osiąganych przez inne i w konsekwencji powodować ich upadek. Dotyczy to także terenów o wysokim stopniu koncentracji przestrzennej działalności gospodarczej dysponujących pewnymi rezerwami siły roboczej (w warunkach gospodarki rynkowej tego rodzaju sytuacje nie należą do rzadkości wobec utrzymywania się w tych krajach pewnych rozmiarów bezrobocia nawet w okresach dobrej koniunktury gospodarczej). Wiąże się to także z relatywnie wysokim poziomem płac, stanowiącym następstwo wysokich kosztów utrzymania ludności, wskutek wyższych opłat za mieszkania, wydatków na komunikację, żywność, usługi niż poza terenami wielkich aglomeracji miejsko - przemysłowych. Dla rozwoju przemysłu istotne znaczenie ma jednak nie tylko wielkość zasobów siły roboczej i relacja między jej podażą a popytem, lecz także, a dla wielu dziedzin głównie, struktura tych zasobów według kwalifikacji. Kwalifikacje zaś zależą od wykształcenia, stażu pracy w danym zawodzie lub zawodach pokrewnych, a także od indywidualnych uzdolnień. Szczególnie duży wpływ wywiera na nie zdobyte wykształcenie, a rola jego rośnie w miarę osiągania przez przemysł coraz wyższego poziomu technicznego, w miarę wprowadzania do produkcji wyrobów coraz bardziej złożonych przy zastosowaniu bardziej precyzyjnych maszyn i urządzeń wytwórczych. Wymagania poszczególnych gałęzi, a wewnątrz nich grup przemysłów w zakresie kwalifikacji pracowników są silnie zróżnicowane. Odnosi się to do wielkości zapotrzebowania zarówno na personel inżynieryjno - techniczny, jak i wykwalifikowanych robotników. Szczególnie dużym zapotrzebowaniem na pracowników inżynieryjno technicznych charakteryzują się przemysły elektrotechniczny, a zwłaszcza jego najnowsza dziedzina, jaką jest przemysł elektroniczny, oraz precyzyjny, środków transportu, budowy maszyn. Na drugim końcu znajdują się natomiast przemysły włókienniczy, odzieżowy, skórzano - obuwniczy. Niewielkie jest również zapotrzebowanie na tego typu personel w przemyśle mineralnym, drzewnym i celulozowo - papierniczym, spożywczym. Dla wielu zakładów wymagających kadr wykwalifikowanych bardziej korzystna jest ich lokalizacja w aglomeracjach przemysłowo - miejskich niż na innych, jak aglomeracje, terenach nie dysponujących tak silnie rozwiniętym szkolnictwem i zasobami wykwalifikowanej siły roboczej, nawet w sytuacji gdy występuje w nich niedobór siły roboczej i gdy płace są relatywnie wysokie. Łączy się to z tym, że w aglomeracjach mogą one kształtować bardziej odpowiednią strukturę zatrudnienia niż w rejonach nieuprzemysłowionych. Mogą one bowiem korzystać m.in. z przepływu wykwalifikowanych pracowników z innych funkcjonujących tam licznych zakładów, co w przypadku lokalizacji w mniejszych ośrodkach na terenach bez tradycji przemysłowych jest utrudnione. Znany bowiem jest powszechnie fakt, że atrakcyjność osiedleńcza aglomeracji jest wielokrotnie większa, że wyżej wykwalifikowani pracownicy niechętnie przemieszczają się w rejony słabiej gospodarczo zaktywizowane. Są one dla nich mało atrakcyjne, chociażby ze względu na niższy poziom rozwoju różnorodnych usług, ograniczone możliwości ewentualnej zmiany miejsca pracy zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami i aspiracjami zawodowymi itp. Ponadto napływająca do aglomeracji siła robocza, cechująca się w większości relatywnie niskimi kwalifikacjami, a często wręcz brakiem przygotowania do pracy w przemyśle rozprasza się w wielu zakładach, uzupełniając ewentualne niedobory w ich zatrudnieniu. Odmienna jest natomiast sytuacja zakładów lokalizowanych w rejonach bez tradycji przemysłowych. Tam zmuszone są one do znacznie większego naboru pracowników bez kwalifikacji, co przynajmniej w początkowym okresie ich działalności wywiera niekorzystny wpływ na osiągane wyniki. Aczkolwiek współzależność między rozmieszczeniem kadr wykwalifikowanych a rozmieszczeniem przemysłu, zwłaszcza gałęzi stawiających w tym zakresie duże wymagania, uwidacznia się silnie we wszystkich krajach, to równocześnie tym większe jest jej oddziaływanie na koncentrację przestrzenną przemysłu, im niższy poziom rozwoju prezentuje dany kraj, im mniejsze są jego zasoby wykwalifikowanych kadr. W miarę rozwoju społeczno - ekonomicznego i osiągnięcia wysokiego poziomu rozwoju szkolnictwa, czynnik ten w coraz mniejszym stopniu ogranicza swobodę wyboru lokalizacji. Mogą jednak przeciwdziałać temu, nawet w warunkach krajów najwyżej ekonomicznie rozwiniętych, historycznie ukształtowane i utrzymujące się duże dysproporcje w poziomie różnych regionów kraju. 7. Pozostałe czynniki lokalizacji Na obecnym etapie rozwoju przemyski coraz większego znaczenia jako czynnik nabiera woda. Wiąże się to z dużym wzrostem zapotrzebowania na nią w przemyśle, a także w innych działach gospodarki, zwłaszcza w gospodarce komunalnej i mieszkaniowej. Równocześnie jej zasoby w wyniku różnych form działalności człowieka ulegają zmniejszaniu. Woda w przemyśle jest stosowana do różnych celów. Od dawna np. siła spadku wód stanowiła źródło energii, przy czym współcześnie jest wykorzystywana ona przede wszystkim przez elektroenergetykę. W niektórych rodzajach zakładów stanowi ona surowiec wchodzący w skład wyrobów gotowych. W wielu przemysłach jest surowcem pomocniczym, co oznacza, że nie wchodzi w skład produktów, ale bez jego użycia w procesie technologicznym wytwarzanie danych wyrobów byłoby niemożliwe. Często jest również używana dla celów chłodniczych, a także wytwarzania pary. Ponadto jest stosowana do mycia surowców w procesie ich sortowania, do mycia opakowań, a także w wewnątrzzakładowym transporcie surowców. Spośród tych zastosowań największe znaczenie z punktu widzenia wielkości zapotrzebowania w wodą ma jej wykorzystanie dla celów chłodniczych oraz w procesie technologicznym. Szczególnie dużym zużyciem wody na cele chłodnicze odznaczają się. hutnictwo, elektroenergetyka, a także niektóre rodzaje przemysłu chemicznego. Dużym zużyciem wody na cele technologiczne cechuje się wiele branż przemysłu chemicznego oraz przemysł celulozowo – papierniczy i włókienniczy. I tak np. na wyprodukowanie l tony włókien celulozowych trzeba około 800 m sześć, wody, na l tonę sody - około 250 m sześć., celulozy - 300 m sześć. Przy wyborze lokalizacji zakładów bardziej jednak istotne od zapotrzebowania na jednostkę produktu jest globalne zużycie wody wynikające z ich skali produkcji. W przypadku wodochłonnych, ale małych wytwórni, czynnik wody wywiera duży wpływ przede wszystkim na wybór ich lokalizacji szczegółowej, tj. wybór działki położonej w pobliżu źródła jej poboru. Niewielkie rzeki, czy inne zbiorniki wodne, występują bowiem dość powszechnie. Swoboda wybory lokalizacji zakładów o dużym zużyciu wody jest ograniczona, gdyż woda jest nie mniej ważnym czynnikiem niż np. rynek zbytu, czy baza surowcowa, w niektórych przypadkach ma nawet pierwszoplanowe znaczenie. Mogą być one lokalizowane w pobliżu cieków rzecznych o relatywnie dużym przepływie wody lub innych dużych źródeł ich poboru. Inne rozwiązania są równoznaczne ze wzrostem kosztów, zmuszają bowiem do doprowadzania wody z dużych odległości. Nie jest to jednak częstym zjawiskiem w przypadku pojedynczych zakładów, niejednokrotnie natomiast występują w przypadku większych aglomeracji przemysłowo - miejskich. Niedostateczne w stosunku do potrzeb zakładów zasoby wody w rejonach ich lokalizacji zmuszają je do budowy tzw. zamkniętych obiegów wody, a więc budowy zbiorników, do których jest odprowadzana zużywana w procesie produkcyjnym woda, gdzie następuje jej oczyszczenie i schłodzenie po czym ponownie - po uzupełnieniu ubytków - stosuje się ją do procesu produkcyjnego. Zamknięte obiegi wody łączą się jednak z dodatkowymi nakładami, inwestycyjnymi i zmuszają do zajmowania na osadniki dość dużych terenów. Budowa dużych wodochłonnych zakładów istotna jest także ze względu na ochronę środowiska. Tylko bowiem część wody pobieranej przez zakłady przemysłowe jest wykorzystywana bezzwrotnie, większość natomiast jest odprowadzana do zbiorników wodnych w postaci ścieków. Część z nich zawiera szereg szkodliwych związków organicznych i nieorganicznych, inne mają natomiast znacznie podwyższoną temperatur w stosunku do temperatury naturalnych zasobów wody. Mimo coraz bardziej doskonałych metod oczyszczania ścieków, wprowadzanych wraz z osiągnięciami naukowo-technicznymi w tym zakresie, odprowadzana woda nie osiąga pierwotnego stanu jakości. Stąd też, by prawidłowo mógł następować proces jej samooczyszczania, muszą być zachowane odpowiednie proporcje między ilością wód w zbiornikach naturalnych a ilością wód zwracanych przez zakłady. Budowa każdego zakładu przemysłowego wymaga zajęcia na ten cel pewnej wielkości terenu. Z faktem tym łączy się kilka zagadnień. Jednym z nich jest kwestia usytuowania danych działek względem urządzeń infrastruktury technicznej. Każdy zakład, co zostało już omówione, w zależności od rodzajów produkcji, stosowanych metod wytwarzania oraz wielkości produkcji wymaga określonej wiązki infrastruktury technicznej. Z uwagi na cechy tej infrastruktury, takie jak niepodzielność oraz wysokie koszty budowy, rzutuje silnie na wybór lokalizacji ogólnej zakładu. Ale jest to także istotne przy wyborze lokalizacji szczegółowej. Najbardziej korzystne jest niewątpliwie usytuowanie zakładu na terenie, na którym inwestycje w zakresie infrastruktury ograniczają się do budowy jak najkrótszych podłączeń z poszczególnymi elementami infrastruktury w danym ośrodku. Kolejne zagadnienie, to podział terenów między różne grupy ich użytkowników. Nierzadko dochodzi w tym zakresie do sprzeczności interesów między nimi. Jedna z nich polega np. na zajmowaniu przez rozwijający się przemysł terenów użytkowanych przez rolnictwo. Sprzeczność jest tym silniejsza, im większe walory mają one dla rolnictwa. Walory wiążą się albo z warunkami naturalnymi (przede wszystkim wysoką klasą gleb), albo położeniem względem rynków zbytu płodów rolnych, co ma szczególnie duże znaczenie dla intensywnego rolnictwa owocowo-warzywnego i szklarniowego w strefach wokół aglomeracji miejskich. Ponadto istnieje konkurencja między przemysłem a przeznaczeniem terenów pod miejską zabudowę mieszkaniową, wykorzystania ich w miastach przez placówki sektora usług, a także innymi formami ich użytkowania. W warunkach gospodarki rynkowej wszystko to znajduje odzwierciedlenie w silnie zróżnicowanych cenach. Przy czym obok wymienionych elementów oddziałuje na nie atrakcyjność danego miasta czy zespołu miejskiego i otaczających je terenów dla lokalizacji różnych form działalności, a także zgłaszany popyt na tereny, który pod wpływem różnych uwarunkowań ulega zmianom w czasie. Generalnie rzecz biorąc, ceny są wyższe w aglomeracjach przemysłowo-miejskich niż w rejonach o mniejszym stopniu koncentracji działalności pozarolniczcj ludności, ponadto są one zróżnicowane w zależności od położenia od centrum miasta. Pewien wpływ na formy użytkowania danej ziemi w poszczególnych częściach miast (gmin) wywierają plany ich zagospodarowania. Znaczne zróżnicowanie cen ziemi, występujące w dużych miastach, zwłaszcza między nimi a okalającymi je rejonami, jest jedną z przyczyn lokalizacji licznych zakładów przemysłowych nie w wielkich miastach, lecz w położonych w ich sąsiedztwie ośrodkach, w większości mających dobrą z nimi komunikację Tak więc oddziałują one na wzrost zasięgu przestrzennego aglomeracji miejsko-przemysłowych, na przestrzenny rozwój okręgów przemysłowych. 8. Korzyści aglomeracji Charakterystyczną cechą rozmieszczenia przemysłu jest występowanie jego koncentracji przestrzennych. Powstają one albo w wyniku lokalizacji wielu zakładów w jednym ośrodku, albo w miejscowościach położonych w niewielkich od siebie odległościach. Przyczyną tworzenia koncentracji przestrzennych przemysłu są korzyści wynikające ze wspólnej lokalizacji zakładów tego działu gospodarki, zwane korzyściami aglomeracji lub korzyściami zewnętrznymi. Ich waga, aczkolwiek w ograniczonym zakresie, została dostrzeżona już w pierwszej pracy poświęconej teorii lokalizacji przemysłu, której autorem jest A.Weber. Czynnik korzyści aglomeracji potraktował on jednak jako drugorzędny w stosunku do czynnika wiodącego, za jaki uznał koszty transportu. Zajmował bowiem stanowisko, że aglomeracja przemysłu jest opłacalna wówczas, gdy koncentracja produkcji w danym miejscu przyniesie większe korzyści poszczególnym jednostkom przemysłowym niż ich lokalizacja w punktach zapewniających im minimalne koszty transportu. Kwestia aglomeracji przemysłu poddawana była analizie również w następnych pracach z zakresu teorii lokalizacji. Zajęli się nią m.in. E.M. Hoover, A. Lósch, W. Isard. Powstawanie aglomeracji różnych gałęzi przemysłu E.M. Hoover łączy z oszczędnościami związanymi z koncentracją przemysłu w miastach, będących równocześnie węzłami transferowymi. Węzły te to szczególnie dogodnie położone miasta z punktu widzenia kosztów zaopatrzenia i zbytu. Są to ośrodki związane z głównymi trasami przewozów ładunków, będące węzłami komunikacyjnymi lub stanowiące stacje końcowe na takich trasach. Przez stacje końcowe należy rozumieć ośrodki zaopatrzenia danych zakładów w surowce i materiały lub centra zbytu ich wyrobów gotowych. Mają one z punktu widzenia kosztów transportu przewagę nad ośrodkami pośrednimi. Oszczędności osiągane w wyniku komplementarnego zatrudnienia. W dużych miastach koncentrują się zasoby siły roboczej “...nadającej się do różnych robót [...] Miasto, gdzie w najważniejszej gałęzi przemysłu zatrudnia się tylko niektóre [jej -przyp. aut.] grupy, ma nadwyżkę w pewnych innych grupach, którą można zatrudnić tanio w innych gałęziach, do których te grupy się nadają..." Oszczędnościom płynącym z tego tytułu E.M. Hoover przypisuje jednak o wiele mniejsze znaczenie niż oszczędnościom w dziedzinie transferu. Trzecie ich źródło łączy się z koncentracją różnych instytucji usługowych, które w dużych miastach mogą działać bardziej efektywnie niż w małych, co z kolei sprawia, że taniej świadczą usługi. Dodaje przy tym, że wszystkie te oszczędności mogą osiągać przedsiębiorstwa zlokalizowane nie tylko w dużym mieście, lecz także w jego sąsiedztwie. A. Lósch korzyści aglomeracji rozpatruje w aspekcie przyczyn powstawania miast, a dzieli się je na: związane z wielkością i powiązaniem produkcji oraz położeniem geograficznym i źródłami zaopatrzenia. Wyróżnia przy tym aglomeracje swobodne, które mogą powstać gdziekolwiek, oraz aglomeracje związane z określoną miejscowością, prezentując równocześnie pogląd, że miasta, czyli aglomeracje w formie punktowej lokalizacji o charakterze nierolniczym, istniałyby nawet wówczas, gdyby kula ziemska posiadała powierzchnię całkowicie jednakową. Autor ten, podobnie jak E.M. Hoovcr, analizując korzyści aglomeracji, rozpatruje je w podziale na związane ze wzrostem skali produkcji w pojedynczym przedsiębiorstwie z koncentracją przestrzenną podobnych przedsiębiorstw oraz ze wspólną lokalizacją niepodobnych do siebie przedsiębiorstw. W przypadku wspólnej lokalizacji podobnych przedsiębiorstw korzyści związanych z wielkością produkcji upatruje np. w zwiększonym popycie, motywując to tym, że “...nabywcy lubią kupować pewne niezupełnie identyczne towary (tam gdzie mogą porównywać ze sobą różne ich odmiany)..." Masowa skala produkcji, stanowiąca rezultat koncentracji przestrzennej tego rodzaju przedsiębiorstw, pozwala na osiąganie korzyści także w związku z pozytywnym wpływem dużego rynku pracy żywej, licznych istniejących w dużych miastach przedsiębiorstw pomocniczych, rozwiniętych różnych form świadczenia usług itd. W przypadku natomiast aglomeracji niepodobnych do siebie przedsiębiorstw korzyści te wiąże z możliwościami korzystania z różnych elementów infrastruktury technicznej, a także z dużym rynkiem pracy. Podobne przykłady korzyści nic wyczerpują pełnej ich gamy prezentowanej przez Lóscha. Z kolei W. Isard podzielił je na korzyści masowej skali produkcji, korzyści lokalizacji i korzyści urbanizacji. Za korzyści lokalizacji uznawał powstające w wyniku skupiania się fabryk podobnego rodzaju w jednej okolicy (z reguły należących do tego samego przemysłu), korzyści urbanizacji natomiast łączył z przestrzenną koncentracją różnych rodzajów przemysłu. Równocześnie jednak stwierdził, że granica między korzyściami lokalizacji i urbanizacji nic jest na ogół wyraźna. Wśród korzyści wspólnej lokalizacji dużą uwag zwraca na czynnik infrastruktury technicznej, wskazując m.in. na możliwość jej lepszego wykorzystania niż przy lokalizacjach rozproszonych. Aglomeracja różnorodnych przemysłów sprzyja również pogłębianiu podziału pracy między jednostkami w niej zlokalizowanymi - podziałowi na poszczególne stadia produkcyjne, a także bardziej efektywnej kontroli jakości produkcji. Ponadto w warunkach wspólnej lokalizacji wyższe są dochody ludności, co z kolei powoduje większe zainteresowanie pracą i wpływa dodatnio na wydajność pracy. Przedsiębiorstwa zlokalizowane w aglomeracjach osiągają również korzyści na kosztach administracji i innych kosztach pośrednich. Podane wyżej różne rodzaje korzyści należy traktować jednak jako przykładowe. W. Isard bowiem zaznacza, że należy “...sobie zdawać sprawę, że korzyści przestrzennej koncentracji są funkcją niezliczonych ilości zmiennych i że ściśle zazębiają się z korzyściami wielkiej skali produkcji, powstającymi w badanym kompleksie, ze stosunkiem, w jakim wykorzystuje się różne czynniki produkcji, z różnicami w istniejącej strukturze wszelkiego rodzaju kosztów, z przestrzenną strukturą ludności, ze stopniem rozproszenia przemysłu w ogóle itd." We współczesnej literaturze korzyści wynikające z koncentracji przestrzennej przemysłu określane są często jako korzyści zewnętrzne, w przeciwieństwie do stanowiących następstwo wzrostu skali produkcji w poszczególnych zakładach, związanych z korzyściami wewnętrznymi. Podział na korzyści zewnętrzne i wewnętrzne wprowadził A. Marschall. Koncentracja przestrzenna przemysłu pozwala na obniżanie kosztów produkcji, pod tym jednak warunkiem, iż nie przekracza ona racjonalnych granic. Wspólna lokalizacja przynosi korzyści w postaci zmniejszenia kosztów produkcji oraz obniżenia wielkości nakładów inwestycyjnych. Korzyści te można podzielić na: ogólne, tj. towarzyszące wspólnej lokalizacji zakładów przemysłowych bez względu na rodzaj działalności produkcyjnej, występujące w przypadku aglomeracji jednorodnych lub niemal jednorodnych zakładów, oraz towarzyszące koncentracji przestrzennej zakładów należących do różnych branż przemysłów wykazujących jednak wzajemne powiązania produkcyjno – ekonomiczne. W pierwszym przypadku wiążą się one przede wszystkim z infrastrukturą techniczną (ekonomiczną). Współczesne zakłady przemysłowe wymagają dostaw energii elektrycznej, cieplnej, gazu, wody. I chociaż zapotrzebowanie na nie jest zróżnicowane w zależności od rodzaju produkcji, zastosowanej techniki, technologii wytwarzania, to bez zaopatrzenia w co najmniej część z nich nic mogłyby one funkcjonować. Wszystkie zakłady stwarzają również zapotrzebowanie na usługi transportowe. W zależności od rodzaju i skali produkcji korzystają one z różnych rodzajów transportu. Zakłady przemysłowe wymagają określonej wiązki infrastruktury, przy czym reprezentujące niektóre rodzaje wytwórczości mogą korzystać ze względnie ubogiej wiązki, inne zaś nic mogą funkcjonować bez dostępu do większej liczby elementów infrastruktury. Wśród tych elementów są zarówno dosyć łatwo dostępne, czego przykładem może być sieć dróg kołowych, przystosowanych do transportu samochodowego, lub sieć elektroenergetyczna oraz rzadziej występujące, np. sieć gazowa, kolejowa. Dla stwarzających zapotrzebowanie na bogatsze związki, a także takie, w skład których wchodzą mniej dostępne elementy, lokalizacja w aglomeracjach jest szczególnie korzystna. W związku z charakterystycznymi cechami infrastruktury, jakimi są wysoka kapitałochłonność oraz niepodzielność, wspólna lokalizacja umożliwia z jednej strony zmniejszenie wielkości nakładów inwestycyjnych na nie, z drugiej zaś lepsze, pełniejsze jej wykorzystanie niż w przypadku lokalizacji rozproszonych. Nie można pominąć przy tym faktu, że w wielu przypadkach nakłady na infrastrukturę techniczną nie rosną wprost proporcjonalnie do wzrostu zdolności danych urządzeń, że często nakłady te, a także bieżące koszty ich eksploatacji, maleją wraz ze wzrostem zdolności usługowej. W sumie więc koncentracja przestrzenna przemysłu sprzyja obniżaniu kosztów usług świadczonych przez infrastrukturę, co wpływa pozytywnie na koszty własne produkcji zakładów przemysłowych. Wspólna lokalizacja zakładów, co odnosi się jednak nie do lokalizacji w danej aglomeracji w ogóle, lecz do umiejscowienia zakładów na sąsiadujących ze sobą działkach budowlanych, stwarza możliwości minimalizowania zajmowanych terenów na inwestycje w zakresie infrastruktury technicznej. Pozwala bowiem na skracanie tras przebiegów poszczególnych urządzeń sieciowych, co równocześnie zmniejsza koszty realizacji tych inwestycji. Kolejna korzyść zewnętrzna towarzysząca wspólnej lokalizacji zakładów przemysłowych wiąże się z rozwojem na terenie aglomeracji różnych jednostek usługowych czy produkcyjnych, z których zakłady te mogą korzystać. Dotyczy to np. jednostek handlu hurtowego, banków przedsiębiorstw budowlanych, zakładów remontowych. Co najmniej część z tych jednostek czerpie korzyści podobnie, jak przemysł, z dużej skali produkcji, w związku z czym mogą świadczyć usługi odpowiednio taniej. Wśród korzyści zewnętrznych nie można pominąć również wiążących się z infrastrukturą społeczną jednostek (jednostki) osadniczych wchodzących w skład aglomeracji. Uwidaczniają się one przez jej związek z zatrudnieniem w zakładach przemysłowych. Dobre wyposażenie danych jednostek w infrastrukturę społeczną oddziałuje dodatnio na stabilizację mieszkańców aglomeracji, sprzyja także napływowi migracyjnemu ludności. Ułatwia to zapewnienie odpowiedniego zatrudnienia w zakładach przemysłowych. Jest to szczególnie istotne dla zakładów cechujących się dużym zatrudnieniem. Ta sfera korzyści wykazuje duży związek z korzyściami łączącymi się z czynnikiem siły roboczej. Aglomeracje cechuje rozwinięty rynek pracy, szerokie możliwości wyboru zawodu i miejsca pracy. Druga z tych cech uwidacznia się wyraziście w wielobranżowych koncentracjach przestrzennych przemysłu. Wszystkie one oddziałują pozytywnie z jednej strony na stabilność przestrzenną zasobów siły roboczej aglomeracji, z drugiej zaś na napływ migracyjny ludności powiększający te zasoby. O wiele łatwiejsze niż w ośrodkach położonych poza ich obszarami jest zapewnienie kadr o odpowiednich kwalifikacjach. Wiąże się to z jednej strony z dużymi tradycjami pracy w przemyśle i z rozwiniętym w aglomeracjach przemysłowo- miejskich szkolnictwem zawodowym, z drugiej zaś z faktem, którego nie można pomijać, polegającym na tym, że są one o wiele bardziej atrakcyjne dla migrantów o wyższym poziomie kwalifikacji zawodowych niż mniejsze rozproszone przestrzennie ośrodki. Większa ich atrakcyjność związana jest z cechami rynku pracy, lepiej rozwiniętymi usługami i innymi czynnikami wpływającymi na jakość życia. Aglomeracje przemysłowo – miejskie charakteryzują także dobre rozwiązania komunikacyjne z otaczającymi je terenami, co umożliwia ewentualne wykorzystanie ich zasobów siły roboczej w drodze codziennych dojazdów do pracy. Szczególnie korzystna z punktu widzenia samego przemysłu, jak i społecznych kosztów wytwarzania jest aglomeracja zakładów o zróżnicowanej strukturze zapotrzebowania na pracowników, stwarzająca warunki do komplementarnego zatrudnienia. Kolejne korzyści ogólne łączą się z dużą koncentracją ludności, co przy równoczesnych wysokich jej dochodach, towarzyszących na ogół silnemu uprzemysłowieniu, stwarza znaczny popyt na dobra wytwarzane przez przemysł. W zależności od struktury przemysłu danej aglomeracji skala tych korzyści może by różna. Jedną z przyczyn tego jest występujące powszechnie zróżnicowanie płac między gałęziami przemysłu. Jeżeli więc w danej aglomeracji będą się koncentrować przemysły wysoko opłacające pracę, będzie to stwarzało odpowiednio lepsze warunki rozwoju wielu dziedzin przemysłu zaspakajających popyt stwarzany przez mieszkańców aglomeracji. Ale na strukturę tę należy zwrócić uwagę także i z innego względu. W zależności bowiem od jej historycznego ukształtowania (co nic oznacza jej niezmienności) w danej aglomeracji dalszy jej rozwój ludnościowy i towarzyszące temu zwiększanie się popytu na dobra przemysłowe może mieć większy bądź mniejszy wpływ na dalszą koncentrację przemysłu na jej terenie. W tym celu jest potrzebne wprowadzenie podziału przemysłów na dostarczające dobra konsumpcyjne na eksport oraz produkujące, ze względu na właściwości tych dóbr, na potrzeby rynku miejscowego lub co najwyżej lokalnego, czyli uzupełniające. Jeśli w danej aglomeracji występują obie grupy przemysłów, jej rozwój ludnościowy, przy nic zmienionym popycie na rynkach zewnętrznych, będzie sprzyjał szybszemu wzrostowi koncentracji produkcji niż w przypadku braku przemysłów eksportujących. Koncentracja ta może przejawiać się bądź we wzroście produkcji już istniejących zakładów, bądź w powstawaniu nowych. Poza przedstawionymi dotychczas grupami korzyści zewnętrznych towarzyszących wspólnej lokalizacji zakładów bez względu na rodzaj ich działalności produkcyjnej w przypadku aglomeracji wyspecjalizowanych, a więc o jednorodnym przemyśle, dołączą się także inne. W tego rodzaju przypadkach pojawiają się sprzyjające warunki pogłębiania podziału pracy. Przejawia się to w dwojaki sposób. Po pierwsze, powstają nie tylko o powszechnym charakterze, lecz także wyspecjalizowane jednostki produkcyjne i usługowe obsługujące zakłady danego przemysłu. Po drugie, przyspieszeniu ulega specjalizacja produkcji w danej gałęzi przemysłu. Dotyczy to specjalizacji w zakresie wytwarzania produktów finalnych, podziału procesu produkcyjnego na poszczególne fazy technologiczne oraz według detali. Która z tych form ma większe czy mniejsze znaczenie, zależy od specyfiki poszczególnych rodzajów przemysłu, np. w przemyśle włókienniczym występują dwie pierwsze formy, a w przemyśle elektromaszynowym głównie pierwsza i trzecia. Procesy te są nikłe tylko w aglomeracjach górniczych, chociaż i w tym przypadku mogą powstawać oddzielnie zakłady wzbogacania eksploatowanych kopalin w drodze ich flotacji, czy stosowania innych właściwych metod uszlachetniania danego surowca. Koncentracja przestrzenna jednorodnych dziedzin przemysłu sprzyja także wdrażaniu postępu w technice i technologii wytwarzania. Mogą bowiem być tworzone wspólne placówki badawczo-rozwojowc, co zmniejsza koszty. Wspólne placówki są z reguły większe, co umożliwia prowadzenie bardziej wszechstronnych prac i szybsze ich zakończenie. Tworzenie placówek naukowo-rozwojowych w aglomeracjach ułatwiają zasoby wykwalifikowanych kadr i rozwinięte wyspecjalizowane szkolnictwo, w tym zwłaszcza wyższe, którego kadra naukowa współdziała z reguły z przemysłem w prowadzeniu prac badawczych. Aglomeracje, zwłaszcza duże o jednorodnym przemyśle, należą jednak do rzadkości. Często natomiast mamy do czynienia z aglomeracjami o dużym stopniu specjalizacji, w których równocześnie rozwinęły się inne przemysły, np. wskutek powiązań rynkowych lub powiązań w zakresie zaopatrzenia w surowce i materiały. Często przemysły te rozwinęły się na tyle, że stanowią również, aczkolwiek nie zawsze w jednakowym stopniu, o specjalizacji produkcyjnej aglomeracji. W tym przypadku powstają aglomeracje wielobranżowe, a te nowe przemysły osiągają podobne korzyści zewnętrzne, jak przemysł wiodący, a równocześnie dołączają się do nich następne. Należy tu wymienić zmniejszenie kosztów zaopatrzenia lub zbytu jednych i drugich łącznie. Szczególnie jest to widoczne w przypadku wspólnej lokalizacji przemysłów, między którymi występują tzw. pionowe powiązania. Odnosi się to np. do powiązań występujących między górnictwem węgla kamiennego, elektroenergetyką, hutnictwem, przemysłem maszynowym i metalowym. Silne wielokierunkowe więzi w zakresie zaopatrzenia przy wspólnej lokalizacji wpływają na zmniejszenie kosztów transportu, a także umożliwiają utrzymywanie niskiego poziomu zapasów. W przypadku przemysłów dostarczających maszyn, urządzeń i narzędzi korzyści te wiążą się również z łatwością rozeznania potrzeb ich odbiorców i to nie tylko w odniesieniu do wielkości popytu, lecz także kierunków zmian w ich konstrukcji czy potrzeb wdrażania produkcji nowych ich rodzajów. Nierzadko także producent i odbiorca prowadzą odpowiednią współpracę w tym zakresie. Wspólna lokalizacja odpowiednio dobranych zakładów stwarza warunki dla efektywnego zużycia odpadów i surowców ubocznych. Jest to korzystne dla jednostek dostarczających tych odpadów, jak i je wykorzystujących. Dla dostarczających odpadów ma to szczególne znaczenie, jeśli ich transport na nieco większe odległości jest nieekonomiczny. Jeżeli te odpady nic znajdują odbiorców, zmusza to producentów do ich składowania na terenie zakładu i zajmowania na ten cel coraz większych terenów lub transportowania na dalej położone składowiska. Dla jednostek przetwarzających miejscowe odpady oznacza to pozyskanie taniego surowca i minimalizację kosztów transportu. Nadmierny rozwój aglomeracji może doprowadzić jednak do pojawienia się barier powodujących wzrost kosztów produkcji. Mogą łączyć się z tym tendencje do deglomeracji, tj. ograniczenia lokalizacji kolejnych zakładów w aglomeracji, rozbudowy już tam funkcjonujących, a nawet przenoszenia zakładów na inne tereny. W literaturze polskiej interesujące spostrzeżenia na ten temat zawarte są w pracy B.Gruchmana. Koncentruje się on jednak nie tyle nad wymienianiem niekorzyści towarzyszących nadmiernej koncentracji przestrzennej, ile nad analizą uwarunkowań pojawienia się i rozwoju czynnika deglomeracji. Stwierdza, że “...czynniki deglomeracji powstaną wówczas, gdy na drodze swego rozwoju aglomeracja zakładów przemysłowych przekroczy punkt optymalny, w którym koszt końcowy produkcji całej aglomeracji zrównał się z kosztem całkowitym jednostki produkcji powstałej przy pomocy nowej aglomeracji."1 Podkreśla przy tym, że ze względu na duże koszty stałe związane z inwestycjami w zakresie majątku trwałego przemysłu oraz infrastruktury technicznej i społecznej dopiero nagromadzenie się wielu niekorzyści niwelujących korzyści zainwestowania może przerodzić się w czynnik deglomeracji. Niekorzyści dzieli się na odnoszące się do zakładu, tj. wynikające ze specyfiki danej gałęzi (branżowe), oraz odnoszące się do wszystkich zakładów. Te pierwsze mogą wystąpić w obrębie lub równocześnie z drugimi i dotyczą głównie aglomeracji o jednorodnym przemyśle. Pojawiają się one wówczas, gdy powiązane z produkcją podstawową zakłady produkcji pomocniczej, usługowe lub obrotu towarowego zaczną odczuwać niekorzyści masowej produkcji, np. w postaci wzrostu kosztów transportu, wzrastających kosztów marginalnych samej produkcji lub usług. Kolejną granicę może stanowi techniczna zdolność zakładów do prowadzenia danej działalności, czego przykładem może być osiągnięcie maksymalnej zdolności przelotowej danego szlaku komunikacyjnego. Tamże, s. 103. Uwzględnienie w porównaniach aglomeracji, a nie aglomeracji i lokalizacji rozproszonych, łączy się z tym, że zarówno koszty krańcowe, jak i całkowite poszczególnych zakładów są z powodu korzyści aglomeracji odpowiednio mniejsze niż suma kosztów oddzielnie zlokalizowanych zakładów. 1)
