2. budowa oka - Gimnazjum nr 1

Opracowanie:
Klaudia Gaczoł
Opiekun:
Romana Woźnik
Gimnazjum nr 1 im. H. D. Steinhausa
ul. Jelenia 7
54 – 242 Wrocław
SPIS TREŚCI
1. Wstęp
2. Budowa oka
3. Jak działa oko?
4. Różne kolory świata
5. Widzenie przestrzenne
6. Kolory oczu
7. Wady wzroku
8. Jak narkotyki i alkohol zmieniają nasze widzenie
9. Widzenie pod wodą
10. Widzenie u zwierząt
11. Wywiad
12. Zrobiłam oko!
2
1. WSTĘP
Z punktu widzenia fizyki oko jest receptorem fal elektromagnetycznych światła
widzialnego, z których tworzy obraz. Oko przekształca ten obraz w bodźce nerwowe, które
wysyłane są do mózgu. Oko jest więc tylko narzędziem, dostarczającym informacji do
mózgu. Dopiero w mózgu, pochodzące z obu oczu obrazy łączą się w jeden, zostają ponownie
odwrócone i zarejestrowane jako obraz. Być może zabrzmi to dziwnie, ale można więc
powiedzieć, że „widzimy za pomocą mózgu”.
Żaden narząd zmysłów nie dostarcza człowiekowi tak wielu bogatych informacji
i wrażeń jak oko. Jest to jeden z najbardziej skomplikowanych narządów, jakimi
dysponujemy. Narząd wzroku jest naszym najważniejszym zmysłem, który umożliwia nam
funkcjonowanie w świecie zewnętrznym. Oko człowieka to najdoskonalszy narząd optyczny
jaki został kiedykolwiek stworzony. Człowiek naśladuje przyrodę, buduje soczewki,
teleskopy i wiele innych urządzeń optycznych działających na ogólnych zasadach działania
oka.
2. BUDOWA OKA
Rysunek 1 przedstawia schematyczną budowę oka.
Rys. 1
Rogówka - przepuszcza promienie świetlne do wnętrza oka, zbudowana jest z przezroczystej
błony włóknistej.
Tęczówka to umięśniona część błony naczyniowej, otacza źrenicę. W tęczówce zawarty jest
pigment, który sprawia, że jest ona kolorowa. Mięśnie tęczówki regulują ilość promieni
świetlnych docierających w głąb oka.
3
Soczewka jest położona za tęczówka i źrenicą. Jest umocowana za pomocą mięśni
rzęskowych. Załamuje ona promienie świetlne, które później docierają do siatkówki.
Siatkówka jest umieszczona w tylnej części oka. Składa się z warstwy zbudowanej ze
światłoczułych komórek (czopki i pręciki) oraz dwóch warstw zbudowanych z neuronów
przewodzących bodźce wzrokowe. Na siatkówce znajduje się plamka żółta. Jest to miejsce o
największym skupieniu czopków, dlatego odznacza się największą wrażliwością na barwy
i światło. Niżej znajduje się plamka ślepa, która jest pozbawiona komórek światłoczułych
i dlatego niewrażliwa na światło.
3. JAK DZIAŁA OKO?
Układ optyczny oka przyrównać można do aparatu fotograficznego, przy czym rolę
soczewek obiektywu spełniają rogówka i soczewka oka, rolę przysłony - tęczówka, a warstwy
światłoczułej kliszy - siatkówka. Zarówno na siatkówce, jak i na kliszy fotograficznej
powstaje obraz pomniejszony, odwrócony i rzeczywisty (Rys. 2)
.
Rys. 2
Światło wpada do oka, przechodzi m.in. przez rogówkę, tęczówkę, soczewkę i dociera
do siatkówki, gdzie wywołuje wrażenie wzrokowe. Za pośrednictwem nerwów łączących się
w nerw wzrokowy wrażenie te są przekazywane do mózgu. Rogówka oraz soczewka skupiają
promienie świetlne. Dzięki temu na siatkówce oka powstaje ostry obraz obserwowanego
przedmiotu.
Soczewka ma możliwość zmiany swojego kształtu a co za tym idzie mocy optycznej.
Mięsień w kształcie pierścienia może powodować, że soczewka jest grubsza lub cieńsza.
Pozwala to na ogniskowanie na siatkówce przedmiotów znajdujących się w różnych
odległościach od oka. Zdolność tę nazywamy akomodacją. Mechanizm akomodacji słabnie z
wiekiem.
Wbrew powszechnemu mniemaniu, to rogówka stanowi o sile skupiającej oka, a
soczewka jest dodatkowym elementem, który dostraja ostrość obraz powstającego na
siatkówce. Jeśli ognisko obrazowe pokrywa się z siatkówką to mamy ostre widzenie (Rys.3).
Jeśli oko nie jest w stanie zogniskować światła dokładnie na siatkówce - pojawiają się wady
wzroku.
Rys.3
4
Mięśnie tęczówki regulują ilość promieni świetlnych docierających w głąb oka. Kiedy
się zwęża, wówczas źrenica ma dużą średnicę, a do siatkówki dociera dużo promieni
świetlnych. Gdy zaś tęczówka się rozszerza, średnica źrenicy zmniejsza się, co jest
równoznaczne z małą ilością docierającego światła (Rys. 4).
Rys. 4
Oczy to bardzo delikatny narząd w ciele człowieka, dlatego też są dobrze chronione.
Gałka oczna położona jest w kostnym oczodole, który chroni ją przed różnymi
uszkodzeniami. Funkcje ochronne pełnią także rzęsy, powieki, brwi, a także łzy, w których
skład wchodzą sole i antybakteryjne enzymy. Łzy zwilżają powierzchnie oka i usuwają
z niego zanieczyszczenia. Powieki chronią przed zbyt silnymi bodźcami świetlnymi oraz
przed różnymi ciałami obcymi, które mogłyby wpaść do oka. Rozprowadzają również łzy na
rogówce dzięki czemu pozostaje ona czysta i wilgotna oraz nie jest szorstka i nie mętnieje.
Rzęsy z kolei zatrzymują kurz i pył, a brwi chronią oczy przez potem spływającym z czoła.
4. RÓŻNE KOLORY ŚWIATA
Oko człowieka odbiera światło o długości fali elektromagnetycznej od około 400nm
(dla światła o barwie fioletowej) do 760nnm (dla światła o barwie czerwonej). Poniżej
i powyżej tego przedziału znajduje się niewidzialna dla oka człowieka podczerwień
i ultrafiolet. Nie widzimy również promieni gamma, promieni X i innych (Rys. 5).
Rys. 5
Promieniowanie widzialne, które wnika do oka, wywołuje reakcje elektrochemiczne w
czopkach i pręcikach, znajdujących się na siatkówce oka. Każda z tych światłoczułych
komórek wysyła bodźce do włókien nerwów biegnących do mózgu. Pręciki „widzą” w
półmroku a czopki „widzą” barwy oraz odpowiadają za ostrość widzenia przy dobrym
5
oświetleniu. Rys. 6 przedstawia powiększony fragment siatkówki. Trójkątne kształty po
stronie to czopki, a podłużne to pręciki.
Rys. 6
Aby mózg widział kolory, musi porównać sygnały docierające z trzech różnych czopków
(„czerwonego, zielonego i niebieskiego”). Wymieszanie światła barwy czerwonej,
niebieskiej i zielonej (barwy podstawowe), w takich samych proporcjach, daje światło
białe. Czerwone i zielone – kolor żółty, niebieskie i zielone – kolor sinoniebieski, czerwoni
i niebieski – kolor magnety.
Gdy oświetlenie jest słabe, czopki przestają pracować i nie rozpoznajemy barw.
Zaczynają wtedy pracować pręciki, które pozwalają widzieć jednobarwne przedmioty przy
słabym oświetleniu. Pręciki zawierają barwnik tzw. rodopsynę, która jest bardziej czuła na
kolor niebieski i zielony, a mniej na czerwony, który w nocy odbierany jest jako czarny.
Rys. 7 przedstawia wykres krzywej czułości widmowej oka ludzkiego (współczynnik K podaje
jak odbieramy fale o poszczególnych długościach w stosunku do wartości maksymalnej). Maksimum czułości
dla czopków wynosi 550nm (linia ciągła), zaś dla pręcików - 510nm (linia przerywana).
Rys. 7
6
5. WIDZENIE PRZESTRZENNE
Po drodze do mózgu nerwy prawego i lewego oka krzyżują się (Rys. 8 i 9) Obrazy są
projektowane jeden na drugim, dzięki czemu możliwe jest widzenie przestrzenne oraz
ocenienie odległości oglądanego przedmiotu.
Rys. 8
Rys. 9
Jeśli obserwowany przedmiot znajduje się bliżej nas, mięśnie gałek ocznych ustawiają
się tak, aby osie widzenia przechodziły przez ten przedmiot, przecinając się. Im bliżej oczu
znajduje się oglądany przedmiot, tym osie patrzenia przecinają się pod większym kątem.
Mózg analizując ten kąt określa odległość obserwowanego przedmiotu od oka.
Człowiek ma parę oczu, ponieważ każde oko widzi trochę inaczej ten sam obiekt.
Wytworzone na siatkówce obrazy różnią się od siebie. W ośrodkach wzroku, które mieszczą się w
korze mózgowej następuje scalenie obrazu, a oglądany przedmiot postrzegany jest jako obraz
trójwymiarowy (stereoskopowy). W zależności od tego, jak silnie wzrok musi skupić się na
danym przedmiocie, mózg ocenia odległość od przedmiotu. Gdyby zatem człowiek miał tylko
jedno oko, bardzo trudno byłoby mu określać odległość obserwowanego przedmiotu od siebie.
Człowiek posiada oczy z przodu głowy co pozwala lepiej ocenić odległość, ponieważ ich
zasięg widzenia binokularnego (obuocznego) jest większy. Dla porównania zwierzęta
posiadające oczy po bokach głowy widzą dookoła, ale ich zasięg widzenia jest znacznie
mniejszy (Rys.10)
Rys.10
7
Aby przekonać się, co się dzieje, jeśli patrzymy tylko jednym okiem,
możemy wykonać następujące doświadczenie.
Na kartce papieru, leżącej na stole w odległości 75 cm, zaznacz
kropkę. Zasłoń ręką jedno oko, do drugiej ręki weź ołówek i spróbuj
dotknąć nim kropki (Rys. 10a). Za pierwszym razem jest to bardzo
trudne, ponieważ potrzebujemy obojga oczu, aby precyzyjnie
zlokalizować punkt na kartce..
Rys.10a
6. KOLORY OCZU
Światło padające na tęczówkę ulega rozproszeniu. Im fala krótsza, tym bardziej jest
rozpraszana, dlatego światło barwy niebieskiej rozprasza się bardziej, niż czerwone.
Tęczówka zawiera barwnik, zwany melaniną, który absorbuje światło. Duża ilość melaniny
pochłania większość światła i tęczówka jest ciemnobrązowa. Jeśli jest mniej barwnika –
mamy kolor jasnobrązowy, jeszcze mniej – kolor zielony. Bardzo mała ilość melaniny
powoduje, że dominuje błękit.
Źrenica jest czarna, ponieważ warstwa komórek, które leżą za siatkówką jest bogata w
melaninę i absorbuje całe światło, które przeszło przez siatkówkę. Światło nie odbija się
wstecz, nic nie wydostaje się przez źrenicę i dlatego jest dla nas czarna.
U albinosów melanina nie powstaje. Nie ma więc co absorbować światła. Światło z
powrotem odbija się w kierunki tęczówki i źrenicy, oświetla naczynia krwionośne i sprawia,
że oczy maja kolor czerwony lub różowy (Rys. 10b). Podobne zjawisko występuje, gdy
robimy zdjęcie z lampa błyskową. Bardzo intensywne światło lampy nie jest całkowicie
pochłaniane przez komórki nabłonka i mamy na zdjęciu czerwone oczy (Rys. 10c)
Rys. 10b
Rys. 10c
8
7. WADY WZROKU
Aby obraz powstający w oku był wyraźny, promienie świetlne, wpadające przez
źrenicę do oka, powinny skupić się dokładnie na siatkówce. Gdy tak się nie dzieje mamy do
czynienia z wadami wzroku np. krótko- i dalekowzrocznością, astygmatyzmem.
Rys. 11a przedstawia oko miarowe, która skupia równoległą wiązkę promieni na warstwie
fotoreceptorowej siatkówki bez akomodacji. Inaczej mówiąc ognisko obrazowe układu
optycznego oka nieakomodującego leży na siatkówce.
Rys. 11a
Rys. 11b
Rys. 11c
Krótkowzroczność (Rys. 11b) - jeśli oko jest za długie lub rogówka albo soczewka zbyt
wypukła, wtedy obraz powstaje przed siatkówką. Krótkowidz przysuwa przedmiot bliżej
oczu. Korekcję krótkowzroczności daje soczewka ujemna (rozpraszająca) – Rys. 12a.
Nadwzroczność (Rys. 11c) - jeśli oko jest za krótkie, lub rogówka albo soczewka zbyt
płaskie, wtedy obraz powstaje za siatkówką. Dalekowidz odsuwa przedmiot od oczu.
Poniższy rysunek przedstawia schematycznie jak widzi osoba z wadą nadwzroczności.
Korekcję nadwzroczności zapewnia soczewka skupiające (dodatnia) – Rys. 12b.
Rys. 12a
Rys. 12b
9
Astygmatyzm (niezborność rogówkowa, Rys. 13) – towarzyszy zazwyczaj krótko- i
dalekowzroczności. Zła krzywizna rogówki sprawia, że promienie świetlne nie skupiają się
w jednym punkcie ale jakby w dwóch płaszczyznach.
Rys. 13
W celu lepszego zrozumienia działania oka buduje się różnego rodzaju modele.
Jednym z takich modeli jest tzw. „oko w akwarium”. Bardzo ważną częścią modelu jest
soczewka o zmiennej ogniskowej. Zmiany jej parametrów uzyskuje się przez wtłaczanie
lub odpompowanie gliceryny z wnętrza pojemnika, który kształtem przypomina soczewkę
oka (Rys. 14). Siatkówkę stanowi płytka wykonana z pleksi. Za pomocą modelu można
pokazać wszystkie trzy wady wzroku opisane powyżej (Rys. 15a i b)
.
Rys. 14
Rys. 15a. Model krótkowzroczności
Rys. 15b. Model astygmatyzmu
10
Daltonizm - polega na złym rozpoznawaniu barw. Nazwa wady pochodzi od nazwiska
angielskiego fizyka i chemika J. Daltona, który jako pierwszy opisał ślepotę na barwy
zieloną i czerwoną.
Rys. 17
Rys. 18a
Rys. 17 przedstawia trzy rodzaje czopków, które reagują na światło niebieskie, czerwone lub
zielone. Człowiek, który nie jest daltonistą widzi kolory, tak jak prezentuje Rys. !8a. Jeśli
„czerwone” czopki nie zawierają barwnika, to czerwień i jej barwa dopełniająca czyli
niebieskawa – zieleń, wyglądają szaro (Rys.18b). Czopki reagujące na niebiesko – fioletowe
światło nie zawierają barwnika, to nie da się dostrzec błękitu ani kolorów dopełniających go
(żółci, Rys. 18c).
Rys. 18b
Rys. 18c
8. JAK NARKOTYKI I ALKOHOL ZMIENIAJĄ
NASZE WIDZENIE
Często spotykanym efektem ubocznym zażywania narkotyków i picia alkoholu są
zakłócenia widzenia – od zamazanych konturów po dziwaczne i niepokojące halucynacje.
Alkohol – powoduje, że napięcie mięśni poruszających gałkami ocznymi jest nieprawidłowe i
utrudnione jest ogniskowanie widzenia obu oczu na jednym punkcie. Każde z oczu może
wtedy ogniskować na innym punkcie. Efektem jest tzw. podwójne widzenie, ich obrazy mogą
przenikać się wzajemnie i pływają przed oczyma (Rys. 19).
11
Rys. 19
Konopie indyjskie - jeden z ich składników zaburza pracę m.in. mięśni, obraz staje się
zamazany, ocena odległości utrudniona, kolory przejaskrawione. Czasami nad całością obrazu
dominuje mało istotny szczegół, np. wskazówka zegara (Rys. 20a)
LSD - stwarza wrażenie tzw. widzenia przezroczystego. Wydaje się wówczas, że nasz wzrok
może przeszywać na wylot. Nie dostrzegamy np. szczegółów wyglądu obserwowanych osób,
lecz widzimy ich kontury np. kości (Rys. 20b).
Rys. 20a
Rys. 20b
9. WIDZENIE POD WODĄ
W wodzie widzimy inaczej. Woda zmienia bieg światła w wyniku np. zjawiska
załamania (Rys.21a). Zjawisko to powoduje, że obiekty wydają się być bliżej niż w
rzeczywistości. Przybliżenie wynosi ok. 4/3, np. obiekt odległy o ok. 4m, wydaje się być
oddalony tylko o 3m. Dzieje się tak, ponieważ promienie z wody wchodząc do oczu załamują
się mniej niż te z powietrza. Dlatego też, nasz mózg, który jest dostosowany do widzenia w
powietrzu, konstruuje obrazy pod wodą tak, jakby otoczenie było powietrzem. Łyżka na rys.
21b wydaje się „złamana”.
12
Rys. 21a
Rys. 21b (Fot. Klaudia Gaczoł)
Woda zmienia bieg światła również w wyniku zjawiska rozpraszania. Światło
czerwone zanika bardzo szybko wraz z głębokością. Potem absorbowane jest światło barwy
pomarańczowej i żółtej, dlatego tez obiekty znajdujące się głębiej, które były czerwone lub
żółte są szare lub czarne. Jest tam zbyt mało światła w takich barwach, które mogłyby się
odbijać od przedmiotów.
Czysta woda jest najbardziej przejrzysta dla fal o długości 480nm – oko odbiera kolor
niebieski. Zanieczyszczona woda ma maksymalną przepuszczalność do ok. 530nm – pasmo
zielono-żółte. To zjawisko wyjaśnia dlaczego w czystej wodzie dominuje niebieski kolor, a w
mętnej zielenie i żółcie.
W wodzie trudniej także dostrzec obiekty o małym kontraście w stosunku do tła. Jest
to jedna z przyczyn dla których wyposażenie nurka często jest w kolorach fluorescencyjnych.
Takie kolory są lepiej widziane pod wodą, ponieważ nie tylko odbijają barwy lecz także
emitują światło o długości fal nie występujących pod wodą.
Pod wodą oko adaptuje się do małej ilości światła otwierając tęczówkę. Gdy źrenica
ma maksymalna średnicę oko przestawia się na „widzenie nocne”. Ta adaptacja następuję po
ok. 10 min, a w pełni po ok. 30 min. Zwiększa to czułość na światło ale zmniejsza zdolność
do rozróżniania barw.
10. WIDZENIE U ZWIERZĄT
Oczy zwierząt i owadów reagują często na fale krótsze niż 400nm – czyli ultrafiolet.
Np. pszczoła dostrzega ciemny środek kwiatka, podczas gdy człowiek widzi go w jednolitym
kolorze. Dlatego właśnie bezbłędnie trafia do pyłku kwiatowego także o zmroku.
Jeszcze inną zdolność widzenia posiada wąż. Jego oczy działają jak noktowizory i reagują na
ciepło, czyli na fale podczerwone (Rys.22). Ptaki, jaszczurki, żółwie oraz wiele ryb maja w
oku cztery rodzaje receptorów. Powoduje to dużo bogatsze wrażenia wzrokowe.
Przypuszcza się, że przodkowie ssaków również mieli 4 receptory, ale ponieważ
prowadzili nocny tryb życia widzenie barwne nie było tak istotne dla przetrwania, toteż
utracili 2 rodzaje receptorów. Obecnie większość ssaków ma dwa receptory wzrokowe i
13
widzenie barwne jest ograniczone. Przodkowie grupy naczelnych (w tym człowieka)
odzyskali trzeci receptor w wyniku mutacji genu jednego z istniejących receptorów.
Rys. 22
14
11.WYWIAD...
z panią dr Kingą Jach, lekarzem medycyny, specjalistą chorób oczu.
Pyt.: Czy na przestrzeni ostatnich lat zauważyła pani zwiększoną liczbę osób
przychodzących do pani z różnymi dolegliwościami?
Tak, ostatnio coraz częściej przychodzą do mnie pacjenci i zgłaszają problem pieczenia, i
łzawienia oczu. Najczęstszą tego przyczyną jest ZSO (Zespół Suchego Oka). Zdarzają się
także osoby cierpiące na AMD, czy różne infekcje wirusowe.
Pyt.: Jakie wady wzroku występują najczęściej?
Najczęściej występuje mała krótkowzroczność.
Pyt.:Czy kolor oczu ma związek z jakimikolwiek wadami wzroku, bądź z innymi
schorzeniami?
Tak. Kolor oczu i rasa ma związek z wieloma chorobami oczu. Barwa tęczówki jest
uzależniona od ilości zawartej w niej melaniny. W tych rejonach kuli ziemskiej gdzie jest
duże nasłonecznienie, ludzie (Murzyni, Eskimosi) mają ciemne tęczówki. Jasne zaś tam,
gdzie słońca jest mało (Skandynawia). U osób o jasnych oczach, które przeniosły się z
Europy do Ameryki Południowej, stwierdzono, że częściej niż ludność miejscowa chorowali
na nowotwory skóry i mieli problemy z oczami. Natomiast ludzie o ciemnych tęczówkach,
zamieszkujący Skandynawię są bardziej wrażliwi na zaburzenia odporności w wyniku
których częściej zapadają na gruźlicę, maja większa podatność na infekcje i skłonność do
depresji.
Pyt.: Co by było gdyby człowiek miał tylko jedno oko?
Wtedy człowiek widziałby płasko. Nie byłby to przestrzenny obraz. Jego pole widzenia
byłoby ograniczone od strony brakującego oka.
Pyt.: Jak oko pomaga człowiekowi ocenić odległość oglądanego przedmiotu od
oka?
Odległość od oglądanego przedmiotu pomaga nam ocenić mózg. W zasadzie można
powiedzieć, że widzimy za pomocą mózgu.
Pyt.: Jaki wpływ ma budowa oka na widzenie przestrzenne obrazów?
Budowa oka – to kula, czyli najdoskonalszy kształt. Dzięki temu, że mamy dwoje oczu w
pewnej odległości od siebie możemy widzieć przestrzennie.
15
12. ZBUDOWAŁAM OKO!
Podczas pisania tej pracy postanowiłam zbudować prostu model oka wg pomysłu Iana Jacoba
z Nowej Zelandii.
Rys. 23
Rys. 26a
Rys. 24
Rys. 26b
Rys. 25a
Rys.25b
Rys. 26c
(Fot. Klaudia Gaczoł)
Oto co było mi do tego potrzebne:
1. okrągły karton z wyciętym otworem, który w moim modelu będzie tęczówka ze
źrenicą (Rys. 23)
2. górna część butelki plastikowej, która jest oklejona czarnym papierem. Będzie to
przednia część gałki ocznej (Rys. 24)
3. balonik (najlepiej przezroczysty bądź w jasnym kolorze) lub szklana kolba, która
będzie soczewką (Rys. 25a i 25b)
4. matowy ekran, na którym powstanie obraz, czyli odpowiednik siatkówki (Rys. 26a,
26b, 26c)
Balonik dociskamy do wnętrza butelki. Pewna jego część wybrzusza się na zewnątrz i
stanowi soczewkę. Podczas gdy zmieniamy ciśnienie, zmienia się ogniskowa naszej
soczewki, a także ostrość obrazu.
Powstały obraz jest oczywiście odwrócony.
16
BIBLIOGRAFIA
Domowy Poradnik Lekarski
„Ciekawa Biologia” podręcznik, część 2, pod redakcją Wawrzyńca Kofty.
Fizyka – podręcznik dla gimnazjum, tom 2, Dobson
czasopismo „Focus”
http://www.if.uj.edu.pl/Foton/90/pdf/11model%20oka%20242.pdf
http://www.google.pl/search?q=oko+fizyka&hl=pl&lr=&start=10&sa=N
http://www.iwiedza.net/encyklo/bleter.html
http://www.oko.info.pl/index.php?body=1101
http://www.nurkopedia.pl/wiki/index.php/Woda
http://www.fizyka.umk.pl/~scspie/PL/Wyklady/Malpka/oko.html#okoiap
http://www.fizyka.umk.pl/~fizmed/pokazy01/Budoka/budoka.html
http://www.kopernikus.internetdsl.pl/sciaga/fizyka/budowa_oka.html
http://www.keratoconus.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=44&Itemid=45
http://www.swiatlo.tak.pl/pts/pts-oko.php
http://www.optyk-gren.pl/str/budowa_oka
http://www.zdroweoczy.com.pl/anatomia,oka.php5
http://www.visioncare.pl/pl/show/budowa-oka
http://www.zdrowie.med.pl/oczy/anat_i_fizjo/a_oczy.html
http://www.fizyka.net.pl/index.html?menu_file=ciekawostki%2Fm_ciekawostki.html&former
_url=http%3A%2F%2Fwww.fizyka.net.pl%2Fciekawostki%2Fciekawostki_cwz8.html
17