Rozpoznawanie objawów niepełnosprawności podopiecznego
advertisement
MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Emilia Niemiec-Jasińska Rozpoznawanie objawów niepełnosprawności podopiecznego 322[15].O2.05 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007 „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” Recenzenci: dr Marek Żak mgr Ewa Pastor Opracowanie redakcyjne: mgr Emilia Niemiec-Jasińska Konsultacja: mgr inż. Teresa Jaszczyk Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[15].O2.05 „Rozpoznawanie objawów niepełnosprawności podopiecznego”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu terapeuta zajęciowy. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007 „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1 SPIS TREŚCI 1. 2. 3. 4. 5. 6. Wprowadzenie Wymagania wstępne Cele kształcenia Materiał nauczania 4.1. Rodzaje niepełnosprawności 4.1.1. Materiał nauczania 4.1.2. Pytania sprawdzające 4.1.3. Ćwiczenia 4.1.4. Sprawdzian postępów 4.2. Problemy i potrzeby osób niepełnosprawnych 4.2.1. Materiał nauczania 4.2.2. Pytania sprawdzające 4.2.3. Ćwiczenia 4.2.4. Sprawdzian postępów 4.3. Planowanie działań terapeutycznych 4.3.1. Materiał nauczania 4.3.2. Pytania sprawdzające 4.3.3. Ćwiczenia 4.3.4. Sprawdzian postępów 4.4. Umiejętności społeczne terapeuty zajęciowego 4.4.1. Materiał nauczania 4.4.2. Pytania sprawdzające 4.4.3. Ćwiczenia 4.4.4. Sprawdzian postępów Sprawdzian osiągnięć Literatura „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 2 3 5 6 7 7 7 19 19 23 24 24 29 30 32 33 33 39 39 41 42 42 44 45 46 47 53 1. WPROWADZENIE Korzystając z poradnika ukształtujesz umiejętności rozpoznawania rodzajów niepełnosprawności oraz podstawowych problemów osób niepełnosprawnych. W poradniku zamieszczono: − wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji programu jednostki modułowej, − cele kształcenia jednostki modułowej, − materiał nauczania (rozdział 4) umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów, − pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia, − zestaw ćwiczeń, które umożliwiają Ci nabycie umiejętności praktycznych, zawierający, wykaz materiałów do realizacji ćwiczenia oraz sposób jego wykorzystania, − sprawdzian postępów, w którym powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co oznacza, że opanowałeś materiał lub nie, − sprawdzian osiągnięć wraz z instrukcją i kartą odpowiedzi, − literaturę. Bezpieczeństwo i higiena pracy W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas zajęć. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 3 322[15].O2 Rozwój osobowy i biologiczny człowieka 322[15].O2.01 Analizowanie psychospołecznych aspektów rozwoju człowieka 322[15].O2.02 Diagnozowanie problemów i potrzeb pacjenta 322[15].O2.03 Badanie funkcji organizmu zdrowego człowieka 322[15].O2.04 Rozróżnianie procesów patologicznych w obrębie układów i narządów 322[15].O2.05 Rozpoznawanie objawów niepełnosprawności podopiecznego Schemat układu jednostek modułowych „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 4 2. WYMAGANIA WSTĘPNE − − − − − − − Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: prezentować własne zdanie, współpracować w zespole, przyjmując różne role, przezwyciężać bariery komunikacyjne, stosować techniki ułatwiające komunikowanie się, przeprowadzać konstruktywną dyskusję, formułować i wyrażać opinie, wykazywać empatię i wrażliwość na problemy podopiecznych. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 5 3. CELE KSZTAŁCENIA − − − − − − − − − − − − − W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: określić rodzaje niepełnosprawności, dokonać charakterystyki poszczególnych stopni niepełnosprawności pacjenta, dokonać charakterystyki zespołu Downa, zaburzeń autystycznych, mózgowego porażenia dziecięcego, określić objawy i rodzaje dysfunkcji narządu ruchu, dokonać charakterystyki niepełnosprawności w obrębie narządów zmysłu: wzroku i słuchu, opisać istotę problemów osoby niepełnosprawnej, zdiagnozować problemy i potrzeby osób niepełnosprawnych, określić sytuację psychospołeczną osoby niepełnosprawnej, zastosować zasady obowiązujące w kontaktach z osobami niepełnosprawnymi, scharakteryzować rodzaje barier utrudniających proces integracji niepełnosprawnych, opracować plan postępowania terapeutycznego z uwzględnieniem aktualnej diagnozy terapeutycznej, wykazać empatię i życzliwość wobec osoby niepełnosprawnej, uniknąć pułapek pomagania w kontakcie z pacjentem. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 6 4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Rodzaje niepełnosprawności 4.1.1. Materiał nauczania Zdefiniowanie pojęcia niepełnosprawność jest trudne, ponieważ nie daje się jasno sprecyzować. W życiu każdego człowieka pojawiają się momenty mniejszych lub większych możliwości czy też ograniczeń fizycznych. To wszystko, co obecnie jest dla nas łatwo dostępne, za kilka lat może stać się barierą nie do pokonania. Pomijając dysfunkcje z powodów nieszczęśliwych wypadków, istnieje wiele przyczyn pogłębiania się wraz z wiekiem niepełnosprawności i dysfunkcji. Zgodnie z definicją sformułowaną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO): „Osoba niepełnosprawna to osoba, u której istotne uszkodzenia i obniżenie sprawności funkcjonowania organizmu powodują uniemożliwienie, utrudnienie lub ograniczenie sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie, biorąc pod uwagę takie czynniki jak płeć, wiek oraz czynniki zewnętrzne”. Niepełnosprawność odnosi się do trzech poziomów funkcjonowania człowieka: biologicznego, społecznego oraz psychologicznego. Tabela 1. Poziomy niepełnosprawności [opracowanie własne] Biologiczny Dysfunkcjonalność organizmu − − Społeczny Niezdolność do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym: pełnienia ról społecznych, podejmowania odpowiedniej aktywności społecznej. Psychologiczny Utrata, częściowa lub pełna, zdolności do podmiotowego organizowania własnego działania, co utrudnia zaspokojenie potrzeb i wywiązywanie się z zadań narzucanych przez otoczenie społeczne Niepełnosprawność ogólnie można podzielić na: wrodzoną, nabytą. Niepełnosprawność narusza najcenniejsze wartości człowieka, czyli zdrowie, sprawność fizyczną, zdolność do wypełniania podstawowych zadań społecznych oraz stanowi pewną przeszkodę w realizacji własnych celów. Reakcje, w związku z nabyciem defektu fizycznego lub doświadczaniem poważnej choroby, określa się mianem traumy psychicznej. Informacje o nowym położeniu dotyczą spraw podstawowych i pojawiają się nagle, doprowadzając do wystąpienia przeżyć wstrząsających całym życiem psychicznym człowieka. Przeżycia te dzielimy następująco (za S. J. Kohl): 1) walka o przeżycie – strach, bezradność, 2) wyobrażenie śmierci, 3) zaburzenia myślenia – myślenie chaotyczne, nieuporządkowane, 4) odczucia fantomowe – poczucie dezorientacji we własnym ciele, 5) lamentowanie, 6) próby zrozumienia kalectwa – irracjonalne obwinianie siebie, innych, losu za to, co się wydarzyło, 7) przymus wyobrażania sobie własnego ciała – próby usunięcia uszkodzonego fragmentu ciała ze świadomości, obawa o to, czy nie nastąpi rozwój procesu chorobowego, 8) samotność, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 7 9) utrata ról społecznych, 10) ograniczenie aktywności zawodowej. Ilość i czas koncentracji na poszczególnych przeżyciach jest zróżnicowany. To, co dla jednej osoby ma znaczenie podstawowe, dla innej może być nieistotne. Inaczej sytuacja u osób z wrodzonymi dysfunkcjami ciała. Cierpienie tych osób nie ma znamion traumy. Informacje o istniejących anomaliach somatycznych dochodzą do ich świadomości w sposób stopniowy i osoby te, mają czas na przystosowanie się psychiczne do niepełnosprawności. − − − Wyróżniamy trzy stopnie niepełnosprawności: znaczny stopień niepełnosprawności, umiarkowany stopień niepełnosprawności, lekki stopień niepełnosprawności. Znaczny stopień niepełnosprawności charakteryzuje osoby niezdolne do podjęcia zatrudnienia poza zakładem aktywności zawodowej lub zakładem pracy chronionej; całkowicie zależne od innej osoby w pełnieniu ról społecznych, właściwych dla każdego człowieka, zależnych od wieku, płci, czynników społecznych i kulturowych; niezdolne do samodzielnej egzystencji przejawiającej się niezdolnością do zaspakajania podstawowych, codziennych potrzeb życiowych, tj.: samoobsługi, samodzielnego poruszanie się, komunikowanie z otoczeniem. Powoduje to całkowitą zależność od innej osoby lub konieczność zapewnienia specjalistycznej opieki instytucjonalnej. Umiarkowany stopień niepełnosprawności charakteryzuje osoby zdolne do podjęcia zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym do potrzeb i możliwości wynikających z rodzaju niepełnosprawności; pełnienia ról społecznych właściwych dla każdego człowieka, zależnych od wieku, z częściową lub okresową pomocą innej osoby. Wymagają okresowej lub częściowej pomocy i opieki innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych. Lekki stopień niepełnosprawności charakteryzuje osoby, w przypadku których naruszenie sprawności organizmu daje się kompensować za pomocą wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub lecznicze środki techniczne. O stopniach niepełnosprawności orzeka właściwy zespół do spraw orzekania o stopniu niepełnosprawności. Orzeczenie o stopniu niepełnosprawności powyższy organ wydaje na podstawie dokumentacji medycznej, w tym zaświadczeń lekarskich zawierających opis stanu zdrowia, wydanych przez lekarza, pod którego opieką znajduje się osoba zainteresowana lub dziecko oraz innych znaczących dla ustalenia stopnia niepełnosprawności dokumentów. Orzeczenie o (stopniu) niepełnosprawności jest dokumentem nadającym osobie status niepełnosprawności i stanowi podstawę do korzystania z ulg i przywilejów przysługujących osobom niepełnosprawnym na podstawie ustawy z 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz innych ustaw i przepisów wykonawczych do tych ustaw, określających uprawnienia osób niepełnosprawnych. Inny podział charakteryzujący osoby niepełnosprawne uwzględnia rodzaj ich niepełnosprawności. Biorąc pod uwagę to kryterium wyróżniamy: 1. Osoby z niepełnosprawnością sensoryczną – uszkodzenia narządów zmysłu, do których należą: − osoby niewidome i słabo widzące, − osoby niesłyszące i słabo słyszące, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 8 2. Osoby z niesprawnością fizyczną, do których należą: − osoby z niepełnosprawnością motoryczną – z uszkodzeniem narządu ruchu, − osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych, 3. Osoby z niepełnosprawnością psychiczną, do których należą: − osoby umysłowo upośledzone z niesprawnością intelektualną, − osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowości i zachowania, osoby cierpiące na epilepsję – z zaburzeniami świadomości. Poza wyżej wymienionymi wyróżniamy dysfunkcje spowodowane zaburzeniami genetycznymi oraz sprzężone schorzenia psychofizyczne. Osoby niewidome i słabowidzące Można dokonać wielu podziałów osób niewidomych w zależności od kryteriów, jakimi będziemy się kierowali. Mogą to być następujące podziały: 1. Ze względu na czas powstania niepełnosprawności: − osoby niewidome od urodzenia, − osoby ociemniałe, które utraciły wzrok po 5 roku życia. 2. Ze względu na stopień niepełnosprawności: − osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności (dawna I grupa, lub osoba całkowicie niezdolna do pracy i samodzielnej egzystencji), − osoby o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (dawna II grupa, lub osoba całkowicie niezdolna do pracy). 3. Ze względu na możliwości wzrokowe: − osoby całkowicie niewidome bez poczucia światła, − osoby niewidome z poczuciem światła, − osoby słabo widzące, szczątkowowidzące, niedowidzące. 4. Ze względu na rodzaj schorzenia: − osoby o ustabilizowanym widzeniu, − osoby o zmiennym widzeniu, 5. Ze względu na rodzaj choroby: − osoby z obniżoną ostrością, − osoby z ograniczonym polem widzenia. 6. Ze względu na wielość chorób: − osoby tylko niewidome, − osoby ze sprzężoną niepełnosprawnością (cukrzyca, SM, głuchoniewidomi). Polska definicja ślepoty opracowana przez Polski Związek Niewidomych rozróżnia osoby ze względu na stopień uszkodzenia narządów wzroku. Osoby niewidome – zalicza się do nich dzieci i dorosłych, którzy nic nie widzą od urodzenia lub od tak wczesnego dzieciństwa, że nie pamiętają, aby kiedykolwiek cokolwiek widzieli. Osoby ociemniałe – zalicza się do nich wszystkich bez względu na wiek, którzy posługiwali się wzrokiem, lecz go utracili nagle lub stopniowo. Osoby szczątkowo widzące – zalicza się do nich ludzi, bez względu na wiek, którzy mają bardzo dużą, lecz nie całkowitą utratę wzroku. Osoby niewidome to takie, które mają orzeczony określony znaczny lub umiarkowany stopień niepełnosprawności spowodowany chorobą narządu wzroku, niezależnie od czasu zaistnienia ich powstania. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 9 Osoba słabo widząca to ta, która mimo standardowej korekcji ma trudności z planowaniem i/lub wykonaniem czynności, ale która może poprawić swoje funkcjonowanie wzrokowe przez wykorzystanie pomocy optycznych i nieoptycznych, dostosowanie otoczenia i/lub używanie technik związanych z poruszaniem się w otoczeniu (A. Corn). Brak wzroku powoduje: − niemożność odbierania wrażeń wzrokowych, które są podstawą przebiegu spostrzeżeń i postępu myśli, − ograniczenie możliwości uczestniczenia w możliwościach życiowych, − ograniczenie samodzielności, − zmniejszenie możliwości rozwinięcia własnej osobowości, − utrudnioną orientację przestrzenną i społeczną, − zubożałe doznania uczuciowe, ograniczona możliwość uczenia i przystosowania społecznego przez naśladownictwo, − ograniczone zaspokojenie potrzeb psychicznych, − uczucie osamotnienia, − blokadę potrzeb poznania, niezależności, samodzielności, − ograniczenie swobody ruchu, − występowanie stanów frustracyjnych. Głuchota i niedosłuch – stopień utraty słuchu może być różny od lekkiego niedosłuchu pełnej głuchoty: 1. Lekki niedosłuch (mniej niż 40 decybeli) – ograniczenia w słyszeniu mowy. 2. Umiarkowany niedosłuch (mniej niż 70 decybeli) – trudności w słyszeniu potocznej, jednak możliwy jej odbiór bez aparatu. 3. Znaczny niedosłuch (70–90 decybeli) – konieczny jest odpowiedni aparat wspomagający rozumienie mowy drogą słuchowa. 4. Głuchota – (więcej niż 90 decybeli) – mowa potoczna nie jest rozumiana bez pomocy aparatury i treningu słuchu. − − − Wady słuchu mogą być: dziedziczne (występują też u innych członków rodziny), wrodzone (np. w wyniku choroby matki w czasie ciąży), nabyte. Najdotkliwszą konsekwencją głuchoty jest izolacja społeczna i osamotnienie. Dysfunkcje narządu ruchu Osoby z niepełnosprawnością narządu ruchu stanowią w Polsce niemal połowę populacji osób niepełnosprawnych, można zatem powiedzieć, że dysfunkcje narządu ruchu stanowią, obok innych rodzajów schorzeń, najczęstszą przyczynę niepełnosprawności w naszym kraju. Pojęciem osoby niepełnosprawnej ze względu na dysfunkcje narządu ruchu określamy osoby o ograniczonej sprawności kończyn górnych, dolnych lub kręgosłupa. Można wymienić kilka grup przyczyn powodujących dysfunkcje narządu ruchu: − czynniki dziedziczne (genetycznie uwarunkowane uszkodzenia narządów, funkcji i sprawności organizmu), − czynniki wrodzone powodujące uszkodzenia płodu, infekcje, promieniowanie jonizujące, urazy przyszłej matki, − choroby specyficzne dla narządu ruchu lub ogólne (nowotwory, dystrofie mięśniowe, choroby reumatyczne, kiła, grypa, choroby zakaźne), − kalectwa na skutek odniesionych urazów, między innymi po złamaniach, zwichnięciach, amputacjach. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 10 Dysfunkcje pochodzenia mózgowego Mózgowe porażenie dziecięce jest jednym z najczęstszych powodów dysfunkcji narządu ruchu. Na każde 1000 urodzeń dzieci rodzi się od 2 do 3 dzieci z nieznaczną przewagą chłopców. Jednakże przy obecnej liczbie urodzeń corocznie grupa ta powiększa się o 1200– –2000 osób. Zgodnie z definicją zaproponowaną przez M. Borkowską mózgowe porażenie dziecięce jest zespołem różnorodnych objawów, zaburzeń czynności ruchowych i napięcia mięśni, wywołanych uszkodzeniem mózgu lub nieprawidłowościami w jego rozwoju nabytymi przed urodzeniem, w okresie okołoporodowym czy po urodzeniu we wczesnym dzieciństwie. Powstałe uszkodzenie nie pogłębia się z biegiem lat, jedynie wraz z rozwojem fizycznym dziecka mogą się nasilać objawy kliniczne. Istnieje wiele rodzajów klasyfikacji m.p.dz., co wynika z różnorodnego obrazu objawów klinicznych. Najbardziej rozpowszechnioną jednak i opartą głównie o kryteria topograficzne jest klasyfikacja T. Ingrama z 1969 r. Wymienia ona kilka postaci m.p.dz.: − obustronny niedowład kurczowy (diplegia), − niedowład połowiczy (hemiplegia), − obustronny niedowład połowiczy (hemiplegia bilateralis), − postać pozpiramidowa (dyskineza, atetoza), − postać móżdżkowa (ataksja), − postacie mieszane. Obustronny niedowład kurczowy Jest to najczęściej spotykana postać m.p.dz. i charakteryzuje się większym nasileniem zmian w kończynach dolnych niż górnych, a nawet bywa, że porażone są tylko kończyny dolne. Dzieci z tą postacią m.p.dz. osiągają umiejętność utrzymania głowy w pozycji antygrawitacyjnej zazwyczaj bez większych opóźnień, pełzając jednak używają tylko kończyn górnych. Siedzenie i siadanie jest utrudnione, gdyż dziecko ma łukowato wygięty tułów (brak zgięcia bioder). Brak możliwości wyprostowania kończyn dolnych w stawach biodrowych i kolanowych, powoduje, że dziecko w pozycji stojącej krzyżuje kolana i najczęściej staje na palcach. Zmniejsza to powierzchnię podparcia na stopach i utrudnia samodzielne chodzenie. Większość dzieci ma źle wykształcone reakcje równoważne, a to powoduje częste upadki. Znaczna część dzieci w wieku szkolnym chodzi samodzielnie przy pomocy kul lub balkonika. Przez istniejące nadmierne napięcie mięśniowe i zaburzenia ruchów precyzyjnych obserwuje się u nich trudności manipulacyjne. Rozwój intelektualny u większości dzieci z tą postacią porażenia jest prawidłowy, a głębsze upośledzenia występują rzadko. Mowa rozwija się zazwyczaj o czasie. Często występują zaburzenia wzroku, a niedowład mięśni okoruchowych powodują zeza. Ten rodzaj m.p.dz. związany jest z patologią okołoporodową (około 50 % dzieci to wcześniaki) oraz dzieci z niską masą urodzeniową. Niedowład połowiczy U dzieci z tą postacią występują jednostronne niedowłady kurczowe prawo – lub lewostronne po przeciwnej stronie ciała w stosunku do uszkodzenia mózgu. Widoczne są one bardziej w kończynie górnej niż dolnej. Około 5–7 roku życia u ponad połowy dzieci pojawiają się szybkie, nieskoordynowane ruchy dowolne różnych grup mięśniowych oraz ruchy rąk, charakteryzujące się niezwykłym, przemieszczającym się ułożeniem palców. W wieku szkolnym dzieci zwykle samodzielnie chodzą, mają jednak tendencję do przechylania się na niedowładną stronę. Skrócenie porażonej kończyny dolnej (związane „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 11 z przykurczem w stawie biodrowym i kolanowym) może doprowadzić do skrzywienia kręgosłupa i nierównego ustawienia barków. Mają też słabsze czucie ciała po stronie nie porażonej. Porażonej ręki dziecko zwykle nie używa, a nadgarstek i palce są cały czas zamknięte. Ćwiczenia usprawniające mają na celu spowodowanie, by dziecko używało tej ręki jako kończyny pomocnej. Rozwój umysłowy u większości dzieci jest prawidłowy, a często towarzysząca tej postaci padaczka (około 25%) częściej dotyczy dzieci z rozpoznanym upośledzeniem umysłowym. Niedowład połowiczy występuje u dzieci, u których doszło do uszkodzenia w obrębie kory mózgowej i struktur podkorowych jednej półkuli. Uszkodzenie to powstać może w okresie płodowym (krwawienia, zatory łożyska), okołoporodowym: niedotlenienie i krwawienie do ośrodkowego układu nerwowego lub już po urodzeniu: np. zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Obustronny niedowład połowiczy Nasilenie zmian w tej postaci porażenia obserwuje się w kończynach górnych niż dolnych. Postęp w rozwoju ruchowym jest bardzo wolny, a wielu dzieciom nie udaje się wyjść poza etap leżenia na plecach. Tylko niektóre z nich uzyskują zdolność stania i chodzenia. Przez ograniczenie występujące przy ruchach dowolnych, wzmożone napięcie mięśniowe w kończynach, jednoczesne osłabienie napięcia w osi głowa-tułów oraz przetrwałe odruchy toniczne jest u nich utrudniony rozwój umiejętności ruchowych. Często występuje u nich przetrwały odruch chwytny i reakcja cofania ręki pod wpływem bodźca dotykowego. W tej grupie dzieci mają poważne zaburzenia mowy oraz ogromne trudności w gryzieniu, żuciu i połykaniu. Z powodu uszkodzenia obu półkul, rozwój umysłowy jest znacznie zaburzony z innymi zaburzeniami, takimi jak padaczka czy uszkodzeniami wzroku. Przyczynami obustronnego niedowładu połowiczego jest uszkodzenie kory mózgowej i struktur podkorowych w obu półkulach mózgu w okresie płodowym, zaburzeniami rozwojowymi ośrodkowego układu nerwowego lub powstaje w wyniku bakteryjnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych albo wylewów podtwardówkowych. Postać pozapiramidowa Ta postać mózgowego porażenia dziecięcego charakteryzuje się występowaniem różnego rodzaju ruchów mimowolnych, które ograniczają, a nawet czasem uniemożliwiają rozwój funkcji lokomocyjnych i manipulacyjnych. Obserwuje się też niezależny od woli wzrost napięcia mięśniowego, co powoduje znacznie opóźniony rozwój ruchowy. Od nasilenia typowych ruchów atetotycznych lub pląsawiczych, które pojawiają się około 3–4 r.ż., zależy możliwość uzyskania przez dziecko zdolności samodzielnej lokomocji i umiejętności wykonywania czynności życia codziennego. Rozwój umysłowy u tej grupy dzieci, w większości przypadków przebiega prawidłowo, ale tylko wtedy, gdy wystąpienie m.p.dz. związane było z uszkodzeniem w wyniku konfliktu Rh. Jednak obserwuje się u dzieci z tą postacią porażenia opóźnienia i upośledzenia w sferze poznawczej, gdyż uszkodzenie układu pozapramidowego następuje jeszcze w okresie życia płodowego. Często również występują zaburzenia mowy i znaczne ślinienie oraz częściej niż w innych postaciach niedosłuch lub głuchota. Postać pozapiramidowa m.p.dz. może być spowodowana uszkodzeniem zwojów podstawy układu pozapiramidowego, powstałym w wyniku konfliktu serologicznego i występującym z tego powodu stanem hiperbilirubinemii noworodka. Inną przyczyną może być stan niedotlenienia okołoporodowego, zwłaszcza u wcześniaków. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 12 Postać móżdżkowa mózgowego porażenia dziecięcego Jest to najrzadziej spotykana postać porażenia, związana z zaburzeniami rozwojowymi móżdżku i jego uszkodzeniem w okresie płodowym. Także może być spowodowana wodogłowiem, nawet wcześnie leczonym chirurgicznie. U dzieci z tą postacią najczęściej występują: zaburzenia równowagi, trudności w koordynacji ruchów, niezborność ruchu i postawy powodująca brak możliwości stania prosto i chodzenia po linii prostej, niemożność zahamowania ruchu w dowolnym momencie, drżenie zamiarowe, czyli powstające w początkowej fazie wykonywania ruchu oraz oczopląs. Zdolność samodzielnego chodzenia oraz mowa, raczej skandowana, rozwijają się ze znacznym opóźnieniem, a rozwój umysłowy jest zazwyczaj prawidłowy. Postacie mieszane Postać mieszaną określa się u dzieci z objawami więcej niż jednej postaci m.p.dz. Aby dokładnie określić możliwości rozwojowe takiego dziecka dokonuje się wnikliwej analizy zaburzeń postawy i ruchu. U dzieci z porażeniem mózgowym w wielu przypadkach stwierdza się dodatkowo istniejące problemy medyczne. Zalicza się do nich: 1. Problemy neurologiczne: upośledzenie umysłowe, trudności w nauce, zaburzenia w koncentracji i zwiększona aktywność, padaczka, zaburzenia widzenia, zaburzenia mowy, zaburzenia połykania, zaburzenia słuchu. 2. Problemy ortopedyczne: boczne skrzywienie kręgosłupa, zwichnięcie stawu biodrowego, przykurcze stawowe, asymetria długości kończyn. 3. Inne: problemy w komunikowaniu się, ślinienie się, złe odżywianie, depresja, częste złamania, ubytki zębowe, zaparcia. Dysfunkcje pochodzenia rdzeniowego Dysfunkcja Przepuklina oponowo-rdzeniowa Dystrofia mięśni Objawy W zależności od umiejscowienia przepukliny i stopnia upośledzenia tkanki nerwowej.: I grupa: uszkodzenie powyżej odcinka L3 – całkowite porażenie kończyn dolnych, zaburzenia w wydalaniu moczu i stolca, II grupa: uszkodzenie odcinka L4 i niżej – częściowe porażenie kończyn dolnych, nietrzymanie moczu i stolca, III grupa: uszkodzenie odcinka S1 i niżej – częściowy niedowład kończyn dolnych, nietrzymanie moczu i stolca, IV uszkodzenie odcinka S3 i niżej - nietrzymanie moczu i stolca. Współwystępować może: wodogłowie, deformacja stóp, zaburzenia w czynności jelita grubego. I. Dystrofia mięśniowa Duchenne'a – najczęstsza, chorują na nią osobnicy płci męskiej – upośledzenie ruchów, trudności w chodzeniu, w szczególności podczas wchodzenia po schodach oraz pionizacji z pozycji siedzącej, zaniki mięśniowe, przykurcze mięśni, utrudniony chód (chód kaczkowaty). II. Postać obręczowa – zanik mięśni obręczy barkowej i miednicznej (kończyn górnych i dolnych). Postać twarzowo-łopatkowo-ramienna – schorzenia mięśni twarzy, łopatek i ramion. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 13 Dysfunkcje układu kostno-stawowego Dysfunkcja Objawy Dysplazja (zwichnięcie stawu biodrowego) Stopy końsko-szpotawe – wysunięcie kości udowej ze stawu biodrowego, – pozorne skrócenie kończyny i skręcenie jej na zewnątrz – małe, skręcone do wewnątrz stopy, – pięty uniesione, – zewnętrzny brzeg stopy łukowato wygięty. I. Ogólne: – gorączka, utrata masy ciała, nocne poty, osłabienie, uczucie rozbicia. II. Narządowe: – bóle stawów, utrudnienie ograniczenie ruchów, sztywność (zwłaszcza poranna) stawów, obrzęki i (czasem) zaczerwienienie. Schorzenia reumatyczne Dysfunkcje polegające na braku kończyn Podział ze względu na przyczynę: – wrodzone: Amelia – wrodzony brak wszystkich kończyn, Ectromelia – brak jednej kończyny, Hemimelia – niedorozwój obwodowej części kończyny, Phocemelia – brak części bliższej tułowia, dłonie i stopy przyrośnięte są bezpośrednio do tułowia, – na skutek amputacji, – pourazowe, – współwystępujące z leczeniem leczenia np. cukrzycy lub raka. Niepełnosprawność psychiczna Upośledzenie umysłowe charakteryzuje się istotnie niższym, niż przeciętnym, ogólnym funkcjonowaniem intelektualnym z jednocześnie występującym ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej spośród następujących umiejętności przystosowawczych: porozumiewania się, samoobsługi, trybu życia domowego, uspołecznienia, korzystania z dóbr społeczno – kulturalnych, samodzielności, troski o zdrowie i bezpieczeństwo, umiejętności szkolnych, organizowania czasu wolnego i pracy. Osoby upośledzone mogą przejawiać szeroki zakres zaburzeń psychicznych a zapadalność na nie jest w tej populacji co najmniej trzy do czterech razy większa niż w populacji ogólnej. Według Światowej Organizacji Zdrowia, która przyjęła za kryterium podziału upośledzenia umysłowego, iloraz inteligencji wyróżniamy 4 stopnie upośledzenia: − upośledzenie w stopniu lekkim (iloraz inteligencji 50–75), − upośledzenie w stopniu umiarkowanym (iloraz inteligencji 35–50), − upośledzenie w stopniu znacznym (iloraz inteligencji 20–35), − upośledzenie w stopniu głębokim (iloraz inteligencji 0–20). a) Przyczyny upośledzenia umysłowego: prenatalne – warunkuje upośledzenie umysłowe dziecka przed jego urodzeniem: − czynniki genetyczne działające przed zapłodnieniem i tuż po nim, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 14 − czynniki zewnątrzpochodne działające po zapłodnieniu (wirusy, bakterie, środki toksyczne, niedobory pokarmowe i witaminowe, naświetlania prom cieniowaniem jonizującym), b) postnatalne – powodujące upośledzenie umysłowe po urodzeniu (np. urazy okołoporodowe, niedotlenienie). Osoby z upośledzeniem w stopniu lekkim wykazują niedostateczne zrozumienie treści, swoje myśli wyrażają w sposób rozległy, używając często niewłaściwych wyrażeń. Wypowiedzi ich nie mają logicznej spójności. Proces spostrzegania jest zwolniony i ma wąski zakres, podobnie jest z koncentracją uwagi. Konsekwencją tego są trudności w wykonywaniu zadań, które wymagają zwrócenia uwagi na kilka czynności jednocześnie. Charakterystyczna dla tych osób jest również pamięć mechaniczna. W ich umyśle występuje zjawisko perseweracji - czyli uporczywego powracania myślą do jakiegoś zagadnienia, przedmiotu, które przestały być już aktualne. To zjawisko zaznacza się silniej przy zadaniach pisemnych niż ustnych odpowiedziach. Pomimo upośledzonej zdolności myślenia abstrakcyjnego, u osób tych zachowana jest zdolność nauczenia się mowy, a także czytania, pisania i liczenia. Terminem „upośledzenie umysłowe w stopniu głębszym” obejmuje się stopień umiarkowany i znaczny niepełnosprawności intelektualnej. Jednostki upośledzone w takim stopniu mają bardziej zaburzoną funkcję receptorów i analizatorów. Zakłóceniu ulegają liczne procesy psychiczne, np.: uwaga, pamięć, wyobraźnia, myślenie i mowa. Szczególnie dotyczy to możliwości spostrzegania otaczającej ich rzeczywistości. Zakres spostrzegania jest o wiele mniejszy niż u lekko upośledzonych. Osoby te charakteryzuje: wolniejsze tempo spostrzegania, słabsza pamięć, ubogi zasób słownictwa, myślenie konkretno – obrazowe, co powoduje trudności w uogólnianiu i rozumieniu niektórych pojęć (np.: pojęć abstrakcyjnych: czasu, przestrzeni, itp.). U osoby głębiej upośledzonej umysłowo istnieje jednak silna potrzeba komunikowania się z otoczeniem. Pojęcie komunikowania się obejmuje różne formy zachowania się jednostki i jej relacji z otoczeniem. Osoby te porozumiewają się zgodnie ze swymi możliwościami, tak za pomocą form słownych, jak i form bezsłownych. Ich wypowiedzi są często bełkotliwe, zamazane. Pojawiają się agramatyzmy. Nie zawsze mowa – jako instrument służący porozumiewaniu się – wykształca się należycie. Czasami jednak pozostaje zachowane rozumienie, a niekiedy nawet i jego brak. Z uwagi na duże opóźnienia i zaburzenia mowy, szczególnego znaczenia nabierają pozawerbalne sposoby komunikowania się z otoczeniem, takie jak: gestowe, mimiczno-dotykowe, gestowo-dotykowe, mimiczno-wokalne, wokalno-gestowe, wokalno-dotykowe. Znajomość tych sygnałów pozwoli zrozumieć potrzeby, dążenia, stany emocjonalne i relacje na otrzymane polecenia. Nabywanie umiejętności komunikacyjnych u osób niepełnosprawnych intelektualnie jest trudne, szczególnie wtedy, gdy w grę wchodzi naruszona sprawność ruchowa, wady sensoryczne. Osoby te mają trudności w opanowaniu mowy, nie wysyłają one wystarczająco czytelnych sygnałów komunikacyjnych, słabo nawiązują kontakty z spoza kręgu najbliższych lub nie nawiązują ich wcale. W związku z tym należy uczyć je takich sposobów komunikacji, które byłyby w pełni dla nich zrozumiałe, i aby mogły za ich pomocą nawiązywać stosowne do swych potrzeb i możliwości kontakty z najbliższymi. Do prawidłowego przebiegu procesu uczenia się osób niepełnosprawnych intelektualnie umysłowo, bardzo ważne są sprawności, takie jak: odbieranie bodźców sensorycznych i ich integrowanie. Sprawności te są często w małym stopniu opanowane, a ich uczenie się przebiega bardzo wolno. Osoby niepełnosprawne intelektualnie napotykając na niepowodzenia załamują się i rezygnują, co w konsekwencji prowadzi do wycofania się z wykonywanego zadania. Taka sytuacja nie sprzyja ogólnej aktywności poznawczej „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 15 jednostki i jeszcze bardziej ogranicza jej możliwości rozwojowe. W tym przypadku ważna jest metoda pozytywnego wzmacniania, czyli organizowania takiego środowiska, w którym będą dominować nagrody, pochwały, w którym jednostka będzie osiągała sukcesy i będzie akceptowana przez innych. Pomimo wielu ograniczeń, dzieci z niepełnosprawnością intelektualną przejawiają radość, wolę życia i zainteresowanie otoczeniem oraz potrzebę komunikowania się i nabywania nowych doświadczeń. Autyzm jest poważnym zaburzeniem w rozwoju intelektualnym i emocjonalnym. Na każde 10 tysięcy urodzeń dzieci rodzi się od 2 do 5 dzieci autystycznych., przy czym choroba ta częściej dosięga chłopców niż dziewczynki (stosunek 4:1). Z definicji autyzmu wynika, że początek zaburzeń autystycznych ma miejsce przed trzecim rokiem życia. W większości przypadków autyzm współwystępuje z upośledzeniem umysłowym (około 85% dzieci). Charakterystyczna dla autyzmu jest tzw. dysharmonia rozwojowa. Oznacza ona, że upośledzone są w różnym stopniu różne sfery rozwoju. U osób autystycznych może wystąpić szereg specyficznych zachowań, takich jak: nadpobudliwość, krótki okres koncentracji uwagi, impulsywność, agresja, samookaleczenia i napady złego humoru. Można także zaobserwować anormalne reakcje na środowisko fizyczne w obrębie zmysłów, np. wysoki próg na ból, nadwrażliwość na dźwięki lub dotyk, wyolbrzymione reakcje na światło i zapachy, fascynacja pewnymi bodźcami. Okresowo mogą pojawiać się nieprawidłowości w jedzeniu (spożywanie wybranych produktów, w zależności od np. koloru, konsystencji) lub sypianiu (powtarzające się nocne budzenia z kołysaniem). Osoby autystyczne przejawiają niechęć do zmian i wymagają od otoczenia niezmienności. Zakłócenie porządku powoduje reakcje nieadekwatne do bodźca, tzn. krzyk, płacz, omijanie miejsc, w których dokonano zmiany. Ujawnia się też uporczywe zafascynowanie niektórymi przedmiotami lub ruchem. Jeszcze jednym objawem autyzmu jest niestosowny śmiech lub chichot pojawiający się bez widocznych przyczyn. Ponadto osoby z autyzmem zachowują się tak, jakby były nieświadome niebezpieczeństw np.: wchodzą bez strachu na wysokie drabinki, wybiegają bez strachu na ulicę lub przejawiają nadmierną bojaźliwość na obiekty nieszkodliwe. Pojawiać się może różnorodność samookaleczeń (uderzanie głową, gryzienie palców, rąk, nadgarstków). U dorastających osób autystycznych, które potrafią uświadomić sobie swoje zaburzenia, może pojawić się przygnębienie i depresja. Zasadniczą cechą autyzmu jest obecność znacznych nieprawidłowości w rozwoju interakcji społecznych. Zaburzenie zdolności do nawiązywania interakcji społecznych jest całkowite i trwałe. Osoby cierpiące na autyzm nie porozumiewają się z innymi osobami, nie wyrażają chęci do wspólnej zabawy. Zaznacza się ono w różnorodnych zachowaniach niewerbalnych (kontakcie wzrokowym, wyrazie twarzy, postawie ciała) koniecznych do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Nie wchodzą w relacje z rówieśnikami i bliskimi osobami, jeżeli dostrzegają jakąś osobę, to tylko po to, by pomogła jej zdobyć to, na co aktualnie mają ochotę. Przejawiają trudności w rozumieniu uczuć i myśli innych ludzi. U osób autystycznych często brak jest spontanicznego dążenia do radości lub rozwijania własnych zainteresowań. Wyraźne i trwałe są również zaburzenia w zakresie komunikacji, przy czym dotyczą one zarówno werbalnych jak i niewerbalnych umiejętności. Przejawiają się one poprzez całkowity lub częściowy brak rozwoju języka mówionego. U osób, którą mówią widoczne jest osłabienie zdolności do rozpoczynania lub kontynuowania rozmowy z innymi, używanie mowy w sposób stereotypowy i powtarzający się lub też posługiwanie się językiem charakterystycznym tylko dla danej osoby. Ponadto mogą wystąpić nieprawidłowości natężenia, modulacji, intonacji, tempa, rytmu, akcentu. Struktury gramatyczne są często nieprawidłowe, zawierają zwroty stereotypowe. Zaburzenia w komunikacji niewerbalnej „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 16 dotyczą trudności w zrozumieniu gestów, mimiki twarzy. Obejmują one także stosowanie nieadekwatnie do sytuacji komunikatów takich jak: ziewanie, robienie dziwnych grymasów czy niestosowny śmiech podczas rozmowy. Zaburzenia genetyczne Zespół Downa należy do najczęstszych autosomalnych mutacji genomowych. W Polsce południowej występuje z częstością około 1/640 urodzeń. Obserwowane w zespole Downa zaburzenia wywoływane są nadmiarem materiału genetycznego – nadliczbowym chromosomem pary 21 – trisomia 21. Zespół Downa nie jest chorobą, ale naturalną formą ludzkiej egzystencji o odmiennym przebiegu rozwoju niż większość genetyczna z 46 chromosomami. Osoby z zespołem Downa mają odmienne potrzeby, zwłaszcza umysłowe i emocjonalne, które często nierozpoznane i niezaspokajanie prowadzą do tzw. zmian wtórnych związanych z brakiem mowy i upośledzeniem umysłowym. Zewnętrzne i wewnętrzne cechy osób cierpiących z powodu zespołu Downa: − skośne ustawienie szpary powiekowej nadające twarzy wygląd przypominający rysy rasy mongolskiej, − płaska twarz, − szeroki grzbiet nosa, − duży przeważnie wystający z ust język, − zniekształcone uszy, − zaokrąglona głowa, − podniebienie gotyckie (wysoko sklepione), − zahamowany wzrost, − wiotkość mięśni i więzadeł stawowych, − szerokie, krótkie dłonie, − małpia bruzda i zaburzenia linii papilarnych, − niedorozwój umysłowy, − często współwystępujące wady wrodzone serca i niedorozwój narządów płciowych. Charakterystyczne dla zespołu Downa są również określone schorzenia. Są to między innymi: − wady serca różnych postaciach (30%–40% dzieci z zespołem Downa dotkniętych jest jakąś postacią wady serca), − epilepsja, − zaburzenia w funkcjonowaniu gruczołu tarczycy (wczesne wykrycie zaburzeń w gospodarce hormonalnej ma ogromne znaczenia, ponieważ nieleczona niedoczynność tarczycy prowadzi do spowolnienia rozwoju umysłowego i innych problemów zdrowotnych), − szybsze starzenie się organizmu, − wada słuchu, − wada wzroku, − obniżona odporność organizmu, − dolegliwości ze strony układu pokarmowego, − częste infekcje górnych dróg oddechowych ze względu na wrażliwe błony śluzowe i oddychanie przez usta. Trudno jest opisać jednoznacznie sposób funkcjonowania osób z zespołem Downa. Cliff Cunningham powołuje się na liczne badania (w tym badania własne), które identyfikują trzy grypy wzorów zachowań starszych dzieci i dorosłych w ramach zespołu Downa. Najliczniejszą grupę stanowią ludzie określeni jako mili, otwarci, aktywni, uczuciowi, posiadający poczucie humoru. W pozostałych grupach znajdują się jednostki z zespołem „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 17 Downa scharakteryzowane jako ospałe i nieaktywne, z bardzo niskim poziomem własnej aktywności oraz skrajnie drażliwe, niespokojne. Negatywne zachowania ściśle wiążą się z brakiem możliwości intelektualnych, przede wszystkim komunikacyjnych. Mogą one zostać zminimalizowane, jeśli dziecko wzrasta w troskliwej atmosferze, w warunkach zapewniających zdrowy rozwój fizyczny. Zespół Turnera Przyczyną zespołu Turnera jest utrata części ciała człowieka materiału genetycznego. W Polsce rodzi się co roku około 100 dzieci z zespołem Turnera, a liczebność całej populacji z tym zespołem wynosi 9–10 tys. osób. Zewnętrzne i wewnętrzne cechy osób cierpiących z powodu zespołu Turnera: − zaburzenia wzrastania – niedobór wzrostu, − dysmorfia (zniekształcenia) twarzy, − płetwistość szyi, − obrzęki rąk i nóg, − niska linia włosów na karku, koślawość łokci, − skrócenie IV kości śródręcza, smukłość palców, − hipoplazja paznokci, − niskie osadzenie i (lub) odstawanie małżowin usznych szeroki rozstaw brodawek sutkowych, − opóźnione dojrzewanie u 70–80% chorych, − różne wady narządów wewnętrznych, m.in. wady wrodzone układu moczowego, wady wrodzone układu krążenia, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia pobierania i wchłaniania pokarmu, wady wzroku, wady układu kostnego, − specyficzny fenotyp rozwoju i zachowania. Rozwój umysłowy jest na ogół prawidłowy. Pewne cechy psychiczne i umiejętności nabywane są jednak w odmiennym tempie. Fenyloketonuria Fenyloketonuria jest zaburzeniem metabolizmu uwarunkowanym genetycznie. W Polsce zdarza się raz na 8000 urodzeń. Organizm osoby chorej na fenyloketonurię nie jest zdolny do prawidłowego metabolizmu jednego ze składników diety – fenyloalaniny. Objawy fenyloketonurii: − wzrost fenyloalaniny we krwi, − zmiany skórne (o charakterze zmian alergicznych lub zapalnych), − skłonność do wymiotów (sugerująca zwężenie odźwiernika, ale nie powodująca zahamowania przyrostu masy ciała), − zbyt wolne przyrosty obwodu głowy – małogłowie (występuje u 60–90% chorych), − opóźnienie rozwoju psychoruchowego, − rozcieńczenie barwnika, powodujące jasną karnację, − mysi zapach na skutek obecność kwasu o-hydroksyfenylooctowego w moczu pacjenta. Chore dziecko może rozwijać się normalnie, pod warunkiem, że choroba została wykryta w pierwszych tygodniach życia. Przeoczenie fenyloketonurii powoduje upośledzenie umysłowe (zazwyczaj umiarkowane bądź głębokie) oraz objawy neurologiczne takie jak: drgawki, zwiększone napięcie i drżenia mięśniowe, a także zaburzenia zachowania. Jedynym sposobem zapobiegania takim zmianom jest długotrwałe stosowanie diety (ubogiej w białko, wyłączającej mięso, nabiał, czekoladę, zawierającej niewiele warzyw i owoców) – aż do momentu ukończenia intensywnego rozwoju mózgu, czyli wieku 12–14 lat. Jednakże nowe, ugruntowane doniesienia mówią o konieczności przestrzegania diety przez całe życie. Dorośli „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 18 chorzy na fenyloketonurię mogą osiągać lepsze rezultaty w testach psychologicznych, jeśli w dalszym ciągu przyjmują pokarmy ubogie w fenyloalaninę. 4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Kogo nazywamy osobą niepełnosprawną? 2. Jakie są poziomy niepełnosprawności? 3. Jakie przeżycia pojawiają się na skutek stania się osobą niepełnosprawną? 4. Jakie wyróżniamy stopnie niepełnosprawności? 5. Jakie wyróżniamy rodzaje niepełnosprawności? 6. Jakie są podstawowe skutki braku wzroku dla osoby niewidomej? 7. Jakie są podstawowe skutki głuchoty dla osoby dotkniętej tą niepełnosprawnością? 8. Jakie są podstawowe skutki niepełnosprawności ruchowej? 9. Co oznacza termin upośledzenie umysłowe? 10. Jakie wyróżniamy zaburzenia chromosomalne? 11. Jakie wyróżniamy postaci porażenia mózgowego? 12. Czym charakteryzuje się autyzm? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Określ następstwa – konsekwencje niepełnosprawności na trzech poziomach. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się informacjami dotyczącymi problemów osób niepełnosprawnych, określić ograniczenia osób na poziomie biologicznym, psychologicznym i społecznym, opracować wyniki swojej pracy w formie tabeli, dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia, zaprezentować pracy na forum grupy. − − − − Wyposażenie stanowiska pracy: literatura z rozdziału 6 dotycząca osób niepełnosprawnych, komputer z dostępem do Internetu, arkusze papieru, mazaki. Tabela do ćwiczenia 1 [opracowania własne] RODZAJ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI BIOLOGICZNE KONSEKWENCJE SPOŁECZNE SENSORYCZNA 1. USZKODZENIE NARZĄDU WZROKU 2. USZKODZENIE NARZĄDU SŁUCHU FIZYCZNA PSYCHICZNA „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 19 PSYCHOLOGICZNE Ćwiczenie 2 Ustal jaki stopień niepełnosprawności (zgodnie z przepisami określającymi zasady przyznawania stopnia niepełnosprawności) otrzymają osoby, w opisanych sytuacjach. Opis sytuacji I Paweł cierpi na porażenie mózgowe. Porusza się na wózku inwalidzkim. Komunikuje się za pomocą kilku słów. Nie sygnalizuje potrzeb fizjologicznych. Wymaga pomocy w podstawowych czynnościach życiowych, tj. jedzeniu, ubieraniu. Opis sytuacji II Pani Wanda od urodzenia nie słyszy całkowicie na prawe ucho, natomiast lewe ucho zachowało w 70% zdolność odbioru bodźców. Porusza się samodzielnie. Nie wymaga pomocy przy czynnościach samoobsługowych. Opis sytuacji III Pan Kazimierz cierpi na zespół Downa, któremu towarzyszy upośledzenie w stopniu lekkim oraz epilepsja. Mieszka z rodzicami, ponieważ potrzebuje często wsparcia w pracach domowych. Szybko nawiązuje kontakty społeczne, samodzielnie porusza się w znanym sobie otoczeniu. Ze względu na współwystępującą epilepsję nie powinien długo pozostawać bez opieki. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) 6) − − − − Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: dokładnie zapoznać się z opisanymi sytuacjami, ustalić, jakie przepisy regulują zasady orzekania o stopniach niepełnosprawności, ustalić, który stopień niepełnosprawności przysługuje osobom wskazanym w opisanych przypadkach, zaprezentować wyniki swojej pracy, dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia. uczestniczyć w podsumowaniu wykonania ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.), arkusze papieru, tablica flip chart, mazaki. Ćwiczenie 3 Dokonaj charakterystyki umysłowego. możliwości osób z różnymi stopniami upośledzenia Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) dokonać wyboru cech charakteryzujących osoby niepełnosprawne z uwzględnieniem ich stopnia niepełnosprawności pod kątem: − umiejętności interpersonalnych, − wyrażania emocji, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 20 3) 4) 5) − komunikacji, − zdolności do samoobsługi, − zdolności uczenia się, − zdolności do pracy opracować wnioski w tabeli przypisując zdolności i umiejętności do stopnia upośledzenia: − lekkiego, − umiarkowanego, − znacznego, − głębokiego. zaprezentować wyniki swojej pracy, dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia. wziąć udział w podsumowaniu zajęć. − − − − − Wyposażenie stanowiska pracy: literatura z rozdziału 6 dotycząca osób upośledzonych umysłowo, komputer z dostępem do Internetu, arkusze papieru, mazaki, tablica. 2) Ćwiczenie 4 Rozpoznaj i określ rodzaj niepełnosprawności na podstawie opisu przypadku. Opis przypadku Sara urodziła się po donoszonej ciąży, jako trzecie dziecko w rodzinie. Była ślicznym dzieckiem, a jej nadzwyczajna uroda stała się przyczyną niekończących się zachwytów rodziny, krewnych i personelu szpitala. Niedługo po porodzie matka zwróciła uwagę, że dziecko zachowuje się nie tak jak inne dzieci. Dziewczynka nie reagowała na przytulanie, leżała sztywna i wyprostowana, zamiast układać się w skulonej pozycji. Utrudniało to opiekę nad nią i karmienie. Z tego powodu szybko została odstawiona od piersi. Rozwój fizyczny Sary przebiegał szybciej niż u innych dzieci, zwłaszcza motoryczny. Natomiast rozwój zdolności komunikacyjnych był raczej opóźniony. Nie gaworzyła tak jak inne dzieci, niezwykle trudno było „rozmawiać” z nią w języku, który zwykle rozumieją rodzice i dzieci, a który ma duże znaczenie we wczesnych kontaktach między nimi. Niepokój rodziców nasilił się po kilku następnych miesiącach. Trudności sprawiało nauczenie Sary podstawowych elementów toalety, przede wszystkim dlatego, że nie była w stanie spełniać najprostszych poleceń. Papugowała polecenia i zdania powtarzając je wielokrotnie i rytmicznie. Trudności sprawiało dziewczynce skupianie uwagi, unikała kontaktu wzrokowego lub patrzyła w taki sposób, że rozmówca odnosił wrażenie, że patrzy przez niego na wylot. Zdarzało się, że matka znajdowała dziewczynkę siedzącą na podłodze pokoju patrzącą na swoją lewą rękę, którą wymachiwała szybko przed oczami. Próby przerwania tej czynności powodowały opór i płacz Sary. W tym czasie dziewczynka nie miała kolegów i koleżanek. Każda zmiana w czynnościach dnia codziennego, do których przywykła, budziła jej strach. Unikała kontaktów z innymi dziećmi, odsuwała się od nich. Najbardziej zadowolona była z samotnej zabawy. W ciągu dnia czas spędzała układając godzinami rzeczy, patrząc na swoje ręce, gestykulując i wydając niespójne dźwięki. Czasami biegała dookoła pokoju, kręcąc się przy tym w kółko. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 21 Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z opisem przypadku, 2) wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe, 3) zakwalifikować rodzaj niepełnosprawności, wykorzystując informacje zawarte w Poradniku dla ucznia, 4) przeanalizować objawy różnych chorób i zidentyfikować niepełnosprawność, 5) zaprezentować wyniki swojej pracy, 6) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia – zwrócić uwagę na zespół objawów charakteryzujących konkretną niepełnosprawność. − − − − − − Wyposażenie stanowiska pracy: literatura z rozdziału 6 dotycząca rodzajów niepełnosprawności i typów chorób, komputer z dostępem do Internetu, arkusze papieru, mazaki, tablica flip-chart, magnesy. Ćwiczenie 5 Określ rodzaje wsparcia oraz formy pomocy świadczone niepełnosprawnym i ich rodzinom. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) sporządzić plan poznania wskazanej przez nauczyciela lub wybranej przez siebie instytucji, 2) wziąć udział w wycieczkach tematycznych do różnego typu instytucji i organizacji wspierających osoby niepełnosprawne pomocy społecznej, 3) podczas wycieczek uzyskać informacje o: − celach i zadaniach realizowanych przez poznawaną instytucję lub organizację, − świadczeniach/usługach realizowanych przez daną placówkę, − metodach oraz formach pomocy stosowanych w danej placówce w pracy z podopiecznym i/lub jego rodziną, − warunkach i trybie przyjęcia lub uzyskania świadczeń oferowanych przez placówkę, − specjalistach zatrudnionych w danej placówce, 4) sporządzić sprawozdanie z wycieczki do placówki, 5) zaprezentować wyniki swojej pracy. – – Wyposażenie stanowiska pracy: lista instytucji i organizacji miejscowości/regionie, notatnik. pomocy społecznej działających w danej Ćwiczenie 6 Opracuj informator o instytucjach i organizacjach wspierających osoby niepełnosprawne działających w Twojej miejscowości/regionie. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 22 Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) uporządkować zebrany materiał według następującego schematu: − nazwa, adres i telefony instytucji, − adresaci, do których kierowana jest oferta danej instytucji, − zakres jej działalności, − rodzaje udzielanego wsparcia i formy pomocy. 2) przygotować w grupie redakcyjnie tekst informatora, 3) opracować szatę graficzną informatora, 4) wydrukować przygotowany przez grupę tekst informatora, 5) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia, 6) zaprezentować wyniki pracy grupy. − − − − − Wyposażenie stanowiska pracy: ulotki, foldery, papier, komputer, drukarka. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) scharakteryzować rodzaje niepełnosprawności? 2) dokonać charakterystyki poszczególnych stopni niepełnosprawności pacjenta? 3) scharakteryzować zespół Downa, zaburzenia autystyczne, mózgowe porażenie dziecięce? 4) określić objawy i rodzaje dysfunkcji narządu ruchu? 5) scharakteryzować niepełnosprawności w obrębie narządów zmysłu: wzroku i słuchu? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 23 Tak Nie 4.2. Problemy i potrzeby osób niepełnosprawnych 4.2.1. Materiał nauczania Rodzaje i typologia potrzeb człowieka Pewne rodzaje potrzeb odczuwane są w tym samym zakresie przez wszystkich ludzi np. potrzeby biologiczne (jedzenia, fizjologiczne). Mówimy wówczas o potrzebach społecznych. Potrzeby społeczne to te, które odczuwają członkowie wielu różnych grup społecznych i o których społeczeństwo sądzi, że w ich zaspokojeniu muszą jednostce dopomóc instytucje publiczne np. potrzeby edukacyjne, ochrony zdrowia, potrzeby powołania instytucji leczących narkomanów. Jednocześnie każdy człowiek posiada potrzeby indywidualne, co jest związane z niepowtarzalnością rozwoju fizycznego, psychospołecznego i kulturowego jednostki. Znajomość własnych potrzeb umożliwia jednostce lepsze, bardziej sprawne kierowanie swoim życiem. Można przyjąć, że potrzeby stale ulegają przemianom. Przeobrażeniom ulegają zwłaszcza procesy zaspokajania potrzeb i formy, w jakich potrzeby objawiają się. W literaturze brak do tej pory jednej, zgodnie przyjętej definicji terminu potrzeba. Najczęściej autorzy posługują się definicją ujmującą potrzebę jako „brak czegoś wprowadzający jednostkę w niepożądany stan, będący zwykle motywem do działania w kierunku zmiany tego stanu, czyli zaspokojenia potrzeby.” Cechy potrzeb: − uruchamiają motywację przedmiotową (zaspokojenie = posiadanie przedmiotu pożądania) oraz psychiczną (zaspokojenie pragnień, dążeń sfery emocjonalnej), − stanowią siłę napędową lub hamującą aktywność człowieka, − pomagają wyznaczać cele, − są siłą mobilizującą do poszukiwania prawdy, − są uwarunkowane kulturowo lub biopsychicznie, czyli – inaczej mówiąc – pomiędzy odczuwaniem braku a potrzebą stoją czynniki kulturowe i biopsychiczne. Tabela 2. Klasyfikacje dychotomiczne potrzeb. [opracowanie własne] Lp. 1 2 3 4 5 6 7 Autor klasyfikacji A. Maslow W. Szewczuk K. Obuchowski T. Tomaszewski A. Kamiński S. Rubinsztejn Z. Dąbrowski), Rodzaje potrzeb niedostatku pierwotne powszechne obiektywne społeczne materialne pozytywne rozwoju wtórne indywidualne subiektywne jednostkowe duchowe negatywne Potrzeby leżą u podstaw wszystkich ludzkich zachowań. W swojej koncepcji Abraham Maslow ukazuje nam hierarchię potrzeb. Istotą podziału jest wyróżnienie potrzeb niedostatku i potrzeb rozwoju, wzrostu. Tabela 3. Hierarchia potrzeb według A. Maslowa [opracowanie własne] 1. Potrzeby estetyczne (np. odczuwanie piękna) Góra hierarchii 2. Potrzeby wiedzy i zrozumienia (np. posiadanie wiedzy o świecie) 3. Potrzeby samourzeczywistnienia (np. twórczości, ekspresji) 4. Potrzeby szacunku i uznania (np. dominacji, sławy, respektu) 5. Potrzeby przynależności i miłości Dół hierarchii 6. Potrzeby bezpieczeństwa (np. opieki i oparcia, braku lęku) 7. Potrzeby fizjologiczne (np. jedzenia, odpoczynku, seksualne) „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 24 Zaspokojenie potrzeb niższego rzędu (z dołu hierarchii) cechuje następująca prawidłowość: im więcej działań na rzecz ich zaspokojenia tym ich nasilenie mniejsze (potrzeby te wynikają więc z niedostatku). Natomiast zaspokojenie potrzeb z samej góry hierarchii np. samorealizacji, powiększa obszar dalszych możliwych działań i powoduje nasilenie potrzeby. Potrzeby dziecka niepełnosprawnego 1. Potrzeba akceptacji przez rodziców i pewność, że są oni z dziecka zadowoleni. 2. Potrzeba kontaktów z innymi dziećmi – rówieśnikami zarówno sprawnymi jak i niesprawnymi. Przyczynia się to do rozwoju psychicznego i społecznego dziecka. 3. Potrzeba opieki, pomocy przy równoczesnym zapewnieniu samodzielności. Jej zaspokojenie wymaga pozytywnej postawy rodzicielskiej, niewyręczającej dziecka w wykonywaniu wszystkich czynności lub nadmiernie wymagającej. Możliwości dziecka dzięki pozostawieniu mu pewnych obszarów samodzielności podlegać będą wzmocnieniu. 4. Potrzeba niezależności – uszanować należy potrzebę niezależności i wspierać dążenia do uniezależnienia się od opiekunów – rodziców pod jakimś względem, przy uwzględnieniu możliwości dziecka. 5. Potrzeba uznania. Dziecko niepełnosprawne jak każde inne potrzebuje uznania dla siebie samego okazywanego przez najbliższych, opiekunów. Uznanie to może być wyrażane w chwaleniu nawet najdrobniejszych osiągnięć dziecka, w budzeniu pewności, że dziecko jest dla nich ważne z tego powodu, że po prostu jest. Najważniejszą i jednocześnie najtrudniejszą w realizacji jest potrzeba akceptacji dziecka niepełnosprawnego. Opieka i wychowanie dziecka niepełnosprawnego są pełne napięć i niepokojów. Jednakże jej pełnienie bez pełnej akceptacji powoduje wystąpienie silnego konfliktu wewnętrznego, mającego nieuchronny, a przy tym negatywny wpływ na funkcjonowanie psychiczne i społeczne rodziców oraz rozwój dziecka, zaburzając jego motywację do wzrostu oraz osłabiając i opóźniając efekty rehabilitacji. Tabela 4. Wskaźniki akceptacji dziecka niepełnosprawnego [opracowanie własne] Obszar zachowania Wewnętrzna zgoda rodziców na indywidualny, powolniejszy przebieg rozwoju dziecka Poznanie i zrozumienie potrzeb dziecka Konstruktywna praca nad rozwojem dziecka − − − − − − − − − Pozytywne uczucia Rozwijanie przez rodziców własnych potencjałów − − − Kategoria zachowania zdawanie sobie sprawy z niepełnosprawności dziecka, akceptowanie odmienności społecznej rodziny, dostrzeganie jego pozytywnych cech, rozwijanie potencjałów dziecka, umiejętne reagowanie na niewłaściwe zachowanie, stosowanie adekwatnych do poziomu rozwoju i stopnia niepełnosprawności dziecka metod rehabilitacji, wymagania dostosowane do możliwości dziecka, dostrzeganie nowych cech w zachowaniu i rozwoju dziecka, dostosowanie formy kształcenia do potencjału intelektualnego dziecka, obdarowywanie dziecka uczuciem miłości, dążenie do kontaktu z dzieckiem, zdolność do odpoczynku i realizacji własnych zainteresowań i innych celów życiowych bez poczucia winy. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 25 Przyczyny niezaspokojenia potrzeb Wyróżniamy dwa rodzaje przeszkód: a) bezwzględne – wspólne dla wszystkich osób okoliczności uniemożliwiające zaspokojenie danej potrzeby np. brak miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych prowadzi do niezaspokojenia potrzeb materialnych, psychicznych i społecznych, b) względne – dotyczą tylko jednostek, które: − są nieprzystosowane, − nie potrafią zmienić sposobu zaspokojenia danej potrzeby, − łatwo rezygnują. Niezaspokojenie potrzeb psychospołecznych niesie za sobą następujące skutki: − dominantę niezaspokojonej potrzeby, − wyparcie ze świadomości, − zaspokojenie w wyobraźni, − fiksację – sztywny upór, − rezygnację, − antyspołeczne wypaczenie osobowości, − choroby (np. somatyczne, nerwice) − uzależnienia. Zaspokojenie potrzeb i generowanie nowych możliwe jest dzięki właściwej opiece, która zależy od jakości uczuciowego stosunku do dziecka. Blokada w ich zaspokojeniu prowadzi do zaburzeń w zachowaniu, a w konsekwencji znajduje wyraz w ujemnych rysach osobowości. Bardzo ważne jest, więc ich zaspokojenie w okresie dzieciństwa. Osoby z niepełnosprawnością, mimo określonych braków fizycznych czy też umysłowych, mają potrzeby biologiczne, psychiczne i społeczne, tak jak wszyscy ludzie, i tak samo dążą do ich zaspokojenia. Diagnozowanie potrzeb i problemów Diagnozowanie jest procesem aktywnego poszukiwania danych koniecznych do ustalania diagnozy, która stanowi podstawę pomocy dla osób lub grup dotkniętych problemem. Jej celem jest ustalenie stanu faktycznego badanych np. badanej sytuacji życiowej podopiecznego. Odnosząc się do sytuacji osób niepełnosprawnych należy sięgnąć do diagnozy społecznej, która ukierunkowana jest na rozpoznanie uwarunkowań losów jednostki w jej najbliższym środowisku. Przeprowadzenie diagnozy społecznej daje możliwość rozpoznania: − niezaspokojonych potrzeb człowieka, które mogą być źródłem problemów w jego funkcjonowaniu, − problemów, określając ich rodzaj i zakres, − przyczyn powodujących niezaspokojenie potrzeb, tkwiących w jednostce lub/i w jej najbliższym otoczeniu (np. rodzinie, grupie), − sił jednostki i jej najbliższego środowiska, np. możliwości, umiejętności. Dane uzyskane w wyniku diagnozy wskazują kierunek oddziaływań, które mogą zmierzać do: − zmian w samej jednostce np. jej wiedzy, postawach, stanie psychosomatycznym, − zmian w jej otoczeniu społecznym. Diagnoza nie może być celem samym w sobie. Powinna służyć opracowaniu trafnych działań naprawczych, właściwej interwencji. Potwierdzenie lub podważenie trafności hipotezy wskazującej przyczynę zaburzeń możliwe jest dopiero w trakcie interwencji. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 26 Specyfika diagnozowania potrzeb i problemów osób niepełnosprawnych. Pełna diagnoza problemów osoby niepełnosprawnej obejmuje: − diagnozę indywidualną, skoncentrowaną na człowieku niepełnosprawnym, − diagnozę rodzinną, obejmującą wszystkich członków rodziny, − diagnozę społeczności lokalnej. Diagnoza indywidualna – skupia się na rozpoznaniu niezaspokojonych potrzeb, dysfunkcji, ograniczeń osoby niepełnosprawnej, wynikających z rodzaju i stopnia niepełnosprawności, np. ograniczenia w wykonywaniu czynności życia codziennego oraz potencjału, sił osoby niepełnosprawnej, zachowanych sprawności, np. zdolności do samoobsługi. Pomiar i zakres niepełnej sprawności polega na ocenie samodzielności człowieka w wykonywaniu określonych czynności: − samoobsługi, np. mycie się, kąpiel, jedzenie, czesanie, golenie, obcinanie paznokci, załatwianie potrzeb fizjologicznych, − prowadzenie gospodarstwa domowego, np. sprzątanie, gotowanie, palenie w piecu, większe porządki itp., − poruszanie się poza domem, np. szkoła, praca, zakupy, urzędy, poczta, lekarz, kościół, kultura itp. Diagnoza rodzinna – skoncentrowana jest na określeniu obszarów zagrożeń i dysfunkcji normalnej egzystencji rodziny, tj. niezaspokojonych potrzeb rodziny. Czynności diagnostyczne zmierzają, więc do oceny czynników wewnątrzrodzinnych i zewnątrzrodzinnych wpływających na funkcjonowanie osoby niepełnosprawnej w rodzinie. Istotnymi elementami rozpoznania sytuacji rodzinnej jest poznanie jej potencjału, możliwości w sprawowaniu opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny. Celem diagnozy rodzinnej jest więc określenie zakresu wydolności opiekuńczo-pielęgnacyjnej. Diagnoza społeczności lokalnej – ocena potencjału opiekuńczego środowiska lokalnego. Odnosi się do barier, jakie człowiek napotyka żyjąc w danej społeczności, a także w odniesieniu do zasobów istniejących w środowisku (materialnych, rzeczowych, ludzkich). Psychospołeczna sytuacja osób niepełnosprawnych W celu lepszego zrozumienia psychospołecznej sytuacji człowieka z niepełnosprawnością należy odnieść się do mechanizmów psychologicznych funkcjonowania osoby niepełnosprawnej. Jednostka przystosowując się do zaistniałego w jej organizmie uszkodzenia somatycznego przechodzi przez następujące etapy: 1. szok – „To nie ja”, 2. oczekiwanie poprawy – „Jestem chory, ale wyzdrowieję”, 3. lament – „Wszystko jest stracone”, 4. obrona A (zdrowa) – „Idę do przodu, bez względu na to”, sprzyja rozwiązywaniu problemów, 5. obrona B (neurotyczna) – czasowo obniża napięcie emocjonalne, związane z uświadamianiem sobie defektu ciała, w wyniku zastosowania różnych mechanizmów obronnych, nie prowadzi ani do rozwiązania problemu, ani do poprawy funkcjonowania psychologicznego. 6. przystosowanie – „To jest trudne, ale nie takie znów złe” Ze względu na liczne problemy natury psychospołecznej oraz medycznej osoby niepełnosprawne narażone są często na długotrwałe sytuacje stresujące. Mogą one prowadzić do określonych zmian psychicznych. W pewnym stopniu zaburzeniu może ulec struktura osobowości, a tym samym naruszenie struktury „ja”, co w konsekwencji, gdy dojdzie do „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 27 sytuacji uniemożliwiającej powstanie prawidłowej percepcji siebie, do braku przystosowania się do sytuacji życiowej. Sytuacje stresujące ściśle związane są z problemami, na które napotykają osoby z niepełnosprawnością. Najważniejsze problemy społeczne osób niepełnosprawnych związane są z: 1) brakiem możliwości włączenia się lub całkowitego powrotu do czynnego życia (głównym powodem są bariery architektoniczne, urbanistyczne i komunikacyjne), 2) niewystarczającą pomocą w zakresie rehabilitacji medycznej, zaopatrzenia w sprzęt ortopedyczny i pomocniczy, rehabilitacji społecznej i zawodowej (brak pracy dla osób niepełnosprawnych, niezależnie od stopnia niepełnosprawności). Bariery utrudniające proces integracji niepełnosprawnych Każda sytuacja trudna, poważna sprawa, która wymaga przemyślenia i rozstrzygnięcia stanowi przeszkodę, barierę utrudniającą osiągnięcie zadowalającego wyniku. Do najczęściej wymienianych barier, na które napotykają w swoim życiu osoby z niepełnosprawnością należą: − bariery psychologiczne, − bariery społeczne, − bariery prawne, − bariery architektoniczne. Bariery psychologiczne – trudności w zaakceptowaniu własnej sytuacji związanej z niepełnosprawnością. Niekiedy pojawia się u chorego poczucie krzywdy. Wpływa to na proces rehabilitacji, ponieważ opóźnia i obniża jego efekty. Może prowadzić do uruchomienia się mechanizmu zaprzeczania lub wycofania. Łączy się z silnymi emocjami, uniemożliwiającymi podjęcie niezbędnych decyzji, ważnych w procesie rehabilitacji. Ponadto brak akceptacji własnej sytuacji rodzi problem polegający na znalezieniu dla siebie „swojego” miejsca wśród ludzi pełnosprawnych. Bariery społeczne – różnorodne negatywne reakcje środowiska społecznego, niechęć, wrogość, obojętność. Przyczyną owego stanu są stereotypy, mity i tradycyjne uprzedzenia wobec środowiska osób z niepełnosprawnością. Prowadzą do ograniczenia kontaktu z osobami niepełnosprawnymi, do ich izolacji oraz są głównym czynnikiem ograniczenia procesów adaptacyjnych i integracyjnych. Ich ograniczenie wymaga długotrwałego procesu edukacji społecznej w celu przekazani informacji na temat potrzeb, możliwości oraz trudności jakie napotykają osoby z niepełnosprawnością. Bariery prawne – stwarza je samo ustawodawstwo, które w wielu punktach jest sprzeczne umożliwieniem osobie niepełnosprawnej aktywnego udziału we wszystkich przejawach życia społecznego, np. zatrudnianie osób niepełnosprawnych nie zawsze jest korzystne dla samego niepełnosprawnego i może powodować manipulację i ograniczać pracę tych osób. Bariery architektoniczne – wszelkie bariery utrudniające poruszanie się osoby niepełnosprawnej w terenie i jego najbliższym otoczeniu (schody, drzwi). Likwidacja tego rodzaju barier wymaga przestrzegania prawa budowlanego. Pomimo nakładów finansowych stanowi istotny element oddziaływania na postawy społeczne, zwraca uwagę także na trudności osób niepełnosprawnych. Niepełnosprawność sama w sobie stanowi przeszkodę w realizacji pewnych celów, ponieważ narusza najbardziej cenne dla każdego człowieka wartości, czyli zdrowie, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 28 sprawność fizyczną, zdolność do wypełniania podstawowych zadań społecznych. Liczba i jakość pojawiających się barier zależna jest od konkretnej sytuacji osoby z niepełnosprawnością, stopnia przystosowania do otoczenia do jej potrzeb i możliwości, a przede wszystkim od osobowości i oczekiwań człowieka niepełnosprawnego. Pojęcie kompensacji biologicznej, psychologicznej i społecznej Kompensacja jest złożonym procesem uzupełniania, wyrównywania braków oraz zastępowania (substytucji) deficytów rozwojowych, narządów i przystosowywania się na innej możliwej drodze. Jej istota polega na odtwarzaniu czynności całego narządu ruchu, zmysłu lub poszczególnych jego części za pomocą środków zastępczych organizmu ludzkiego. Kompensacja może być: – bezpośrednia, – pośrednia. Możliwości kompensacyjne zależą od takich czynników jak: wiek, ogólny stan zdrowia, rozległość uszkodzenia i jego przyczyny, systematyczność usprawniania uszkodzonego narządu. Rodzaje kompensacji: 1. Kompensacja biologiczna – należy do akcji automatycznych mechanizmów obronnych np. wzmożenie działalności pewnych narządów przy zmniejszonej działalności innych. 2. Kompensacja biologiczno – psychiczna – zastępstwo zmysłów u ludzi z brakami sensorycznymi np. uczenie się przez głuchego czytania z ust, czy niewidomego czytania alfabetem Braille’a. 3. Kompensacja psychospołeczna-organizacja grupy tak, aby dać możliwość wybicia się osobie niedocenianej z racji fizycznych braków, psychicznej nieudolności lub zahamowań. 4. Kompensacja społeczna – to wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających pomyślny przebieg życia jednostki lub grupy 5. Kompensacja opiekuńcza – zapewnienie opieki nad dziećmi oraz osobami niezdolnymi do samodzielnego życia. 6. Kompensacja wychowawcza – dostarczanie bodźców o charakterze wychowawczym. 4.2.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Co to jest potrzeba? Z czego wynikają potrzeby indywidualne, a z czego potrzeby społeczne? Jakie potrzeby zaliczymy do potrzeb rozwoju, a jakie do potrzeb z niedostatku? Jakie są przyczyny niezaspokojenia potrzeb? Jakie są skutki niezaspokojenia potrzeb psychospołecznych? Do czego prowadzi niezaspokojenie potrzeb dziecka? Jakie szczególne potrzeby przejawia dziecko niepełnosprawne? Na czym polega specyfika diagnozowania potrzeb i problemów osób z niepełnosprawnością? 9. Jakie etapy musi przejść osoba niepełnosprawna, aby przystosować się do zaistniałego w jej organizmie uszkodzenia somatycznego? 10. Jakie bariery utrudniające proces integracji osób niepełnosprawnych? 11. Co to jest kompensacja i jakie są jej rodzaje? 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 29 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Określ niezaspokojone potrzeby osób niepełnosprawnych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z opisem sytuacji (problemu) osoby niepełnosprawnej np. upośledzonej umysłowo, głuchej, niewidomej itp., 2) uporządkować informacje na temat danego rodzaju niepełnosprawności, 3) zaprezentować na forum grupy efekty pracy grupy i uzasadnienie przyjętego rozwiązania, 4) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia prowadzącego do określenia potrzeb różnych grup osób niepełnosprawnych. − − Wyposażenie stanowiska pracy: opisy sytuacji, problemów osób niepełnosprawnych, artykuły poświęcone problemom osób niepełnosprawnych. Ćwiczenie 2 Przygotuj mapę problemów osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym na podstawie danych uzyskanych z różnych instytucji pomocy społecznej. Ćwiczenie należy wykonać w 4–5 osobowych grupach. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać z zasadami funkcjonowania instytucji i organizacji wspierających osoby niepełnosprawne działającymi w środowisku lokalnym, 2) uporządkować zebrany materiał według następującego schematu: − obszar działania instytucji, − problemy, z którymi stykają się osoby niepełnosprawne na danym obszarze, 3) opracować szatę graficzną mapy, 4) wydrukować przygotowaną przez grupę mapę problemów, 5) zaprezentować wyniki pracy grupy. − − − − − Wyposażenie stanowiska pracy: ulotki, foldery, papier, komputer, drukarka. Ćwiczenie 3 Opracuj scenariusz obchodów Dnia Godności Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną. Sposób wykonania ćwiczenia: Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z przedstawionymi przez nauczyciela przykładowymi scenariuszami zajęć, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 30 2) określić zasady prawidłowego planowania działań, 3) ustalić cele obchodów Dnia Godności Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną, 4) opracować scenariusz uwzględniający możliwości ukazania różnorodnych aspektów godności osób niepełnosprawnych, 5) zaprezentować wyniki pracy grupy, 6) dokonać oceny poprawności sporządzonych scenariuszy zajęć, 7) wprowadzić ewentualne potrzebne zmiany do opracowanego scenariusza. − − − Wyposażenie stanowiska pracy: przykładowe scenariusze zajęć, papier, pisaki. Ćwiczenie 4 W warunkach symulowanych odegraj rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na wózku inwalidzkim i osoby prowadzącej wózek. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) 6) − Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: dobrać koleżankę/kolegę do wykonania ćwiczenia w parze (osoba A i osoba B), jako osoba A odegrać rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na wózku, jako osoba B odegrać rolę osoby towarzyszącej przy wyjściu na dwór, zamienić się rolami z koleżanką/kolegą w parze, podzielić się swoimi refleksjami dotyczącymi występowania w obu rolach, wziąć udział w dyskusji mającej na celu uświadomienie problemów i ograniczeń, z jakimi stykają się osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich. Wyposażenie stanowiska pracy: wózek inwalidzki. Ćwiczenie 5 Sporządź wykaz obiektów i instytucji z barierami architektonicznymi w Twoim miejscu zamieszkania. Sposób wykonania ćwiczenia 4) 5) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: określić miejsca, które mogłaby odwiedzać osoba niepełnosprawna (np. poruszająca się na wózku) mieszkająca w najbliższej okolicy (sklep, przychodnia lekarska, urząd miasta, gminy, poczta, bank itp.), przeanalizować występowanie barier architektonicznych w tych obiektach, lub ich dostosowanie do potrzeb osób niepełnosprawnych, wskazać, jakie bariery architektoniczne występują w wybranych obiektach i jakie powodują ograniczenia dla osoby niepełnosprawnej, zaprezentować efekty swojej pracy na forum grupy, wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie. – Wyposażenie stanowiska pracy: arkusze papieru A4, 1) 2) 3) „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 31 – – przybory do pisania, tablica flip-chart. 4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) opisać istotę problemów osoby niepełnosprawnej? zdiagnozować problemy i potrzeby osób niepełnosprawnych? określić sytuację psychospołeczną osoby niepełnosprawnej? scharakteryzować rodzaje barier utrudniających proces integracji niepełnosprawnych? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 32 Tak Nie 4.3. Planowanie działań terapeutycznych 4.3.1. Materiał nauczania Jedną z podstawowych form aktywizacji osób niepełnosprawnych proponowanych przez instytucje wspierające tą grupę społeczną jest terapia zajęciowa. Przez terapię zajęciową określa się czynności o charakterze zajęć fizycznych i umysłowych, które mają na celu przywrócenie sprawności fizycznej i umysłowej, wykorzystując tkwiący w każdym człowieku potencjał rozwojowy, którego źródło tkwi w naturalnych siłach witalnych organizmu niezależnie od niepełnosprawności. Usprawnienie psychiczne ma na celu przywrócenie danej osobie zdolności nawiązywania kontaktów oraz umiejętności współżycia z innymi ludźmi i dostosowania się do środowiska, w którym obecnie żyje. Odpowiednio dobrana terapia zajęciowa działa uspokajająco i kieruje uwagę na wykonywaną pracę, pozwala zapomnieć o przykrych sprawach i chorobie. Usprawnienie fizyczne polega na odpowiednio dobranych zajęciach terapeutycznych w połączeniu z rehabilitacją leczniczą, aby umożliwić przyspieszenie utraconych funkcji lub sprawności, a w przypadkach zmian nieodwracalnych wyrobienie funkcji zastępczych. Biorąc pod uwagę kryterium ilości osób, biorących udział w zorganizowanych działaniach terapeutycznych wyróżniamy dwie formy organizacji zajęć: – terapię zajęciową grupową, – terapię zajęciową indywidualną. Terapia zajęciowa grupowa polega na wykonywaniu różnych bądź tych samych zadań przez kilka osób; przy czym grupy mogą być tworzone celowo lub powstawać samorzutnie. Terapia zajęciowa indywidualna – pacjent wykonuje zadania specjalnie dla niego przeznaczone/przygotowane, dobrane tak aby korygowały jego zaburzone sfery w sposób indywidualny. Autorzy literatury przedmiotu wyróżniają trzy rodzaje terapii zajęciowej: – ergoterapię – terapia pracą, poprzez zajęcia manualne, – socjoterapię – terapia zaburzeń zachowania i zaburzeń emocjonalnych w toku spotkań grupowych, – arteterapię – terapia sztuką, kontakt bierny lub czynny ze sztuką. Dla każdego rodzaju wyżej wymienionej terapii istnieje charakterystyczny, świadomy i powtarzalny sposób postępowania - metoda, prowadzący do osiągnięcia zamierzonego wyniku leczniczego/terapeutycznego. Składają się on z odpowiednio dobranych czynności myślowych i praktycznych, zwanych techniką pracy w terapii zajęciowej. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 33 Tabela 5. Charakterystyka terapii zajęciowej [opracowanie własne] Rodzaje terapii zajęciowej Metody Dziewiarstwo Hafciarstwo Tkactwo Krawiectwo Kaletnictwo Ergoterapia Metaloplastyka Stolarstwo Ogrodnictwo Wikliniarstwo Garncarstwo i ceramika Ludoterapia – zabawoterapia Terapia ruchem Socjoterapia Trening umiejętności społecznych Rekreacja Rysunek Malarstwo Arteterapia Grafika Rzeźba Techniki Szydełkowanie, robienie na drutach Haft richelieu, krzyżykowy, hafty regionalne: kaszubski, kociewski Tkanie na krośnie, na ramkach, wyplatanie breloczków itp. Szycie rzeczy użytkowych, zabawkarstwo, reperowanie odzieży Tworzenie wyrobów ze skóry np. obrazów, biżuterii Wyroby z drutu – np. świeczniki, breloczki, wyroby z metalu – np. znaczki, medale Prace w drewnie np. płaskorzeźby, rzeźby, domki, pudełka (również z patyków, zapałek) Prace ogrodnicze i porządkowe np. sadzenie, kopanie, sianie Plecenie różnorodnych przedmiotów z wikliny, np. koszyki Wyrabianie garnków, dzbanów, wazonów, tworzenie przedmiotów ceramicznych Zabawy manipulacyjne, tematyczne, konstrukcyjne, zabawy i gry dydaktyczne Ćwiczenia ogólnie usprawniające, oddechowe, poranne itp., gry i zabawy ruchowe Treningi: nawiązywania relacji, prowadzenia rozmowy i podtrzymywania kontaktów, aktywnego słuchania, asertywności, rozwiązywania konfliktów. Nauka czynności życia codziennego: − trening samoobsługi, − trening kulinarny Silwoterapia (oddziaływanie pięknem przyrody – terapia przez spacery po lesie), wieczorki taneczne, gry i zabawy zespołowe, obserwowanie czynności wykonywanych przez inne osoby artystycznych Rysowanie kredkami ołówkowymi, świecowymi, pastelami, ołówkiem, kredą, węglem Malowanie farbami plakatowymi, akwarelą, witrażowymi, olejnymi, do szkła Gipsoryt, linoryt, drzeworyt Masy plastyczne – masa solna, glina, modelina, plastelina, masa papierowa, wosk itp. Rzeźbienie w drewnie i innych twardych materiałach Papieroplastyka – origami „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 34 Sztuki użytkowe Zdobnictwo i dekoratorstwo Muzykoterapia Arteterapia Biblioterapia Filmoterapia Teatroterapia Choreoterapia Witraż – na okna, drzwi, butelki itp. Fotografia Plakat, projekty okładek, opakowania, ulotki reklamowe Collage – tworzenie pracy łączonej różnymi technikami plastycznymi Ikebana – układanie kompozycji z suszonych i żywych kwiatów, roślin, owoców oraz darów natury, np. kory drzewa, szyszek, mchu, muszli, drewna, piór itp., kompozycje w wazonie, w ramach obrazów, koszykach Dekoracje – okolicznościowe, świąteczne, np. stroiki Wielkanocne, Bożonarodzeniowe, wycinane ozdoby z papieru z okazji świąt i uroczystości Zdobienie różnych przedmiotów, np. ramek Muzykoterapia bierna – muzyka aktywizująca, relaksacyjna, elementy treningu relaksacyjnego Schultza Muzykoterapia czynna – muzykowanie pacjentów Czytanie głośne fragmentów lub całości książki/tekstu przez pacjentów i rozmowa po przeczytaniu, Słuchanie tekstów biblioterapeutycznych (aktywizujących bądź relaksacyjnych) Poradnictwo biblioteczne – propozycje do samodzielnego czytania i rozmowa po przeczytaniu Wieczory poezji Projekcja filmów Nagrywanie filmów Psychodrama Drama Pantomima (scenki pantomimiczne) Oglądanie spektakli Taniec Ćwiczenia muzyczno-ruchowe Improwizacje ruchowe przy muzyce Planowanie działań terapeutycznych Terapia zajęciowa jest rodzajem oddziaływań terapeutycznych dających każdemu uczestnikowi szansę czynnego udziału w formie twórczości, która odpowiada jego indywidualnym możliwościom. W związku z tym należy organizować zajęcia w taki sposób, aby były one dostosowane do potrzeb każdego uczestnika. Podstawą wszelkich oddziaływań w zakresie terapii zajęciowej powinna, więc być indywidualna i jak najpełniejsza diagnoza. Właściwa diagnoza stanowi warunek konieczny do opracowania indywidualnego dostosowanego do każdej osoby programu terapii zajęciowej. Podczas diagnozy ocenie podlegają trzy sfery funkcjonowania osoby niepełnosprawnej: fizyczna, psychiczna i społeczna. W ocenie stanu fizycznego dla terapeuty zajęciowego ważny jest: – rodzaj upośledzenia i zaburzeń, – koordynacja ruchowa, – wzmożone lub obniżone napięcie, – zakres ruchu w poszczególnych stawach kończyn. Ocena stanu psychicznego wymaga uwzględnienia następujących elementów: 1) sposób porozumiewania się, 2) rozwój mowy, 3) rozwój myślenia, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 35 4) 5) 6) 7) poziom opanowania wiadomości i umiejętności, koncentracja uwagi i zapamiętywanie, poziom emocji oraz sposób ich wyrażania, zainteresowania. – – – – Zakres oceny stanu społecznego dotyczy: wpływu niepełnosprawności na pełnienie ról społecznych, komunikacji interpersonalnej, samokontroli, poziomu sprawności w czynnościach życiowych (samoobsługa). Opracowany na podstawie diagnozy – oceny funkcjonowania uczestnika terapii zajęciowej – program powinien określać w szczególności: 1. Formy terapii. 2. Stanowisko terapii oraz jego techniczne i organizacyjne dostosowanie do stopnia sprawności psychofizycznej. 3. Przewidywany zakres i czas terapii. 4. Zakres i metody nauki, zaradności osobistej i przystosowania do życia. 5. Metody opanowania czynności przysposabiających do pracy. 6. Formy rehabilitacji psychicznej i społecznej. 7. Formy współpracy z rodziną lub opiekunami. 8. Osoby odpowiedzialne za realizację programu. PROJEKT KARTY OBSERWACJI PODOPIECZNEGO – źródło opracowanie własne Imię i nazwisko podopiecznego:……………………………………………………………. Data urodzenia:……………………………………………………………………………... Rodzaj niepełnosprawności:………………………………………………………………... I. Sfera fizyczna Zakres ruchów: A. Porusza się samodzielnie TAK……………..NIE B. Przy poruszaniu się korzysta z pomocy sprzętu rehabilitacyjnego a) balkonowa b) wózka inwalidzkiego c) laski d) kuli C. Poziom napięcia a) obniżone b) w normie c) wzmożone „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 36 II. Sfera psychiczna SŁOWNICTWO TAK NIE CZASAMI Bogate Średnie Ubogie WADY WYMOWY Brak Mowa niewyraźna Jąkanie się KOMUNIKACJA Jest sprawny językowo Samodzielnie podejmuje rozmowę Wypowiada się zdaniami prostymi Wypowiada się zdaniami złożonymi Potrafi przedstawić swoje potrzeby fizyczne Rozumie złożone polecenia SAMODZIELNOŚĆ W PRACY Samodzielnie wykonuje pracę Czasami oczekuje pomocy Zawsze oczekuje pomocy ze strony terapeuty SKUPIENIE UWAGI NA WYKONYWANYM ZADANIU Zawsze jest skupiony Nie potrafi się skupić Zawsze doprowadza rozpoczętą pracę do końca Najczęściej przerywa Nigdy nie kończy rozpoczętej pracy FUNKCJONOWANIE EMOCJONALNE Chętnie okazuje uczucia Zawsze uśmiechnięty Bywa smutny i apatyczny Zamknięty w sobie Łatwo się denerwuje Płacze bez powodu Szybko rezygnuje z podjętych działań Sam podejmuje nowe działania Jest agresywny, pierwszy wszczyna bójki Jest zazdrosny Nie zależy mu na sukcesie III. Sfera społeczna FUNKCJONOWANIE INTERPERSONALNE TAK NIE Współdziała z grupą Wykazuje własną inicjatywę Unika kontaktów z innymi Podporządkowuje się poleceniom terapeuty SAMOOBSŁUGA Ubiera i rozbiera się samodzielnie Korzysta samodzielnie z toalety Je samodzielnie CZASAMI Rys. 1. Karta obserwacji podopiecznego [opracowanie własne] „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 37 Rys. 2. Karta indywidualnego programu terapii [18] „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 38 4.3.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Na czym polega terapia zajęciowa? Jakie są podstawowe rodzaje terapii zajęciowej? Jakie są podstawowe metody arteterapii? W jaki sposób ocenia się stan fizyczny podopiecznego? Jakie znasz wyznaczniki oceny stanu psychicznego podopiecznego? Na czym polega ocena stanu społecznego podopiecznego? Jakie informacje powinien zawierać program opracowany na podstawie diagnozy podopiecznego? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Opracuj plan postępowania terapeutycznego uwzględniając poniższej przedstawiony opis sytuacji podopiecznej. Opis sytuacji Marysia, 17-letnia dziewczyna ze znacznym stopniem niepełnosprawności intelektualnej oraz zdiagnozowanym niedosłuchem. Jako kilkuletnie dziecko trafiła do Domu Pomocy Społecznej odrzucona przez rodzinę, z którą do dziś nie ma kontaktu. Przebywa w licznej, różnorodnej grupie opiekuńczej. Marysia ma zaburzone poczucie bezpieczeństwa, izoluje się od grupy, nie lubi tłoku, często wyszukuje sobie miejsca na uboczu. Dziewczynka komunikuje się za pomocą mimiki twarzy. Rozumie proste gesty. Jest samodzielna w niektórych czynnościach samoobsługowych takich jak: poruszanie się, spożywanie posiłków, ubieranie się. Nie kontroluje i nie sygnalizuje potrzeb fizjologicznych. Nawiązuje krótkotrwały kontakt wzrokowy z opiekunem i otoczeniem. Sama wybiera sobie przedmioty, które ją interesują, najczęściej są to maskotki pluszowe. Zna przeznaczenie podstawowych przedmiotów z najbliższego otoczenia. Jest dziewczynką zamkniętą w sobie, nieufną, mało aktywną. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) dokładnie zapoznać się z opisem sytuacji, 2) dokonać analizy możliwości i ograniczeń podopiecznej, 3) zaproponować odpowiednie działania terapeutyczne, uwzględniające możliwości i ograniczenia podopiecznej w sferach: fizycznej, psychicznej i społecznej, 4) uzasadnić swój wybór, zwrócić uwagę na zasady pracy z osobą niepełnosprawną, 5) zaprezentować wyniki swojej pracy, 6) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia pod względem planowania postępowania terapeutycznego dostosowanego do potrzeb, możliwości i ograniczeń podopiecznej. − − Wyposażenie stanowiska pracy: arkusze papieru, przybory do pisania. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 39 Ćwiczenie 2 Dobierz odpowiednią formę terapii zajęciowej uwzględniając możliwości i ograniczenia osoby niepełnosprawnej uwzględniając opis przypadku. Opis przypadku Podopieczny jest osobą upośledzoną w stopniu lekkim. Czuje się niedowartościowany. Wycofuje się w sytuacjach społecznych, nie chce podejmować żadnego wysiłku, żadnych prac. Mówi, że boli go głowa. Kiedyś rysował piękne ilustracje komiksowe. Do tej pory w jego komputerze w domu znajdują się przez niego wykonane prace. Sposób wykonania ćwiczenia 4) 5) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: dokładnie zapoznać się z opisem przypadku, dokonać analizy możliwości i ograniczeń podopiecznego, zaproponować odpowiednią formę terapii zajęciowej, uwzględniającą możliwości i ograniczenia podopiecznego, uzasadnić swój wybór, zwrócić uwagę na zasady pracy z osobą niepełnosprawną, zaprezentować wyniki swojej pracy. − − Wyposażenie stanowiska pracy: arkusze papieru, przybory do pisania. 1) 2) 3) Ćwiczenie 3 Zaplanuj i przeprowadź gry i zabawy towarzyskie dla określonej grupy podopiecznych. Sposób wykonania ćwiczenia 7) 8) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: wylosować przygotowany przez nauczyciela opis grupy, dla której należy przygotować gry i zabawy (liczebność grupy, wiek, niepełnosprawność) wraz z opisem warunków (pomieszczenie, warunki pogodowe, czas trwania), przeprowadzić analizę możliwości psychofizycznych oraz potrzeb podopiecznych, określić cel podejmowanych gier i zabaw, dobrać odpowiednie formy zajęć, opracować plan przeprowadzenia zajęć i przygotować odpowiednie pomoce, przeprowadzić zaplanowane gry i zabawy (pozostali uczestnicy zajęć wcielą się w podopiecznych), zaprezentować wyniki swojej pracy, dokonać oceny poprawności planowania i organizowania gier i zabaw. − − − − − − − − Wyposażenie stanowiska pracy: gry planszowe, kredki, papier, mazaki, skakanki, balony, magnetofon, instrumenty muzyczne. 1) 2) 3) 4) 5) 6) „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 40 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) dokonać oceny stanu pacjenta? 2) dobrać formę terapii zajęciowej uwzględniając możliwości i ograniczenia osoby niepełnosprawnej? 3) opracować plan postępowania terapeutycznego z uwzględnieniem aktualnej diagnozy terapeutycznej? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 41 Tak Nie 4.4. Umiejętności społeczne terapeuty zajęciowego 4.4.1. Materiał nauczania Do zadań terapeuty zajęciowego należy aktywizacja podopiecznych poprzez stosowanie terapii zajęciowej, nauka podstawowych czynności życia codziennego, organizacja i prowadzenie zajęć relaksacyjnych oraz organizacja czasu wolnego podopiecznych. Pracując z pacjentem bądź podopiecznym kształtuje w nim pewne postawy i za pomocą określonych czynności wyucza go nowych umiejętności. W związku z tym niezwykle ważne jest, aby kierowały nim następujące zasady: − akceptacji klienta (podopiecznego), − poszanowanie godności ludzkiej i tolerancja osobistych przekonań innych ludzi oraz umiejętność dostrzegania ich potrzeb i problemów, − indywidualizacji, − kontrolowanej swobody ekspresji emocjonalnej, − neutralności w komunikowaniu się z klientem (podopiecznym), − obiektywizmu tj. wszechstronnego, opartego na profesjonalnej wiedzy rozpatrywania każdej sytuacji, − ograniczonego zaangażowania emocjonalnego, − samostanowienia, tj. uznaniu praw klienta (podopiecznego) do wolności, w tym popełniania błędów i odpowiedzialności za swoje życie, − udostępniania zasobów, współdziałania w zespole, − poszanowanie i odpowiedzialność za powierzony sprzęt, oszczędność materiału, − chęć samodzielnego dokształcania się i podwyższania swoich kwalifikacji zawodowych. Ponadto terapeuta zajęciowy powinien charakteryzować właściwościami psychofizycznymi: − dobrym stanem zdrowia psychofizycznego, − zainteresowaniami naukami społecznymi i pedagogicznymi, − odpornością na stres w sytuacjach trudnych, − zrównoważeniem emocjonalnym, − zdolnością do samodzielnego podejmowania decyzji, − umiejętnościami organizacyjnymi. się następującymi Praca terapeutyczna opiera się na jednej z najbardziej obciążających relacji zawodowych – relacji pomocy. Jej specyfika polega na: motywowaniu, wspieraniu, podnoszeniu na duchu, innymi słowy na dzieleniu się z podopiecznym swoimi zasobami w celu poprawienia jego trudnej sytuacji. Warunkiem niezbędnym do udzielenia skutecznej pomocy muszą być zarówno kompetencje społeczne wspierającego, służące tworzeniu klimatu troski, szacunku, otwartości na drugiego człowieka i wzajemnego zaufania, jak też angażowania się w konkretne działania, które powinny doprowadzić do rozwiązania problemu osoby wspomaganej. W swojej pracy zawodowej terapeuta zajęciowy codziennie kontaktuje się z osobami znajdującymi się w trudnej sytuacji życiowej, styka się z niezawinionym cierpieniem, przejawami okrucieństwa i niesprawiedliwości. Stąd, ważną rzeczą jest, aby osoby pomagające zachowały dystans emocjonalny, gdyż problemy podopiecznych, przeżywane jak własne, mogą zburzyć uporządkowany obraz świata i przyczynić się do zachwiania poczucia stabilności. W konsekwencji doprowadzić do stopniowej utraty energii i do wypalenia zawodowego. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 42 Podsumowując osoby podejmujące się pracy z ludźmi niepełnosprawnymi powinny przede wszystkim przejawiać pozytywne postawy wobec niepełnosprawności. Pozytywne postawy charakteryzują się: − obiektywną i realną oceną wpływu kalectwa na psychikę i funkcjonowanie człowieka, ograniczeń i możliwości osoby niepełnosprawnej, − pozytywnym nastawieniem poznawczym (przedmiotem zainteresowania jest człowiek, a nie tylko jego inwalidztwo): znajomością potrzeb inwalidy i poziomu ich zaspokojenia, obiektywnym dostrzeganiem zalet i możliwości inwalidy oraz jego osiągnięć, − pozytywnymi zachowaniami społecznymi: społeczną akceptacją i szacunkiem dla osoby niepełnosprawnej, przeciwdziałaniem izolacji, naturalnym i życzliwym kontaktem z osobami niepełnosprawnymi, podejmowaniem kontaktów interpersonalnych i współpracy z osobami niepełnosprawnymi, integrowaniem osób niepełnosprawnych. Wypalenie zawodowe, czyli pułapka pomagania Poprzez wypalenie zawodowe określa się jedną z wielu możliwych reakcji organizmu na chroniczny stres związany z pracą w zawodach, których wspólną cechą jest ciągły kontakt z ludźmi i zaangażowanie emocjonalne w ich problemy. Symptomy ostrzegawcze wskazujące na zjawisko wypalenia: − zmiany w sferze funkcjonowania fizycznego człowieka – bóle głowy, żołądka, zaburzenia snu, podwyższone ciśnienie, poczucie osłabienia, zmniejszenie się odporności organizmu, częste choroby itp.; − zmiany w sferze funkcjonowania emocjonalnego – zmienność nastrojów, ogólne przygnębienie, poczucie bezradności, obniżenie samooceny, brak wiary w możliwość zmiany trudnej sytuacji itp.; − zmiany w sferze zachowań – absencja w pracy, częste konflikty, obojętność wobec klientów, zmniejszenie się wydajności pracy, złe zarządzanie czasem, wzrost liczby wypadków itp. Psychologowie z American Psychology Association wyróżniają pięć charakterystycznych etapów wypalenia zawodowego, które określają obrazowo jako: 1. Miesiąc miodowy (honeymoon) – okres zauroczenia pracą i pełnej satysfakcji z osiągnięć zawodowych; dominują w nim energia, optymizm i entuzjazm. 2. Przebudzenie (awaking) – czas, w którym człowiek zauważa, że idealistyczna ocena pracy jest nierealistyczna, zaczyna pracować coraz więcej i desperacko stara się, by ten idealistyczny obraz nie uległ zburzeniu. 3. Szorstkość (brownout) – realizacja zadań zawodowych wymaga w tym okresie coraz więcej wysiłku, pojawiają się kłopoty w kontaktach społecznych zarówno z kolegami w pracy, jak i z klientami. 4. Wypalenie pełnoobjawowe (full scale burnout) – rozwija się pełne wyczerpanie fizyczne i psychiczne, pojawiają się stany depresyjne, poczucie pustki i samotności, chęć wyzwolenia się, ucieczki z pracy. 5. Odradzanie się (phoenix phenomenon) – to okres leczenia „ran” powstałych w wyniku wypalenia zawodowego. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 43 Tabela 6. Źródła wypalenia zawodowego [opracowanie własne] − − − − − − − − − Charakterystyka Płaszczyzny wypalenia zawodowego indywidualna interpersonalna − − relacje między niska samoocena, pracownikiem niepewność, a klientami instytucji: defensywność, § emocjonalne zależność, zaangażowanie, − bierność, § relacja pomocy, poczucie kontroli § kontakt z osobami zewnętrznej, w trudnej sytuacji − nieracjonalne życiowej przekonania o roli − kontakty zawodowej, z przełożonymi − niskie poczucie i współpracownikami: skuteczności § konflikty zaradczej, interpersonalne, − specyficzny typ § rywalizacja, kontroli polegający na § brak wzajemnego unikaniu sytuacji zaufania, trudnych, wysoką § zaburzona reaktywność i silną komunikacja, motywację do pracy § przemoc psychiczna, − § agresja werbalna, § mobbing − − − organizacyjna brak lub mała przejrzystość zasad obowiązujących w firmie, częste zmiany charakteru i zasad pracy, zbyt szeroki (lub zbyt wąski) zakres zadań, biurokratyczne decyzje przełożonych, niskie zarobki, nieadekwatne do wysiłku wkładanego przez pracownika i duże wymagania ze strony zwierzchników, brak możliwości uczestniczenia w podejmowaniu decyzji, nikłe perspektywy awansu, cele organizacji sprzeczne z systemem wartości pracownika, zła komunikacja wewnętrzna; Profilaktyka wypalenia zawodowego Aby uniknąć wypalenia zawodowego: − poddaj weryfikacji swoje cele i priorytety, − oceń wymagania, które stoją przed Tobą, − jeśli odczuwasz nadmiar obowiązków, dokonaj ich redukcji, − zwiększ dystans do otoczenia, jeśli kontakty z ludźmi kosztują Cię zbyt dużo energii, − usprawniaj swoje umiejętności w zakresie radzenia sobie ze stresem, − sprawdź, które obszary twojego życia generują stres, − skorzystaj z pomocy rodziny lub przyjaciół, − przyznaj sobie prawo do odpoczynku, relaksu, przyjemności. 4.4.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Jakimi zasadami w pracy powinien kierować się terapeuta zajęciowy? Co oznacza pojęcie wypalenie zawodowe? Jakie czynniki sprzyjają rozwojowi wypalenia zawodowego? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 44 4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Określ czynniki wpływające na rozwój wypalenia zawodowego. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące czynników wpływających na rozwój wypalenia zawodowego, 2) sporządzić notatkę w formie tabeli, 3) zaprezentować wykonane ćwiczenie. − − − Wyposażenie stanowiska pracy: notatnik, przybory do pisania, literatura z rozdziału 6 dotycząca wypalenia zawodowego. Ćwiczenie 2 Zaplanuj i przeprowadź symulację samodzielnego poruszania się osoby niepełnosprawnej – niewidomej. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) wziąć udział w symulacji wcielając się w rolę osoby niewidomej kolejno wykonując następujące zadania z zawiązanymi oczami: − przejście pomiędzy ławkami, krzesłami, − poszukiwanie przedmiotu, który upadł na podłogę, − spakowanie swoich rzeczy, − poruszanie się za pomocą laski, 2) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia zwracając uwagę na odczucia jakie towarzyszą osobie niewidomej. − − Wyposażenie stanowiska pracy: inscenizacja, dyskusja. Ćwiczenie 3 Zaplanuj i przeprowadź dyskusję plenarną na temat sposobów przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: określić objawy wypalenia zawodowego, wskazać zachowania, które mogą skutecznie przeciwdziałać wypaleniu, określić, w jaki sposób można zapobiegać wypaleniu zawodowemu, przygotować argumenty do dyskusji, wykorzystując informacje i wnioski, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 45 5) uczestniczyć w dyskusji, jasno formułując swoje argumenty i odnosząc się do argumentów koleżanek/kolegów, 6) uczestniczyć w wypracowaniu wniosków z dyskusji. − − Wyposażenie stanowiska pracy: kartki, pisaki. 4.4.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) zastosować zasady obowiązujące w kontaktach z osobami niepełnosprawnymi? 2) wykazać empatię i życzliwość wobec osoby niepełnosprawnej? 3) uniknąć pułapek pomagania w kontakcie z pacjentem? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 46 Tak Nie 5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Przeczytaj uważnie instrukcję. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. Test zawiera 21 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna jest prawidłowa. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem poprawnego wyniku. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Na rozwiązanie testu masz 40 minut. Powodzenia! „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 47 ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Osoby z uszkodzonym narządem słuchu to osoby z niepełnosprawnością a) fizyczną. b) psychiczną. c) sensoryczną. d) złożoną. 2. W warsztatach terapii zajęciowej uczestniczy 19-letni chłopak, z utrwalonym skrzywieniem kręgosłupa, który z tego powodu ma trudności w samodzielnym poruszaniu się. Porusza się przy pomocy balkoniku, a lewa kończyna dolna zaopatrzona jest w but ortopedyczny. Objawy zaobserwowane u podopiecznego wskazują na a) niepełnosprawność zmysłowa, sensoryczną. b) niepełnosprawność psychiczną lub umysłową. c) niepełnosprawność fizyczną czasową. d) niepełnosprawność fizyczną trwałą. 3. Dobra pamięć mechaniczna, brak spójności logicznej wypowiedzi, perseweracje, zachowana zdolność czytania i pisania to cechy charakterystyczne dla osób upośledzonych w stopniu a) głębokim. b) znacznym. c) umiarkowanym. d) lekkim. 4. Iloraz inteligencji w granicach 25–30 charakteryzuje osoby upośledzone w stopniu a) lekkim. b) umiarkowanym. c) znacznym. d) głębokim. 5. Charakterystyczny mysi zapach, jasna karnacja skóry oraz małogłowie to cechy charakterystyczne dla osób cierpiących na a) autyzm. b) fenyloketonurię. c) zespół Downa. d) zespół Turnera. 6. Zaburzenia równowagi, trudności w koordynacji ruchów, niezborność ruchu i postawy powodująca brak możliwości stania prosto i chodzenia po linii prostej, niemożność zahamowania ruchu w dowolnym momencie, drżenie zamiarowe oraz oczopląs to objawy a) obustronnego niedowładu kurczowego. b) obustronnego niedowładu połowiczego. c) postaci móżdżkowej mózgowego porażenia dziecięcego. d) postaci mieszanej mózgowego porażenia dziecięcego. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 48 7. Do potrzeb ludzkiego rozwoju niższego rzędu według A. Maslowa należą potrzeby a) estetyczne, wiedzy i rozumienia, samourzeczywistnienia. b) estetyczne, bezpieczeństwa, fizjologiczne. c) estetyczne, przynależności i miłości, fizjologiczne. d) przynależności i miłości, fizjologiczne, bezpieczeństwa. 8. Względna przeszkoda w zaspokojeniu potrzeb nie pojawi się na drodze osoby, która a) jest przystosowana. b) łatwo się poddaje. c) nie potrafi zmienić sposobu zaspokojenia potrzeby. d) wypiera ją ze świadomości. 9. Poznanie i zrozumienie potrzeb dziecka niepełnosprawnego wyraża się poprzez a) akceptowanie odmienności społecznej rodziny. b) dążenie do kontaktu z dzieckiem. c) stosowanie adekwatnych do poziomu rozwoju i stopnia niepełnosprawności dziecka metod rehabilitacji. d) rozwijanie potencjałów dziecka i umiejętne reagowanie na niewłaściwe zachowanie. 10. Zaspokojenie odczuwanej przez dziecko niepełnosprawne potrzeby uznania powinno przejawiać się w a) stawianiu dziecku wysokich wymagań przez opiekunów. b) stałej obecności opiekunów w pobliżu dziecka. c) chwaleniu nawet najdrobniejszych osiągnięć dziecka. d) wyręczaniu dziecka w wykonywaniu wszystkich czynności. 11. Kilka dni temu w Domu Pomocy Społecznej zamieszkał 70-letni mężczyzna. Z rozmowy z podopiecznym wnioskujesz, że bardzo tęskni za bliskimi. Odmawia uczestnictwa w zajęciach organizowanych dla mieszkańców domu. Unika kontaktu z innymi osobami. Obserwowane zachowanie wskazuje na niezaspokojenie u podopiecznego potrzeb a) szacunku, akceptacji i poszanowania godności. b) samorealizacji, rozwoju własnych możliwości, pracy. c) kontaktu z zabawą i rozrywką, kulturą, sztuką, religią. d) kontaktu z najbliższą rodziną, przynależności, miłości. 12. Ocena potencjału opiekuńczego środowiska lokalnego (w tym barier) dokonywana jest na podstawie a) diagnozy rodzinnej. b) diagnozy społeczności lokalnej. c) diagnozy indywidualnej. d) diagnozy emocjonalnej. 13. Obrona A – „Idę do przodu, bez względu na to” stosowana przez osobę niepełnosprawną w momencie uświadomienia sobie swojego kalectwa sprzyja a) rozwiązywaniu problemów. b) zaakceptowaniu niepełnosprawności. c) czasowemu obniżeniu napięcia emocjonalnego. d) poprawie psychologicznego funkcjonowania osoby niepełnosprawnej. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 49 14. Proces godzenia się z własną niepełnosprawnością przez osoby z wrodzonymi dysfunkcjami ciała a) następuje stopniowo. b) ma znamiona traumy. c) powoduje zaburzenia procesów poznawczych. d) jest krótkotrwały. 15. Uczestnictwo w zajęciach nauki czytania z ust przez osobę głuchą jest przykładem kompensacji a) psychospołecznej. b) biologicznej. c) biologiczno-psychologicznej. d) społecznej. 16. Podopieczni z zespołem Turnera z ograniczeniem w zakresie ruchów kończyn dolnych zostali zakwalifikowani do usprawniania fizycznego. Zalecane dla tych podopiecznych działania terapeutyczne to a) gry i rozrywki intelektualne, biblio terapia. b) warsztaty plastyczne i elementy muzykoterapii. c) zajęcia z treningu budżetowego i kulinarnego. d) gimnastyka i lekkoatletyczny turniej sportowy. 17. Socjoterapia ma na celu przede wszystkim a) przywrócenie samodzielności w wypełnianiu ról. b) przywrócenie zdolności do aktywności na rynku pracy. c) wyrównywanie braków środowiskowych. d) zmniejszenie fizycznych i psychicznych następstw choroby. 18. Projektujesz indywidualną terapię zajęciową dla podopiecznego upośledzonego w stopniu umiarkowanym. Najistotniejsze elementy planu terapii, które powinien zawierać projekt to a) czas i miejsce odbywania zajęć, warunki atmosferyczne. b) diagnoza terapeutyczna, cel i dobór techniki terapii. c) diagnoza terapeutyczna, zwyczaje podopiecznego. d) zainteresowania i hobby podopiecznego, atmosfera i klimat zajęć. 19. W pracy z osobami niepełnosprawnymi terapeuta zajęciowy powinien kierować się następującymi zasadami a) indywidualizacji, neutralności, subiektywizmu. b) neutralności, małych kroków, poufności. c) uporze w realizacji podejmowanych działań, poufności, samostanowienia. d) indywidualizacji, akceptacji, obiektywizmu. 20. Przyjmowanie podopiecznego takim jaki jest oznacza zasadę a) komunikacji. b) indywidualizacji. c) uczestnictwa. d) akceptacji. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 50 21. Organizacyjną płaszczyznę wypalenia zawodowego charakteryzują objawy takie jak a) niepewność, niska samoocena, zmiana charakteru pracy. b) brak przejrzystych zasad obowiązujących w firmie, nikłe perspektywy awansu, sprzeczne z własnym systemem wartości cele organizacji. c) przemoc psychiczna, konflikty ze współpracownikami, zbyt duże zaangażowanie emocjonalne. d) bierność, niskie poczucie skuteczności, silna motywacja do pracy. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 51 KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko.......................................................................................... Rozpoznawanie objawów niepełnosprawności podopiecznego Zakreśl poprawną odpowiedź. Nr zadania 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Odpowiedź a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b Punkty c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d Razem: „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 52 6. LITERATURA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. Affolter F.: Spostrzeganie, rzeczywistość, język. WSiP, Warszawa 1997 Aronson E., Wilson T.D., Alert R.M.: Psychologia społeczna, Serce i umysł. Zysk i S- ka, Poznań 1997 Aronson E.: Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 2004 Barański J., Piątkowski W. (red.): Zdrowie i choroba. Wybrane problemy socjologii medycyny. WWO, Wrocław 2002 Błędowski P.: Pomoc społeczna i opieka nad osobami starszymi. BPS, Warszawa, 1996 Bogdanowicz M., Budzińska A.: Autyzm w świetle DSM – IV. Biuletyn Nr 1 (23). Stowarzyszenie pomocy Osobom Autystycznym w Gdańsku, Gdańsk 1994 Cunningham C.: Dzieci z zespołem Downa. Poradnik dla rodziców. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994 Dąbrowski K.: Trud istnienia. WP, Warszawa 1986 Formański J.: Psychologia środowiska. PZWL, Warszawa 2004 Gerstman St-w.: Rozmowa i wywiad w psychologii. PWN, Warszawa 1987 Goleman D.: Inteligencja emocjonalna. Media Rodzina, Poznań 1997 Grzesiuk L., Tryjarska B.: Jak pomagać sobie, rodzinie i innym. PWN, Warszawa 1987 Hamer H.: Rozwój przez wprowadzanie zmian. CEM, Warszawa 1998 Hamer H.: Rozwój umiejętności społecznych. WEDA, Warszawa 1999 Hebanowski M. Kliszcz J., Trzeciak B.: Poradnik komunikowania się lekarza z pacjentem. PZWL, Warszawa 1999 Jarosz M., Cwynar S. (red.): Podstawy psychiatrii. PZWL, Warszawa, 1980 Kirenko J.: Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością. WSUPiZ, Ryki 2004 Kott T.: Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności umysłowej. WAPS, Warszawa 2002 Kruś S.: Patologia. PZWL, Warszawa 2004 Michałowicz R.: Mózgowe porażenie dziecięce. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004 Milerski B., Śliwiński B.: Pedagogika – leksykon, PWN, Warszawa 2000 Pisula E.: Autyzm. Fakty, wątpliwości, opinie. WSPS, Warszawa 1993 Sęk H., Cieślak R. red.: Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. PWN, Warszawa, 2004 Sęk H.: Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. PWN, Warszawa 2000 Sillamy N.: Słownik psychologii. Wydawnictwo Książnica, 1994 Taranowicz I., Majchrowska A., Kawczyńska-Butryn Z.: Elementy socjologii dla pielęgniarek. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2000 Tomaszewski T. red.: Psychologia ogólna. PWN, Warszawa 1995 Ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.) Zimbardo Ph. G., Ruch F. L.: Psychologia i życie. PWN, Warszawa 1998 „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 53
