Ewolucyjne hipotezy na temat powstania języka

Ewolucyjne hipotezy na
temat powstania języka
Lingwistyka kognitywna, wykład 6 (Ł. Kwiatek, M. Hohol) Jak wyglądało przejście od pomruków i wrzasków naszych małpich przodków do niezrównanej liryki Szekspira? V.S. Ramachandran Czy język jest specyficzną adaptacją?
Produkty doboru naturalnego: -­‐  Adaptacje -­‐  Produkty uboczne -­‐  Szum ewolucyjny Egzaptacja – cecha fenotypowa po pewnym czasie zaczyna pełnić całkowicie inną, nową funkcję niż ta, ze względu na którą cecha ta została wcześniej wyselekcjonowana q  Czy ludzki język jest rozwinięciem zwierzęcych systemów komunikacyjnych? q  Jeśli adaptacja, to wywołana przez jaką mutację genetyczną (FOX2P)? q  Jeżeli jest adaptacją, to do czego? (Robin Dunbar: adaptacyjną funkcją języka było… plotkowanie w społecznościach jaskiniowców. Plotkowanie zastąpiło iskanie, spajało więzi w ramach grupy). Natywizm Chomskiego
W jaki sposób język stał się tym, czym jest? „Cóż, wydaje mi się, że to byłoby jak zadawanie pytania w jaki sposób serce stało się tym, czym jest. Mam na myśli to, że nie uczymy się mieć rąk, nie uczymy się mieć raczej rąk niż skrzydeł (…). To wydaje się naturalnym pytaniem – wszyscy je zadają. Ale ja sądzę, że powinniśmy raczej zapytać, dlaczego w ogóle ludzie o to pytają?” (Chomsky. Za: Bickerton, Adam’s Tongue) q  Chomskiego problem ewolucji języka nie interesował q  Odpowiedź była prostym wybiegiem – takim, jakie stosował program ELIZA, symulator psychoanalityka czy współczesne programy startujące w Teście Turinga Natywizm Chomskiego
Chomsky, Marc Hauser, Tecumseh Fitch, The Faculty of Language: What is It, Who Has It, and How Did It Evolve? q  Nowa wizja języka: język w sensie wąskim (FLN – the faculty of language in the narrow sense) oraz język w sensie szerokim (FLB – the faculty of language in the broad sense). q  FLB rozumiane było jako wszystkie aspekty języka poza rekursją – możliwością osadzania kolejnych zdań w jednym zdaniu – która stanowiła FLN Rekursja: A to jest właśnie Tom, Który ciągnie za ogon cielę, Które kopnęło Anielę, Co jest złośliwa jak mucha, Która ugryzła pastucha, Co drażni kota z podwórka, Który podrapał Burka, Który szczeka na cały dom, Który zbudował Tom. Natywizm Chomskiego
q  Chomsky diametralnie zmienił swoje poglądy – wcześniej twardo
utrzymywał, że zwierzęta nie posiadają żadnych zdolności językowych; w
2002 r. uznał, że mogą mieć wszystkie poza jedną, choć najbardziej istotną
q  Ale rekursja?!
„Pomyślmy tylko: natura języka – to, co ma odróżniać ludzką komunikację od
sposobów porozumiewania się przez inne zwierzęta – sprowadza się już nie do
wskazanych przez Pinkera mechanizmów formalnych, ale ostatecznie do
samej rekursji! Pomijając już badania Dana Everetta, sugerujące istnienie
języków (piraha), w których rekursja nie występuje, okazuje się, że teoria
Chomsky’ego redukuje to, co w języku najważniejsze, do formalnej matrioszki –
faktu, że w zdaniach można osadzać inne zdania”. (Bartosz Brożek, 2014)
Szympansy uczone języka potrafiły „parafrazować” – z użyciem zwrotów takich jak
„który-jest” (np. szympansica Lana).
PLEASE YOU GIVE COFFEE TO ME | ? YOUR GIVE
THIS COFFEE | ? YOU GIVE THIS WHICH-IS BLACK
Teoria protojęzyka - Bickerton
q  Wyraźnie rozróżnia pomiędzy językiem a mową (mowa jest sposobem komunikacji językowej) q  Protojęzyk: „słownik umysłowy” bez reguł gramatycznych. System komunikacji pojedynczymi symbolami Podobnie wygląda komunikacja u: -­‐  Zwierząt uczonych języka (np. szympansy Savage-­‐Rubmaugh) -­‐  Dzieci do lat 2 -­‐  Zbyt późno zdiagnozowanych głuchoniemych -­‐  Pacjentów z afazją -­‐  Osób od dzieciństwa wychowywanych poza społeczeństwem -­‐  Porozumiewających się w dużym hałasie -­‐  -­‐ użytkowników pidżynu Teoria protojęzyka - Bickerton
q Różnice w kategoryzacji u ludzi i u zwierząt: §  Zwierzęta: holistyczne i konkretne pojęcia (pokarm, napastnik) §  Ludzie: bez ograniczeń w wymienianiu elementów pojęć – kategoryzacja funkcji, cech przedmiotów itd. q  Protojęzyk u ludzi nabrał cech gramatycznych i przekształcił się w język Poglądy Bickertona Poglądy Chomskiego
1
Zwierzęta posiadają pojęcia, które nie podlegają Merge (syntaktyczny mechanizm łączenia podstawowych elementów w bardziej złożone) Zwierzęta mają pojęcia, które nie podlegają Merge
2
Protoludzie zaczynają rozmawiać
Pojawiają się typowo ludzkie pojęcia, które później będą podlegać Merge
3
Rozmowy wytwarzają typowo ludzkie pojęcia
W mózgu dochodzi do „przekablowania” 4
Pojawiają się Merge i zaczynają powstawać typowo ludzkie pojęcia
Typowo ludzkie pojęcia podlegają Merge 5
Być może w mózgach dochodzi do „przekablowania” (ale nie jest to pewne) Rozwija się zdolność do złożonych myśli, planowania itd. 6
Pojawia się zdolność do złożonych myśli, planowania itd.
Ludzie zaczynają rozmawiać Etapy
Tomasello: usage-based theory
•  Hipoteza: Istotnym wytworem ewolucji biologicznej jest forma poznania społecznego, dzięki której wyewoluowało uczenie się, rozumiane jako proces kulturowy, co z kolei umożliwiło kumulatywną ewolucję kulturową. •  Zapadka kulturowa: zapewnia trwałość wytworów kulturowych, nie pozwala cofnąć się do poprzednich form ewolucji, dzięki niej młode osobniki mogą uczyć się wspólnego dziedzictwa kulturowego, nie muszą „startować od zera”. Od gestów do gramatycznej mowy
•  język wyewoluował z intencjonalnej komunikacji za pomocą gestów – obecnej również u współczesnych szympansów. •  Taka forma komunikacji utrwaliła się w kolejnych pokoleniach dzięki zdolności do imitacji umożliwiającej wystąpienie efektu zapadki oraz była przez nie dalej rozwijana. Dzięki temu w dalszym kroku: „najpierw wskazywanie, a następnie pantomima wyłoniły się jako sposoby wydajniejszej koordynacji wspólnych działań, początkowo poprzez nakłanianie, by inny coś zrobił, mając pewność, że się podporządkuje, ponieważ pomoże to obu stronom” (Tomasello) Do czego język służy?
q Podstawowa funkcja języka: kooperacja, realizacja wspólnych celów. Argumenty za tym, że język łączy się z reprezentowaniem celów: §  Dzieci szybciej uczą się słów na określenie czynności celowej §  Małpy uczone Yerkish zaczynają ze się pomiędzy sobą porozumiewać, jeżeli zrozumieją, że pozwoli im to zrealizować wspólny cel Gramatykalizacja
„Istoty ludzkie używają symboli językowych połączonych wzorami, i te wzory, znane jako konstrukcje językowe, nadają własne znaczenie – częściowo czerpiąc ze znaczenia pojedynczych symboli, ale z czasem przynajmniej częściowo od samych wzorów. Ten proces, który wydarzył się w czasie historycznym nazywa się gramatykalizacją (lub syntaktyzacją), a konstrukcje gramatyczne oczywiście ciągle dodają kolejne wymiary do komunikacyjnej mocy ludzkiego języka. Proces gramatykalizacji szczególnie zależy od różnorodności dziedzin – głównie poznawczych i społecznych – procesów kognitywnych, które działają, gdy ludzie komunikują się ze sobą i uczą się od siebie” (Tomasello) „Tomasello twierdzi, że schematy językowe wyłaniają się wewnątrz społeczności w czasie historycznym; że przekazywane są z pokolenia na pokolenie; że mogą podlegać rekombinacji i być wykorzystywane w nowych celach, co tłumaczy innowacje językowe; oraz że nowe sposoby użycia języka – zazwyczaj powtarzające, przez analogię, jakieś istniejące wcześniej, ale jednak kulturowo uformowane schematy – mogą być włączone do arsenału przekazywanych z pokolenia na pokolenie konstrukcji językowych” (Brożek) Gramatykalizacja współcześnie
q Przechodzenie pidżynów w języki kreolskie q Nikaraguański język migowy Na początku lat 80-­‐tych XX wieku w Nikaragui otwarto szkołę dla głuchoniemych, którzy nie znali żadnego „prawdziwego” języka migowego – komunikowali się poprzez idiosynkratyczne gesty z osobami ze swojego najbliższego otoczenia. Uczono ich czytania z ruchów warg oraz czytania pisanego hiszpańskiego. Taka forma nauki nie szła uczniom zbyt dobrze, zupełnie spontanicznie komunikowali się oni jednak za pomocą gestów, a ich wypowiedzi z czasem nabrały powszechnie przestrzeganych reguł gramatycznych Język z perspektywy neurobiologii
q  Lata 90-­‐te: Grupa naukowców z Parmy pod kierunkiem Giocamo Rizzolaoego prowadziła badania aktywności neuronów z obszaru F5 w korze mózgowej makaków (anatomiczny odpowiednik ośrodka Broki u ludzi) q  Komórki z tego obszaru kontrolują wykonywanie różnych operacji dłońmi na obiektach – m.in. chwytania, przytrzymywania, rozrywania i podstawiania przedmiotów (żywności) do ust. q  Nieoczekiwanie okazało się, że neurony lustrzane aktywują się zarówno, gdy małpa widzi jak ktoś wykonuje czynność, jak i wtedy, gdy wykonuje ją ona sama. q  Symulowanie czynności nie aktywowało neurony lustrzane, ale przerwana czynność – tak. Czy neurony lustrzane związane są z rozumieniem celów (intencji)? NEURONY
LUSTRZANE
(DI PELLEGRINO ET AL, 1992)
Neurony lustrzane
q  Niektóre z neuronów lustrzanych były „ściśle przystające” (strictly congruent) – wtedy gdy aktywowały się wyłącznie wykonywania i obserwowania przez małpę danej czynności (np. precyzyjnego uścisku), lub „szerzej przystające” (broadly congruent) – gdy aktywowały się podczas konkretnej czynności (precyzyjnego uścisku) oraz dowolnego gestu dłonią. W obszarze F5 odnaleziono także inne neurony motoryczno-­‐
wzrokowe – takie, które aktywowały się nie na widok czynności, ale na widok jakiegoś obiektu – uczeni nazwali je neuronami kanonicznymi. q  U ludzi zlokalizowano nawet neurony reagujące na większą liczbę modalności – nie tylko motoryczną i wzrokową, ale również dźwiękową (aktywowały się, gdy badany słyszał dźwięk np. rozdzieranej kartki papieru) Czemu neurony lustrzane wiążą się z językiem?
q  Lokalizacja m.in. w regionie Broki q  Neurobiologiczne podłoże imitacji §  Dzieci uczą się języka przez imitację §  Tomasello twierdzi, że nauka przez imitację jest warunkiem wystąpienia „efektu zapadki” i kumulatywnej ewolucji kulturowej q  Aktywują się podczas używania języka Część tych samych neuronów lustrzanych aktywuje się za każdym razem, gdy ktoś kopie piłkę, widzi jak piłka zostaje kopnięta, słyszy odgłos kopniętej piłki a nawet gdy tylko słyszy słowo „kopać”. (Iacoboni, Mirrorin People) Poglądy Benjamina Bergena
q Louder than words – czynności przemawiają „głośniej od słów”. Kora senso-­‐motoryczna bierze udział w przetwarzaniu języka. q Rozumienie języka jest związane z mentalną symulacją – czymś w rodzaju wyobrażania sobie tego, o czym się mówi/słyszy/
pisze/czyta q Istnieją pewne argumenty za tym, że symulacja uzależniona jest od znaczenia zdań: Orzeł leci – symulacja orła z rozpostartymi skrzydłami Orzeł siedzi w gnieździe – symulacja orła ze złożonymi skrzydłami q  Pytanie jednak, czy to warunek rozumienia języka, czy efekt uboczny posługiwania się językiem? Teoria „synestetycznego rozrkęcania” V.S.
Ramachandrana. Neurony lustrzane jako mechanizm
„abstrakcji międzymodalnej”
q  Synestezja: zjawisko postrzegania jakichś jakości poprzez modalności zwyczajnie nie związane z tymi jakościami (widzenie dźwięków, słyszenie kolorów itd.) q  „Istnieje wbudowane w mózg, niearbitralne pokrewieństwo między widzianym kształtem obiektu a dźwiękiem (albo przynajmniej typem dźwięku), który mógłby mu odpowiadać” Który kształt to buba, a który to kiki? W taki sposób powstały onomatopeje? Poglądy Ramachandrana
„Tak samo jak istnieją niearbitralne powiązania i skrzyżowane pobudzenia między mapami mózgu odpowiadającymi za bodźce dźwiękowe i wzrokowe (efekt buba-­‐
kiki), tak mogą istnieć podobne powiązania – wbudowane mechanizmy przesyłowe – między mapami wzrokowymi słuchowymi z jednej strony, a mapami ruchowymi w polu Broki, z drugiej”. „Synkieza” – „obszary korowe odpowiedzialne za dłonie i usta położone są w bezpośrednim sąsiedztwie (…), być może dochodzi do pobodzenia tych drugich przez rozlanie sygnałów skierowanych do tych pierwszych”. Przejście od gestów do języka? Argumenty §  znaczeniem niektórych wyrazów są obiekty, które przypominają swoim wyglądam ruchy języka wykonywane podczas wypowiadania tych wyrazów §  Pewne gesty wykonujemy podobnie do ruchów, jakie wykonuje język, gdy chcemy przekazać werbalnie polecenie o takim samym znaczeniu jak gest Ramachandranowi chodzi oczywiście o początki mowy – jakieś pozostałości w językach mogłyby się zachować. Poglądy Ramachandrana
IPL
Ewolucja języka: • lezje
w rejonie płacika
ciemieniowego
dolnego
(IPL),
1) gesty – rytualizacja ontogenetyczna, przekazywane dzięki imitacji skutkują
problemem
w tworzeniu
2) Skrzyżowania mulsmodalne sprawiają, że gesty aktywują mowę. reprezentacji abstrakcyjnych i
3) Mowa ewoluuje, pojawiają się nowe wyrazy i nowe znaczenia multimodalnych
Kształt, modulacje dw
źwięku i ułożenie języka czy ust – łączy je reprezentowanie jakiejś cechy • „Wykształcony
IPL mechanizm
– jak kanciastość czy obłość. Płacik ciemieniowy dolny – struktura odpowiedzialna za abstrahowania
międzymodalnego
abstrahowanie takich wspólnych cech? między wzrokiem a dotykiem
(pierwotnie
na użytek chwytania
Gramatyka – wyewoluowała z czynności – „czynności są gramatyczne” gałęzi)
mógł następnie utorować
drogę dla
przenośni
międzymodalnych
Pojęcia abstrakcyjne: „międzymodalna abstrakcja” jest warunkiem metaforyzacji. („uszczypliwa
„krzykliwa są metaforami pojęć konkretnych Pojęcia uwaga”,
abstrakcyjne sukienka”),
a ostatecznie dla przenośni
w
ogóle” (Ramachandran)
Michael Arbib, Giocamo Rizzolatti – „język w
zasięgu ręki”
q  Jej zarys powstał jeszcze w latach 90-­‐tych XX wieku, kilka lat po odkryciu neuronów lustrzanych q  Głosi, że ewolucja wyposażyła ludzi w mózgi „gotowe na język”. Dzięki temu język mógł zostać „wynaleziony”. q  Mózgowy mechanizm leżący u podstaw wizualnej kontroli nad czynnościami stał się „ewolucyjnym substratem” języka 7 etapów ewolucji języka
Wszystkie naczelne: (1)  Zdolność chwytania (2)  Neurony lustrzane łączące obserwację i wykonywanie czynności chwytania (3)  Prosty system imitowania chwytania Powstaje gatunek homo: (4) Złożony system imitacji (5) „proto-­‐język migowy” – intencjonalna komunikacja za pomocą gestów (6) Proto-­‐mowa Homo sapiens (7) Ewolucja kulturowa prowadzi do powstania języka. Gramatyka zakorzeniona jest w schematach czynnościowych od (przedmiot – czynność) do (czasownik – dopełnienie) Dalsza koewolucja zdolności kognitywnych i lingwistycznych