Informacja Nr 127 - Biuro Studiów i Ekspertyz
advertisement
KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ DZIAŁ KONSULTANTÓW POSELSKICH Kwiecień 1993 Informacja Nr 127 Ekonomiczne skutki rozpadu ZSRR dla gospodarki polskiej - podstawowe zagadnienia Elżbieta Berkowska, Ewa Czerwińska, Hanna Rasz Głęboka i rozwijająca się recesja w gospodarce b. ZSRR miała niewątpliwy wpływ na powiązaną z nią gospodarkę polską. Aż do 1989 roku włącznie ZSRR był największym partnerem handlowym Polski, a wartość wzajemnych obrotów towarowych wynosiła około 2530% globalnych obrotów polskiego handlu zagranicznego. Załamanie się eksportu do b. ZSRR uważa się za jedną z głównych przyczyn zjawisk recesyjnych w gospodarce polskiej. Regres w stosunkach handlowych między Polską a b. ZSRR wynikał również ze zmian systemowych dokonujących się w obu gospodarkach. Istotą tych zmian było przejście we wzajemnej współpracy gospodarczej na zasady i mechanizmy właściwe gospodarce rynkowej, oparcie jej na realnym rachunku ekonomicznym, wprowadzenie rozliczeń wolnodewizowych i stosowanie w kontraktach cen światowych. Ekonomiczny rozpad ZSRR, związany z wyczerpaniem się rezerw gospodarki centralnie kierowanej (ekstensywnych czynników wzrostu) był nieuchronny. Nieuchronne były też skutki tego procesu dla gospodarki polskiej. Oprócz niekorzystnego wpływu na pogłębianie się recesji w Polsce wywołanej tymi samymi przyczynami systemowej nieefektywności, proces ten spowodował również zjawiska korzystne dla polskiej gospodarki. Na trudności gospodarcze Polski, jak i innych państw Europy Środkowo-Wschodniej w roku 1990-1991 wpłynęło dodatkowo zjednoczenie Niemiec (spadek eksportu do dawnego NRD) oraz wojna w Zatoce Perskiej. BSE Gospodarka byłego ZSRR rozpoczęła w roku 1991 kolejne stadium narastającego od kilku lat głębokiego kryzysu ekonomicznego, przejawiającego się w: - pogłębiającym się spadku produkcji i wydobycia surowców (spadek dochodu narodowego wytworzonego w 1991 w stosunku do 1990 r. wyniósł 13%, a ujemne wskaźniki produkcji we wszystkich gałęziach odnotowano już w roku 1990), - narastającym deficycie budżetowym (w 1991 roku deficyt budżetu centralnego w okresie pierwszych 9-ciu miesięcy wyniósł 84,5 mld rubli, a w latach 1989-90 w skali całego ZSRR kształtował się rocznie średnio w granicach 60-80 mld rubli), - pogłębieniu nierównowagi rynkowej, - szybkim wzroście bezrobocia, - załamaniu się procesów inwestycyjnych, - gwałtownym spadku obrotów handlu zagranicznego (zmniejszenie salda handlu zagranicznego w 1991 roku o 45,2% w stosunku do 1990 roku - wcześniej, w 1990 roku, obroty handlu zagranicznego ZSRR spadły o 6,9%, w tym obroty na rynkach RWPG spadły o 11,4%), - rosnącym zadłużeniu zagranicznym (saldo zadłużenia zagranicznego b. ZSRR po upływie 9 miesięcy 1991 roku wyniosło ca 70 mld USD - o 15 mld więcej niż w 1990 roku). [1] Istnieje tu ponadto współzależność procesów gospodarczych. Dekapitalizacja środków trwałych, spadek wydobycia surowców i paliw wpływa na obniżkę poziomu produkcji i eksportu. To z kolei, przy zmniejszeniu dopływu dewiz, ogranicza możliwości importu zaopatrzeniowego i inwestycyjnego, co mnożnikowo pogłębia recesję w produkcji oraz rozszerza skalę bezrobocia. Nierównowaga popytu i podaży wyzwala procesy inflacyjne. Głęboka i rozwijająca się recesja w gospodarce b. ZSRR miała niewątpliwy wpływ na powiązaną z nią gospodarkę polską. Aż do 1989 roku włącznie ZSRR był największym partnerem handlowym Polski, a wartość wzajemnych obrotów towarowych wynosiła około 25-30% globalnych obrotów polskiego handlu zagranicznego. W eksporcie polskim do ZSRR dominowały wyroby przetworzone (60%), w imporcie - surowce (łącznie 66%), przy czym ropa naftowa, produkty naftowe i gaz ziemny stanowiły 40% wartości importu. Polski przemysł zaopatrywał się w ZSRR także w rudy żelaza, manganu i chromu, w nikiel i bawełnę. Import ten był w znacznym stopniu, bo w 82%, bilansowany eksportem polskich towarów przetworzonych. [6] W stosunkach handlowych między Polską a ZSRR ukształtował się specyficzny, oderwany od rachunku ekonomicznego, system wzajemnych powiązań strukturalno-produkcyjnych oparty na założeniu, że chłonny rynek radziecki będzie stwarzał nieograniczone możliwości zbytu dla polskich wyrobów, zaś polski przemysł będzie zawsze zasilany radzieckimi surowcami i technologią. Ponadto partner radziecki uzależniał wielkość dostaw surowców od udziału Polski w inwestycjach surowcowych na terytorium ZSRR. Stąd dostawy do ZSRR angażowały średnio ca 30% całkowitego polskiego eksportu i miały liczący się udział w produkcji przemysłowej wielu zakładów, dochodzący w przypadkach niektórych branż do 40%. [2] Załamanie się obrotów b. ZSRR w 1991 r. postawiło wiele polskich zakładów na skraju bankructwa. Miały na to wpływ nie tylko zjawiska recesyjne, ale również przyjęte rozwiązania w ramach ogólnych zmian systemowych gospodarki b. ZSRR, jak również zmiany polityczne. Można tu wymienić takie zasadnicze czynniki wpływające współzależnie z gospodarczymi jak: usamodzielnianie się republik związkowych i przejście od 1 stycznia 1991 roku w rozliczeniach wszystkich transa- 1 2 BSE kcji handlowych między europejskimi członkami RWPG z rubla transferowego na waluty wymienialne. Na wniosek strony radzieckiej postanowienie takie przyjęto na 45 sesji RWPG, która odbyła się w styczniu 1990 roku, przy czym nie określono daty rozpoczęcia tego procesu. Jednak w lipcu 1990 roku prezydent ZSRR M. Gorbaczow wydał dekret, na mocy którego z dniem 1.01.1991 r. w stosunkach między ZSRR a pozostałymi członkami RWPG miały być zastosowane wyłącznie rozliczenia w walutach wymienialnych. Równocześnie, w ramach tzw. rachunków likwidacyjnych, realizowane byty w roku 1991 obroty mające na celu zbilansowanie wzajemnych dotychczasowych zobowiązań w rublach transferowych. Docelowy model w postaci gotówkowych rozliczeń wolnodewizowych funkcjonował realnie tylko w odniesieniu do części transakcji. Część dostaw w obrotach z b. ZSRR była rozliczana w clearingu dolarowym, ustalano również indykatywne listy towarów i usług oraz istniały możliwości przeprowadzania transakcji barterowych. Załamanie gospodarki ZSRR, jak również przejście na rozliczenia wolnodewizowe w obrotach międzynarodowych spowodowało brak środków dewizowych ZSRR przeznaczanych na import w krajach dawnego RWPG. Wpłynęło to na zmniejszenie się polskich dostaw do b. ZSRR w 1991 roku w stosunku do poziomu osiąganego w latach ubiegłych. Syntetycznym miernikiem tego zjawiska jest spadek udziału polskiego eksportu na rynek wschodni w produkcji sprzedanej przemysłu z 3,4% w 1990 roku do 0,65% w ciągu 9 miesięcy 1991 roku, co oznacza, że w tym okresie eksport do tego obszaru stanowił (w wielkościach porównywalnych) zaledwie około 20% jego rozmiarów z roku poprzedniego [3], w tym eksport przemysłu elektromaszynowego około 10%. Drastyczny spadek poziomu polskiego eksportu do ZSRR obejmował grupę towarów inwestycyjnych, w tym maszyny i urządzenia, zarówno w wielkościach bezwzględnych, jak również w odniesieniu do udziału tej grupy towarowej w całości polskiego eksportu. W 1990 roku udział towarów inwestycyjnych w eksporcie globalnym przekraczał 60%, natomiast w 1991 roku spadł do 31-36%. [2] Okazało się, że przedsiębiorstwa, które miały podpisane kontrakty z partnerami radzieckimi (ogółem na 1,5 mld USD), nie mogły zrealizować swojego eksportu. Zostało również zawieszone wykonanie umów na dostawy elementów kooperacyjnych, podzespołów i detali. Te przedsiębiorstwa, które realizując wcześniejsze kontrakty wysłały towary, nie posiadając gwarancji bankowych nie mogły uzyskać swoich należności od partnerów radzieckich. Sytuacja taka była wynikiem krytycznego stanu dewizowego b. ZSRR, jego całkowitej niezdolności płatniczej w tym zakresie. Również import z ZSRR do Polski zmniejszył się w 1991 roku o 40-50%, w tym urządzeń i maszyn 8 - 10-krotnie. Mimo ogólnie zmniejszonego radzieckiego eksportu surowcowego, w tym szczególnie ropy naftowej oraz gazu ziemnego, import paliw i energii utrzymał się na poziomie bliskim 90% w stosunku do pierwszych sześciu miesięcy 1990 r. [3] Ostatecznie od 1990 roku ZSRR przesunął się na drugie - po RFN - miejsce na liście polskich najważniejszych partnerów handlowych, a jego udział w eksporcie wyniósł 15,3%, w imporcie 18,7%. W 1991 roku nastąpił dalszy spadek: do 11,0% w eksporcie i do 15,1% w imporcie [6]. Załamanie się eksportu do b. ZSRR uważa się za jedną z głównych przyczyn zjawisk recesyjnych w gospodarce polskiej. Szczególne trudności dotknęły tradycyjnych dostawców - głównie producentów maszyn i urządzeń. Koncentrują się one w następujących branżach przemysłu: produkcji obrabiarek, lotniczym, maszyn budowlano-drogowych, elektronicznym, urządzeń medycznych, stoczniowym oraz w przemyśle farmaceutycznym i w przemyśle lekkim. Również eksport surowców na rynek radziecki uległ w 1991 roku obniżeniu. Dotyczy to m.in. węgla, koksu, siarki. Prawie całkowicie załamał się eksport wyrobów rynkowych pochodzenia przemysłowego, przede wszystkim w ramach przemysłu lekkiego (konfekcja, dziewiarstwo, tkaniny, obuwie, dywany), jak i chemicznego (farby, lakiery, BSE barwniki, kosmetyki, chemia gospodarcza). Należy zaznaczyć, że towary rolno-spożywcze stanowiły jedyną grupę, której nie dotknął spadek obrotów handlowych Polski z b. ZSRR. [2] W tej grupie towarowej nastąpiły jednak zmiany asortymentowe. Recesja i brak środków dewizowych dotknęły zwłaszcza przemysł ciężki i elektromaszynowy w Polsce, związany ściśle radzieckim kompleksem militarno-przemysłowym. Trudności gospodarcze wszystkich krajów Europy Środkowej i Wschodniej spowodowały konieczność ograniczenia wydatków wojskowych, a w ślad za tym zmniejszenie planowanych zakupów uzbrojenia pochodzącego z produkcji własnej oraz z importu. Nastąpiło więc gwałtowne rozluźnienie więzi kooperacyjnych między przemysłami zbrojeniowymi m.in. Polski i b. ZSRR. Na przykład w 1988 r. Polska sprzedała ZSRR między innymi 300 samolotów An-2 oraz 200 śmigłowców Mi-2, a w 1991 r. ZSRR zakupił jedynie 19 tego typu samolotów i 17 śmigłowców zwlekając przy tym z uregulowaniem należności za dostawy. [8] Obniżenie eksportu do ZSRR (jak i do innych krajów b. RWPG) przyczyniając się do spadku produkcji w Polsce, zwłaszcza w gałęziach wytwarzających środki produkcji, osłabiło aktywność w całym przemyśle. Są to bowiem gałęzie grupujące zakłady o wysokim zatrudnieniu. Załamanie produkcji w tych zakładach prowadzi do dużego wzrostu bezrobocia, a to z kolei obniża popyt na rynku dóbr konsumpcyjnych. Jednocześnie, wzrost płatności dewizowych za import radzieckiej ropy i gazu pogarszał ogólną sytuację płatniczą kraju w walutach wymienialnych. Równocześnie, wzrost cen importowanej ropy do poziomu znacznie wyższych cen rynku światowego (w porównaniu z cenami płaconymi dotąd według formuły cenowej RWPG) wpływał na podwyższenie stopy inflacji od strony kosztowej. Głębsze niż się spodziewano załamanie obrotów Polski z b. ZSRR wynikało nie tylko z niedoszacowania zjawisk recesyjnych w obydwu gospodarkach, lecz również z braku konkurencyjnej oferty polskich przedsiębiorstw w sytuacji, gdy warunki rozliczeń wolnodewizowych stawiały je w odmiennej sytuacji rynkowej, niż ta, do której były przez lata dostosowane. Dla wielu przedsiębiorstw z tych branż przemysłowych, które szczególnie odczuły załamanie się rynku radzieckiego, realizacja ich eksportu na ten rynek absorbowała większość całkowitego wywozu, a dla niektórych był to wyłączny rynek zewnętrzny. Przestawienia kierunków eksportowych na inne teoretycznie alternatywne rynki wymagałoby nakładów finansowych, którymi przedsiębiorstwa te - przeważnie państwowe - nie dysponowały i szanse ich wejścia na rynki krajów rozwiniętych z nowoczesną produkcją były niewielkie. Regres w stosunkach handlowych między Polską a b. ZSRR wynikał więc również ze zmian systemowych dokonujących się w obu gospodarkach. Istotą tych zmian było przejście we wzajemnej współpracy gospodarczej na zasady i mechanizmy właściwe gospodarce rynkowej, oparcie jej na realnym rachunku ekonomicznym, wprowadzenie rozliczeń wolnodewizowych i stosowanie w kontraktach cen światowych. Zmiany systemowe w b. ZSRR polegają też m.in. na przekazywaniu republikom samodzielności w sprawach handlu zagranicznego (niektóre zdobyły samodzielność polityczną). Po ostatecznym rozpadzie ZSRR w grudniu 1991 roku, każda republika musiała kontynuować lub odrzucić obrany przez rząd centralny kierunek polityki gospodarczej, w tym strukturę obrotów handlowych i płatniczych z dotychczasowymi partnerami. Dotyczyło to również obrotów handlowych z Polską. Oznacza to, że do odbudowania obrotów handlowych Polski z tymi krajami potrzebne są nowe podstawy traktatowe bilateralnych stosunków między partnerami, co jest już realizowane. Rosja, na którą przypada około 90% produkcji ropy naftowej byłego ZSRR, jest naszym największym dostawcą ropy naftowej i paliw płynnych. Podpisany w 1991 r. protokół o stosunkach han- 3 4 BSE dlowych między RP a RFSRR w 1992 r., regulujący najistotniejsze zagadnienia polsko-rosyjskiego handlu w 1992 r. zawierał gwarancję dostaw do Polski surowców strategicznych i jednocześnie gwarancję sfinansowania tą drogą polskiego eksportu. Strona rosyjska zobowiązała się dostarczyć do Polski 5 min ton ropy naftowej i 8,1 mld m3 gazu ziemnego. W zamian za surowce strategiczne, strona polska była zobligowana do dostaw takich towarów jak: wyroby farmaceutyczne, żywność, surowce (w tym węgiel, koks, siarkę). Ze względu na brak realnych źródeł finansowania dostaw maszyn i urządzeń, ustalenia nie obejmowały tej grupy towarów (z wyjątkiem cystern kolejowych do przewozu gazu). Wartość wzajemnych obrotów miała wynieść po około 1,2-1,4 mld USD po stronie eksportu i importu. Ważnym elementem porozumienia była propozycja specjalnego mechanizmu rozliczeń, który powodował, że środki wydatkowane przez Polskę na zakupy gazu i ropy naftowej nie opuszczały kraju i mogły być tym sposobem skierowane na finansowanie polskiego eksportu. Tab. 1. Lista towarów przewidzianych w dostawach z Rosji do Polski w 1992 r. [10] Nazwa towaru ilość lub wartość Ropa naftowa 5,00 mld ton Gaz ziemny w tym - dostawy za żywność - dostawy za cysterny kolejowe do przewozu gazu płynnego - dostawy z tytułu porozumienia z dn. 21.06.1974 r. - dostawy z tytułu porozumienia z dn. 29.0l.l987r. 6,45 mld m3 1,50 mld m3 1,50 mld m3 1,80 mld m3 1,65 mld m3 Źródło: Szczegóły polsko-rosyjskiej umowy handlowej, "Rynki zagraniczne" nr 1-2/1992. Tab. 2. Lista podstawowych towarów w ramach dostaw z Polski do Rosji w 1992 r. [10] Nazwa towarów węgiel koksujący koks metalurgiczny węgiel energetyczny siarka soda kalcynowana wyroby farmaceutyczne artykuły żywnościowe cysterny kolejowe do przewozu gazu płynnego ilość lub wartość 2 min ton 2 500 500 30 400 500 min ton tys. ton tys. ton tys. ton min USD min USD 1200 szt. Źródło: Szczegóły polsko-rosyjskiej umowy handlowej, "Rynki zagraniczne" nr 1-2/1992. BSE Realizacja ustaleń powyższego protokołu okazała się jednak trudna. Rosja nie wywiązała się z wcześniejszych zobowiązań, dostarczając jedynie gaz w ilości wynikającej z zobowiązań wieloletnich (z umowy z 21 czerwca 1974 r. podpisanej w Orenburgu i umowy z 29 stycznia 1987 r. podpisanej w Jamburgu) oraz z zaległości ubiegłorocznych. W praktyce oznaczało to spadek dobowych dostaw gazu z około 22 min m3 do 13-14 min m3. Zmniejszono również dostawy ropy naftowej. Jedną z przyczyn niedotrzymanie zobowiązań były dekret prezydenta Rosji i uchwała rządu Federacji Rosyjskiej o liberalizacji handlu zagranicznego, które weszły w życie na przełomie grudnia i stycznia 1991 r. Powyższe akty tak dalece zmieniły system rozliczeń w handlu zagranicznym, że mechanizm płatności uzgodniony w protokole z grudnia 1991 r. stał się sprzeczny z nowym, obowiązującym systemem odpisów dewizowych w Rosji. Strona rosyjska utrzymywała, że jedynie 10% wpływów z eksportu ropy i gazu do Polski może przeznaczyć na centralnie finansowany import z Polski. Najbardziej istotne problemy, które zaważyły na sytuacji ekonomicznej i finansowej państwa radzieckiego, a w konsekwencji na stosunkach gospodarczych z Polską, wiązały się z poważnym spadkiem eksportu surowców i towarów pociągającym za sobą zmniejszenie wpływów dewizowych, co w praktyce oznaczało niski stopień zdolności płatniczych państwa jako całości i jego poszczególnych podmiotów gospodarczych. Na to nakładały się rygorystyczne zobowiązania ZSRR wobec zagranicy z tytułu zaciągniętych kredytów w państwach zachodnich, ponadto działał nieefektywny system zasilania dewizowego przedsiębiorstw, który w gestii eksporterów miał pozostawiać od 10 do 30% uzysku dewizowego, co w praktyce nie było realizowane i hamowało możliwości eksportowe przedsiębiorstw radzieckich, m.in. dotyczyło to eksportu kierowanego do Polski. Wydaje się, że najważniejszą barierą w naszym handlu z przedsiębiorstwami radzieckimi był ich utrudniony dostęp do walut wymienialnych, wyrażający się brakiem płynności dla dokonywania płatności. Z drugiej strony, recesja w Polsce przyczyniła się do zmniejszenia chłonności rynku wewnętrznego i zmniejszenia popytu na towary importowane z ZSRR, a jednocześnie do forsowania eksportu jako ucieczki od bankructwa. W praktyce oznaczało to presję polskich eksporterów na wywóz towarów, w tym na rynki b. ZSRR, jako kierunku "łatwego". Skutkiem tego nastąpiło zmniejszenie obrotów handlowych między Polską a ZSRR jedynie o 10% w 1990 r. z powodu presji polskiego eksportu (oraz realizowanego przez firmy prywatne reeksportu na rynek radziecki: elektroniki, konfekcji i innych towarów konsumpcyjnych pochodzących z krajów azjatyckich) i wypracowanie dodatniego salda handlu zagranicznego w roku 1990. Pod koniec 1990 roku oraz w styczniu 1991 nastąpił gwałtowny napływ rubli transferowych do Polski. Polska nadwyżka w bilansie handlowym z ZSRR, która na koniec 1990 roku miała wynieść około 4,7 mld rubli, czyli tyle, ile wynosiło zadłużenie Polski wobec radzieckiego partnera, w rezultacie różnorodnych operacji finansowych i handlowych wyniosła 7,4 mld rubli. [7] Również na koniec 1991 roku zadłużenie ZSRR wobec Polski przewyższało zadłużenie RP wobec partnera radzieckiego. Stworzyło to nową sytuację we wzajemnych stosunkach handlowych między tymi krajami, w której Polska z wieloletniego dłużnika stała się wierzycielem ZSRR (przy niższym poziomie obrotów). W rezultacie powstała znaczna nadwyżka w naszym bilansie handlowym w ZSRR i pojawił się problem rozliczeń tego dodatkowego salda handlowego i naszego wcześniejszego zadłużenia wobec ZSRR oraz przeliczenia powstałej nadwyżki na dolary. Nie została również rozstrzygnięta sprawa rozliczeń naszego udziału w inwestycjach surowcowych na terenie ZSRR. Według polskich obliczeń straciliśmy na tym ponad 3 mld rubli transferowych (bez odsetek). Strona radziecka przedstawiła własne kalkulacje udowadniając, że usługi polskich przedsiębiorstw byty o 15 - 20% droższe od usług innych, zagranicznych przedsiębiorstw. W toku negocjacji kontrowersję budziła również wysokość przelicznika, według którego miano przeliczać ruble na dolary. Ze względów praktycznych przyjęto założe- 5 6 BSE nie, że kwestia dotychczasowych rozliczeń nie będzie miała wpływu na bieżące obroty handlowe między b. ZSRR a Polską. W rezultacie, ujemną stroną odkładania negocjacji i nierozliczania nadwyżki Polski w bilansie handlowym z ZSRR stało się wymuszone kredytowanie ZSRR przez Polskę. Natomiast powstanie nowych państw na terenie b. ZSRR i niestabilność powstałej Wspólnoty Niepodległych Państw nie rokują pomyślnego dla Polski załatwienia sprawy rozliczeń w przyszłości. [6] Załamanie polskiego eksportu do ZSRR w 1991 roku należy traktować jako zjawisko przejściowe, zmuszające zarówno stronę polską, jak i kraje b. ZSRR do poszukiwania nowych rozwiązań, które ożywiłyby wzajemne obroty, zwłaszcza w zakresie rynków tradycyjnych. Pożądana byłaby tu aktywna polityka państwa, przeciwdziałająca procesom odwracania się Polski od rynków wschodnich i skutkom konkurencji państw Zachodu i niektórych innych państw postsocjalistycznych na tych rynkach. Wydaje się, że najpilniejszym zadaniem powinno być wykorzystanie warunków do nawiązywania korzystnych dla obu stron stosunków gospodarczych z samodzielnymi republikami i państwami wyłonionymi z ZSRR. Zdaniem ekspertów, polska polityka handlowa wobec b. ZSRR powinna uwzględniać możliwość częściowego kredytowania dostaw na rynek wschodni oraz rozwijać wymianę handlową w postaci barteru. Ocenia się ponadto, że warunkiem utrzymania się pozycji Polski jako jednego z najważniejszych partnerów republik b. ZSRR jest konieczność zdecydowanej poprawy w przyszłości jakości wyrobów produkcyjnych eksportowanych na Wschód. Ekonomiczny rozpad ZSRR, związany z wyczerpaniem się rezerw gospodarki centralnie kierowanej (ekstensywnych czynników wzrostu) był nieuchronny. Nieuchronne były też skutki tego procesu dla gospodarki polskiej. Oprócz niekorzystnego wpływu na pogłębianie się recesji w Polsce wywołanej tymi samymi przyczynami systemowej nieefektywności, proces ten spowodował również zjawiska korzystne dla polskiej gospodarki. Doprowadził przede wszystkim do procesu gospodarczego uniezależniania się Polski od gospodarki b. ZSRR. Dotychczasowe uzależnienie prowadziło do braku konkurencyjności wyrobów polskich na rynkach zachodnich oraz do utrwalania przestarzałych technologii wytwarzania, generujących wzrost kosztów produkcji i zagrożenie dla środowiska naturalnego kraju. Zerwanie tego uzależnienia umożliwiło reorientację obrotów zagranicznych Polski w kierunku zwiększenia udziału handlu z krajami EWG, co owocuje obecnie transferem nowych technologii, ożywieniem produkcji oraz wzrostem obrotów zagranicznych. Należy zaznaczyć, że zmniejszenie eksportu do ZSRR, zwłaszcza przemysłu ciężkiego i maszynowego, stanowiąc dużą stratę dla zainteresowanych przedsiębiorstw i dochodów ich załóg, oszczędza jednocześnie dużą część nakładów na produkcję "jałową" z punktu widzenia potrzeb polskiej gospodarki narodowej. Produkcja ta nie dawała bowiem bezpośredniej podaży na rynek krajowy, stwarzała na nim natomiast silny nacisk inflacyjny popytu z uwagi na wydatki wysoko płatnych i licznych pracowników zatrudnionych przy tego typu produkcji. Produkcja ta absorbowała również część drogiego importu wolnodewizowego. Wymieniona wyżej produkcja i eksport do ZSRR pokrywały w znacznej mierze import ropy, gazu i innych surowców i materiałów potrzebnych do produkcji, jednak znaczna część tego importu zużywana była przy produkcji przeznaczonej dla radzieckiego sektora militarno-przemysłowego, a tylko część kierowano bezpośrednio na rynek lub do produkcji dóbr krajowych. Import z ZSRR mógł więc tylko częściowo absorbować dodatkowy popyt kreowany przez eksport na ten rynek. Bardzo wysoka nadwyżka bilansu handlowego z ZSRR i resztą krajów RWPG w 1990 podtrzymywała wprawdzie aktywność gospodarczą w gałęziach eksportujących na te rynki, ale równocześnie wzmagała nacisk inflacyjny na rynku krajowym. Analizując wpływ rozpadu ZSRR na trudności gospodarcze Polski, trzeba zaznaczyć, że nie był to jedyny zewnętrzny czynnik ograniczający dotychczasowe polskie obroty zagraniczne. Na trudności te wpłynęło dodatkowo zjednoczenie Niemiec (spadek eksportu do dawnego NRD) oraz wojna w Zatoce BSE 7 Perskiej. Zagadnienia te jednak nie są przedmiotem niniejszego opracowania. Wymiana handlowa towarów rolnych między Polską i ZSRR w latach 1989-1991 W strukturze wymiany towarowej Polski ze ZSRR artykuły rolno-spożywcze miały kilkuprocentowy udział. Obroty handlowe oparte były w głównej mierze na eksporcie maszyn i urządzeń i imporcie paliw surowców i materiałów (tabela 3). W roku 1989 w ZSRR osiągnięto szczególnie słabe wyniki produkcyjne w rolnictwie. Zbiory czterech zbóż wynosiły w 1989 r. 211,1 min ton, w roku 1988 - 195 min ton; średnia wydajność z 1 ha wynosiła 18,82 q. Stwarzało to konieczność utrzymania znacznego importu zbóż (w 1989 r. import ten wyniósł 38 min ton) i innych artykułów spożywczych. Ogromne straty płodów rolnych w czasie przerobu i przechowywania pogłębiły niekorzystną sytuację na rynku żywnościowym. Zwiększone zakupy importowe spowodowały powstanie w 1989 r. globalnego ujemnego salda ZSRR. Podstawowymi pozycjami w eksporcie ZSRR pozostawały nadal surowce i paliwa, natomiast w imporcie oprócz maszyn i urządzeń zakupiono wiele artykułów spożywczych, w tym zbóż, pasz i mięsa. W 1989 r. powstało na terenie ZSRR wiele wspólnych przedsiębiorstw (na dzień 31.12.1989 r. zarejestrowanych w Ministerstwie Finansów ZSRR - 1274), w których uczestniczyły firmy i organizacje z 60 krajów (w tym 27 z krajów kapitalistycznych, 23 z krajów rozwijających się i 10 z krajów socjalistycznych). Tab. 3. Struktura handlu między Polską i ZSRR w latach 1980-89 Wyszczególnienie Struktura w %: 1980 Obroty ogółem EKSPORT I. Maszyny i urządzenia II. Paliwa, surowce i materiały III. Artykuły rolno-spożywcze IV. Towary konsumpcyjne pochodzenia przemysłowego IMPORT I. Maszyny 1 urządzenia II. Paliwa, surowce i materiały III. Artykuły rolno-spożywcze IV. Towary konsumpcyjne pochodzenia przemysłowego 1986 1988 1989 100,0 100.0 100,0 100,0 100,0 58,9 14,3 1,8 25,0 100.0 58,4 18,7 3,4 19,5 100.0 59,9 16,5 2,7 20,9 100,0 63,5 14,7 3,5 18,3 33.3 61,7 0,7 4,3 23,2 71,3 1,2 4,3 25.5 67 3 1,2 6,0 26.4 65,1 1,3 6.2 Źródło: Dane GUS i Centrum Informatyki Handlu Zagranicznego. W 1989 r. rozmiary i struktura wymiany Polski z ZSRR były określane znacznie wcześniej zawartymi porozumieniami wieloletnimi. Handel był zmonopolizowany i odbywał się na podstawie protokółu handlowego określającego wielkości dostaw. W III kwartale 1989 r. nastąpiło załamanie dostaw artykułów rolno-spożywczych na rynek ZSRR z Polski, które następnie zrekompensowano zwiększonymi dostawami ziemniaków podnosząc jednocześnie ich ceny. Niezadowolenie strony radzieckiej wywołało załamanie dostaw świeżych owoców. Zamiast 75 rys. ton owoców (głównie jabłek) o wartości ponad 29 min rubli, dostarczono 9,6 tys. ton, w tym 8,5 tys. ton jabłek. Generalnie jednak 8 BSE dostawy przekroczyły ustalenia protokółu, z tym że zwiększył się eksport ziemniaków kosztem eksportu innych artykułów rolno-spożywczych. Import ze ZSRR w 1989 r. był stosunkowo niewielki. Nie zawarto kontraktu na dostawę herbaty o wartości ponad 8 min rubli. Nie zrealizowano też zobowiązań w dostawach sera, którego nie odbierano ze względów jakościowych. Natomiast o ok. 5% został przekroczony w stosunku do zobowiązań import konserw rybnych. W 1990 r. powstały nowe warunki handlu artykułami żywnościowymi z powodu zmian systemowych w Polsce, w wyniku których nastąpiły gwałtowne przemiany w stopniu zaspokojenia rynku, jak i systemie sterowania handlem zagranicznym. Stworzono nowe, wewnętrzne zasady handlu zagranicznego, oparte na równości podmiotów gospodarczych, samodzielności decyzji w powszechnym dostępie do działalności na rzecz wymiany z zagranicą i liberalizacji transakcji, których jedynym liczącym się ograniczeniem była wysokość kursu rubla w stosunku do złotówki. Od początku 1990 r. obserwowano zwiększone oferty dostaw towarów na rynek radziecki i w efekcie tego wiele towarów było wyeksportowanych poza protokółem handlowym, po kursie 1000 złotych za rubla i w ramach protokółu (np. ziemniaki). Można szacować, że łączna wartość eksportu towarów rolno-spożywczych w 1990 r. zbliżyła się do 400 min rubli (w tym ok. 800 tys. ton ziemniaków za ok. 180 min rubli). W 1990 r. znaczenie importu artykułów rolno-spożywczych ze Związku Radzieckiego dla rynku polskiego uległo zmniejszeniu. Nasycenie rynku towarami pochodzącymi z produkcji krajowej i z importu z krajów zachodnich spowodowało wstrzymanie się importerów polskich z zakupem towarów radzieckich. Nadwyżka polskiego eksportu nad importem w 1990 r. została uzyskana w zdecydowanej mierze w wyniku dostaw żywności oraz tych towarów, które napotykały w Polsce barierę popytu i były niesprzedawalne na Zachodzie. Według danych GUS polski eksport do ZSRR w porównaniu z 1990 r. w ujęciu rzeczowym zmniejszył się o 57 %, natomiast import z tego kierunku o około 47 %. Towary-rolno spożywcze stanowiły jedyną grupę, której nie dotknął spadek obrotów w 1991 r. W grupie tej nastąpiły jednak zasadnicze zmiany asortymentowe. Spośród tradycyjnych towarów zostały dostarczone w 1991 r. na rynek radziecki jedynie ziemniaki i jabłka. Znaczącą pozycję w eksporcie zajęły natomiast takie towary jak cukier, mięso, przetwory mięsne, masło, zboże i przetwory zbożowe oraz mleko w proszku. Wyeksportowano do ZSRR towary rolno-spożywcze na ogólną sumę ok. 235 min doi. USA, co przewyższało poziom dostaw towarów tej grupy z 1990 r. Towary rolno-spożywcze były traktowane priorytetowo przez ZSRR. W ramach obustronnych uzgodnień polskie dostawy ziemniaków, jabłek, cebuli, czosnku, kapusty finansowane były gazem ziemnym dostarczonym w I półroczu 1992 r. ZSRR pozostawał w 1991 r. najważniejszym partnerem handlowym wśród państw byłego I obszaru płatniczego. Dominującymi w obrotach handlu wyrobami przemysłu rolno-spożywczego pozostawały kraje EWG, do których eksport stanowił 75% sprzedaży, zaś import z nich stanowił ponad 50% ogólnych zakupów w tej gałęzi. Import był większy niż eksport. W 1992 r. zostaliśmy zmuszeni do wstrzymania eksportu wieprzowiny do krajów WNP ze względu na ich trudności płatnicze. Eksport rolno-spożywczy kierowany był dotychczas w znacznej mierze na rynki zachodnie, w związku z tym trudności rynku wschodniego nie spowodowały tu tak głębokich wstrząsów, jak w przypadku dóbr przemysłowych. Handel zagraniczny produktami rolnymi i żywnościowymi zawsze miał istotne znaczenie dla bilansu handlowego Polski jako ważne źródło wolnych dewiz. Polski sektor żywnościowy staje obecnie przed dwoma wielkimi zadaniami. Pierwsze, wynika ze BSE 9 stowarzyszania się z EWG i konieczności rozszerzania oferty eksportowej. Można je spełnić tylko poprzez obniżenie kosztów i podniesienie jakości naszej oferty. Na światowych rynkach żywnościowych jest już dzisiaj tłoczno, a konkurencję wygrywają najlepsi. Wzrastają wymagania rynku światowego co do jakości towarów i obniżki ich kosztów produkcji. Polskie rolnictwo jest w stanie sprostać temu zadaniu tylko przy wsparciu finansowym z zewnątrz. Nie będzie to zadanie proste, tym bardziej, że do EWG mamy szansę wejść razem z Czechami, Słowacją i Węgrami. Te kraje będą konkurencyjne w stosunku do Polski ze względu na znaczny potencjał rolniczy. Drugim zadaniem jest rozszerzanie eksportu na rynki wschodnie, które potencjalnie są ciągle chłonne, ale i tu będą następowały głębokie zmiany, zwłaszcza w Rosji i na Ukrainie. Polski sektor żywnościowy potencjalnie nadwyżkowy, nie może tych faktów ignorować i musi znaleźć się na tym rynku dostatecznie wcześnie, ponieważ może mieć wielkie trudności w znalezieniu się na nim później, gdy zastanie tam już silnych konkurentów. [9] Zagrożenie może pojawić się ze strony państw EWG. Rynkiem wschodnim są także zainteresowane kraje spoza Wspólnoty Europejskiej. Źródła: 1) Wschodnioeuropejskie tło gospodarcze, "Przegląd Rządowy", nr 3/1992. 2) D. Mongiało, Wymiana handlowa między Polską i ZSRR w latach rozpadu systemu (1989-1991), "Studia i Materiały", CBW UW, Warszawa 1992. 3) A. Zdunek, Przemiany w stosunkach handlowych Polski z obszarem byłego ZSRR, "Studia i Materiały" CBW UW, Warszawa 1992. 4) J. Zieliński, Rosja. Korekta reformy w handlu zagranicznym, "Rynki Zagraniczne" nr 153/5, 22/24/26.12.1992 r. 5) J. Sołdaczuk, Recesja w gospodarce polskiej 1989-1991, "Gospodarka świata i Polski w 1991 i 1992 roku", DCC, Warszawa 1992. 6) B. Durka, Polsko-radzieckie stosunki gospodarcze w nowych uwarunkowaniach, "Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1991", PISM, Warszawa 1993. 7) B. Durka, Ekonomiczne skutki rozpadu ZSRR, IKiC HZ, w druku. 8) P. Wieczorek, Polski przemysł obronny w kontekście nowego modelu sił zbrojnych, "Studia i Materiały", PISM, Warszawa 1993 r. 9) A. Woś, Interakcje między rolnictwem a gospodarką narodową, "Ekonomista" nr 5, Wydawnictwo KeyTex. 10) Szczegóły polsko-rosyjskiej umowy handlowej, "Rynki Zagraniczne" nr 1-2/92..
