M. Tomasello o rozwoju języka i zdolności komunikacyjnych

Teorie kompetencji komunikacyjnej
rok akademicki 2015/2016
semestr letni
Temat 4:
Grice'owskie ujęcie komunikacji:
M. Tomasello o rozwoju języka
i zdolności komunikacyjnych
Tylko ludzie tworzą:
• wyspecjalizowane narzędzia,
• złożone systemy symbolicznej komunikacji,
• złożone systemy życia społecznego.
Tylko ludzie tworzą:
• wyspecjalizowane narzędzia,
• złożone systemy symbolicznej komunikacji,
• złożone systemy życia społecznego.
Ustalenia paleoantropologii:
• około 6 lub 7 mln lat temu rozdzielają się linie rozwojowe
szympansa oraz człowieka;
• około 200 lub 250 tysięcy lat temu pojawia się gatunek homo.
Tylko ludzie tworzą:
• wyspecjalizowane narzędzia,
• złożone systemy symbolicznej komunikacji,
• złożone systemy życia społecznego.
Ustalenia paleoantropologii:
• około 6 lub 7 mln lat temu rozdzielają się linie rozwojowe
szympansa oraz człowieka;
• około 200 lub 250 tysięcy lat temu pojawia się gatunek homo.
Problem:
• Czy w tym czasie mogło dojść do wyłonienia się — na drodze
ewolucji biologicznej — oddzielnych zdolności poznawczych
umożliwiających tworzenie kultur narzędziowych, systemów
symbolicznych oraz instytucji społecznych?
Tylko ludzie tworzą:
• wyspecjalizowane narzędzia,
• złożone systemy symbolicznej komunikacji,
• złożone systemy życia społecznego.
Ustalenia paleoantropologii:
• około 6 lub 7 mln lat temu rozdzielają się linie rozwojowe
szympansa oraz człowieka;
• około 200 lub 250 tysięcy lat temu pojawia się gatunek homo.
Problem:
• Czy w tym czasie mogło dojść do wyłonienia się — na drodze
ewolucji biologicznej — oddzielnych zdolności poznawczych
umożliwiających tworzenie kultur narzędziowych, systemów
symbolicznych oraz instytucji społecznych?
• To mało prawdopodobne...
Hipoteza Tomasello:
• o wyjątkowości przedstawicieli gatunku homo stanowi
jeden mechanizm biologiczny:
zdolność do postrzegania innych jako istot intencjonalnych;
Hipoteza Tomasello:
• o wyjątkowości przedstawicieli gatunku homo stanowi
jeden mechanizm biologiczny:
zdolność do postrzegania innych jako istot intencjonalnych;
• mechanizm ten umożliwia uczenie się przez naśladowanie
oraz proces kumulatywnej ewolucji kulturowej.
Hipoteza Tomasello:
• o wyjątkowości przedstawicieli gatunku homo stanowi
jeden mechanizm biologiczny:
zdolność do postrzegania innych jako istot intencjonalnych;
• mechanizm ten umożliwia uczenie się przez naśladowanie
oraz proces kumulatywnej ewolucji kulturowej.
Przejawy transmisji kulturowej:
• wokalizacje ptaków,
• nawyki żywieniowe (młoda jedzą to, co matki),
• narzędzia i techniki łowieckie szympansów,
• symboliczne formy komunikacji.
Hipoteza Tomasello:
• o wyjątkowości przedstawicieli gatunku homo stanowi
jeden mechanizm biologiczny:
zdolność do postrzegania innych jako istot intencjonalnych;
• mechanizm ten umożliwia uczenie się przez naśladowanie
oraz proces kumulatywnej ewolucji kulturowej.
Przejawy transmisji kulturowej:
• wokalizacje ptaków,
• nawyki żywieniowe (młode jedzą to, co matki),
• narzędzia i techniki łowieckie szympansów,
• symboliczne formy komunikacji.
WAŻNE:
• populacja = „kultura”;
• zróżnicowanie kulturowe bez zróżnicowania genetycznego;
• istnieje wiele różnych mechanizmów transmisji kulturowej.
Kumulatywna ewolucja kulturowa
jako forma transmisji kulturowej.
Dwie umiejętności:
• odróżnienie celu od strategii jego realizacji;
• wierne odtworzenie strategii.
Kumulatywna ewolucja kulturowa
jako forma transmisji kulturowej.
Dwie umiejętności:
• odróżnienie celu od strategii jego realizacji;
• wierne odtworzenie strategii.
DYGRESJA
Co zrobiła Ewa?
• Strąciła jabłko z drzewa.
• Rzuciła patykiem w gałąź z jabłkiem / zatrzęsła konarem / …
Kumulatywna ewolucja kulturowa
jako forma transmisji kulturowej
Dwie umiejętności:
• odróżnienie celu od strategii jego realizacji;
• wierne odtworzenie strategii.
DYGRESJA
Co zrobiła Ewa?
• Strąciła jabłko z drzewa.
• Rzuciła patykiem w gałąź z jabłkiem / zatrzęsła konarem / …
Narzędzia, symbole, strategie behawioralne
zawsze odnoszą się do czegoś względem nich zewnętrznego
(por. kategoria funkcji właściwej).
Kumulatywna ewolucja kulturowa
jest możliwa dzięki efektowi zapadki.
• Czynnik twórczy → innowacje;
• czynnik stabilizujący → „konserwatyzm”.
Trzy procesy:
• ewolucja biologiczna,
• ewolucja kulturowa,
• rozwój osobowy.
„(...) zdolności poznawcze są wynikiem dziedziczenia
biologicznego działającego na filogenetycznej skali czasu.
Dzięki tym zdolnościom korzystają z zasobów kulturowych
ukształtowanych w czasie historycznym,
ale czynią to w czasie ontogenetycznym.” (Tomasello 2002: 68)
Zdolności poznawcze ssaków:
Zdolności poznawcze ssaków:
• pamiętanie, „co”, „gdzie” i „kiedy” można znaleźć;
• wykonywanie objazdów i skrótów podczas przemieszczania
się w przestrzeni;
• podążanie za widocznym i niewidocznym ruchem
(por. Piageta test stałości obiektu);
• kategoryzacja obiektów na podstawie podobieństwa
percepcyjnego;
• subityzacja.
Zdolności społeczne ssaków:
Zdolności społeczne ssaków:
• rozpoznawanie jednostek należących do własnej grupy;
• nawiązywanie relacji z innymi jednostkami z grupy
ze względu na pokrewieństwo, przyjaźń, itp.;
• przewidywanie zachowań innych jednostek z grupy
na podstawie ich stanów emocjonalnych
oraz kierunku poruszania się;
• używanie wielu strategii społecznych i komunikacyjnych
w celu rywalizacji z innymi jednostkami z grupy
o dominację oraz dostęp do zasobów;
• współpraca z innymi jednostkami z grupy
w celu rozwiązywania problemów;
• angażowanie się w złożone formy komunikacji.
Zdolności społeczne ssaków:
• rozpoznawanie jednostek należących do własnej grupy;
• nawiązywanie relacji z innymi jednostkami z grupy
ze względu na pokrewieństwo, przyjaźń, itp.;
• przewidywanie zachowań innych jednostek z grupy
na podstawie ich stanów emocjonalnych
oraz kierunku poruszania się;
• używanie wielu strategii społecznych i komunikacyjnych
w celu rywalizacji z innymi jednostkami z grupy
o dominację oraz dostęp do zasobów;
• współpraca z innymi jednostkami z grupy
w celu rozwiązywania problemów;
• angażowanie się w złożone formy komunikacji.
Dodatkowo u naczelnych:
• rozpoznawanie relacji społecznych
między „trzecimi” jednostkami należącymi do grupy.
Naczelne inne niż ludzie:
• nie wskazują i nie wykonują gestów skierowanych
na obiekty zewnętrzne i inne osobniki,
• nie przytrzymują przedmiotów
w celu pokazania ich innym osobnikom;
• nie próbują prowadzić innych osobników w inne miejsce,
by im coś pokazać;
• nie ofiarowują innym w sposób aktywny innych przedmiotów,
na przykład podając je;
• nie uczą innych osobników nowych zachowań
w sposób intencjonalny.
Mechanizmy odpowiedzialne
za tworzenie się kultur zwierzęcych (np. szympansów):
• kształtowanie przez środowisko
(ang. environmental shaping);
• ekspozycja;
• wyróżnienie bodźca;
• emulacja;
• rytualizacja ontogenetyczna.
Mechanizmy odpowiedzialne
za tworzenie się kultur zwierzęcych (np. szympansów):
• kształtowanie przez środowisko
(ang. environmental shaping);
• ekspozycja;
• wyróżnienie bodźca;
• emulacja;
• rytualizacja ontogenetyczna.
Eksperyment z „grabkami” (Nagell, Olguin i Tomasello 1993):
szympansy i dwuletnie dzieci.
Mechanizmy odpowiedzialne
za tworzenie się kultur zwierzęcych (np. szympansów):
• kształtowanie przez środowisko
(ang. environmental shaping);
• ekspozycja;
• wyróżnienie bodźca;
• emulacja;
• rytualizacja ontogenetyczna.
Makaki i mycie patatów (1953, wyspa Koshima):
• samica Imo myje pataty;
• po 3 miesiącach robi to też jej matka
i 2 rówieśnice Imo oraz ich matki;
• po 2 latach 7 kolejnych młodych makaków
przejęło ten zwyczaj;
• po 3 latach 40% stada myje pataty przed jedzeniem.
Do tej pory mówiliśmy o mechanizmach stabilizujących.
Co z mechanizmami odpowiedzialnymi za innowacyjność?
Do tej pory mówiliśmy o mechanizmach stabilizujących.
Co z mechanizmami odpowiedzialnymi za innowacyjność?
Rozumienie mechanizmów przyczynowych
przez człowieka oraz inne naczelne.
→ eksperyment Visalberghi (Tomasello 2002, s. 33-35):
• szympansy,
• małpy kapucynki,
• dzieci między 2 a 3 rokiem życia.
Do tej pory mówiliśmy o mechanizmach stabilizujących.
Co z mechanizmami odpowiedzialnymi za innowacyjność?
Rozumienie mechanizmów przyczynowych
przez człowieka oraz inne naczelne.
→ eksperyment Visalberghi (Tomasello 2002, s. 33-35):
• szympansy,
• małpy kapucynki,
• dzieci między 2 a 3 rokiem życia.
Naczelne inne niż ludzie:
• korelacja między zdarzeniami poprzedzającymi
a zdarzeniami następującymi.
Ludzie:
• „siła pośrednicząca” między zdarzeniami poprzedzającymi
a zdarzeniami następującymi.
„Rewolucja 9 miesiąca”
„Rewolucja 9 miesiąca”
Przed rewolucją 9 miesiąca:
• protokonwersacje u noworodków (krótko po urodzeniu);
• interakcje dwustronne (dziecko-dorosły, dziecko-przedmiot).
„Rewolucja 9 miesiąca”
Przed rewolucją 9 miesiąca:
• protokonwersacje u noworodków (krótko po urodzeniu);
• interakcje dwustronne (dziecko-dorosły, dziecko-przedmiot).
Około 9 miesiąca życia pojawiają się interakcje trójstronne.
„Rewolucja 9 miesiąca”
Przed rewolucją 9 miesiąca:
• protokonwersacje u noworodków (krótko po urodzeniu);
• interakcje dwustronne (dziecko-dorosły, dziecko-przedmiot).
Badania Carpentera, Nagella i Tomasello (1998):
• 24 dzieci między od 9 do 12 miesiąca życia;
• systematyczna obserwacja wskaźników wspólnej uwagi:
— wspólne zaangażowanie,
— podążanie za wzrokiem,
— podążanie za wskazaniem,
— naśladowanie czynności instrumentalnych,
— naśladowanie czynności arbitralnych,
— reakcje na przeszkody społeczne,
— użycie gestów nakazujących,
— użycie gestów oznajmujących.
„Rewolucja 9 miesiąca”
„Rewolucja 9 miesiąca”
Badania Meltzoffa:
• włączanie światła czołem (dzieci czternastomiesięczne);
• nauka na podstawie obserwacji udanych i nieudanych
czynności intencjonalnych (dzieci osiemnastomiesięczne).
„Rewolucja 9 miesiąca”
„Symulacyjne” wyjaśnienie:
• inni są tacy sami, jak ja.
„Rewolucja 9 miesiąca”
„Symulacyjne” wyjaśnienie:
• inni są tacy sami, jak ja.
Odczuwanie siebie jako istoty intencjonalnej prowadzi do
postrzegania innych jako istot intencjonalnych.
Odczuwanie siebie jako istoty obdarzonej umysłem prowadzi do
postrzegania innych jako istot posiadających umysły.
„Rewolucja 9 miesiąca”
„Symulacyjne” wyjaśnienie:
• inni są tacy sami, jak ja.
Odczuwanie siebie jako istoty intencjonalnej prowadzi do
postrzegania innych jako istot intencjonalnych.
Odczuwanie siebie jako istoty obdarzonej umysłem prowadzi do
postrzegania innych jako istot posiadających umysły.
Ważne:
• tym, co nas różni od pozostałych naczelnych,
to zdolność do symulacji (→ „inni są tacy sami, jak ja”);
• krytyka Baron-Cohena modelu ID, EDD i SAM.
Sceny wspólnej uwagi:
• a problem Quine’a-Wittgensteina;
Sceny wspólnej uwagi:
• a problem Quine’a-Wittgensteina;
• jako intersubiektywny kontekst,
w którym zachodzi symbolizacja.
Sceny wspólnej uwagi:
• a problem Quine’a-Wittgensteina;
• jako intersubiektywny kontekst,
w którym zachodzi symbolizacja;
• a scena percepcyjna i scena odniesienia.
Intencja komunikacyjna:
Czyjąś intencją jest to, abym [ja podzielał uwagę wobec X]
Intencja komunikacyjna:
Czyjąś intencją jest to, abym [ja podzielał uwagę wobec X]
Eksperymenty:
• „odnaleźć tomę”;
• „odnaleźć gazera”;
• „teraz pomikamy Erniego”
• „daksować Miki”;
• „O, modi!”’
• „Now, modi!”;
• „Jason, widgit!”.
(Tomasello 2002: 154-157).
Intencja komunikacyjna:
Czyjąś intencją jest to, abym [ja podzielał uwagę wobec X]
Intencja komunikacyjna:
Czyjąś intencją jest to, abym [ja podzielał uwagę wobec X]
Intencja komunikacyjna:
Czyjąś intencją jest to, abym [ja podzielał uwagę wobec X]
Kluczowa idea:
• uczenie się przez naśladowanie z odwróceniem ról
(ang. role-reversal imitation);
• czyli „symulacja czyjejś symulacji mojego stanu uwagi”.
Intencja komunikacyjna:
Czyjąś intencją jest to, abym [ja podzielał uwagę wobec X]
Kluczowa idea:
• uczenie się przez naśladowanie z odwróceniem ról
(ang. role-reversal imitation);
• czyli „symulacja czyjejś symulacji mojego stanu uwagi”.
Czym są konwencje językowe?
Dzieci a szympansy:
• nowe sposoby wskazywania pojemników z nagrodą;
• powtarzalne schematy interakcji dwustronnych
versus
nowe sposoby komunikacji w interakcjach trójstronnych.
Dzieci a szympansy:
• nowe sposoby wskazywania pojemników z nagrodą;
• powtarzalne schematy interakcji dwustronnych
versus
nowe sposoby komunikacji w interakcjach trójstronnych.
Motywacje Grice’a:
• analiza unikatowych zachowań komunikacyjnych,
• odróżnienie komunikacji od innych form wywierania wpływu.
Dzieci a szympansy:
• nowe sposoby wskazywania pojemników z nagrodą;
• powtarzalne schematy interakcji dwustronnych
versus
nowe sposoby komunikacji w interakcjach trójstronnych.
Motywacje Grice’a:
• analiza unikatowych zachowań komunikacyjnych,
• odróżnienie komunikacji od innych form wywierania wpływu.
Motywacje Tomasello:
• wyjaśnienie komunikacji symbolicznej na gruncie
modelu kumulatywnej ewolucji kulturowej.
Około 12 miesiąca życia dziecko staje się „istotą grice’owską”:
• interpretacja zachowania symbolicznego =
= rozpoznanie towarzyszącej mu intencji komunikacyjnej;
• zachowanie komunikacyjne z użyciem symbolu =
= zachowanie, któremu towarzyszy intencja komunikacyjna.
Około 12 miesiąca życia dziecko staje się „istotą grice’owską”:
• interpretacja zachowania symbolicznego =
= rozpoznanie towarzyszącej mu intencji komunikacyjnej;
• zachowanie komunikacyjne z użyciem symbolu =
= zachowanie, któremu towarzyszy intencja komunikacyjna.
Czyjąś intencją jest to, abym [ja podzielał uwagę wobec X]
Około 12 miesiąca życia dziecko staje się „istotą grice’owską”:
• interpretacja zachowania symbolicznego =
= rozpoznanie towarzyszącej mu intencji komunikacyjnej;
• zachowanie komunikacyjne z użyciem symbolu =
= zachowanie, któremu towarzyszy intencja komunikacyjna.
Czyjąś intencją jest to, abym [ja podzielał uwagę wobec X]
„(...) rozumienie intencji komunikacyjnych jest szczególnym
przypadkiem rozumienia intencji w ogóle
— mianowicie jest rozumieniem intencji drugiej osoby
względem stanu mojej uwagi.” (Tomasello, 2002: 139).