Zimna Wojna-rywalizacja polityczna, militarna i

Zimna
Wojnarywalizacja polityczna, militarna i ideologiczna wielkich mocarstw po II wojnie
światowej
Dzień, w którym wojska amerykańskie i radzieckie spotkały się nad Łabą (23.04.1945r) był
symbolicznym początkiem nowej ery, w której stosunki obu państw stały się najważniejszym
elementem sytuacji międzynarodowej. Współpraca USA i ZSRR trwała jeszcze przez kilka
miesięcy (do zakończenia wojny na Dalekim Wschodzie), po czym stopniowo ustąpiła ona
rywalizacji ideologiczno-politycznej. Konfrontacja między obu systemami objęła prawie
wszystkie dziedziny życia-politykę, ekonomię, naukę i oświatę, sztukę i kulturę. Terenami tej
rywalizacji stały się w równym stopniu obszary wydobycia surowców strategicznych, co
przestrzeń międzyplanetarna (wyścig o opanowanie Kosmosu) i festiwale filmowe.
Rywalizacja ta objęła też większość regionów świata. Jej stawką były, bowiem nie tylko
doraźne korzyści gospodarcze, lecz także ideologiczna dominacja i chęć udowodnienia
wyższości swego systemu. Dlatego oba mocarstwa angażowały się w wydarzenia na bogatym
w ropę naftową Bliskim Wschodzie, jak i w konflikty w tak ubogich krajach jak Wietnam i
Afganistan.
Za umowny początek „zimnej wojny” uważa się przemówienie Churchilla w Fulton
(5.03.1945), w którym stwierdził on, że z powodu ekspansjonistycznej polityki ZSRR Europę
przecięła „ żelazna kurtyna”, biegnąca „od Szczecina na Bałtyku do Triestu na Adriatyku”.
W latach 1945-1953 terenem konfrontacji dwóch bloków była Europa oraz niektóre regiony
Dalekiego Wschodu. W Europie końcowa linia operacji wojsk radzieckich stała się granicą
radzieckiej strefy wpływów, a w krajach zajętych przez Armię Czerwoną władzę przejęli
komuniści. W zachodniej części kontynentu wyzwolone spod okupacji niemieckiej kraje
wróciły do swych przedwojennych rozwiązań ustrojowych. Oprócz tego istniało też kilka
krajów (w pasie między Europą Zachodnią a państwami bloku radzieckiego- Finlandia,
Grecja, Jugosławia, Austria) o nie całkiem jasnej przyszłości.
W 1947 r USA wystąpiły z planem pomocy w odbudowie gospodarczej Europy tzw. Plan
Marshala. ZSRR do tej propozycji odniósł się negatywnie.
Wzrost napięcia w stosunkach międzynarodowych między krajami zachodnimi a ZSRR był
rezultatem zlikwidowania przez komunistów systemu demokratycznego w państwach
radzieckiej strefy wpływów. Od 1948 r główną płaszczyzną konfrontacji między USA a
ZSRR stała się w Europie kwestia niemiecka. W 1949 r na obszarze Niemiec powstają 2
państwa: Republika federalna Niemiec oraz Niemiecka Republika Demokratyczna. Podział
kraju i brak ogólno niemieckiego rządu uniemożliwiały ostateczne uregulowanie pod
względem prawnym problemów terytorialnych (m.in. kwestia granicy polsko-niemieckiej) i
gospodarczych (odszkodowania wojenne). Te i inne sprawy dostarczały pretekstów do walki
politycznej i propagandowej, powodując, że problem niemiecki nabrał na długie lata
charakteru najbardziej zapalnej kwestii europejskiej. W Azji z kolei konfrontacja była
związana ze zwycięstwem rewolucji komunistycznej w Chinach i dążeniem bloku
komunistycznego ( rząd Kuomintangu przenosi się na Tajwan) do dalszego rozszerzenia
swych wpływów, co doprowadziło do wybuch wojny koreańskiej w 1950 r. W tym roku
armia Korei Północnej atakuje Koreę Południową. Do wojny włączyły się USA (występujące
pod flagą ONZ)i Chiny (tzw. Chińscy ochotnicy). W 1951 r front w wojnie koreańskiej
ustabilizował się na wysokości 38 równoleżnika (jest to dotychczasowa granica między
państwami koreańskimi).
Apogeum „zimnej Wojny” stanowił konflikt w Korei, który spowodował m.in. gwałtowny
wzrost wydatków zbrojeniowych państw obu bloków. Impas militarny na froncie skłonił
jednak walczące strony do refleksji, a tendencjom odprężeniowym sprzyjały zmiany
polityczne tak w ZSRR (śmierć Stalina w 1953) jak i w USA (początek prezydentury
D.Eisenhowera w 1953r). Nikita Chruszczow (przywódca partii od 09.1953 r), pragnął od
początku swych rządów zdystansować się od metod postępowania Stalina, dzięki czemu w
1953 r doszło do podpisania porozumienia kończącego wojnę koreańską. W 1954 r utworzono
sojusz militarny Australii, Filipin, Francji, Nowej Zelandii, Pakistanu, Tajlandii, USA i
Wlk.Bryt. W 1955 r ZSRR odbudował swe stosunki z Jugosławią, zawarł układ w sprawie
Austrii, sam Chruszczow spotkał się z przywódcami USA, Wlk.Bryt. i Francji na konferencji
w Genewie (1955). Od 1956 r Chruszczow stał się symbolem destalinizacji. W 1957r I
sztuczny satelita Ziemi został wystrzelony za pomocą rakiety przez ZSRR. W 1961 r I
człowiekiem w Kosmosie jest Rosjanin Jurij Gagarin. W tym samym roku zostaje zbudowany
mur berliński.
Istota stosunków między blokami pozostała jednak nie zmieniona. Najważniejszym novum
stało się uznanie prze Chruszczowa, że rywalizacja między dwoma systemami nie musi
prowadzić do nowej wojny światowej. Samej natomiast potrzeby takiej rywalizacji Moskwa
nie tylko nie negowała, lecz odwrotnie, postanowiła udowodnić wyższość komunizmu
poprzez gwałtowne przyspieszenie gospodarcze oraz opanowanie kosmosu. Temu
wszystkiemu towarzyszyły intensywne zbrojenia ZSRR (zwłaszcza w zakresie broni
rakietowej i jądrowej) oraz granicząca z agresywnością aktywność ZSRR w dziedzinie
polityki zagranicznej w Europie (kwestia niemiecka) i poza nią (w Azji i Afryce pod hasłami
popierania walki wyzwoleńczej uciemiężonych przez kolonializm ludzi). W 1959r oddziały
Fidela Castro wkroczyły do Hawany, a w 1962 r ZSRR rozpoczęło rozmieszczanie na Kubie
rakiet ziemia-ziemia średniego zasięgu, jednostek lotnictwa oraz techników. J.F.Kenndey
zarządza blokadę Kuby. Po tygodniu kryzysu Chruszczow zgodził się za demontaż rakiet w
zamian za obietnicę USA rezygnacji z inwazji na Kubę.
W trakcie kryzysu berlińskiego i kubańskiego wojska amerykańskie i radzieckie stanęły
naprzeciw siebie w pełnej gotowości bojowej. Groziło to wybuchem wojny atomowej, toteż
obie strony zaczęły dbać, by sytuacja z lat 1961-1962 nie powtórzyła się oraz by konfrontacja
supermocarstw odbywała się w formach nie powodujących niebezpieczeństwa
bezpośredniego starcia USA i ZSRR. Wyścig zbrojeń i rywalizacja w Kosmosie trwały dalej.
Konstruowano nową broń jądrową i środki jej przenoszenia, jednak zdawano sobie sprawę, że
zostanie ona użyta w ostateczności, jej głównym celem było odstraszenie przeciwnika.
Początkowe różnice w zakresie wyposażenia obu armii w broń masowego rażenia ustępowały
miejsca tendencji do równowagi sił.
Po usunięciu, Chruszczowa (1964) polityka zagraniczna ZSRR nabrała ostrożnego charakteru.
Ekipa Leonida Breżniewa (u władzy 1964-1982) konsekwentnie dążyła do poszerzania
wpływów ZSRR w krajach Trzeciego Świata i osłabienia tam pozycji państw zachodnich,
jednak w taki sposób, aby nie narazić na szwank stosunków gospodarczych z USA. Rosnące
zaangażowanie w innych rejonach świata powodowało, że w Europie ZSRR był
zainteresowany w stabilizacji pojałtańskiego status quo, łącznie z utrzymaniem podziału
Niemiec. Wszystko to sprzyjało rodzeniu się rozmaitych „odprężeniowych” inicjatyw, które
znajdowały przychylny odzew u administracji USA.
Sferą, w której ZSRR i USA najszybciej znalazły wspólny język, były sprawy rozbrojeniowe.
Rozmowy na temat kontroli zbrojeń strategicznych (broń masowego rażenia) dawały okazję
do stałych kontaktów, umożliwiały demonstrowanie dobrej woli (co wykorzystywano
propagandowo), a jednocześnie-wobec wyłącznie odstraszającego charakteru tej broni-nie
krępowały politycznej i militarnej inicjatywy obu państw.
Czynnikiem zbliżającym ZSRR i USA było dążenie do zachowania kontroli nad bronią
jądrową i środkami jej przenoszenia. Chęć utrzymania przez oba państwa monopolu w tej
dziedzinie wywołała spore kontrowersje w obrębie poszczególnych bloków, powodując ich
częściową dekompozycję. 1 1964r Francja przystąpiła do tworzenia swych własnych sił
nuklearnych, raczej o symbolicznym z punktu widzenia militarnego znaczeniu, zaś w 1966r
opuściła struktury wojskowe NATO.
W bloku radzieckim kwestia dostępu do broni atomowej spotęgowała konflikt między ZSRR i
Chinami. Spór zaczął się w końcu lat 50tych od polemik ideologicznych, szybko przekształcił
się w rywalizację dwu mocarstw o imperialnych dążeniach. W 1972 r podpisano
amerykańsko-radzieckie układy SALT (skrót od rokowań w sprawie ograniczenia zbrojeń
strategicznych). Pierwszy był to układ o ograniczeniu systemów broni antyrakietowej, a II o
ograniczeniu zbrojeń ofensywnych. W 1966r, po wybuchu „rewolucji kulturalnej”, ZSRR stał
się dla Pekinu wrogiem nr 1, zaś stanowisko Chin zyskało poparcie Albanii i częściowo
Rumunii.
Drugim obszarem konfrontacji wielkich mocarstw był rejon Bliskiego Wschodu. ZSRR
popierał tutaj od 1956r stanowisko arabskie, natomiast USA, traktując Izrael jako swego
głównego sojusznika w tym rejonie, starały się jednocześnie nie zrażać do siebie opinii
państw arabskich.
Na tle zapalnych obszarów Bliskiego i Dalekiego Wschodu Europa na początku lat 70tych
jawiła się jako rejon bardzo stabilny. Tu też mogły najpełniej dojść do głosu tendencje
odprężeniowe, widoczne zarówno w polityce ZSRR, jak i USA. ZSRR był zainteresowany
utrzymaniem spokoju w Europie ze względu na nasilający się konflikt z Chinami. USA
pragnęły z kolei upokorzenia doznane w wojnie wietnamskiej (1965-1973) zrekompensować
poprzez porozumienia z ZSRR i Chinami, przynoszące trwały podział stref wpływów w
Świecie.
Odprężenie (detente) w Europie miało dokonać się na zasadzie uznania istniejącego podziału
ideologicznego kontynentu oraz nienaruszalności aktualnych granic.
Wyrazem polityki odprężenia były układy SALT oraz obrady Konferencji Bezpieczeństwa i
Współpracy w Europie „KBWE”(1973-1975). Choć bezpośrednio przyniosły one znaczne
korzyści krajom bloku radzieckiego (m.in. poprzez ożywienie wymiany gospodarczej i
zwiększenie możliwości dostępu do zachodniej technologii), to na dłuższą metę polityka
mocno eksponująca problem praw człowieka i swobód politycznych, okazała się dla tego
bloku niebezpieczna, powodując nasilenie się w krajach komunistycznych społecznych dążeń
wolnościowych.
Podpisanie Aktu Końcowego KBWE zakończyło okres „zimnej wojny” w Europie. W tym
samym czasie dobiegła końca „zimna wojna” w Azji, a to dzięki normalizacji stosunków
amerykańsko-chińskich i zakończeniu wojny w Wietnamie. Rezultatem polityki odprężenia w
Azji Południowo-Wschodniej było jednak rozprzestrzenienie się wpływów komunistycznych.
Amerykańska polityka w latach 70tych (szczególnie w czasie prezydentury R.Nixona)
zmierzała do zastąpienia dwubiegunowego podziału świata układem, w ramach, którego
istnieje 5 głównych podmiotów polityki światowej: USA, ZSRR, Europa Zachodnia, Chiny i
Japonia. Koncepcja to odwoływała się m.in. do realiów sytuacji gospodarczej. Oprócz
trwającego nieprzerwanie od lat 50tych dynamicznego rozwoju Japonii, zasadnicze znaczenie
miał proces dalszej konsolidacji gospodarczej państw Europy Zachodniej, przekształcając się
w wielki i jednoczący się organizm ekonomiczny. Właśnie Wspólnota Europejska miała
odegrać główną rolę w przekształceniu Europy w duchu polityki detente, szczególnie przez
ożywienie współpracy gospodarczej z krajami bloku radzieckiego.
Panowanie ducha detente zostało potwierdzone przez podpisanie 18.05.1979r w Wiedniu II
porozumienia w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych (SALT II).
Polityka odprężenia przyniosła znaczne korzyści krajom komunistycznym. Jednak nie
zamierzały one się trzymać zawartych porozumień, dążyły natomiast do wykorzystania
ustępliwości państw zachodnich dla poszerzenia swych wpływów.
Pomimo podpisania układu SALT II (1979) Rosjanie rozmieścili w Europie nowe rodzaje
rakiet balistycznych średniego zasięgu, wystrzeliwanych z ruchomych wyrzutni i trudnych
przez to do zlokalizowania i zniszczenia. W tej sytuacji w grudniu 1979r Rada NATO podjęła
decyzję o zainstalowaniu na terenie RFN wyrzutni pocisków samosterujących.
Zasadniczy cios polityce odprężenia zadała jednak inwazja radziecka na Afganistan,
przeprowadzona w grudniu 1979r. Wykazała ona złudność nadziei związanych z detente,
umacniając w państwach zachodnich pozycję tych sił, które opowiadały się za bardziej
zdecydowanym postępowaniem wobec obozu komunistycznego. Ich rzecznikiem stał się
nowy prezydent USA (od 1980r) R.Reagan. Od początku swej kadencji zajął on twarda
postawę wobec ZSRR, dążąc jednocześnie konsekwentnie do odbudowania mocarstwowego
prestiżu USA oraz wzmocnienia ich potencjału militarnego.
Przebieg nowej „zimnej wojny” okazał się zdecydowanie niekorzystny dla ZSRR, uwikłanego
coraz bardziej w pułapkę wydarzeń w Afganistanie. Interwencja Armii Czerwonej i
stosowane tam przez nią metody walki (m.in. zastosowanie broni chemicznej) przyczyniły się
do zburzenia wyidealizowanego wizerunku komunizmu, kreowanego ciągle jeszcze przez
niektóre odłamy zachodniej opinii publicznej. Kompromitacją systemu komunistycznego było
też wprowadzenie stanu wojennego w Polsce oraz pojawienie się informacji o zbrodniach
Czerwonych Khmerów w Kambodży.
Największym problem ZSRR była jednak ujawniająca się coraz bardziej niewydolność
ekonomiczna i organizacyjna systemu, powodująca, że blok radziecki zaczął tracić
możliwości konkurowania z Zachodem w dziedzinie zbrojeń. Dynamika rozwoju w USA
nowych technologii, zwłaszcza ogłoszenie w 1983r przez Reagana programu SDI („wojen
gwiezdnych”), zmusiła ZSRR do zrewidowania swych imperialnych dążeń. Wynikiem tego
był historyczny zwrot w polityce ZSRR, w postaci zgody na układ o likwidacji rakiet
krótkiego i średniego zasięgu (grudzień 1987), oznaczający koniec rywalizacji militarnej obu
mocarstw.
Zmiany w polityce radzieckiej były związane z osobą Michaiła S. Gorbaczowa. Początkowo
Gorbaczow jawił się jako kolejny reformator ustroju komunistycznego, reprezentant
młodszych pokoleń w elicie władzy, sfrustrowanych zastojem i degrengoladą systemu.
Zainicjowana przez niego pieriestrojka przyniosła zwiększenie swobód obywatelskich, walkę
z nadużyciami, osłabienie monopolu władzy partii i aparatu bezpieczeństwa. Z mniejszym
powodzeniem działał on w dziedzinie gospodarczej, gdzie próby modernizacji machiny
socjalistycznej ekonomii nie wyszły poza sferę zamierzeń. W polityce zagranicznej
Gorbaczow dążył do uwolnienia się od problemu afgańskiego oraz poprawy stosunków z
USA. Najważniejszym i najbardziej brzemiennym w skutki posunięciem Gorbaczowa było
jego przyzwolenie na odsunięcie partii komunistycznych od władzy w krajach europejskich
bloku oraz zgoda na zjednoczenie Niemiec. Wydarzenia te, w połączeniu z ujawnieniem się
silnych tendencji niepodległościowych w nierosyjskich republikach ZSRR, spowodowały w
latach 1989-1991 rozpad imperium radzieckiego w jego dotychczasowym kształcie, koniec
tzw. Porządku jałtańskiego oraz bilateralnego układu sił w polityce światowej.
x60