Archeologiczne źródła rekonstrukcji kontaktów

Archeologiczne źródła rekonstrukcji
kontaktów handlowych w późnym
średniowieczu i czasach nowożytnych
Notatki z ćwiczeń
semestr letni 2013/2014
Opracowanie notatek:
Paweł Borycki
Wykład prowadził:
dr Michał Starski
Instytut Archeologii
Uniwersytet Warszawski
29 maja 2014
Wstęp
Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zajęcia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie
ustalonym przez autorów notatek.
Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich uczestników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie
materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem
internetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.
Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowy
[email protected]. Za wszystkie uwagi serdecznie dziękuję!
2
Spis treści
1 Historia gospodarcza w późnym średniowieczu
4
2 Komercjalizacja w końcu wczesnego średniowiecza
6
3 Strefy handlu europejskiego
13
4 Miary i wagi oraz rachunkowość i gospodarka pieniężna w działalności kupieckiej
21
5 Ceramika nowożytna
24
6 Strefy handlu polskiego
6.1 Elbląg . . . . . . . . . . . .
6.2 Braniewo i Frombork – małe
6.3 Litwa . . . . . . . . . . . . .
6.4 Handel wiślany . . . . . . .
6.5 Polska południowa . . . . .
6.6 Polska środkowa . . . . . . .
26
26
27
28
29
30
32
. . . . . . . . . . . . . .
porty Zalewu Wiślanego
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
3
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
Historia gospodarcza w późnym średniowieczu
Historia gospodarcza od XIII do XVII wieku, w późnym średniowieczu i w czasach nowożytnych.
W XVI doszło do przejścia z gospodarki feudalnej do protokapitalistycznej i kapitalistycznej
w XVII wieku. Przemiany miały charakterystyczne tło prawne, ekonomiczne i kulturowe.
Na tło prawne składało się kształtowanie swobód kupieckich i przywileje. Tło ekonomiczne
to charakterystyka koniunktur gospodarczych, uwarunkowań polityki fiskalnej i celnej.
Tło społeczne to zaludnienie, formy zatrudnienia, funkcjonowanie targów i kupiectwo. Handel ma swoje manifestacje materialne w postaci materiałów archeologicznych.
Od wieku XI do XIV trwało wprowadzanie w Polsce mennictwa. Pieniądz stawał się stopniowo najważniejszym płacidłem, wokół którego zaczynał oscylować cały handel.
Rodzaj gospodarki uległ przejściu od towarowej do pieniężnej. Nastąpiła komercjalizacja i
upieniężnienie.
Od XIV wieku Cesarstwo Rzymskie nie wykazywało już tak wielu wspólnych cech, co w
okresie wcześniejszym.
Większość konfliktów zbrojnych i ekspansji państw w późnym średniowieczu ma swoje uzasadnienie w gospodarce. Bardzo niewiele wojen odbywało się w imię honoru, państwa i dynastii.
Polityka dynastyczna była drugorzędna względem uwarunkowań gospodarczych.
Wyjątkiem jest wojna stuletnia między Anglią i Francją, która miała rozstrzygnąć siłę wpływów francuskich w Anglii.
Imperium Osmańskie również ekspandowało na obszary bogatsze. Hiszpańska rekonkwista
również miała charakter ekonomiczny. Skierowana była głównie na ziemie lepiej rozwinięte.
Polska walczyła z Krzyżakami i pozostawała w konflikcie z Brandenburgią i Czechami. Tło
tych konfliktów też było gospodarcze.
W XIII wieku ziemie polskie nie obejmowały Śląska, Pomorza Zachodniego i Mazur. Dominującą rolę odgrywała Małopolska. Władcy polscy dążyli do podboju ziem ruskich.
Konflikt polsko-krzyżacki dotyczył wszystkich świadomych obywateli – mieszczan i szlachty,
a nie tylko władców. Konflikt dotyczył w rzeczywistości całego społeczeństwa i był kwestią
istnienia państwa. Handel odbywał się wzdłuż szlaku wiślanego, który był blokowany.
W 1389 Jagiełło zapewnił Krakowowi prawo składu w handlu miedzią i ołowiem. Krzyżacy
nadali wtedy prawo składu Toruniowi. Zablokowało to handel na szlaku wiślanym. Prawo
składu nakładało obowiązek wystawienia towarów na handel w określonym mieście po ustalonych z góry cenach.
Naprzeciwko Torunia w odpowiedzi założono konkurencyjne miasto – Nieszawę.
Przez XIV wiek Polska była blokowana przez Krzyżaków na północy i czeskich Luksemburgów na południu.
Należy zastanowić się, czy znaleziska archeologiczne to źródła rekonstrukcji. Konieczne jest
ustalenie, czym jest kontakt handlowy, jakiej sfery historii dotyczy oraz o czym świadczy.
Kontakt handlowy to wymiana nadwyżek produkcyjnych z korzyścią co najmniej jednej ze
stron. Handel odbywał się w punktach wymiany handlowej (ang. ports of trade), w pobliżu
ośrodków władzy, które generowały dochód. Rynki i targi tworzyły się w lokalnych ośrodkach
władzy – grodach kasztelańskich, grodach książęcych, a także przy brodach. Wokół targów
powstawały następnie miasta.
Tradycyjnym punktem handlu była karczma. Na rynku nie gwarantowano bezpieczeństwa
zawieranych transakcji.
4
Handel odbywał się także w karczmach. Karczmy lokalizowane były często poza miastami,
w sporej odległości od nich. Jarmark był miejscem handlu większym od targu. Jarmarki
kształtowały się od Kazimierza Wielkiego i w czasach Jagiellonów. Dopiero za Zygmunta
Starego ukształtowała się sieć jarmarków. Istniały okresowe jarmarki prowincjonalne, które
odbywały się od wiosny do jesieni. Ponadto istniały stałe, całoroczne targi, m.in. w Lublinie,
Sandomierzu, Przemyślu, Lwowie.
Miejscami handlu były też siedziby ludzkie, np. rycerskie, folwarki, klasztory, przy brodach,
na skrzyżowaniu szlaków handlowych, na wyspach.
Miasta zakładano w pobliżu wody, często w miejscach niedogodnych dla osadnictwa, ale
korzystnych ze względu na przebieg szlaków handlowych. Czynnikiem najistotniejszym był
przebieg szlaków handlowych, który umożliwiał rozwój gospodarczy.
Krzyżacy przy lokowaniu miast kierowali się czasami względami politycznymi. Celem było
zasiedlenie ziem, które były rdzennymi pruskimi grodami.
Zachowało się przedstawienie późnośredniowiecznego targu otwartego w Rostoku. Wraz z
czasem rozdzielono transakcje wielkokapitałowe, dotyczące handlu wyrobami luksusowymi, od
handlu wyrobami użytku codziennego. Handel luksusowy został przeniesiony do zamkniętych
hal.
Ratusz na rynku legitymizował transakcje handlowe. W ratuszu można było w oficjalny
sposób wziąć pożyczkę. W ratuszu znajdowała się waga oraz wzorce miar i wag. Celem było
przystosowanie przestrzeni do handlu.
Na ziemiach polskich handel był wprowadzany przez instytucję miasta w późnym średniowieczu, , wcześniej nie istniał zorganizowany handel na tym obszarze. Tymczasem w północnych
Włoszech handel istniał nieprzerwanie od starożytności.
Historia kultury materialnej różni się od historii kultury i historii kultury społecznej. Kultura materialna nie jest wyłącznie pojęciem marksistowskim. Pojęcie to obejmuje całokształt
dóbr wytwarzanych i konsumowanych przez ludzi. Marks uznawał kulturę materialną za narzędzie walki klasowej.
Obecnie przyrost źródeł pisanych jest już bardzo mało, a zatem nowe ustalenia mogą być
osiągnięte głównie dzięki źródłom archeologicznym.
Kontakty handlowe zawierają się w historii kultury. Historia kultury obejmuje ona produkcję
rzeczy, obieg rzeczy w handlu i jego konsumpcję przez ostatecznego nabywcę. Archeologów
najbardziej interesuje materialny aspekt kultury.
Handel jest wymianą towarów zakładającą korzyści lub obustronne korzyści.
Dystrybucja to kontrola działalności handlowej nastawiona na konkretny zysk. Dystrybucją
jest dążenie do monopolizacji. W odróżnieniu od handlu jest procesem jednostronnym.
Na początku późnego średniowiecza pieniądz nie był popularny. Chłopi nie posiadali pieniądza, mimo jego jego wprowadzenia w XI wieku.
Dopiero w XIV i XV wieku pieniądz stał się na tyle powszechny, by można było wyrazić daniny w pieniądzach i poddać fiskalizacji politykę podatkową państwa. Dopiero rozwój
mennictwa w Kutnej Horze w Czechach doprowadził do szerszego upowszechnienia pieniądza.
Pojęcia importu i eksportu są względne. Mogą dotyczyć miasta, kraju lub regionu. Import
i eksport można rozpatrywać w aspekcie materiałowym, stylistycznym, technologicznym lub
kulturowym. Trudno określić, jakie warunki muszą być spełnione, by można było mówić o
imporcie i eksporcie.
Garncarstwo w Gdańsku upadło, gdyż Gdańsk był zalewany naczyniami importowanymi z
całych ziem polskich. Naczynia kieleckie służą do datowania na ziemiach litewskich.
5
Handel dzieli się na masowy i luksusowy. Handel masowy obejmuje zwykłe tkaniny, naczynia, zwykłe szkło, a handel luksusowy obejmował często wyroby sprowadzane z Włoch lub
Holandii. Towary masowe i luksusowe konkurowały ze sobą, a ich stosunek wzajemny ich cen
zmieniał się w zależności od koniunktury i dekoniunktury. Gdy cena towarów masowych osiąga
wartość nominalną, ceny towarów luksusowych wzrastają.
W XIV wieku na ziemiach polskich był okres koniunktury.
Handel był formą osiągnięcia przewagi gospodarczej. Rozpatrywany jest bilans handlowy,
czyli różnica między eksportem i importem. Polska przez większość późnego średniowiecza
miała ujemny bilans handlowy, z wyjątkiem XVI wieku, gdy bilans stał się dodatni. W XVII
wieku bilans handlowy stał się znów ujemny.
W Polsce rynek eksportu obejmował głównie zboża. Najkorzystniejszy bilans handlowy
spośród państw Europy Środkowej był w Czechach.
Istnieją różne modele handlu. Dobra cyrkulowały między wsią i ośrodkiem wczesnomiejskim
w formie wymiany.
W późnym średniowieczu surowce lub wyroby proste wytwarzano w jednym miejscu, dostarczano na rynek miejski, przetwórczy, a następnie dystrybuowano do innych ośrodków miejskich.
W Polsce model ten dominował od XIII do XV wieku, gdy został wyparty przez czynniki polityczne narzucone przez szlachtę. Istotną część przetwórstwa przejęły folwarki.
Bezpośredni kontakt handlowy jest bardzo małą częścią całej wymiany handlowej. Duże
znaczenie miały miejsca dystrybucji, pośrednictwo i punkty wymiany.
Przedmiot sprowadzony z obcych ziem informuje nas, że istniał pewien kontakt między obszarami, z których zabytek pochodził i obszarem, na którym został znaleziony. Może świadczyć
o kontakcie idei lub kontakcie społeczności.
W Pucku znajdowane są liczne wyroby z obcych ziem, co jest konsekwencją lokalizacji
blisko Gdańska, który był ważnym ośrodkiem handlowym późnego średniowiecza, o znaczeniu
nieznacznie mniejszym od Amsterdamu.
Do Gdańska importowano liczne wyroby ceramiczne z całej Polski, często niskiej jakości, ale
produkowano kafle, które znane były z wysokiej jakości.
2
Komercjalizacja w końcu wczesnego średniowiecza
Nastąpił długotrwały i ciągły rozwój kulturowy i gospodarczy Europy Zachodniej w wiekach
X-XIII. W Polsce doszło do pierwszego okresu rozwoju, zaś na zachodzie rozwój był ciągły. Od
wieku XII do XIV w Europie była pełnia średniowiecza, a w XV wieku doszło do kryzysu
europejskiego. W Polsce kryzys XV-wieczny był mało odczuwalny, podobnie jak na Węgrzech,
gdzie zaczęły się jednak konflikty. W Czechach doszło do wojen husyckich.
Karol Wielki zaczął tworzyć państwo zachodnioeuropejskie. Monarchie zachodnioeuropejskie odchodziły od modelu państw plemiennych ze słabymi książętami i zaczęły się przekształcać
w państwa oparte na władcy i jego dworze.
Zaczęto odchodzić od systemu patrymonialnego. We Francji zaczęła się feudalizacja i stopniowe wydawanie zwolnień prawnych i ekonomicznych - tzw. immunitetów. Były to przywileje
szlachty oraz duchowieństwa.
Państwo Karola Wielkiego zajęło znaczne obszary Europy. Część władcy musiała być przelana na
6
Odrzucano wzorce bizantyjskie i cesarski przepych władzy. W VIII wieku doszło do rekatolizacji Europy Zachodniej. Państwo oddaliło się od systemu bizantyjskiego. Religia legitymizowała władzę. W VIII-IX nie było jeszcze rozwoju, ale doszło do konfliktów. Dochodziło do
najazdów Wikingów na północy, w Hiszpanii i na Sycylii.
Nie sprzyjało to kształtowaniu się sieci handlowych. Europa była jeszcze rzadko zaludniona,
stopniowo wypełniały się pustki Europy Środkowej. Doszło do kolonizacji europejskiej pod
względem gospodarczym. Kolonizacja taka miała też miejsce na Skandynawii. Doszło do
europeizacji północnej Hiszpanii po rekonkwiście.
Na Bałkanach powstawały twory państwowe włączano do systemu gospodarczego. Od X
wieku trwał wzrost gospodarczy, który miał apogeum w XII wieku. Nie było wtedy dużych,
światowych konfliktów. Wojny dotyczyły interesów feudalnych.
W XI i XII wieku wprowadzono nowości techniczne w produkcji rolnej. Wprowadzono nowe
narzędzia, sprzęża, a także trójpolówkę. Doszło do wytworzenia nadwyżki handlowej, która
pojawiła się jako towar na rynku.
Dobra była sytuacja ekonomiczna chłopów. Doprowadziło to do stabilizacji osadnictwa i
przyrostu liczby ludności. Na szczytach władzy dochodziło do feudalizacji, powstawały nowe
grody, powstawały zamki. Nadawano nowe przywileje. Powstawały nowe ośrodki stanowiące
skupienie ludności. Grupy te gromadziły się wokół władcy.
Grupy miały zapotrzebowanie na produkty podstawowe i luksusowe. W XI i XII wieku było
coraz silne zapotrzebowanie na produkty luksusowe w Europie środkowej.
Półwysep Apeniński oraz obszar grecko-bizantyjski to obszar dużych, zorganizowanych miast
posiadających swoje kodyfikacje prawa oparte na prawie rzymskim, liczące po kilkadziesiąt
tysięcy ludzi. Na północy dominowały lasy, ale zaczęły się tam kształtować rynki zbytu dla
towarów luksusowych.
W 1096 odbył się apel cesarza Urbana. Zorganizowano krucjaty. Było to przejawem wzrostu
liczby rycerstwa, które potrzebowało zadysponowania. Całość majątku była dziedziczona przez
najstarszego syna. Majątek był niepodzielny. Pozostali synowie musieli sami pozyskać własny
majątek. Dlatego angażowano się w wyprawy krzyżowe. Ludność wędrowała też do miast,
gdzie koncentrowały się zaplecza gospodarcze. W miasta gromadzili się ludzie, którzy nie byli
w stanie funkcjonować w przestrzeni wiejskiej. Ludność migrowała do podgrodzi, co prowadziło
do kształtowania się ośrodków wczesnomiejskich.
Kształtowały się szlaki handlowe łączące miasta włoskie z północną Francją, Flandrią oraz
zachodnimi Niemcami. Kształtowały się też szlaki morskie opływające kontynent i docierające
do miast Niderlandów. Około końca XII wieku wciąż intensyfikowała się produkcja morska.
Duże grupy ludności gromadziły się w podgrodziach, stanowiąc zaplecze ludnościowe dla
produkcji rzemieślniczej na użytek aparatu władzy lokalnej, lokalnych wasali.
Ośrodki takie kształtowały się wokół zamków rycerskich, biskupich i wokół klasztorów.
Wymiana handlowa koncentrowała się w ośrodkach protomiejskich. W ośrodkach tych handlowali też kupcy obcy, z miast włoskich. Nie chcieli oni handlować na lokalnym prawie patrymonialnym, odrzucającym samodzielność gospodarczą. Narzucano ceny, prawa. Zaczęły
tworzyć się grupy zabiegające o prawa handlowe.
Grupy te współpracowały z władcą, dostarczając mu towary luksusowe. Mogły one rządzić
się po swojemu, posiały własne sądy. Grupy zabiegały o różne przywileje. W Polsce grupy te
zwane były hospites. Przybywający kupcy mogli więc korzystać ze swojego wzorca prawnego.
Kupcom lokalnym także zależało na potwierdzeniu nietykalności oraz prawa własności.
Kupcy chcieli wydrzeć przywileje władcy i elicie panującej.
7
Stale dochodziło do konfliktów między władzą świecką i duchowieństwem, a zwykłą ludności.
Ośrodki w Dortmundzie, Hanowerze, Magdeburgu gwałtowanie wzrastały. Obszary Flandrii i
Fryzji też przeżywały rozkwit.
Północna Francja, domena Kapetyngów, obszar Szampanii i okolice Paryża wzrastały gwałtowanie.
Pod koniec XII ukształtowała się sieć jarmarków i targów na obszarze Szampanii i zachodnich Niemiec. Jarmarki powstawały dzięki określeniu przez władców przywilejów dla ośrodków
innych niż największe miasta. Dzięki temu na tym obszarze tym wykształciła się jednolita
strefa handlowa. Jarmarki odbywały się okresowo w różnych miastach np. Akwizgran, Reims,
Paryż. Mogły trwać od tygodnia do miesiąca. Jarmarki dominikańskie trwały 2-3 miesiące.
Około 1190 ukształtowała się ostatecznie sieć handlowa. Ta część Europy przeszła na gospodarkę finansową, fiskalną, opartą głównie na pieniądzach. Pieniędzy było już wystarczająco
dużo. Komercjalizacja gospodarki była możliwa dzięki dużej ilości pieniędzy. Określono rentę
feudalną w pieniądzu.
Na początku XIII wieku element finansowy dominował już w gospodarce państwa. Wszystkie
regulacja państwowe, świadczenia, cła, podatki wyrażono w pieniądzach.
Przemiany wynikały z konfliktów między władcą i ludnością. Dochodziło do buntów tkaczy
niderlandzkich, którzy nie mieli zapewnionego prawa do własności. Na obszarze podgrodzi
zaczęły tworzyć się zalążki samorządu miejskiego.
Władcy musieli odejść od rządzenia do finansowego nadzoru i poboru podatków. Musieli
zgodzić się na większą samodzielność ludzi. Podatki nie były zależne od zysku. Był to często
podatek ryczałtowy, taki sam dla wszystkich.
Renta feudalna została zastępowana podatkiem. Chłopi, mieszczanie i rycerstwo, po opłaceniu podatku posiadali wolność produkcyjną. Chłopstwo mogło swobodnie dysponować nadwyżkami produkcyjnymi. Podatki ryczałtowe były korzystniejsze, gdyż pozwalały na swobodniejsze
kształtowanie nadwyżek.
Chłopi bogacili się i mogli odbierać towary rzemieślnicze z miast. W Polsce szlacheckiej
XVII wieku chłopi nie mogli uczestniczyć w wymianie, gdyż byli ograniczani przez szlachtę.
Skomercjalizowanie wymiany handlowej pozwoliło na zwiększenie grupy ludzi uczestniczącej
w wymianie handlowej.
Procesy były różne w różnych krajach. Inne były relacje społeczne i inny był stopień rozwoju
tych ziem. Model końca wczesnego średniowiecza to model zakładający istnienie centrum. W
centrum tym była opieka sądowa, gwarancja bezpieczeństwa, istniał sojusz z władcą, który był
dobrze opłacony.
Prężne ośrodki rozwijały się zawsze kosztem prowincji. Wsie były zapleczem dla miasta,
małe miasta były zapleczem dla dużych miast. Zaczęła tworzyć się struktura centrów oddziałujących między sobą. Centra tworzyły hierarchię.
Zaczęły tworzyć się faktorie kupieckie w XIII wieku. Następowała akumulacja kapitału
kupieckiego. Spółki kapitałowe zaczęły uczestniczyć w wymianie handlowej. Miasta francuskie
i niemieckie były miejscem kapitalizacji. Na ziemiach polskich Gdańsk i Kraków były głównymi
ośrodkami wymiany handlowej.
Frankfurt nad Odrą i Wrocław rywalizowały ze sobą i nakładały prawo składu, podobnie jak
Toruń i Kraków. Lwów stawał się ośrodkiem handlu ruskiego. Chełmno, Braniewo i Królewiec,
a także Wilno, Kłajpeda, Kowno, Ryga stawały się również ważnymi ośrodkami.
Fiskalizacja gospodarki była możliwa się zapewnieniu dostępu do kruszcu. W XII wieku
doszło do ekspansji górnictwa kruszcu i hutnictwa. Górnictwo rozwijało się w Niemczech,
Anglii, północnej Hiszpanii. W XII wieku doszło do penetracji obszaru Śląska.
8
Równocześnie powstawały ośrodki górnicze w Czech, w Łuku Karpat w Siedmiogrodzie i
w Królestwie Chorwackim i Serbskim. Górnictwo kruszcowe gwarantowało stabilizację wewnętrzną. Cały czas trwała koniunktura.
Stały rozwój gospodarczy był możliwy. Nadwyżki ludności w Niemczech nie powodowała
kryzysu, gdyż ludność ta była wypierana do kolonizacji wschodu – Prus, Śląska, Siedmiogrodu,
Pomorza. Nadwyżki ludności mogły być też zagospodarowane w gospodarce.
Ukształtowała się wymiana surowca za dobra luksusowe. Wymiana ta spowodowała uwstecznienie gospodarcze ziem Europy środkowej. Gospodarka tam opierała się na zbożu. Doszło do
ponownego uzależnienia pańszczyźnianego chłopstwa.
Najlepiej mogły rozwijać się Czechy ze względu na obecność tam kruszców.
Centra kształtowały wyraźnie swoje peryferia. Poza tym istniały obszary silnie zacofane.
Normy handlowe typowe dla zachodu zaczęły funkcjonować w Europie środkowej. Obszary
Nowogrodu Wielkiego i Finlandia pozostawały obszarami peryferyjnymi Europy. Tam wzorce
te nie upowszechniły się.
W państwie krzyżackim istniały małe ośrodki miejskie włączone w strefę handlu dzięki
gospodarce fiskalnej, dużej gęstości zaludnienia. Na Łotwie także istniały ośrodki wymiany, ale
Litwa pozostawała obszarem zacofanym.
Biały Bór, Kościerzyna pozostawały małymi i zacofanymi ośrodkami.
Rozwój handlu pod koniec XII wieku był kluczowy. Wtedy ukształtowała się rola gospodarcza Lubeki. System kupiecki ekspandował na północ. Utworzyła się hanza kupców, czyli
stowarzyszenie, które zaczęło tworzyć obszar gospodarczy w basenie Morza Bałtyckiego.
W XIII i do połowy XIV wieku kluczowa była rola miast wendyjskich. Później do hanzy
włączono miasta Łotwy i Estonii oraz Nowogród Wielki, który był ważnym partnerem Lubeki.
Ważna była pośrednicząca rola władztwa niemieckiego w przelewaniu mechanizmów komercjalizacji na ziemię polskie. Na ziemiach niemieckich nie było tak wyraźnego podziału na
stany, jak we Francji. Możliwy był awans społeczny, nawet od chłopstwa przez mieszczaństwo
do rycerstwa. Ten sam wzorzec awansu został przeniesiony na ziemie polskie. Dużą rolę w
przemianach gospodarczych odgrywał także kościół.
W Niemczech miała miejsce silna migracja wewnętrzna. Na terenie Niemiec pojawiły się
procesy typowe dla późnego średniowiecza – ośrodki miejskie uzyskały rolę dominującą w gospodarce, która była konsekwencją ich niezależności.
Sądy targowe gwarantowały bezpieczeństwo.
Początkowo ludność gromadziła się na podgrodziach. Kształtowało się ”ius mercatorum“,
prawo kupieckie. Na czas targu władca rezygnował z praw sądowych na rzecz sądów kupieckich.
Najpierw były to rezygnacje czasowe, a potem stałe. Wykształciły się ławy kupieckie.
Rody kupieckie często były we Włoszech spokrewnione z rodami patrycjuszowskimi.
Mieszczanie i grupy kupieckie organizowały miasto jako miejsce sprzyjające handlowi pod
każdym względem. Rody kupieckie nabywały parcele przy rynku. Miasto było “maszyną do
organizowania handlu”.
Celem samorządu miejskiego było potwierdzenie praw własności, dziedziczenia, swobód handlowych. Miasta uzyskiwały coraz większą niezależność od władzy.
Kiera to ogół zgromadzenia mieszczan, które wybierało swoich reprezentantów do kontaktów
z władzą. Była pierwszym organem demokratycznym.
Na polskie ziemie przenoszono głównie gotowe wzorce z ziem niemieckich. Przywileje kupieckie od XIII wieku określało zwierciadło saskie. Funkcjonowało prawo magdeburskie i lubeckie.
9
Prawo magdeburskie zakładało podział na niezależną władzę sądową i samorządową z radą
miejską i burmistrzem. W prawie lubeckim nie było ławy sądowej, a sędzia był częścią samorządu miejskiego. W XV wieku doszło do rywalizacji kupców i rzemieślników. Kupcy stali się
oligarchami miejskimi,
Prawo lubeckie w Polsce przyjęło się jako średzkie, zaś prawo chełmińskie zostało wprowadzone przez Krzyżaków, poprzez uwzględnienie prawa magdeburskiego. Prawo chełmińskie
obowiązywało na ziemiach mazowieckich, krzyżackich, litewskich. Prawo chełmińskie było najbardziej korzystne dla władcy.
Elbląg miał nadane prawo chełmińskie. Krzyżacy intensywnie rywalizowali z Lubeką. Odebrali Gdańskowi bramo lubeckie.
Od XI wieku w Europie trwała komercjalizacja. Wprowadzono nowości w rolnictwie, doszło
do wzrostu plonów, stabilizacji osadnictwa wiejskiego, migracji ludności do miast i podgrodzi
ze wsi w wyniku jej przesiedlenia.
Grupy ludności skupiające handel walczyły o własną niezależność. Dążono do uwolnienia
handlu spod władzy księcia, seniora lub wasala.
Doszło do wzrostu ilości produkcji. Wzrost jakości i ilości najczęściej nie wiążą się ze sobą.
O postępie nie decydują pojedyncze innowacyjne wytwory, ale dopiero ich upowszechnienie się.
Musi zatem najpierw dojść do powstania wynalazku, a potem wzrostu ilościowego produkcji.
Analogicznie można porównać kolonizację Ameryki, gdzie Anglicy zajęli mały obszar, ale
założyli tam trwałe kolonie. Francuzi zajęli bardzo duży obszar, ale nie byli w stanie go kontynuować.
Komercjalizacja nie byłaby możliwa bez rozwoju górnictwa i pojawienia się nadmiaru kruszców. Bolesław Chrobry wybił około 0,5 mln monet. W czasach Łokietka i Kazimierza Wielkiego
pieniądz upowszechnił się.
Przyjęcie chrześcijaństwa było korzystne dla lokalnych władców, gdyż chrześcijaństwo legitymizowało ich władzę. System podziału władzy oparty o warstwę rycerską, szlachecką, czyli
warstwę możną i warstwę pracującą, był korzystny dla systemu władzy. Szlachta litewska dążyła
do połączenia ze szlachtą polską i przyjęcia nowego systemu organizacji społecznej. Szlachta
pruska została też włączona w struktury państwa krzyżackiego.
W XIII i XIV wieku przemiany komercjalizacyjne z obszarów władztwa niemieckiego przeszły do Europy Środkowej. Głównymi obszarami handlowymi były północna Francja, Anglia,
północne Niemcy nad morzem oraz południowe Niemcy utrzymujące kontakty z Europą południową.
Na obrzeżach były obszary eksploatowane, produkujące – Hiszpania, Węgry, Czechy, Polska,
Inflanty, Nowogród. W Hiszpanii rozwijało się rolnictwo, z Inflant i Nowogrodu pozyskiwano
surowce leśne.
W rezultacie tworzenia się systemu gospodarczych zależności Europy wytworzyły się strefy
handlowe i gospodarcze. Dwoma głównymi takimi obszarami był obszar śródziemnomorski oraz
bałtycki. W obszarze śródziemnomorskim handlowały ze sobą Bizancjum, Morze Czarne, Izrael,
Syria, Aleksandria, republiki włoskie, które były w stanie realizować swoje cele polityczne i nie
rywalizowały tak silnie w obrębie Półwyspu Apenińskiego.
W późnym średniowieczu miasta francuskie, Brugia i miasta niemieckie stały się kontrahentami miast włoskich, które pośredniczyły w handlu. System śródziemnomorski kończył się na
Brugii, do której pływano wokół Hiszpanii i Francji. Miasta włoskie z roli odbiorców przeszły
do roli pośredników w handlu.
Równocześnie handel ekspandował na północ z obszaru władztwa niemieckiego. W XI i
XII wieku na obszarach Polski i Rusi handlowano niewolnikami. Truso i Wolin były ośrodkami
10
takiego lokalnego handlu. Obszar ten był bardzo słabo rozwinięty w porównaniu z południem
Europy. W Truso handlowano głównie solą. Każdy ośrodek miał swój główny towar.
W XII wieku w wyniku ekspansji Niemców założono Lubekę – miasto cesarskie. Powstała
ona w latach 70. XII wieku. Założona została przez kupców z Soestu i Dortmundu, a także
kupców z południa Niemiec.
W drugiej połowie XII wieku doszło do walk ze Słowianami połabskimi. Zostali oni pokonani
przez Niemców. Niemcy zajęli Meklemburgię i Pomorze Przednie zajmujące ziemie polskie i
niemieckie wokół Szczecina.
Kolonizacja ziem wschodnich wiązała się z funkcjonowaniem silnej grupy kupców, która
dążyła do rozwinięcia handlu nad Morzem Bałtyckim.
Ważnym elementem przemian był rozwój niezależności miast. Samorząd miejski tworzył się
w wyniku rywalizacji między właścicielem – księciem lub biskupem, kupcami i rzemieślnikami
– pospólstwem miejskim. Te trzy
Konflikty takie miały miejsce w Holandii, Flandrii i Francji. W Niderlandach problemem
był niedostatek ziemi. Przemiany były możliwe dzięki kontaktom z Europą południową, z
której przenoszone były wzorce kulturowe.
Miasta kształtowały się w Europie zachodniej od XI do XIII wieku. W XIII wieku miasta
miały już ukształtowaną
Pierwszym etapem samorządności było wydzielenie pokoju targowego oraz sądu targowego.
Na czele sądu targowego stawał najpierw przedstawiciel księcia, a potem przedstawiciel grupy
kupieckiej. Sąd taki ustalał m.in. ceny i jednostki miar i wag.
Z czasem sąd targowy przekształcił się w grupę reprezentującą kupców przed seniorem.
Tworzyły się gminy, które nazywano gośćmi.
Uformowanie się miasta powodowało też utworzenie wzorców prawnych dla ludzi, które sprawiały, że życie w miastach było opłacalne. W XIII wieku doszło do kryzysu władzy centralnej,
wzrostu samorządności. Doszło do rozbicia dzielnicowego w Polsce i na Rusi oraz w Niemczech. W ramach decentralizacji miasta zyskiwały szeroką autonomię. Tylko Czechy i Węgry
funkcjonowały jako jednolite państwa.
Powstawały też nowe państwa – krzyżackie i kawalerów mieczowych. Państwo krzyżackie
stało się państwem nowoczesnym i dobrze zorganizowanym.
W czasach Henryka Brodatego przydzielano pierwsze przywileje dla miast. Nadano prawo
do sądu kupieckiego. Reformy kontynuował Henryk Pobożny.
Lokowano nowe miasta, relokowano też wsie, nadając im akty lokacyjne wsi. Wytyczono
siatkę pól, które były zorientowane pod trójpolówkę. Porzucono uprawy płodozmianowe.
Ławy miejskie nie funkcjonowały w miastach na prawie lubeckim. Prawo lubeckie nie zakładało takiego podziału władzy. W magdeburskim prawie było rozdzielenie władzy sądowej i
wykonawczej.
Po założeniu miasta nadawano mu zarządcę – wójta, sołtysa. Był to początkowo reprezentant seniora. Urząd ten był dziedziczny. Z czasem urząd ten był wykupywany przez Radę
Miejską w celu uniezależnienia miasta od władcy. Sołtys lub wójt był zasadźca. Ponadto w
mieście funkcjonowała Rada Miejska składająca się z 4-12 rajców.
Główną funkcją miasta było rozwijanie handlu. W centrum miasta znajdował się rynek,
waga miejska, w której przechowywano wzorce miar i wag. W mieście zdobywano też informacje
o cenach i warunkach handlu.
11
Na rynku wyznaczano ratusz, siedzibę władzy miejskiej, w którym koncentrowały się usługi
kredytowe. Ratusz gwarantował uczciwość pożyczki. W miastach prowadzono księgi, dopiero
w wiekach XIV-XV rozwinęła się księgowość prowadzona przez spółki kupieckie.
W XIV wieku w całej Europie dochodziło wtedy do wylesienia, a także spadku urodzajności
ziem, intensywnie eksploatowanych gospodarką rolną.
W latach 1300-1340 liczba ludności wzrosła z 70 do 75 mln. Do 1450 spadła do 50 mln w
wyniku epidemii dżumy, aby osiągnąć 75 mln w roku 1500. We Francji żyło 20-15 mln ludzi.
Polskie miasta liczyły co najwyżej kilka do kilkunastu tysięcy ludzi.
W XIV wieku doszło do spowolnienia gospodarczego w wyniku klęsk naturalnych i epidemii
dżumy. Epidemia zaczęła się w roku 1346 na Krymie i w rosyjskiej części wybrzeża Morza
Czarnego. W 1348 dżuma objęła całą Europę. W najmniejszym stopniu objęła Polskę i Ruś.
Umierali głównie mieszkańcy wsi, a zatem brakowało dostaw żywności do miast, a także rynków
zbytu dla produktów miejskich. Miasta zaczęły dążyć do zapewnienia sobie spichlerza.
W XIV wieku Polska zaczęła sprzedawać zboże. Polska dopiero w XV wieku uzyskało rolę
dominującą w handlu w Europie Środkowej. Była to konsekwencja rywalizacji z Krzyżakami
oraz walki o szlak wiślany.
Europa wschodnia dostarczała głównie surowce – zboża, złoża kruszców z Czech, głównie
Kutnej Hory, rudy cynku i ołowiu z Olkusza, Będzina i Chrzanowa, a także złoża transylwańskie. Europa zachodnia dostarczała głównie wyroby rzemieślnicze, przetworzone. Znaczenie
handlowe Gdańska było duże i zauważalne w Europie Zachodniej.
Główne szlaki handlowe Europy to szlaki morskie oraz lądowe szlaki przecinające Europę
południkowo.
Gospodarka Polskiej wczesnofeudalnej, do rozbicia dzielnicowego, była związana głównie
na wsi służebnej, która składała dary materialne. Polska wczesnopiastowska była zlepkiem
częściowo niezależnych księstw. Rozbicie dzielnicowe było jedynie nasileniem tego statusu.
Walki Piastów śląskich rozpoczęły zjednoczenie ziem polskich. Henryk Brodaty zajął Śląsk,
Małopolskę i część dzielnicy senioralnej. Zjednoczenie zostało jednak przerwane najazdem
mongolskim.
W XIV wieku odradzające się państwo utraciło Śląsk. Utraciło orientację południkową.
Ekspandowało na Ruś Czerwoną, Halicką oraz Podole. Państwo rozwijało się w tym kierunku,
w którym było to możliwe, dla uniknięcia konfliktu z Czechami i Węgrami.
Na północy występowało zagrożenie litewskie i krzyżackie. Kierunek ekspansji wschodniej
określił się w wyniku wstąpienia na tron Jagiełły. W XIV wieku Polska otoczona była wrogimi
państwami. Dlatego elity zawarły sojusz z Litwą przeciwko Krzyżakom.
Polska toczyła z Krzyżakami wojny o obszary przygraniczne, ale nie dążono do podboju
tego obszaru. pomorze Gdańskie i Prusy nie było etnicznie powiązane z państwem polskim,
dlatego nie dążono do jego podbiciu.
Dopiero przemiany gospodarcze w XIV wieku spowodowały zmianę podejścia. Polska nie
była w czasach Kazimierza Wielkiego emitować monety o tej sile, co grosz czeski i węgierski ze
względu na niedobór kruszców. Kryzys w Europie Zachodniej spowodował, że Polska zaczęła
uzyskiwać coraz większe znaczenie. Kryzys w XVII wieku był związany z uzyskaniem przez
Rosję dostępu do Bałtyku. Rosja zaoferowała na rynku bałtyckim tańsze zboże niż Polska.
Ostatecznie dokonano inkorporacji Prus do państwa polskiego, mimo różnic etnicznych.
Od połowy XIII do połowy XIV wieku dokonano najważniejszych lokacji miejskich na ziemiach polskich oraz pruskich. Około 1350 roku dokonano serii kilkunastu lokacji na Pomorzu
Gdańskim.
12
Krzyżacy założyli stosunkowo mało miast w okolicach Gdańska. Był konflikt z Lubeką, gdyż
Gdańsk był miastem lubeckim. W połowie XIII wieku nie było możliwe zakładanie miast, gdyż
nie było osadników przybywających z ogarniętej kryzysem Europy.
Z tego powodu trzeba było zmienić dotychczasowe prawo dopuszczające, by obywatelem
miasta krzyżackiego mógł zostać tylko człowiek mówiący po niemiecku. Zezwolono na migrację
z Wielkopolski, Kujaw i innych ziem.
Więcej miast Krzyżacy założyli na Prusach właściwych niż na Pomorzu Gdańskim.
W wiekach XIV-XVI gospodarka polska opierała się na rolnictwie. Główną osią kraju był
szlak wiślany.
Wymiana dóbr i gospodarka europejska funkcjonująca na zasadzie wymiany usług i dóbr
przetworzonych na surowce doprowadziła do uwsteczniania przemian gospodarczych w Polsce.
Doszło do ponownej feudalizacji, powiązania chłopa z ziemią, wprowadzenia pańszczyzny.
Szlachta miała zagwarantowane prawa do handlu bez opłat i ceł, nie była zmuszana do
przestrzegania prawu składu miast. Szlachta stworzyła taksy wojewodzińskie, aby uniezależnić
się od miast. Przedstawiciel szlachty określał ceny towarów na obszarze miasta.
W ten sposób ograniczono znaczenie mieszczan i rzemieślników. Szlachta tworzyła też dobra
rzemieślnicze w folwarkach, a jednocześnie ceny ustalała pod siebie. Spowodowało to nierentowność produkcji miejskiej i zubożenie mieszczaństwa.
Rentowność zachowały tylko największe ośrodki.
Przemiany te doprowadziły do powstania monokultury zbożowej w Polsce. W wyniku konkurencji ze strony tańszego zboża rosyjskiego doszło do całkowitego upadku gospodarczego
kraju. Najistotniejszą charakterystyką gospodarki polskiej była całkowita dominacja jednego
stanu nad pozostałymi.
3
Strefy handlu europejskiego
Od XI wieku miały miejsce zmiany związane ze wzrostem zaludnienia i wzrostem produkcji
żywności. Doszło do ekspansji wewnętrznej i zewnętrznej.
Doszło też do ekspansji elit w formie rekonkwisty hiszpańskiej oraz ekspansji marchii wschodnich władztwa niemieckiego.
Tworzenie przywilejów handlowych wynikało z walki o immunitety. Odbywały się bitwy
między miastami w celu wywalczenia immunitetu.
W całej Europie wyróżniono różne strefy handlowe. Na ziemiach polskich istniały strefa
bałtycka-hanzeatycka i strefa sudecko-karpacka. Rywalem Hanzy była Dania oraz zakony krzyżacki i kawalerów mieczowych.
Henryk Lew w 1158 założył Lubekę na wybrzeżu Bałtyku. Był władcą Saksonii i Bawarii.
Zapleczem gospodarczym dla Lubeki byli głównie kupcy z Soest i Hamburga. W 1158 Lubece
nadano prawo Soest.
Kilku seniorów z północnych Niemiec podjęło się kolonizacji ziem słowiańskich. Poza Lubeką
nad Bałtykiem było w XII wieku kilkanaście ważnych ośrodków handlowych. Najważniejszym
z nich było Visby na Gotlandii, które potrzebowało surowców. Nabywało je od Republiki
Nowogrodzkiej. Nowogród funkcjonował do XVI wieku jako ważny ośrodek, potem zostało
pokonane przez Iwana Groźnego. Visby nabywało wosk, skóry i drewno od Nowogrodu.
Miasta Skandynawii nie były przyjęte do Hanzy, ale istniały tam odrębne kantory hanzeatyckie, czyli dzielnice posiadające oddzielne przywileje.
13
Ma arenę handlu z Visby wkroczyli w XII wieku kupcy z miast niemieckich, którzy wypierali
z tych kontaktów handlowych Duńczyków. Przywilej altenburski z 1160 umożliwiał pełny i
wolny handel między Gotlandią i Lubeką w obie strony. Lubeka była głównym punktem handlu
Niemieckiego.
Kupcy z Lubeki wędrowali do Visby i docierali do Nowogrodu. Towary nowogrodzkie trafiały
więc do Lubeki z pominięciem Visby. Z czasem powstały kolejne ośrodki handlu w północnych
Niemczech – Wismar (1228), Rostock (1218), Stralsund (1236), Greifswald – miasta wendyjskie.
Król duński kilkanaście lat okupował Lubekę na początku XIII wieku. W 1227 doszło do
bitwy pod Bornhöved, w której Dania poniosła porażkę. Zawarto pokój, który zezwolił Hanzie
na zakładanie ośrodków rybackich fitte i łowieniu ryb na duńskich łowiskach Skanii.
Lubeka kontrolowała więc handel rybami oraz solą luneburską. Poza towarami własnymi
importowano wyroby z Rusi, surowce z Węgier i Polski.
W Lubece istniała ława miejska, ale nie było ławy sądowej. Lubeka była miastem rządzonym
przez kupców. Dochodziło do krwawych konfliktów z innymi grupami mieszczańskimi. Elbląg
uzyskał ograniczone prawa lubeckie. Krzyżacy nie popierali praw lubeckich, gdyż dawały one
dużą autonomię.
Nastąpiło wyparcie kupców ruskich z żeglugi bałtyckiej.Lubeka uzyskała dominującą pozycję
handlową w Nowogrodzie w zamian za respektowanie praw kupców ruskich na ich ziemi. Lubeka
miała też pozycję monopolistyczną w handlu z Norwegią.
Wiek XIII to okres intensywnego wzrostu znaczenia Elbląga.
Zniszczenie Gdańska przez Krzyżaków około 1310 roku doprowadził do konfliktu Krzyżaków z Lubeką. Dopiero w 1339 roku ponownie nadano prawa lubeckie w wydmuszce prawa
chełmińskiego Gdańskowi. Braniewo funkcjonowało jako miasto biskupie.
Od końca XII wieku Inflanty były obszarem silnej kolonizacji. Założono Rygę, Tallinn oraz
inne miasta. Był to obszar migracji ludności niemieckiej. Miasta miały jednak spore mniejszości
lokalne.
Zamiarem kawalerów mieczowych była eksploatacja surowcowa tego obszaru. Prowadziło to
do konfliktów z ludnością lokalną i najazdów chłopstwa na miasta.
Lubeka i Greifswald są najlepiej przebadanymi archeologicznie miastami.
Pierwszy okres funkcjonowania Hanzy wiązał się z włączeniem w wymianę handlową całego
obszaru bałtyckiego. Połączono obszary fryzyjskie z Nowogrodem i Visby. Założono miasto
Bergen w Norwegii.
Miedź i żelazo sprowadzono ze Szwecji. Z Gotlandii pozyskiwano piaskowiec do budowy
zamków krzyżackich.
Na obszarze szwedzkim i kurońskim funkcjonowało piractwo oraz kaperstwo. Kaperstwo to
piractwo finansowane przez państwo. Gdańsk posiadał flotę kaperską. Floty kaperskie walczyły
też w bitwie trzynastoletniej.
Związki pirackie ograniczały szlaki handlowe. Istniały do końca wieku XIII.
W XIV wieku doszło do wyludnienia, dżumy i kryzysu. Wyludniły się wsie. Wykształciły
się strefy produkujące oraz surowcowe.
W Hanzie wzrosło zapotrzebowanie na surowce i zboże. Eksploatowano Pomorze Przednie,
co doprowadziło do rozwoju Kołobrzegu, Szczecina i Stargardu, a także Stralsundu.
W połowie wieku XIV zaczęła się zwiększać rola państwa krzyżackiego, w którym handel
był kontrolowany centralnie, odgórnie. Rywalem Krzyżaków byli Duńczycy, Hanza i Lubeka.
14
Doszło do konfliktu z Danią. Zawarto w 1370 traktat stralsundzki, co spowodowało otwarcie
cieśnin duńskich dla handlu hanzeatyckiego. Handel przez Sund stał się możliwy. Powodem
konfliktu było zajęcie Gotlandii przez Duńczyków.
Doszło do przekształcenie Hanzy kupców na Hanzę miast. Hanza stała się związkiem politycznym. Miasta nadawały sobie wzajemnie przywileje. W XIV wieku doszło też do zmian w
geopolityce europejskiej. Zaczęły nasilać się tendencje centralistyczne we władztwie niemieckim.
Polska odrodziła się, rozwijały się Litwa i Nowogród, który włączył Psków w swoje ziemie.
Większą rolę odgrywały miasta z Niemiec południowych.
W XV wieku pojawiły się oznaki kryzysu. Pojawiło się tanie zboże z Inflant i Polski.
Doprowadziło to do osłabienia państwa krzyżackiego. Doszło do konfliktu z Polską.
Państwo krzyżackie funkcjonowało dzięki skupowaniu tańszego zboża i sprzedawania go po
cenach rynkowych. Krzyżacy uzyskiwali zboże od chłopów pruskich.
Duża część wierzycieli państwa krzyżackiego zubożała i nie była w stanie spłacać długów
wobec państwa. Doszło więc do osłabienia finansowego państwa krzyżackiego.
Na początku XV wieku Krzyżacy utracili możliwość kontroli handlu. Handel odrodził się
jako niezależny. Funkcjonowały miasta Gdańsk, Elbląg, Królewiec i Toruń. Elbląg i Toruń
dążyły do podziału strefy wpływów między siebie.
Gdańsk zaczął bezpośrednio kontaktować się z producentami tak, jak wcześniej w XII wieku
robiła to Lubeka. Toruń w XV wieku przeżywał kryzys, za to intensywnie rozwijał się Gdańsk.
W II połowie XV wieku doszło do autonomizacji handlu. Z Gdańskiem kontakty utrzymywały Niderlandy i Anglia, dzięki otwarciu Sundu, z pominięciem Hanzy. Było to wynikiem
wojny trzynastoletniej, w której Lubeka była po stronie Krzyżaków.
Udział Holendrów i Anglików na Bałtyku rósł. Upadek Nowogrodu doprowadził do silnego
kryzysu Lubeki i Hanzy w XVI wieku.
Po odrodzeniu się Polski doszło do konfliktu z Krzyżakami. Przedmiotem konfliktu była
żegluga Wisłą. Polska handlowała głównie zbożem i surowcami – miedzią i ołowiem. Doszło
do refeudalizacji.
Przez szlak wiślany Polska była związana z obszarem gospodarczym północnym – hanzeatyckim.
Poznań i Warszawa były na styku obszaru południowego i północnego.
Miasta mogły wykształcić dwa rodzaje dominacji – prawo składu lub dominacją poprzez
aktywność.
Wrocław, Frankfurt i Szczecin funkcjonowały nad Odrą. Frankfurt wykształcił prawo składu,
dlatego Wrocław i Szczecin związane z Hanzą, prowadziły chętniej handel Wartą lub lądem.
Kraków rywalizował z Toruniem. Nie rywalizował z Warszawą ze względu na odmienny
profil handlu.
Strefa sudecko-karpacka to obszar dominacji górnictwa kruszcowego. W Polsce do strefy tej
należały Małopolska, Śląsk i Ruś, a także Czechy i Węgry.
Rudawy, Sudety, Śląsk, Morawy i Transylwania były kolonizowane przez Niemców. Było to
związane z górnictwem kruszcowym. Ważnymi ośrodkami były Sudety (srebro, złoto), Kutna
Hora w Czechach, Olkusz (cynk, ołów, srebro), Transylwania (żelazo, miedź), Słowacja (miedź).
Miedź i żelazo pozyskiwano też w Styrii i Karyntii, złoża kruszców były w Hiszpanii, która
objęta była rekonkwistą.
15
Wytworzyło się też zaplecze rzemieślnicze. Strefa ta pod względem rzemiosła była znacznie bardziej rozwinięta niż Hanza. Rzemiosła obejmowały produkcję broni, narzędzi, a także
sukiennictwo. Eksportowano pieniądz i kruszce.
Wiek XIV to okres rozwoju, w XV wieku doszło do regresu związanego z wojnami husyckimi.
Doszło do regresu górnictwa, wzrostu udziału kapitału prywatnego,
Okres XIII-XIV wieku to okres największego znaczenia Czech, pod koniec panowania Przemyślidów, potem władzę przejęli Luksemburgowie.
Bilans handlowy obszaru był przez większy okres czasu ujemny. Najbardziej zrównoważony
bilans miały Czechy, gdzie rzemiosło było najbardziej rozwinięte. Węgry miały silnie ujemny
bilans handlowy. Gospodarka Węgier w dużym stopniu opierała się na hodowli bydła.
Rzemiosło węgierskie było słabo rozwinięte. Zawsze dysponowały ośrodkami słabszymi od
Norymbergi, Włoch i Austrii. Na Węgry docierały gotowe produkty wysokiej jakości, co zniechęcało do rozwoju własnego rzemiosła.
Węgry wciąż miały nieuporządkowaną granicę południową, gdzie graniczyło z Wenecją,
Austrią, Serbami, Chorwatami.
W wiekach XIV-XV pojawiło się zagrożenie tureckie. Cały wiek XV to czas rywalizacji
z Turkami. Stałe zagrożenie doprowadziło do wzrostu znaczenia rycerstwa i refeudalizacji na
obszarze Węgier. W 1444 doszło do klęski pod Warną. Znaczna część Węgier znalazła się pod
władzą Turków.
Na ziemiach polskich w XIII wieku doszło do rozwoju śląska. Powstało kilkanaście ośrodków.
W wieku XIII rozpoczął się też rozwój Małopolski, okresowo pojawiała się tam kolonizacja
niemiecka.
Na Śląsku wydobywano Au, Ag, a w Małopolsce Pb, NaCl, Cu, Fe. W XIII wieku lokowano
najważniejsze miasta – Kraków, Wieliczkę, Sandomierz, Olkusz, Nowy Sącz, Lwów. W XIV
wieku powstały liczne mniejsze miasta.
Ołów z Olkusza przewożono do Krakowa, a następnie sprzedawano dalej lądem lub spławiano
Wisłą do państwa krzyżackiego.
W XIV wieku doszło ro uzależnienia księstw ruskich, wzrostu znaczenia szlachty, rozwoju
sieci jarmarków i targów. Nie było ważnych zagrożeń zewnętrznych. Od XV wieku rosło
znaczenie produkcji zbożowej.
Bilans handlowy Małopolski w XIV wieku był dodatni, dopiero wprowadzenie monokultury
zbożowej doprowadziło do jego obniżenia.
Strefa sudecko-karpacka nie była tak zorganizowana jak strefa hanzeatycka. Strefa ta rozwijała się na obszarze już skolonizowanej, zasiedlonej, zaludnionej i bogatszej, łączy się z historią
państw. Tymczasem w strefie bałtyckiej handel rozwijał się na obszarach niezaludnionych,
równolegle z kolonizacją tych obszarów.
Na południu Polski było większe zaludnienie, a zatem również większy popyt na towary.
Miasta Polski kontaktowały się też z Norymbergą, Augsburgiem, Ratyzboną i miastami
włoskimi. Rozwój górnictwa kruszcowego wiązał się w XIII wieku z budową zaplecza władców.
Później coraz większą rolę odgrywał kapitał prywatny.
Wrocław na początku był w Hanzie, ale później z niej wystąpił.
Braniewo było dużym miastem pruskim. Nastąpił spadek jego znaczenia ze względu na
działalność rywali i małe znaczenie gospodarcze dorzecza Pasłęki.
W XIII wieku rozwijała się Hanza kupców, rozwój stref i zakładanie miast. Rozwijała się
sieć kantorów, monopole i przywileje celne oraz sądowe kupców. W XIV wieku istniała już
16
hanza miast, która uzyskała monopole w handlu. W Hanzie były 72 miasta, które tworzyły
13 regionów. Londyn, Brugia i Nowogród były miastami ściśle współpracującymi z Hanzą,
zrzeszonymi w niej, ale nie zależnymi od niej.
Nie było konkurencji, dzięki czemu istniała gwarancja zysku. W XV wieku doszło do kryzysu.
W strefie karpacko-sudeckiej w XII-XIII wieku następowała kolonizacja i ekspansja. W
wiekach XIII-XIV następował rozwój rolnictwa, a w XV wieku doszło do jego regresu i zmiany
przebiegu szlaków handlowych. Bilans handlowy był okresowo ujemny. Rósł udział kapitału
prywatnego.
W XV wieku doszło też do rewolucji husyckiej i pojawiło się zagrożenie tureckie i habsburskie.
Kupiectwo środkowoeuropejskie było w regresie względem Europy południowej, gdzie przetrwały tradycje rzymskie. Na południu intensywny rozwój miał miejsce już w XII wieku.
Nad Bałtykiem dominowało społeczeństwo niemieckie, w którym istniała elitarna grupa
ministeriałów. Grupa ta dążyła do zdobycia szlachectwa, ale nie była trwale związana ze
stanem szlacheckim. Grupa ta była elastyczna, uczestniczyła w akcjach osadniczych miejskich.
Grupa ta stanowiła kilka procent ludności.
Władztwo niemieckie aż do czasów Bismarcka nie było silnie zintegrowane.
Na południu Niemiec patrycjat był silny, czerpał ze wzorców rzymskich. W Norymberdze,
Monachium i Frankfurcie istniały elity dążące do podkreślenia swojej wyższości, posiadające
majątek poza miastem.
Na północy Niemiec istniały elity bardziej kupieckie, mieszczańskie.
Południe Niemiec wywierało wpływ na północ pod względem kapitalizacji, przeniesienia
prawa Soest do Lubeki, a także organizacji miast północnoniemieckich. Władza cesarzy w XIV
wieku znacznie osłabła.
Północne Niemcy łączyły cechy ekspansywności i elastyczności – rodzime z patrycjuszowskimi – południowymi.
Zakładano miasta, które zdobywały coraz większą niezależność i autonomię wyrażającą się
poprzez istnienie rady miejskiej i ławy miejskiej.
Kupiectwo dążyło do opanowania miejsc handlu, targów, z rąk seniorów. Jednak to senior ustanawiał miejsce prowadzenie handlu. Kupcy nieustannie walczyli o nowe przywileje i
immunitety.
Pierwotnie mieszczaństwo miało być jednowarstwowe, wszyscy mieli być równi i wybierać
swoich przedstawicieli.
Zgromadzenie ogólne w prawach niemieckich i środkowoeuropejskich składało się z rozwarstwionych grup. Jednak nowe miasta zakładane były przez rody, które wchodziły w skład rady
miejskiej od chwili jej ustanowienia. Nowe miasta miały więc mało rozwarstwione zgromadzenia
ogólne.
W skład rady Lubeki wchodziły 24 rody, które miasto to założyły.
Rada miejsca wykupowała od seniora urząd wójta. Rada miejska składała się z od 4 do 12
rajców. Urząd ten pełniono dożywotnio lub dziedzicznie.
Ludność miasta dzieli się na patrycjat (elita, kupcy, rajcowie, 5%), pospólstwo (rzemieślnicy,
posesjonaci, 10-40%), plebs (bez własnego majątku, 60%).
Jednak ludność można podzielić na 6 warstw:
17
– upper upper – elity, mieszkający przy rynku, – lower upper – kupcy, elity cechów, mieszkali
przy rynku i głównych ulicach, – upper middle – elity cechów, wykształcone, – lower middle
– mistrzowie cechowi gorszych cechów, mają możliwość awansu, boczne ulice, – upper lower –
czeladnicy, na przedmieściach, – lower lower – brak możliwości awansu.
Niższe warstwy utrzymywały się z własnej pracy, a nie z zarządzania.
W XIII wieku kupiec był organizatorem handlu. Używał do tego własnego kapitału. Podróżował wraz z towarem, nie korzystał z pośredników. Kupcy zakładali małe lub jednoosobowe
spółki. Handel nie był hurtowy. Istniał mały stopień kredytowania transakcji, używano głównie
własny majątek. Trzeba było korzystać z pomocy pisarzy.
Często zakładano spółkę tylko w celu przeprowadzenia pojedynczej transakcji, np. zakupu
z Visby. Później taką transakcję można było ponowić.
Konflikty handlowe rozwiązywano poprzez wojnę lub zrównanie praw kupców z różnych
miast. Zrównanie praw pary miast prowadziło do dominacji tego, którego kupcy byli bardziej
ruchliwi. Zrównano prawa kupców lubeckich w Nowogrodzie i nowogrodzkich w Lubece, jednak
to kupcy lubeccy dominowali w tej wymianie handlowej.
Kalmar i Sztokholm były ośrodkami szwedzkimi, które nie mogły jeszcze rywalizować z
Lubeką. Dania była nastawiona na rywalizację.
Otwarcie cieśnin duńskich w 1227 roku w wyniku przegranej przez Danię wojny doprowadziło
paradoksalnie do ograniczenia znaczenia Lubeki, gdyż Lubeka bazowała na tranzycie u nasady
Półwyspu Jutlandzkiego.
Kupcy puccy zajmowali się zarówno handlem detalicznym, jak i hurtowym.
Rozwój kupiectwa dotyczył zarówno kupców wymieniających hurtowo towar między dużymi
ośrodkami, jak i lokalnych kupców wymieniających towar między ośrodkiem głównym i jego
peryferiami oraz ośrodkami współpracującymi. Peryferia stanowiło zaplecze np. gospodarki
rolnej, leśnej, ale nie miały rozwiniętego zaplecza rzemieślniczego.
Duże ośrodki miejskie posiadały swój profil handlowy. Ośrodki pruskie najpierw zajmowały
się handlem zbożem oraz produktami z zaplecza, Gdańsk wyzyskiwał zaplecze skupując z prowincji tanie zboże i sprzedając je do Niderlandów, znacznie się przy tym bogacąc, jedynie dzięki
pośrednictwu. Część miast utrzymywała się z wyrobów kamionkowych, tkanin, soli.
Elbląg i Toruń funkcjonowały podobnie do Gdańska.
W XIV i XV zaszły zmiany w funkcjonowaniu kupców. Kupiec organizował już handel bez
podróżowania. Zatrudniał czeladników. Specjalni pracownicy mieli za zadanie poznać potrzeby
rynku. Wymieniano się informacjami o gwałtownych potrzebach, kęskach, nieurodzajach, aby
wykorzystać je ekonomicznie. Ponadto spekulowano cenami produktów.
Kształtowały się faktorie handlowe, spółki i zatrudnienie pośredników. Nastąpił wzrost
udziału szyprów i producentów.
Kupiec nadzorował i kontrolował transakcje finansowe. Prowadził księgowość.
Transakcje bezgotówkowe stanowiły już 2/3 transakcje. Rozliczenia te odbywały się poprzez
wymianę towarową, kredyty, zaliczki, weksle i kantory, inwestycje.
W XIV wieku kupcy potrafili już pisać i liczyć, nie musieli korzystać z pomocy księży,
pisarzy i rachmistrzów, co miało miejsce w XIII wieku. Rozwijały się uniwersytety, w których
zdobywano umiejętności liczenia.
Kupcy korzystali z tabliczek woskowych, na których zapisywano transakcje i rozliczenia.
Wykorzystywano także liczydła, które pojawiły się w ikonografii hanzeatyckiej kupieckiej. Każdy
kupiec posiadał swoją wagę. Najpopularniejsze były wagi szalkowe.
18
Do XV wieku funkcjonowały liczby rzymskie, dopiero w XV-XVI wieku pojawiły się cyfry
arabskie, które ułatwiły zapisywanie rozliczeń.
Istniały odważniki kubełkowe o masie poniżej jednej grzywny oraz miseczkowe, o masie
ponad jednej grzywny.
Podział surowca miedzianego, ołowiu, cyny był dokonywany przez wszystkich mistrzów cechu wspólnie.
Miasto było podporządkowane handlowi pod względem funkcjonalnym i przestrzennym.
Wydzielano targi o różnych funkcjach – rynki węglowe, drzewne, solne oraz sukiennice.
Targ był miejscem wymiany informacji i zdobywania wiedzy. Był też miejscem ekspozycji
prawa miejskiego, wzorców miar oraz wagi miejskiej.
Ratusz był miejscem kontaktów handlowych oraz siedzibą władz miejskich. W ratuszu
funkcjonował pisarz spisujący i potwierdzający transakcje. Ratusz uwierzytelniał transakcje.
Był miejscem funkcjonowania kupców i urzędników. W ratuszu mieściły się też archiwa.
Ratusz był halą, do której można było wjechać wozem i prowadzić transakcje.
Ratusze wielkomiejskie różniły się od ratuszy małomiasteczkowych.
Ratusz rozwinął się z hali kupieckiej. Dopiero potem uzyskał funkcje administracyjne i
reprezentacyjne, stając się siedzibą władz miejskich.
Na zachodzie Europy ratusze powstawały najpierw jako budynki handlowe, a potem dobudowywano części administracyjne. W Polsce ratusze powstawały od razu jako budynki
dwufunkcyjne. Najczęściej na parterze znajdowały się pomieszczenia kupieckie, a na piętrze
administracyjne.
Ratusze ziem polskich można podzielić na 3 kategorie: – wielkomiejskie , – kamienne ratusze
w postaci domów, – ratusze w postaci zwykłych kamienic.
Ratusze można podzielić na wieżowe i bezwieżowe. Wieża świadczyła o randze miasta i jego
znaczeniu w handlu. Ratusz był “zamkiem miejskim”, rywalizował z wieżami kościelnymi oraz
zamkami senioralnymi.
Na ścianie ratusza mieściły się miejsca wykonywania kar.
Miasta pobierały podatki od działalności wszelkiego rodzaju – jatek, banków (bud kupieckich). W Krakowie funkcjonował oddzielny budynek do ważenia miedzi.
Wykształciły się określone mechanizmy handlu. Nastąpił rozwój księgowości i działalności kancelaryjnej, rozwój mechanizmów finansowych. Powstawały kupieckie księgi handlowe.
Każdy kupiec prowadził swój bilans.
Na przełomie XV i XVI wieku wykształcił się bilans podwójny – składający się z aktywów i pasywów (zobowiązań długoterminowych, weksli). W XIII wieku transakcje zapisywano
sporadycznie.
Weksle wykształciły się w XV wieku i były to głównie weksle własne, czyli zobowiązania
kupca do zapłacenia przez niego określonej kwoty.
Weksle trasowane były poleceniem zapłaty przez wystawcę. Wystawca mógł nakazać płatność określonej spółce handlowej w innym mieście.
Weksle żyrowane były papierami dłużnymi. Można było nimi handlować i dowolnie obracać.
Powstawały i ewoluowały kontory wymiany, inwestycje kapitałowe i renty.
Zabezpieczeniem majątku były nieruchomości – winnice, zakłady przemysłowo-rzemieślnicze,
folwarki, młyny. Nieruchomości były jednak zasobem ograniczonym. Poza tym kupcy chcieli
prowadzić działalność przynoszącą stały zysk. Taką działalnością było pobieranie rent.
19
W okresie koniunktury wycofywano kapitał z rynku i pożyczano miastu. Miasto zobowiązywało się wtedy do zapłaty określonego procentu renty kupcowi lub cechowi. Rentami
handlowano.
Renty były dożywotnie lub dziedziczne, aż do ich wykupu. Pożyczki były oprocentowane
od 8 do 12 procent w skali ogólnej.
Funkcjonowały też pożyczki oprocentowane 20-30%. Pod koniec średniowiecza rosło znaczenie grup pożyczających pieniądze na procent.
W Rostocku i Greifswaldzie pod koniec XIV wieku powstały dwa uniwersytety, które odgrywały najważniejszą rolę w kształceniu kupców hanzeatyckich. Były to jednak uniwersytety
niszowe w skali Europy.
Spółki były stowarzyszeniami krótkotrwałymi, a bractwa były stałymi stowarzyszeniami
posiadającymi majątek. 50% obrotu stanowił handel rentami. 40% wydatków przeznaczano
na żywność, a resztę na zakup budynków, interesy handlowe, wewnętrzny zarząd, świadczenia
dożywotnie, np. dla wdów.
Istniały bractwa św. Mikołaja, Jerzego, Marcina. Realizowały one także funkcje kulturowe.
Bractwa wykształciły kulturę opierającą się na powszechnej znajomości pisma, powiązaniach z
kościołem, 90% kartuzji w Kartuzach była finansowana przez mieszczan gdańskich.
Nadwyżki kapitałowe przeznaczano na inwestycje w nieruchomości oraz donacje kościelne.
Mieszczanie dążyli do potwierdzenia poziomu konsumpcji, na którym żyli.
Rozwijały się szlaki morskie i drogi. Miasta dbały o utrzymanie drogi i zapewnienia na nich
bezpieczeństwa. Pokój drogowy był bardzo istotny. Miasta dzieliły między siebie nadzór nad
drogami.
Miasta nadrzeczne regulowały funkcjonowanie szlaków rzecznych. Gdańsk i Braniewo kontrolowało swoje odcinki rzek. Miasta nadmorskie utrzymywały porty.
Transport morski podrażał towar o 50-60%, a transport lądowy podrażał towar od 50%
do 200% w zależności od odległości. Rozwój szlaków handlowych wiązał się ze stabilizacją
systemów państwowych. Dążono do ograniczania ceł poszczególnych miast oraz księstw.
Cła i myta były głównym źródłem dochodu książąt.
Transport lądowy odbywał się głównie na wozach. Handel obnośny miał jedynie charakter
lokalny. W transporcie lądowym duży udział miał też przepęd bydła, głównie ze wschodu na
zachód Europy.
Transport lądowy odbywał się na mniejszą skalę niż morski.
Wóz mógł pokonać 30-50 km dziennie. Podobne odległości dzienne pokonywały statki.
W późnym średniowieczu coraz większą rolę zaczęły odgrywać statki o konstrukcji skorupowej – koggi. Były to statki o małej ładowności. Od XIV wieku statki budowano już w
konstrukcji szkieletowej. Statki miały żagle prostokątne. Uzależnione były od prądów morskich
i wiatrów.
Dopiero wprowadzenie karaki i karaweli z żaglem trójkątnym dzięki zwiększeniu kontaktów
ze światem arabskim umożliwiło sprawną żeglugę pod wiatr.
Statki nigdy nie pływały puste. W 1602 po raz pierwszy cegła holenderska trawiła do
Gdańska. Pełniła ona głównie funkcję balastu. Podobną rolę pełniła ceramika na pokładach
statków. Na statkach przewożono także drewno, zboże.
Rozwijała się również żegluga rzeczna. Po transporcie, po spłynięciu do Gdańska, barki
rozbierano.
20
Informacje szybciej rozchodziły się drogą morską niż lądową, mimo podobnej prędkości
podróży. Z Gdańska do Lubeki informacje przepływały w czasie od 4 do 5 dni.
Do Gdańska wpływano około 3-4 tys. jednostek pływających rocznie. Żegluga odbywała
się głównie od maja do października. Istniały zakazy żeglugi zimowej. Funkcjonowała głównie
żegluga przybrzeżna, co wpływało na duże znaczenie Visby.
4
Miary i wagi oraz rachunkowość i gospodarka pieniężna
w działalności kupieckiej
Rynek pełnił funkcję centralną w mieście. Na rynku odbywała się wymiana informacji. Na
ratuszu były wywieszone wzorce miar, w ratuszu znajdowały się wagi. Poza miastami istniały
nieliczne miejsca transakcji finansowych.
Ratusz pełnił funkcję reprezentacyjną i użytkową. Znajdowały się w nim magazyny, hale
targowe, więzienia, pomieszczenia dla pisarzy i archiwistów. W XII i XIII wieku kupiec był
detalistą podróżującym z towarem, sporadycznie zawierający spółki. Kredyty również udzielane
były sporadycznie.
W ciągu XIII wieku doszło do poważnych zmian. W XIV wieku kupiec hanzeatycki organizował już spedycję, zatrudniał pisarzy, prowadził księgowość. Istniała rozwinięta działalność
handlowa. W handlu ważną rolę odgrywali pośrednicy. Rolę pośredników odgrywały miasta
m.in. Ryga i Gdańsk. Gdańsk pośredniczył w handlu zbożem i dążył do jego monopolizacji.
Istniały spółki budujące własny kapitał. Spora część transakcji miała na celu zabezpieczenie
kapitału poprzez renty. Udzielano kredytów. Coraz większą rolę odgrywały banki. Jednak w
Hanzie banki pełniły mniej znaczną rolę niż na południu Polski. Kapitały bankowe funkcjonowały na południu. Na północy inwestowano w renty czynszowe, nieruchomości, stosowano
weksle między kupcami.
Handel był podatny na kryzys związany z dewaluacją monety, wtedy czynsze traciły swoją
wartość stałą w określonej monecie. Dlatego ważne były inwestycje w nieruchomości. Mimo
zmian wartości waluty cały XIII wiek to okres koniunktury i rozwoju sił wytwórczych.
W XIII wieku nastąpił jakościowy wzrost produkcji, a w XIV wieku ilościowy. Podaż na
rynku rosła szybko, ale wzrost liczby ludności powodował szybkie nadgonienie podaży przez
popyt. Jedynym istotnym konfliktem wpływającym na handle były wojny krzyżackie.
Wojny krzyżackie były wojnami lokalnymi, które nie wpływały znacząco na przebieg transakcji handlowych. Nie towarzyszyły im blokady gospodarcze.
Od XIII i XIV wieku kupcy kończyli uniwersytety, posiadali znaczną wiedzę o żegludze,
piśmie, mechanizmach finansowych. Kończyli m.in. uniwersytety hanzeatyckie.
Miary i wagi w późnym średniowieczu umożliwiały jednolite waloryzowanie handlu. We
wczesnym średniowieczu ośrodek centralny oddziaływał na swoje zaplecze. System gospodarczy
był atomowy.
Później utworzenie jarmarków spowodowało unifikację rynku na większym obszarze.
Istniały jednostki fiskalne, rolniczo-produkcyjne, handlowe i inne.
W poszczególnych miastach istniały ich własne wzorce jednostek miar.
Jednostki miały cechy antropomorficzne i odprzedmiotowe (stopa, łokieć, garniec, beczka).
Od XIII wieku funkcjonowały nowe miary powierzchni i długości np. łan wielki frankoński
– 23-27 ha, łan flamandzki – 16-18 ha (Wielkopolska, Mazowsze, Ziemie Krzyżackie).
21
Łan był obszarem, który można było zaorać jednym radłem. Od jednostek tego typu nastąpiło później przejście do jednostek związanych z powierzchniami lokacyjnymi. Miary odległości
i powierzchni były narzucane przez system lokacyjny.
Istniały systemy targowe państwowe oraz kościelne-biskupie.
Wzorce miar wywieszone były w ratuszach miejskich np. pręty i garniec (objętość).
W okresie rozbicia dzielnicowego handel początkowo nie był łatwy ze względu na rozbicie
dzielnicowe. Podróżując trzeba było przekraczać tak dużo komór celnych, że ujednolicanie
odległych systemów miar nie miało nawet sensu.
Na ziemiach śląskich istniał wzorzec podobny do czeskiego. Istniały też miary mazowieckie, małopolskie i mazowieckie. Na ziemiach krzyżackich istniał system chełmiński. Później
pojawiły się ruskie systemy miar.
Proces unifikacji miar zaczął się w XIII wieku, w XVI wieku przyjęto główne przepisy
ujednolicające miary, ale proces ujednolicania trwał aż do XVIII wieku.
Początkowo unifikacja miała miejsce pomiędzy poszczególnymi seniorami.
Łokietek i Kazimierz Wielki dowiązali do siebie systemy Wielkopolski i Małopolski. Systemy
mazowieckie powiązane były z ziemiami krzyżackimi.
Statuty warckie 1423 – taksy wojewodzińśkie, regulacje cen towarów, opieka szlachcica
zbywcy a nie nabywcy, żądania zniesienia cechów. Statuty te nakładały nadzór państwowy
nad systemami miar, ale jednocześnie nakładały państwowe regulacje nad cenami.
1507 – statuty piotrkowskie – ujednolicenie łokci i wag krakowskich i poznańskich.
W 1764 roku Sejm ostatecznie ustalił system miar i wag dla Rzeczypospolitej.
W Krakowie nastąpiła ekspozycja miejsca handlu z wyspecjalizowanymi strefami. Wielka
waga służyła do ważenia miedzi i ołowiu w handlu hurtowym. Kraków miał prawo składu na
te towary, więc musiały one spłynąć do Krakowa. Wielka waga ważyła w cetnarach do masy
około 1 tony. Była budynkiem halowym.
Mała waga służyła również do hurtowego ważenia, ale ważono tam zboże. Do obu budynków
wjeżdżano wozami.
Jednostkami masy były: 1 cetnar = 5 kamieni = 160 funtów = 65 kg, 1 funt = 400 gr = 32
łuty, 1 kamień lekki – mały = 32 funty.
Objętość: 1 małdrat = 3 korce = 12 ćwietni = 48 korczyków = 96 miar = 384 garncy; 1
garniec = 4 kwarty = 4 litry; 1 beczka duża = 2 beczki małe = 4 achtele = 64 litry; 1 beczka
= 8 achteli = 72 garnce.
Korzec: Krakowski – 43 l, Gdański – 54 l, Warszawski – 120 l, Wrocławski – 74 l.
Garniec: Królewski, Krakowski.
Łaszt = 2913-3003 litry płynu lub 2107-2124 litry towarów sypkich.
Jednostkami powierzchni były: łan flamandzki, łan frankoński, morga = 0,6 ha, łany kmiece
= 3,96 ha.
Łokieć polski = 59,5 cm (ujednolicony sejmem w 1565), krakowski 58,6 cm, chełmiński 57,6
cm, śląski 62,6 cm, 1 łokieć = 4 ćwierci = 24 cale = 192 ziarna.
Długość: 1 sznur = 5 lasek = 10 prętów = 25 sążni = 75 łokci = 150 stóp (= 4395 m),
Sznury służyły do wytyczania placów ulic, rynków.
Stopa: krakowska – 29,3 cm, chełmińska – 28,8 cm, śląska – 31,3 cm.
22
Ujednolicenie jednostek miar dążyło w kierunku akceptacji jednostek krakowskich przez
pozostałe obszary.
W Polsce monety funkcjonowały w czterech okresach: denarowym – od wprowadzenia przez
Bolesława Chrobrego do początku XIV wieku. Było zbyt mało pieniędzy, aby ludzie mogli się
nimi posługiwać. Jeden denar ważył 1,5 g, zawierał 10% srebra. Monety takie miały dużą
wartość i służyły tylko do dużych transakcji.
Za Bolesława Śmiałego udział srebra spadł do 5-2%. Za czasów Krzywoustego moneta
zawierała tylko 1% srebra. Wydawano coraz więcej monet, ale zawierały one coraz mniej srebra
i były słabsze.
Monety stare na nowe wymieniano jednak w proporcjach 1:1 lub 2:1 przy czym wymiana
zawsze wiązała się z zyskiem dla władcy. Władcom zależało więc na osłabieniu wartości monety
prze każdej jej wymianie. Od Krzywoustego nie zmniejszał się już udział srebra w monecie, ale
jej masa.
Pojawiły się brakteaty, które zastąpiły denary. Dzięki spadkowi wartości monety, zaczęła
ona odgrywać rolę w wymianie towarów pospolitych z udziałem coraz większej części ludności.
Mieszko Stary znacząco osłabiał monetę. W XIII wieku na rynku dominowały już brakteaty.
Osłabianie się wartości monety powodowało, że do transakcji wielkoskalowych potrzebne były
kilogramy monet.
W Czechach przeprowadzono więc reformę groszową polegającą na wprowadzeniu nowego
systemu walutowego w postaci grosza – monety duże. Grosz wart był 16-24 denarów. Wprowadzenie grosza było jednokrotnym wzmocnieniem pieniądza, który później ulegał dalszemu
osłabieniu.
W XV wieku pojawił się mechanizm fałszowania monety, m.in. na Węgrzech i Mołdawii.
Fałszywe monety zalały rynek polski. Za Łokietka i Kazimierza Wielkiego próbowano wprowadzić grosz w Polsce nigdy się to nie udało, gdyż było za mało kruszców. Wprowadzono zatem
półgrosze, który funkcjonowały w Polsce. W obrocie występowały grosze czeskie.
Za Jagiełły funkcjonowały grzywny i denary – monety grube i drobne.
w 1364 w państwie krzyżackim wprowadzono szeląg. Podzielono monety na grube i drobne,
a wprowadzony system funkcjonował do wojny trzynastoletniej.
Wprowadzono pieniądz obrachunkowy, jego celem było ustanowienie miary bezwzględnej.
Wartości monet ulegały ciągłym zmianom, wybijano ciągle nowe monety, co uniemożliwiało
ciągłe rozliczenia w danej walucie w dłuższym czasie.
Miasta, które chciały stabilizować handel biły monetę o stałej wartości. Jednak państwo
dążyło stale do osłabienia pieniądza.
Wojna trzynastoletnia spowodowała duże zmiany w polityce monetarnej. Miasta pruskie
dzierżyły systemy mennicze. Systemy monetarne oparte na mocnej monecie funkcjonowały na
stałym poziomie. Jednak po wojnie skarbiec państwowy Krzyżaków był pusty i państwowa
mennica zaczęła bić słabszą monetę, aby zasilić skarbiec państwowy w kruszec.
Za Zygmunta I Starszego wprowadzono system dukatowo-talarowy. Dukaty to monety złote,
a talary to monety srebrne. Były to odpowiednio monety grube i drobne.
Wprowadzono złotego polskiego, który był walutą obrachunkową ściśle powiązaną z wartością srebra. Wprowadzenie bimetalizmu, czyli inne rozróżnienie monet grubych i drobnych,
było kolejnym etapem rozwoju pieniądza.
W XIII wieku pieniądz upowszechnił się poprzez zmniejszenie wartości monety i fiskalizację
podatków (czynsze pieniężne zastąpiły daniny rzeczowe). Pieniądz ostatecznie upowszechnił
23
się dopiero dzięki targom i jarmarkom w XVI wieku. Upowszechnienie się pieniądza to upieniężnienie.
Zmiana siły nabywczej pieniądza w gospodarce w kryzysie połowy XIV wieku. Stosunek
wartości płac i towarów żywnościowych zmienił się na korzyść żywności, czyli wzrosły ceny
towarów pierwszej potrzeby.
W Polsce kryzys ten nie był tak silny, a zatem nie doszło do tak znacznej zmiany stosunków
cen. Znacząco wzrosły jednak ceny zboża, gdyż zmieniły się jego ceny w Europie.
W XV wieku pojawiły się nożyce cenowe między płacami, towarami i żywnością. Doszło to
tzw. “rewolucji cen”. Dochodziło do znaczącej deprecjacji związanej ze sprowadzeniem złota z
niedawno odkrytej Ameryki.
Doszło do największego wzrostu cen żywności, przy mniejszym wzroście cen towarów rzemieślniczych i zdecydowanie najmniejszym wzroście płac. Skutkiem było więc zubożenie ludności. Wzrosty cen występowały po każdej wojnie.
Na wzroście cen żywności korzystała szlachta, która była producentem zboża. Rzemieślnicy
tracili na tym procesie, gdyż ceny ich wyrobów wzrosły nieznacznie, zaś ich koszty utrzymania
związane z koniecznością nabywania żywności uległy gwałtownemu wzrostowi.
Węgry cierpiały problemy finansowe, gdyż ich gospodarka była oparta na kruszcach. Jednak
Polska gospodarka nie była tak silnie oparta na kruszcach i nie odczuła tak silnie spadku
wartości kruszców.
Szlachta relatywnie traciła też na czynszach przez deprecjację pieniądza. Dlatego zdecydowała się porzucić czynsze na rzecz wyzysku pańszczyźnianego.
Dopiero w XVII wieku sytuacja na rynku zbożowym zmieniła się, gdyż kolonie zaczęły
produkować zboże na potrzeby państw zachodnich, zaś na rynku pojawiło się też zboże rosyjskie.
5
Ceramika nowożytna
W późnym średniowieczu w Pucku pojawiły się naczynia pochodzące z ośrodków duńskich, a
także nieliczne wyroby iberyjskie i francuskie. Dwa najważniejsze nurty produkcji to wyroby
kamionkowe z ośrodków nimieckich i saksońskich, oraz szkliwione, czerwone wyroby niderlandzkie, które pojawiły się w Polsce w XV wieku.
Szkliwo było stosowane od wieku XII i XIII na ziemiach polskich. Na ziemiach polskich
rozpoczęło się w Dąbrowie Górniczej. Wykorzystywano do tego glejtę ołowiową.
W XIV wieku w rejonie Krakowa pojawiły się naczynia szkliwione i polewane. Pojawienia
się niderlandzkich wyrobów szkliwionych nie wpłynęło na lokalną produkcję, gdyż brakowało
surowca w postaci glejty ołowiowej.
Glejta ołowiowa używana jako topnik do produkcji szkła. Wykorzystywano ją też do produkcji brano palnej. Mogła być wykorzystywana do szkliwienia dopiero, gdy stała się dostępna
dla każdego garncarza. W II połowie XV wieku rozwój szklarstwa w Gdańsku i na Kujawach
umożliwił rozwój szkliwienia ceramiki.
Pojawiły się wyroby intensywnie malowane, kryte bogatą ornamentyką, która pokazywała
jej wartość. Naczynia czarne pokryte szkliwem nie posiadały efektownego wyglądu. Dopiero
przy wypalaniu utleniającym szkliwienie dawało ciekawy efekt wizualny.
Ośrodki skupione nad Wezerą i Werrą dominowały w produkcji ceramiki stołowej, trójnóżków i mniejszych garnków. Nie produkowano dużych garnków ceramicznych, gdyż wykonywano
je z metalu. Naczynia te określane są jako naczynia typu Wezera.
24
Naczynia Wezera nie były jedynymi naczyniami, które pojawiły się na rynku handlowym
polskim. W XVI wieku pojawiły się także nowe formy naczynia w postaci talerzy.
Wyroby stołowe pojawiły się często w handlu europejskim. W XVI wieku pojawiła się orientalizacja kultury polskiej. Pojawiły się wyroby tureckie i ruskie na ziemiach naddniestrzańskich.
Występowały dekorowane naczynia typu osmańskiego.
Okres nowożytny to czas wprowadzania nowych technologii – naczyń fajansowych, majolikowych i porcelanowych. W okresie nowożytnym w Polsce występowały siwiaki, naczynia białe,
ceglaste polewane i ceglaste niepolewane. Importowano naczynia kamionkowe.
Produkcja majolikowa opierała się na miejscowych złożach glin szlamowanych. Naczynia
majolikowe produkowano w wiekach XVI-XVIII. Głównymi ośrodkami produkcji były ośrodki
małopolskie – Jarosław, Rzeszów, Przeworsk. Majolika była ślepą ścieżką rozwoju na ziemiach
polskich.
Naczynia fajansowe dotarły do Polski w XVI wieku z Chin. Wraz z nimi pojawiły się
pierwsze naczynia porcelanowe. W XVII wieku nastąpił kryzys w kontaktach Europy – Anglii
i Holandii – z Dalekim Wschodem. Pojawiła się lokalna produkcja fajansowa.
W 1600 roku pierwszym ośrodkiem produkcyjnym był Delft w Niderlandach. Wyroby niderlandzkie pojawiły się stosunkowo szybko na ziemiach polskich ze względu na silne kontakty
handlowe.
W Polsce fajans występował tylko u elit, dominowały wyroby majolikowe. W XVII wieku
rozwinęła się produkcja pseudofajansowa, nawiązująca do produkcji niderlandzkiej. Były do
naczynia pseudofajansowe nazywane fajansem szczecińskim lub fajansem pomorskim.
Majolikę tworzy się nakładając pobiałę kaolinową, a następnie farbę u szkliwo ołowiowe.
Poza polskim pseudofajansem w Polsce występowały też wyroby fajansu właściwego importowane z Anglii i Niderlandów. Miały one dekorację nawiązującą do motywów chińskich.
Pojawiają się na nich motywy swastyki, które zostały zapożyczone z Chin.
Na początku wieku XVIII w produkcji fajansu nastąpiła zmiana. Wprowadzone zostało
szkliwo bornitowe. Jest to szkliwo ołowiowe, które nie wymaga zastosowania droższej cyny,
której cena w XVIII wieku rosła. Szkliwo to zostało wprowadzone w Anglii i Niemczech.
Naczynia te nazywane są “fajansem delikatnym” lub porcelitem.
W końcu wieku XVIII produkcja wyrobów fajansu delikatnego pojawiła się w Polsce w w
wytwórni belwederskiej. Upadła ona po 3 rozbiorze. Potem pojawiły się nowe ośrodki produkcji
fajansu delikatnego, w tym włocławski, który funkcjonował aż do lat 70. XX wieku. Pojawiły
się plastyczne dekoracje krawędzi.
Wyroby porcelanowe utrzymano w tonacji biało-niebieskiej. Porcelana była dekorowana
motywami kwiatowymi oraz cebulowymi. Porcelana przybywała do Polski głównie z Miśni, a
w mniejszym stopniu z Chin.
Okres nowożytny to okres dużych przemian w produkcji garncarskiej. W XVII wieku rozwinęła się zupełnie nowa kultura stołu, którą cechowały dekorowane talerze oraz półmiski.
Produkcja fajansu szybko rozwinęła się w XVII wieku, szybko ekspandując poza Delft.
Inne produkty importowane, poza naczyniami ceramicznymi, nie były tak silnie powiązane z
ośrodkami produkcyjnymi. Wyroby hanzeatyckie to przede wszystkim metalowe dzbany hanzeatyckie oraz miski o kołnierzowatych, prostych wylewach. Wyroby te pojawiły się na Pomorzu
Gdańskim i Zachodnim, Kujawach i Śląsku w XIII wieku. Miski (Hanseschale) były bardziej
popularne od dzbanów (Hansekanne).
25
Były one śladami kontaktów z kulturą hanzeatycką. Nie wiadomo, czy były one atrybutami
kupców hanzeatyckich, czy też stanowiły wyposażenie domów. Występowały też metalowe
grapeny – kociołki.
Naczynia kociołkowe metalowe występowały powszechnie. Naczynia ceramiczne podlegały
trwającej już wtedy miniaturyzacji. Zużyte naczynia metalowe były przeznaczane na przetop.
W większych polskich miastach działali konwisarze zajmujący się przetopem miedzi. Mniejsze
miasta również miały wykształcone ośrodki produkcji wyrobów metalowych.
Inne wyroby metalowe pojawiające się w handlu to m.in. noże, łyżki, klucze. Jednak ich
pochodzenie jest niemożliwe do ustalenia w większości przypadków.
Kafle miały indywidualne cechy gdańskie. Otrzymywały one jednak sygnatury angielskie,
aby osiągały wyższą cenę.
Zapinki typu “Ave Maria“, zapinki sześcioramienne i zapinki z motywem dwóch zaciśniętych dłoni występują w cały kręgu hanzeatyckim i są interpretowane jako wyroby uniwersalne
produkowane w całym kręgu kultury mieszczańskiej Hanzy.
Kolejną kategorią są wyroby skórzane, zdobione okucia pasków patynek z zapisami w języku
dolnoniemieckim. Patynki były chodakami, w które wsuwać można było buty, aby niech nie
zabrudzić.
Pokrowce skórzane występowały w kulturze rycerskiej i mieszczańskiej. Były amuletami,
dewocjonaliami oraz symbolami miłości dworskiej. Są zdobione motywami religijnymi, maryjnymi. Znaleziska tego typu pochodzą z Płocka, Nysy, a także Chojnic.
Znaki pielgrzymie należą do dewocjonaliów. Dewocjonalia rzadko występowały w Polsce.
Pojawiały się od XI wieku, a także w okresie kontrreformacji. Głównymi ośrodkami pielgrzymek
do XIII wieku były Santiago de Compostela, Rzym i Jerozolima. Od XIII wieku pojawiły się
nowe, liczne ośrodki pielgrzymkowe we Francji i Niemczech. Znakami pielgrzymkowymi były
muszle związane z Santiago oraz odlewy w postaci domku lub, rzadziej, odlewy koliste.
Wyroby te poświadczały odbycie pielgrzymki. W Gdańsku znaleziono liczne podróbki znaków pielgrzymich. Podróbki znaleziono też we Wrocławiu.
Tkaniny były produkowane w bardzo licznych ośrodkach. Na terenie ziem polskich istniała
cały czas produkcja tkacka, która była na tyle słaba, że wciąż był popyt na sukno spilśnione
wyższej jakości. Występowały też płótna niespilśnione, produkowane lokalne. Jednak w XVXVI wieku płótno było też spilśniane lokalnie. Starsze spilśniane płótna były zawsze importami
na ziemiach polskich.
Na płótnie spilśnionym nie widać dokładnego przebiegu nitek.
6
6.1
Strefy handlu polskiego
Elbląg
W pobliżu Elbląga znajdują się ruiny wczesnośredniowiecznej osady Truso. Elbląg położony
jest nad rzeką o tej samej nazwie.
Najstarszą częścią miasta jest zamek krzyżacki. Stare miasto powstało w połowie XIII
wieku, Nowe Miasto w XV wieku. Na Wyspie Spichrzów magazynowano dobra, którymi handlowano. W mieście znajdowała się również stocznia.
W 1237 roku założono zamek. W 1247 wydano akt lokacyjny na prawie lubeckim. Od 1295
roku miasto uczestniczyło w Hanzie. W dziejach Elbląga można wyróżnić okresy koniunktury i
26
kryzysu. Elbląg był głównym ośrodkiem handlu bałtyckiego zakonu krzyżackiego. Od połowy
XIII wieku posiadał prawo składu.
Intensywnie uczestniczył w działaniach Hanzy. Prowadził handel głównie z Anglią i Niderlandami. Eksportowano drewno, smołę, dziegieć, popiół, futra i zboże, czyli towary masowe.
Importowano sukno z Anglii, wino, korzenie.
U schyłku XIV wieku miał miejsce kryzys Elbląga wynikający z wojen, blokady Sundu,
rywalizacji z Gdańskiem, który został przejęty przez Zakon Krzyżacki. Pogorszyły się też warunki żeglugi na rzece Elbląg. Kupcy angielscy zaczęli omijać pośrednictwo kupców elbląskich
nabywając zboże bezpośrednio od producentów.
W XVI wieku rozpoczął się drugi okres koniunktury. W mieście pojawił się kantor kupców angielskich w latach 1580-85. W 1579 królowa Elżbieta utworzyła Kompanię Wschodnią.
W latach 1603-1618 doszło do konfliktu z Hanzą o kantor zakończony zaprzestaniem udziału
Elblągu w Hanzie. W XVII wieku kantor został zamknięty. Był on nastawiony na sprzedaż
towarów.
W okresie nowożytnym handlowano z Anglią zbożem, pszenicą, żytem, lnem, grubym płótnem, smołą. Sprowadzano tkaniny, sukna oraz skórki zwierzęce. Z Holandii sprowadzano towary
przemysłowe, sól oraz towary kolonialne.
6.2
Braniewo i Frombork – małe porty Zalewu Wiślanego
W 1249 roku pojawiły się pierwsze wzmianki o Braniewie. Miasto było niszczone i lokowane trzy
razy, ostatni raz w latach 80. XIII wieku. Miasto lokowano na prawie lubeckim i utrzymywało
silne kontakty z Lubeką. Braniewo było położone nad Pasłęką.
Miasto położone było około 10 km od Zalewu. Założono komorę celną u ujścia Pasłęki, zyski
z której przeznaczano na udrożnienie rzeki. Założono też komorę celną przy wyjściu z Zalewu
Wiślanego do Bałtyku. Do Braniewa mogły wpływać tylko małe jednostki, zaś większe musiały
być rozładowywane u ujścia Pasłęki.
Statki z Braniewa dopływały aż do Anglii. Eksportowano głównie len i zboże. Głównym
eksportowanym zbożem był jęczmień.
Nałożenie podwójnego cła spowodowało zmniejszenie znaczenia portu oraz liczby przypływających kupców. W XVI wieku miasto wycofało się z Hanzy, ale nadal z nią handlowano.
Importowano głównie wapno, cegły, krochmal, tytoń i artykuły kramarskie. Największą rolę
pełnił import wapna.
Frombork był znacznie mniejszym miastem. Został lokowany na prawie lubeckim w 1310
roku. Rozwijało się znacznie wolniej niż pobliskie Braniewo ze względu na prawo składu Braniewa. Miasto utrzymywało się głównie z połowów ryb. Dopiero w XVII wieku pojawiła się
tam waga.
Eksportowano głównie len, żyto. Importowano głównie wapno, a sporadycznie ser, sól, tytoń
i wino francuskie.
Importowano towary luksusowe, a nie rzemieślnicze, co powodowało, że import nie był
zagrożeniem dla rzemiosła lokalnego.
Miasta pomorskie budowały swój potencjał w oparciu o brak dużego znaczenia szlachty i
kościoła.
27
6.3
Litwa
Źródła rekonstrukcji kontaktów handlowych w późnym średniowieczu na Litwie
Ważnymi ośrodkami handlowymi Litwy w średniowieczu były Wilno i Kłajpeda. Wilno było
najważniejszym ośrodkiem miejskim Litwy. Do XIV wieku na Litwie istniały tylko 3 miasta –
Troki, Kowno i Wilno.
Wilno było po Kiernowie i Trokach trzecią stolicą Litwy. Prawa miejskie uzyskało w 1323
roku, za czasów Olgierda miało prawo handlu bez myta z licznymi miastami Litwy i Rusi, a
także było najważniejszym partnerem handlowym Rygi.
Eksportowano głównie drewno. Importowano sól, żelazo, narzędzia, sukno i towary luksusowe. Było miastem kosmopolitycznym, gdzie osiedlali się kupcy z Litwy, Rusi, Polski, Niemiec,
a także Ormianie i Żydzi.
W XIII wieku w obiegu pojawił się rubel srebrny, który był z czasem wypierany przez szeroki
grosz czeski, który funkcjonował do XVI wieku. Na czele miasta stał namiestnik książęcy,
początkowo nie miało ono samorządu. W 1387 roku miasto uzyskało przywilej magdeburski i
samorząd miejski.
W mieście istniał kantor hanzeatycki. W XV wieku zaczęto bić w miejscowej mennicy
litewskie półgrosze i denarki. W XV wieku zaczęły powstawać też cechy, a w XVI wieku
rzemieślnicy uzyskali miejsce w radzie miejskiej.
W 1540 roku w mieście założono pierwszą ludwisarnię produkującą głównie działa, ale też
dzwony.
Do 1548 na Litwie powstało około 120 miasteczek, głównie rolniczych. Nie miały one praw
miejskich, ale charakteryzowały się obecnością produkcji rzemieślniczej. Istniały w nich też
karczmy. Raz w tygodniu w miasteczkach odbywał się targ, co napędzało handel.
Kłajpeda należała do Państwa Krzyżackiego, a nie było częścią Litwy. Kłajpeda jest miastem nadmorskim. Do XVI wieku nie liczyła się w handlu Towarami eksportowanymi były
mięso, ryby, len, tkaniny, zaś importowanymi sól, śledzie, materiały handlowe. Handel prowadzono głównie z Niderlandami, Szwecją, Lubeką i Gdańskiem.
Miejscowi kupcy nie mieli prawa do prowadzenia handlu morskiego. Do miasta przybywali
kupcy z Gdańska, Lubeki i Niderlandów, którzy osiedlali się tu na zimę. Sprzedawali swoje
towary i kupowali towary lokalne. Mogli kupować tylko towary od kupców miejscowych, a nie
od producentów. Nazywani byli oni ”liger“. Wchodzili w spółki z miejscowymi kupcami, aby
umożliwić handel masowy.
Doszło do konfliktu z Królewcem, gdyż Królewiec uważał praktyki te za nielegalne. Miastu
kilkakrotnie nadawano i odbierano od niego przywileje handlowe. Celem było wyeliminowanie
handlu kupców ”liger“ i przywrócenie dominacji Królewca, który posiadał prawo składu.
Królewiec był hegemonem w handlu regionalnym. Handel Kłajpedy to zaledwie 2,1% wartości handlu Królewca. Jedynie w handlu mięsem i lnem Kłajpeda i Królewiec mogły ze sobą
rywalizować.
Przełom XIV i XV wieku to czas krystalizowania się stref handlu europejskiego. W XV wieku
Litwa weszła na europejski rynek handlowy. Początkowo eksportowano drewno, później większą
rangę uzyskały produkty leśne i zboże. Istniały dwa szlaki z Litwy do Europy. Istniał szlak
warszawski przez Grodno, Warszawę i Piotrków Trybunalski. Drugi szlak lubelski prowadził
przez Lublin i Radom.
Szlaki te łączyły się na Dolnym Śląsku i biegły dalej na zachód. W XV rolę Wrocławia na
szlakach przejął Poznań, a szlaki przeniesiono na północ. Frankfurt nad Odrą otrzymał prawo
składu i współpracował z Poznaniem w rywalizacji z Wrocławiem.
28
Handel z Litwą doprowadził do intensywnego rozkwitu gospodarczego Lubelszczyzny, głównie Lublina, Kraśnika.
Prowincje Północne było bardzo zróżnicowane pod względem prowadzonego handlu. Istniało
też rzemiosło. Występował wyraźny podział na miasta rzemieślnicze i rolnicze. Na Litwie nie
doszło do wykształcenie tak znaczącego rzemiosła. Miasta były wyraźnie rolnicze, z wyjątkiem
kilku miasta. Podobna sytuacja występowała na Ukrainie.
W XIV/XV wieku doszło do wykształcenia państw narodowych. Polska miała silniejsze
zaplecze gospodarcze niż państwo krzyżackie, dlatego oczywiste było jej zwycięstwo.
6.4
Handel wiślany
Włocławek był portem wiślanym, w którym istniała komora celna, w którym wszyscy kupcy
musieli zatrzymać się i zapłacić cło królewskiemu poborcy. Na Wiśle początkowo istniały także
inne komory celne. Później zniesiono jednak komory w Bobrownikach, Przypuście i Słońsku,
a potem w Dobrzyniu. Włocławek pozostał jedyną komorą celną. Zredukowano liczbę Cło
rzeczne było wyższe niż cło lądowe.
Cła nie płaciła jednak szlachta, która eksportowała i importowała towary, z wyjątkiem
szlachty mazowieckiej i litewskiej. Później jednak prawa Mazowszan i Litwinów zrównano z
prawami reszty szlachty polskiej. Szlachcice składali przysięgę zaświadczając o wyprodukowaniu zboża na własnym gospodarstwie. Jeśli zboże przewoził sługa, musiał przedstawić list
właściciela zboża i sam złożyć przysięgę, a zatem sam musiał wywodzić się ze szlachty.
Wyjątkowe zwolnienie z cła mogli otrzymać też inni kupcy, np. starości. Z cła zwolnieni
byli też mieszczanie z miast, które uzyskały zwolnienie z cła. Cło opłacali tylko mieszczanie z
pozostałych miast, szlachta przewożąca zboże obce, a także duchowieństwo przewożące zboże
z dziesięciny.
W dół Wisły przewożono w XVI wieku następujące towary: – kłodzina (pnie drzew) – bale
– maszty – czamer – asseres (drągi) – plutha (pluty) – wańczos – klepki – rzemienie – drewno
opałowe (ligna) – cis – flader (?) – pakuły – smoła – wosk – miód – ołów – żelazo – popiół
(cinis) – miedź – haleps – koperwasser – spiszglas – alumen – sól – wino – piwo – krematum –
ocet – warzywa – humulus
W komorze celnej zapisywano informacje na temat przewożonych towarów oraz osób je przewożących. Zboże stanowiło co najmniej 2/3 przewożonego towaru. Produkty leśne stanowiły
1/5 przewożonych towarów.
Wśród wymienianych miejscowości znajdują się ośrodki z Małopolski, Mazowsza i Wielkopolski. Dominują ośrodki mazowieckie z okolic ujścia Narwi do Wisły, okolic Płocka – Czerwińsk, Zakroczym, a także Liw, Serock, Nowogród, Pułtusk, Tykocin. Wymieniono też Rawę,
Błonie, które nie są położone bezpośrednio nad Wisłą. Zaskakująca jest obecność towarów wielkopolskich, gdyż komora jest położona powyżej ziem wielkopolskich, a zatem musiały być one
inną drogą dostarczane do Wisły. Wymieniony jest też Lublin, Kazimierz, Sandomierz, Kraków, Tarnów, Przemyśl, Jarosław, Bełz na Ukrainie. Spośród miast za komorą celną pojawiają
się Bydgoszcz i Toruń. Pojawiają się też Troki, Wilno i Kijów.
W górę Wisły przewożono: – śledzie – wyróżnione na tle ryb, zdecydowanie dominowały
– ryby – tłuszcz rybi (tran) – sól morska lub pruska – oliwa – wino – piwo – jabłka, śliwki –
kapusta – zboże – miód – orzechy – ryż – oliwki – migdały – cytrusy – przyprawy – pieprz –
cukier – szkło – ołów – mosiądz – żelazo – cyna – naczynia cynowe – broń – siarka – saletra
– masło – wołowina/krowy – sprzęty kuchenne – sukno (bardzo duża ilość) – skóry i ostrza
(głównie do Warszawy) – towary ogólne – garnki – sznury.
29
Najwięcej wyrobów spożywczych przewieziono w 1555 roku, w okolicach roku 1560 oraz w
roku 1573. Ryby na ziemie polskie trafiały z Morza Bałtyckiego oraz hodowli stawowej na
Śląsku i w Czechach. Krótkotrwały wzrost handlu rybami w komorze celnej morze wiązać się
ze zniszczeniem stawów hodowlanych, np. w wyniku mroźnej zimy.
Egzotyczne wyroby spożywcze (ryż, oliwki, migdały, cytrusy) trafiały głównie do Warszawy
i Łowicza.
Nie wiadomo, czy lista z komory celnej jest pełna, czy niektóre dane pomijano celowo.
Listę należy jednak analizować głównie pod kątem jakościowym, a nie ilościowym. Z rozwojem
handlu wiślanego z Gdańskiem wiązał się gwałtowny wzrost znaczenia Warszawy.
6.5
Polska południowa
Sandomierz Handel sandomierski jest rekonstruowany głównie na podstawie spraw sądowych. Nie ma dużo danych z komór sądowych.
W 1259 roku Sandomierz został zniszczony podczas najazdu tatarskiego. W 1286 roku
miasto ponownie lokowano. W 1366 miasto otrzymało prawo składu soli i śledzi.
Handel Sandomierza z północą ograniczał się do handlu z Gdańskiem i Poznaniem. Z
Gdańskiem handlowano głównie drewnem. Z Gdańska sprowadzano angielskie, holenderskie i
angielskie sukno, a także ryby. Z Poznania sprowadzano sukno, które sprzedawano na Słowacji.
Z Bochni sprowadzano sól, omijając komorę celną w Wiślicy i sprzedawano ją w Lublinie.
Sandomierz leży na przecięciu szlaków południkowego i równoleżnikowego. Handlowano ze
Lwowem, Przemyślem, Przeworskiem, handlowano skórami zwierzęcymi, bydłem, tekstyliami i
solą. Tekstylia pochodziły głównie z Wielkopolski i Gdańska. Towary te eksportowano także
później na Śląsk, do Czech i Moraw. W handlu tym pośredniczył Kraków. Kraków, oprócz soli,
handlował też tlenkiem ołowiu, ale w handlu tym w małym stopniu uczestniczył Sandomierz.
W komorze celnej w Olkuszu znajdują się informacje, iż pośredniczyli oni w transporcie.
Pierwsze informacje o handlu Sandomierza ze Słowacją pochodzą z XV wieku. W handlu
ze Słowacją następowała wymiana towarów tekstylnych i koni.
W Kieżmarku znajdowała się komora celna. Handel z Kieżmarkiem prowadzili głównie
kupcy krakowscy, przy pośrednictwie Nowego Sącza.
Z Polski do Kieżmarku sprowadzano głównie ołów, tlenek ołowiu i sól. Z Krakowa sprowadzano sukno z Niemiec, Anglii i Holandii, a także sukno polskie, skóry zwierzęce, w tym soboli
i wiewiórek, miód. Sprzedawano również chmiel, wosk oraz ryby.
Kupcy polscy kupowali w Kieżmarku konie i węgierskie wino z Tokaju, które występowało w
handlu aż do XVIII wieku. Kupowano także miedź. Kupowane towary były zazwyczaj drogie,
zaś bilans wymiany handlowej były niekorzystny dla Polski.
Kontakty handlowe Krakowa Kraków w XIV wieku prowadził handel na dużą skalę. W
1257 roku wydano przywilej lokacyjny, utworzono radę, sprowadzono ludność kupiecką. Główne
szlaki handlowe docierające do Krakowa do m.in. Droga Krakowsko-Toruńska przebiegająca
przez Miechów, Kurzelów, Piotrków, Łęczycę, Brześć Kujawski do Torunia. Później powstało
jej odgałęzienie omijające Toruń i prowadzące do Gdańska.
Funkcjonował też trakt węgierski lub sudecki prowadzący do Koszyc. Droga Wielka prowadziła do Poznania, jej przedłużeniem była droga flandryjska prowadząca do Greifswaldu.
Droga wrocławska prowadziła przez Olkusz do Wrocławia.
30
Kraków prowadził handel tranzytowy. Transport odbywał się głównie szlakami lądowymi,
a nie szlakiem wiślanym. Posiadał prawo składu, które po raz pierwszy nadano w 1306 roku.
Od XIII wieku odbywał się handel z Flandrią i Prusami. Z Polski do Flandrii sprzedawano
miedź węgierską, sprowadzano sukna holenderskie i angielskie. Do Flandrii sprzedawano żelazo,
wosk i futra z Węgier oraz wyroby jedwabne, korzenie, drewno ze wschodu, ołów z Olkusza. Z
Flandrii sprowadzano też wyroby południowoeuropejskie.
Prowadzono handel z Koszycami. Eksportowano sukno, ołów i polską sól, zaś importowano
miedź, wino wosk, konie, bydło, trzodę, żelazo, oliwo i futra.
Kraków na Śląsk sprzedawał sól, woły, futra, skóry, miedź i żelazo. Do Moraw sprzedawano
krakowską sól. Ze Śląska importowano sukno i piwo.
Od XV wieku handel Krakowa ze Śląskiem był bardzo intensywny. Przywileje Krakowa
zakazywały kontaktów obcych kupców bez pośrednictwa kupców krakowskich.
Do Lwowa i na wschód eksportowano sukno, owoce południowe, solone ryby, głównie śledzie,
a także sukno. Importowano wosk, jedwab i inne tkaniny wschodnie, ałun i korzenie – pieprz i
imbir.
Małą rolę w handlu Krakowa pełniło zboże.
Bardiów Bardiów jest położony w Beskidzie Niskim. W XI wieku obszar ten włączono
do państwa węgierskiego. Z 1241 roku pochodzi pierwsza wzmianka o Bardiowie. W XIV
wieku w Bardiowie osiedlili się kupcy ze Śląska, którzy otrzymali przywilej zwalniający z danin.
Wzniesiono mury miejskie i zaczęto organizować jarmarki. Miasto otrzymało też prawo składu,
kupcy z Bardiowa zostali zwolnieni
Szlak łączący Bardiów z Krakowem przebiegał przez Grybów i Czchów, a omijał Nowy Sącz.
Istniał też szlak łączący Bardiów z Bieczem i Jasłem przez komorę celną w Żmigrodzie. Komorę
celną w Żmigrodzie można było omijać przez Przełęcz Dukielską i Duklę.
Do Bardiowa sprowadzano sukna, płótno, przędzę, ryby (śledzie i węgorze), sól, zboże, mięso,
masło, sery, wosk, noże i sprzęty domowe, kusze i rusznice, mięso, srebro, skóry futerkowe,
przedmioty żelazne, wapno i zboże.
W archiwum bardiowskim zachował się spis cen towarów spożywczych.
Z Węgier sprowadzano wino, miedź, konie. W XV wieku handel Bardiowa i Krakowa był
najintensywniejszy. Z Krakowa sprowadzano głównie sukno. Do Krakowa sprowadzano z Bardiowa głównie wino tokajskie. Wino kupowali przedstawiciele bogatej szlachty i mieszczanie.
Składano często zamówienia hurtowe na wino. Z Bardiowa do miast polskich sprowadzano
również konie węgierskie.
Silne były związki handlowe Bardiowa z Bieczem. Między miastami tymi występowały też
związki rodzinne. Bardiów handlował z Bochnią solą, którą sprzedawano na Węgry. Istniały
jednak zakazy sprzedaży soli bocheńskiej na Węgry.
W Czchowie znajdowała się komora celna, w której kupcy bardiowscy płacili cło. W Gorlicach odnotowano sprzedaż koni z Bardiowa.
Na pograniczu Polski i Węgier działały grupy rozbójników, które utrudniały handel Bardiowa z Polską.
Małopolska byłą prowincją najsilniej zurbanizowaną i najgęściej zaludnioną. Istniała tam
siec ośrodków prowadzących silnie zdywersyfikowany handel, a nie tylko handel zbożowy. W
XV wieku handel zbożowy dotyczył głównie Sandomierza, nie było też nadwyżek produkcji
zboża.
31
Sandomierz był stolicą księstwa w trakcie rozbicia dzielnicowego. Był ważnym ośrodkiem
na szlaku ruskim w XIII wieku. Pełnił rolę ośrodka dominującego w regionie. Jednak w
wyniku rozpadu Rusi wschodnie szlaki straciły swoje znaczenie. Zmniejszyła się też rola szlaku
nadbużańskiego.
Sfera kontaktów Sandomierza musiała zawęzić się, choć Sandomierz pozostawał ośrodkiem
silnym. Musiał też konkurować z innymi miastami, które lokowano na wschód od Krakowa. Na
zmniejszenie roli Sandomierza wpłynął też rozwój Warszawy, która handlowała ze wschodem,
oraz Lublina. Sandomierz stał się ośrodkiem drugiej kategorii.
W XIV wieku Kraków i Toruń rywalizowały w handlu o prawo składu. Taka sama rywalizacja odbywała się między Wrocławiem i Frankfurtem na Odrze. Wrocław miał silne relacje
handlowe z bogatymi wtedy Czechami.
W XV wieku w Czechach doszło do wojen husyckich. Utrudniły one handel Śląska z Czechami, a to doprowadziło do pogorszenia sytuacji ekonomicznej Wrocławia. Wrocław musiał
wtedy handlować ze środkowymi ziemiami niemieckimi.
Kopalnie miedzi na Węgrzech były nierentowne. Ponadto stale występowało zagrożenie
tureckie. Dominującą rolę w gospodarce wciąż odgrywała hodowla bydła. Węgry miały ujemny
bilans handlowy.
Na Śląsku, w Wielkopolsce i Małopolsce występowało znacznie więcej lokacji miejskich niż
na pozostałych obszarach ziem polskich.
6.6
Polska środkowa
Polska środkowa była silnie związana z handlem zbożowej. Wielkopolska i Mazowsze były
izolowane gospodarcze. W XIII wieku na odbywały się najazdy litewskie na Mazowsze, które
przesunęły granicę osadnictwa około 100 km na południe.
Wielkopolska była uzależniona od Nowej Marchii w spławie rzecznym i musiała opłacać cła.
Główny szlak handlowy łączył Wielkopolskę z Nieszawą i Bydgoszczą.
Granice polityczne oddzielały Wrocław od Poznania. Małe miasta uczestniczyły głównie
w handlu zbożowym z południem. Istotniejsze ośrodki handlowały z południem towarami
luksusowymi. W XV wieku rozpoczęła się produkcja rzemieślnicza na południu Mazowsze i
Wielkopolski.
W XVI wieku gwałtowanie wzrósł handel Mazowsza z ziemiami Prus Królewskich. Gospodarka Wielkopolski koncentrowała się wokół Poznania. Gniezno, Poznań i Kalisz były ośrodkami drugorzędnymi.
Handlowano zbożem i drewnem. Pogorszenie koniunktury na zboże doprowadziło do zastoju
gospodarczego.
32