GWIAZDOZBIORY
advertisement
GWIAZDOZBIORY 1. Andromeda (Andromeda – And) Imię etiopskiej księżniczki jest połączone z wyraźnym gwiazdozbiorem nieba jesiennego. Królowa Kasjopea, matka Andromedy, przechwalała się wszystkim, że swą pięknością dorównuje nimfom morskim nereidom. Rozgniewało to boga mórz Posejdona tak dalece, że postanowił spustoszyć całą ziemię etiopską (za grzechy królów muszą cierpieć narody). Posłał ku jej brzegom morskiego potwora - Wieloryba, który niszczył wszystko, co żywe. Król Cefeusz zwrócił się o radę do wyroczni. Dostał od niej wstrząsającą radę: miał poświęcić swą córkę Andromedę. Z ciężkim sercem kazał przykuć dziewczynę do skały i z trwogą czekał, co się stanie. W tym czasie wracał tędy na Pegazie bohaterski Perseusz z uciętą głową Meduzy. Spostrzegł nieszczęsną Andromedę i od niej dowiedział się o czekającym ją straszliwym losie, jej rodzicom, którzy stali opodal i gorzko płakali, rzekł: „Na łzy jest dość czasu. Obecnie myślę o obronie! Jako syn Zeusa i zwycięzca Meduzy, chcę się spotkać i z tym potworem. Ale gdy zwyciężę, pojmę Andromedę za żonę". Król i królowa z radością na to przystali, obiecując królewskie wiano. Perseusz w bezpośrednim boju zabił wieloryba, dobro zwyciężyło, a Cefeusz i Kasjopea wyprawili huczne wesele. Gwiazdozbiór Andromedy łatwo odnajdziemy na niebie przy pomocy mapki. Gwiazda główna gwiazdozbioru, Alpheratz / Sirrah Andromeda - obydwie nazwy gwiazdy pochodzą z oryginalnej arabskiej nazwy şirrat al-faras - "Pępek konia", co jest pozostałością po czasach, kiedy gwiazda wchodziła w skład konstelacji Pegaza.), jest równocześnie lewą górną gwiazdą tzw. Kwadratu Pegaza. W licznych starych przedstawieniach Andromedy gwiazdy tańcucha: , i stanowiły tylko dolną część tułowia, nogi i stopy etiopskiej księżniczki, podczas gdy górna część ciała obejmowała kwadrat Pegaza. Alpheratz (głowa Andromedy), Mirach (pas) i Alamak (jej noga) są trzema najjaśniejszymi gwiazdami w Andromedzie. Od Miracha na północ leży gwiazda , a dalej jeszcze gwiazda .. Przy tej ostatniej podczas pogodnej, bezksiężycowej nocy ujrzymy mglisty świecący obłoczek. Jest to słynna Wielka Mgławica Andromedy, a ściślej mówiąc – galaktyka spiralna M31. Jest to najdalszy obiekt, który mamy szansę zobaczyć gołym okiem (przy dobrej pogodzie). Oddalona jest 2,3 miliony lat świetlnych od nas. Galaktyka M31 ma większe rozmiary od naszej. Zawiera około dwustu miliardów gwiazd. Gołym okiem widzimy tylko jaśniejszą środkową część tej galaktyki spiralnej. To samo dotyczy obserwacji z użyciem małej lunety. Dopiero w silniejszych przyrządach ukazują się skrajne ramiona. Jest ona bardzo podobna do naszego układu Drogi Mlecznej nie tylko pod względem wielkości, lecz i kształtu, a w dodatku ona i M33 w gwiazdozbiorze Trójkąta są najbliższymi nam mgławicami spiralnymi. Mgławicę Andromedy widzimy pod ostrym kątem do płaszczyzny tej galaktyki spiralnej i dlatego jej zarys wydaje się nam nie kolisty, lecz eliptyczny. W czasie, w którym światło leci z M31 do Drogi Mlecznej, na naszej planecie zdążyła rozwinąć się ludzkość. 2. Baran (Aries – Ari) Z gwiazdozbiorem Barana związany jest również mit grecki. Beocki król Atamas miał z boginią Nefele dwoje dzieci, które potem poślubiona przez niego Ino prześladowała i chciała się ich pozbyć. Dowiedziała się o tym Nefele i we śnie namówiła dzieci do ucieczki. W tym celu zesłała im barana o złotym runie, który umiał szybko latać. Chłopiec Fryksos i dziewczynka Helle siedli mu na grzbiet. Baran przelatywał ponad górami, wyspami i morzem z chyżością jaskółki. Ale Helle nie trzymała się dość pewnie i spadła do morza. Od tego czasu na pamiątkę powyższego wydarzenia tę część morza zwano Hellespontem (dzisiejsze Dardanele). Fryksos szczęśliwie doleciał do Kolchidy i został przez tamtejszego króla przyjęty z wielką przyjaźnią. Barana ofiarował Zeusowi, a jego złote runo zawiesił na dębie w świątyni Aresa. Była ona pilnowana przez smoka, który nigdy nie spał. Ale po latach do Kolchidy przybył Jazon ze swymi przyjaciółmi i na okręcie Argo odwieźli runo do Grecji. Gwiazdozbiór Barana (niekiedy zwany Skopcem) leży pod Andromedą. Nie jest zbyt okazały, lecz odnajdziemy go za pomocą trójki gwiazd: , i Ari. Pomimo swej niewielkiej jasności ogrywał dużą rolę w astronomii, w Baranie bowiem znajdował się punkt przecięcia ekliptyki i równika niebieskiego, tzw. punkt Barana. Przejście Słońca przez ten punkt (w momencie równonocy wiosennej) oznacza początek astronomicznej wiosny na półkuli północnej. Obecnie na skutek precesji Ziemi punkt Barana przesunął się do sąsiedniego gwiazdozbioru Ryb. Pięknym obiektem dla lornetki jest gwiazda (Mesarthim), która z leżącą obok niej gwiazdą wydaje się być układem podwójnym. W rzeczywistości są one oddalone od siebie o dwadzieścia cztery lata świetlne, toteż absolutnie nie mogą stanowić układu dwu gwiazd wzajemnie się przyciągających (czyli układu fizycznie podwójnego). 3. Bliźnięta (Gemini – Gem) Bliźnięta (Kastor i Polideukes - łac. Pollux) to synowie Zeusa i spartańskiej królowej Ledy. Helena, o którą później wybuchła wojna trojańska, była ich siostrą. Obu chłopców już w młodości cechowała odwaga i zaradność życiowa. Kastor odznaczał się w strzelaniu z łuku, jeździe konnej i ujeżdżaniu dzikich koni, Polluks natomiast był znakomitym zapaśnikiem. Obaj bracia wzięli udział w wyprawie Argonautów do Kolchidy po złote runo. W czasie żeglugi po Morzu Czarnym rozpętała się straszliwa, burza. Żeglarze nie mieli już nadziei na ocalenie, jedynie poeta i śpiewak Orfeusz nie tracił wiary. Zaczął grać na swej czarodziejskiej lutni i prosić bogów o pomoc. Burza nagle ucichła, jednocześnie bracia ujrzeli dwie jasne gwiazdy na niebie. Od tego czasu żeglarze uważają je za swe opiekunki. A ponieważ bracia tak się kochali, że po śmierci jednego drugi nie chciał żyć, Zeus zamienił ich w gwiazdozbiór Bliźniąt, by na wieki świecili na niebie blisko siebie. W wierzeniach ludowych uchodzili za wybawicieli od niebezpieczeństw, zwłaszcza w podróżach morskich. Mówiono, że pojawiają się oni w ogniach św. Elma, pędzili w powietrzu na złotych skrzydłach i równocześnie uspokajali bałwany na morzu. Bliźnięta to zwierzyńcowy gwiazdozbiór, częściowo leżący w Drodze Mlecznej. Jest gwiazdozbiorem Zodiaku, Słońce przechodzi przez niego po przesileniu letnim i dlatego jako gwiazdozbiór zimowy znajdują się wysoko nad horyzontem. Najjaśniejsze jego gwiazdy Kastor i Polluks są do siebie zupełnie niepodobne. Bliższy Polluks jest samotnym olbrzymem pomarańczowym i w ogóle mało interesującym obiektem, Kastor natomiast należy do najciekawszych gwiazd na niebie. W lunecie rozpada się na dwie niebieskawe gwiazdy (Kastor A i Kastor B), a opodal nich znajduje się czerwonawy karzeł (Kastor C). Gwiazdy A i B obiegają wspólny środek ciężkości raz na trzysta czterdzieści lat, odległy zaś karzeł C potrzebuje aż kilku tysięcy lat, by obiec obie niebieskie gwiazdy. W rzeczywistości więc Kastor jest gwiazdą sześciokrotną, złożoną z trzech ciasnych układów podwójnych. Gdyby którą z tych gwiazd podwójnych obiegała planeta zamieszkana przez istoty rozumne, mieliby oni wspaniały widok na niebie. Na tamtejszym firmamencie świeciłoby sześć słońc dwa słabe czerwonawe i cztery jasne niebieskawe. Zachodnia część gwiazdozbioru Bliźniąt leży w obrębie Drogi Mlecznej, a w tym obszarze obserwujemy również kilka godnych uwagi gromad otwartych, pośród których wyróżnia się M35. Znajduje się ona w odległości około 2,5° na północny zachód od Geminorum, a jest widoczna nawet w lornetce teatralnej. Po Hiadach i Plejadach w gwiazdozbiorze Byka jest to najpiękniejsza gromada otwarta, którą możemy dostrzec na niebie zimowym. 4. Byk (Taurus – Tau) Na najstarszych znaleziskach archeologicznych gwiazdozbiór Byka przedstawiany jest jako pierwszy gwiazdozbiór zwierzyńcowy. Znali go dawni Chaldejczycy i Egipcjanie, a później Celtowie czcili moment wejścia Słońca do tego gwiazdozbioru. Przed czterema czy też pięcioma tysiącami lat wiosna zaczynała się w dniu, w którym Słońce wstępowało w znak Byka. Według greckiej mitologii wszechmocny Zeus chciał porwać Europę, piękną córkę króla fenickiego. Aby ją oszukać, zamienił się w śnieżnobiałego byka i wmieszał do królewskiego stada. Młodego i potulnego byczka Europa wkrótce polubiła. Pewnego razu wsiadła na niego, chcąc się nieco przejechać. Byk opuścił wówczas stado, wskoczył do morza i z Europą na grzbiecie popłynął do wyspy Krety. Z tego powodu na niebo dostała się tylko głowa i kark byka, pozostała bowiem część ciała zanurzona była w falach morskich. Od imienia Europy wywodzi się także nazwa naszego kontynentu. Imię Europy nosi nasz kontynent i jeden z księżyców Jowisza. W Byku znajdują się dwa samodzielne ugrupowania gwiazd (gromady) noszące mitologiczne nazwy. Pierwsza z nich to Hiady. Były one córkami Atlasa. Gdy ich brata podczas łowów rozszarpał lew, tak długo płakały, aż Zeus z litości wziął je do siebie na niebo. Według innego mitu były piastunkami Dionizosa; Zeus przemienił je w gwiazdy, by uchronić je od gniewu Hery. Drugą gromadą są Plejady (M45), także córki tytana Atlasa. Pierwotnie były nimfami morskimi, które Zeus na ich własną prośbę zamienił w gołębice (po grecku "pelejades"). Inny mit mówi, że Plejady, na wieść o śmierci swoich sióstr, Hiad, popełniły samobójstwo, a dobry Zeus przeniósł je na niebo jako siedem pięknych gwiazd. Plejady to najbardziej znana gromada otwarta, a zarazem jeden z najłatwiej zauważalnych obiektów na niebie, których układ przypomina kształt Małego Wozu. Plejady są od nas oddalone o około 450 lat świetlnych. Słowo „Plejady” w języku japońskim brzmi „Subaru”. Według jednej opinii marka samochodów Subaru używa wizerunku Plejad jako swoje logo (pięć gwiazd mniejszych i jedna większa). Inna wersja głosi, że logo prezentuje połączenie pięciu małych firm w jedną dużą, przed II wojną światową. Byka łatwo odnajdziemy nad Orionem. Jego najjaśniejsza, czerwonawa gwiazda Aldebaran (Oko Byka) trzecia co do wielkości konstelacja nieba - otoczona jest Hiadami (razem tworzą głowę byka). Składa się ona z około dwustu gwiazd oddalonych od nas o sto dwadzieścia lat świetlnych. Wszystkie poruszają się w tym samym kierunku - ku gwieździe Betelgeza (z gwiazdozbioru Oriona). Takie gromady nazywamy gromadami ruchomymi. Do gromady tej nie zalicza się samego Aldebarana, bo mimo że na niebie widoczny jest na tle gromady, to jednak znajduje się dużo bliżej. W pobliżu gwiazdy Tau znajduje się też bardzo ciekawa mgławica M1 Krab. Jest to pozostałość po wybuchu supernowej, obserwowanej w roku 1054 przez chińskich astronomów. Byk jest gwiazdozbiorem zodiakalnym, przez który Słonce przechodzi krótko przed przesileniem letnim. Dlatego w przeciwnej porze roku, to znaczy w zimie, kiedy przechodzi on przez południk, znajduje się bardzo wysoko na niebie w kierunku południowym. 5. Cefeusz (Cepheus – Cep) Cefeusz według legendy był królem etiopskim, mężem pięknej Kasjopei. Ich córkę Andromedę uwolnił Perseusz ze szponów potwora morskiego. Wszystko skończyło się dobrze, czyli ślubem Perseusza z Andromedą. Cefeusz z Kasjopeą i Andromeda z Perseuszem dostali się na jesienne niebo. Pośrodku królewskiej rodziny jest Kasjopeą, a pozostali członkowie znajdują się wokół niej. Cefeusz nie był w legendzie zbyt ważną postacią, toteż i jego gwiazdozbiór nie rzuca się w oczy. Odnajdziemy go z pomocą Kasjopei. Dwukrotnie bowiem przedłużając linię łączącą gwiazdę Scbedir z gwiazdą Caph natrafimy na charakterystyczny dla tego gwiazdozbioru kwadrat. Do najbardziej interesujących obiektów w Cefeuszu należy gwiazda Cep. Razem z gwiazdami i tworzy ona mały trójkąt. O ile jednak obie sąsiednie gwiazdy świecą ze stałą jasnością, to gwiazda wyraźnie zmienia swój blask. Odbywa się to bardzo regularnie w okresie 5,37 dnia. Gwiazd, które pulsują z tak regularną prawidłowością, znamy więcej. Najjaśniejszą z nich jest Aquilae. Nazywamy je cefeidami od pierwszej obserwowanej Cephei, chociaż z powodzeniem mogłyby się nazywać Aquilidami od najjaśniejszej przedstawicielki tego typu gwiazd zmiennych. Cefeidy są olbrzymimi gwiazdami. Ich jasność jest ściśle związana z szybkością pulsacji (jeden puls trwa od jednego dnia do dwóch miesięcy). Cefeida wysyła tym więcej promieniowania, im wolniej pulsuje. Jest to bardzo ważna właściwość, ponieważ na podstawie czasu trwania jednego pulsu łatwo wyznaczyć ilość wypromieniowanej przez gwiazdę energii. Możemy więc powiedzieć, że cefeidy są słupami milowymi Wszechświata. Pozwalają mierzyć odległości we Wszechświecie, na przykład w sąsiedniej galaktyce Andromedy. Południowa część Cefeusza leży w środku Drogi Mlecznej; ma ona przeciętną jasność i przeciętne bogactwo gwiazd. 6. Centaur (Centaurus – Cen) O centaurach - pół ludziach i pół bogach - stare mity greckie podają, że większość z nich żyła w barbarzyństwie i szkodziła ludziom. Tylko jeden z nich, Chiron (Chejron), odznaczał się mądrością, wykształceniem i innymi cnotami. Został nauczycielem wielu herosów, jak na przykład Kastora i Polluksa, Achillesa i Heraklesa. Był wreszcie twórcą medycyny, od dziecka wychowywał - późniejszego opiekuna lekarzy i aptekarzy - Asklepiosa (Eskulapa). Chiron mimo nieśmiertelności, zmęczony długim życiem wybrał śmierć. Nie mogąc umrzeć, zgodził się przenieść swoją nieśmiertelność na Prometeusza i udać się w gwiazdy. Centaur jest dużym gwiazdozbiorem nieba południowego. Jego północną część możemy oglądać u nas w okresie wiosennych miesięcy. Należy bezsprzecznie do najpiękniejszych gwiazdozbiorów całego nieba. Najjaśniejsza gwiazda Cen, zwana Tolimanem lub Rigel Kent (Noga Centaura), jest gwiazdą podwójną, jej jaśniejszy składnik żółty bardzo przypomina nasze Słońce. Zaliczamy ją do najjaśniejszych gwiazd nieba, chociaż ma przeciętną jasność absolutną, ale jest od nas oddalona tylko o 4,28 roku świetlnego. Jedynie czerwony karzeł, bardzo słaba (jasność 11,3m),Proxima Centauri (Proxima znaczy "najbliższa", znana także jako Alfa Centauri C), widoczna tylko przez większe teleskopy, znajduje się nieco bliżej (jest dla nas najbliższą gwiazdą). Proxima tworzy więc z podwójnym Tolimanem gwiazdę potrójną, gdyż obiega go w dużej odległości. Za wiele tysięcy lat, gdy znajdzie się po drugiej stronie Tolimana, przestanie być najbliższą nam gwiazdą. Proxima to czerwony karzeł o średnicy 1/7 średnicy Słońca. Najbardziej znanym a zarazem spektakularnym obiektem w Centaurze jest gromada kulista omega Centauri. Jest tak jasna, że bez problemu da się ją zobaczyć gołym okiem, a już najlepiej za pomocą większego teleskopu. Jest to najjaśniejsza gromada tego typu na całym nocnym niebie. 7. Cyrkiel (Circinus – Cir) Ten mały gwiazdozbiór przy Tolimanie ( Cen) utworzył francuski astronom Lacaille w 1754r. Przedstawia on słabo rozwarty i leżący w Drodze Mlecznej trójkąt równoramienny, utworzony z trzech najjaśniejszych gwiazd konstelacji. Gwiazdy te nie są jednak na tyle jasne, aby zasługiwały na własną nazwę. Tworząc nowe gwiazdozbiory Lacaille znacznie ułatwiał sobie pracę przy wyznaczaniu ścisłych położeń gwiazd. 8. Delfin (Delphinus – Del) Wytresowane delfiny, które potrafią na swym grzbiecie przewozić ludzi, nie są niczym nowym. Już antyczny śpiewak Arion przebył morze na grzbiecie delfina. Kiedyś bowiem na trasie z Sycylii do Koryntu piraci napadli łódź, którą płynął. Wiedzieli, że za swą grę otrzymał dużo pieniędzy, i zrabowali mu je. A ponieważ Ariona jakoś instynktownie się bali, postanowili go zabić. Arion uprosił ich, by mu zezwolili ostatni jeszcze raz zaśpiewać i zagrać na lutni. Głupcy się na to zgodzili, toteż gdy go potem wrzucili do morza, nie utonął. Piękna gra Ariona zwabiła stado delfinów, jeden z nich wziął śpiewaka na grzbiet i dopłynął z nim do portu. W nagrodę za ocalenie życia wielkiemu artyście uwieczniono delfina na niebie. Delfin jest małym gwiazdozbiorem położonym w pobliżu Altamira ( Orła), bardzo blisko wschodniego brzegu Drogi Mlecznej. Często ludzie biorą go mylnie za Małą Niedźwiedzicę. 9. Erydan (Eridanus – Eri) Erydan to prawdopodobnie pierwotna nazwa rzeki Pad w północnej Italii. Wspomina się o niej w micie o Faetonie, który wypożyczył jednego razu od swego ojca, boga Heliosa, jego słoneczny wóz. Podczas jazdy po niebie konie zlękły się olbrzymiego skorpiona i poniosły, a niedoświadczony Faeton wypuścił z rąk lejce. Zaprzęg zboczył z drogi, pojechał za nisko i buchający z ognistego wozu żar spalił ziemię oraz wszystko, co na niej żyło. Zeus widząc, co się dzieje, raził Faetona piorunem i zrzucił go ze słonecznego rydwanu. Nieszczęsny Faeton leciał przez Wszechświat niczym spadająca gwiazda i utonął w wodach rzeki Erydan. Jego siostry Heliady długo opłakiwały brata i bogowie zamienili je w topole, a ich łzy - w bryłki bursztynu. Inna wersja legendy mówi, że po rzece Erydan płynął okręt Argo przed wyprawą po złote runo. Jest to długi gwiazdozbiór, który wije się na południe od gwiazdy Rigel w Orionie. W naszych szerokościach geograficznych widać tylko jego północną część. Najjaśniejszą gwiazdą tego gwiazdozbioru jest Achernar („Koniec Rzeki”), stale dla nas znajdująca się pod horyzontem. Dobrze natomiast u nas widać gwiazdę Eri - Cursa. Jest podobna do naszego Słońca, oddaloną o ok. 11 lat świetlnych. Jest gwiazdą samotną (nie stanowi układu podwójnego), wolno się obracająca. Jest to najbliższa gwiazda posiadająca własny układ planetarny. Właśnie temu układowi, jako pierwszemu wysłano sygnały radiowe. 10. Feniks (Phoenix – Phe) Gwiazdozbiór południowy położony między Fomalhautem ( PsA) a Achernarem ( Eri). l chociaż ten baśniowy ptak został wprowadzony na niebo już w czasach nowożytnych, to jednak jego nazwa pochodzi od ptaka znanego starożytnym - od ibisa. Ptaki te pojawiały się niespodziewanie po wylewach Nilu i Egipcjanie sądzili, iż rodzą się z wody. Z tego też powodu stały się symbolem nieśmiertelności. Mit o baśniowym ptaku feniksie - od Egipcjan przejęli Grecy, a od nich znowu Rzymianie. Gwiazdozbiór Feniksa wprowadzony został pod koniec XVI w. przez holenderskich nawigatorów Pietra Dirkszoona Keysera oraz Fredericka de Houtmana. Opisany w dziele „Uranometria” Johanna Bayera w 1603 r. W czasach wcześniejszych, gwiazdy Feniksa należały do gwiazdozbióru Erydana. Najjaśniejsza gwiazda Ankaa ma podobne właściwości jak nasze Słońce, jest jednak od niego większa. Znajduje się w odległości 76 lat świetlnych. Światło od niej leci więc do nas przez cały żywot ludzki, chociaż w każdej sekundzie przebywa odległość 300 tys. kilometrów. 11. Gołąb (Columba – Col) Ten gwiazdozbiór nieba południowego znajduje się pod Zającem i Wielkim Psem, a nad Rufą. Jest to rufa Okrętu Argo, przez wielu uważanego za arkę Noego, w której biblijny patriarcha schronił się wraz ze swą rodziną i wszystkimi zwierzętami w okresie potopu. Gołąb przyniósł w dziobie gałązkę latorośli na znak, że był na suchym lądzie, z czego wynikałoby, iż woda już opada. Najjaśniejsze dwie gwiazdy w Gołębiu zwane były „Dobrymi Posłami". Wprowadzony został przez Johanna Bayera w 1603 r. 12. Góra Stołowa (Mensa – Men) I ten gwiazdozbiór wprowadził na niebo astronom francuski Lacaille, który w połowie XVIII stulecia pracował w Kapsztadzie. Podczas obserwacji i w czasie innych zajęć często kierował wzrok ku leżącej opodal Górze Stołowej, nad którą niekiedy wznosił się obłok chmur, nakrywający ją niczym ogromna czapa. Grupa gwiazd pod Wielkim Obłokiem Magellana przypominała mu to wzniesienie i dlatego nazwał ją Mons Mensa (Góra Stołowa). Dziś używamy skróconej nazwy łacińskiej Mensa (co znaczy stół), Gwiazdozbiór Góra Stołowa składa się ze słabych gwiazd. Częściowo sięga do niego Wielki Obłok Magellana. Gwiazda Men świeci na tle jego olbrzymiej mgławicy, zwanej ze względu na kształt Tarantulą. Mgławica ta jest dużo większa od Wielkiej Mgławicy Oriona. 13. Herkules (Hercules – Her) Herkules to wyrazisty gwiazdozbiór nieba północnego, któremu od najdawniejszych czasów przypisywano formę ludzką. Babilończycy uważali, że przedstawia Gilgamesza – półboga, który pokonał siły chaosu na początku stworzenia. Fenicjanie widzieli w nim Melkarta, boga oceanu. Herkules (grecki Herakles) był synem władcy bogów i ludzi - Zeusa, oraz pięknej ziemianki Alkmeny, żony króla Teb. Gdy Zeus przystawił oseska Herkulesa do piersi swej małżonki, bogini Hery, by napił się boskiego mleka i zyskał w ten sposób nieśmiertelność, ten zachował się tak gwałtownie, że strumień mleka rozlał się na niebie i w ten sposób miała powstać Droga Mleczna. Od swego ojca dostał w posagu siłę i sławę. Ale bogini Hera, żona Zeusa, prześladowała go od urodzenia. Na nowo narodzone dziecię nasłała węże, by go udusiły. Jednak Herkules już jako dziecko był bardzo silny i węże udusił. Gdy dorósł, wyrocznia delficka jako pokutę kazała mu podjąć służbę u mykeńskiego króla Eurysteusa, który kazał mu spełniać trudne i niebezpieczne prace. Było ich dwanaście. Herkules musiał zabijać różne potwory, strzec królewskiej trzody itp. Najznakomitszym czynem Herkulesa było chyba wysprzątanie stajni Augiasza, do czego użył rzeki Penejos, której wartki strumień w kilka godzin wszystko wymył. Potem miał przynieść złote jabłka z ogrodu Hesperyd. l to zadanie Herkules pomyślnie wykonał, ale Eurysteus miał już względem niego dalsze plany. Po wykonaniu dwunastu zadań trzy lata spędził na służbie u królowej Omfali, gdzie ów mocarz i bohater musiał pracować i ubierać się jak niewiasta. Po upływie tego czasu znowu wrócił do zwykłego sposobu życia, walczył z różnymi wrogami i dokonał wielu dobrych czynów. W końcu, gdy dostał się na Olimp, bogini Hera pojednała się z nim i nawet za żonę dała mu swą córkę Hebe. Zeus uczynił go nieśmiertelnym i wskazał miejsce na niebie w pobliżu Hydry, którą Herkules niegdyś pokonał. Gwiazdozbiór ten łatwo zapamiętamy ze względu na wyraźny czworokąt utworzony z gwiazd . Leży między Lutnią a Koroną Północną. Gwiazda (Ras Algethi (Głowa Klęczącego) – na wielu rysunkach gwiazdozbiorów przedstawiano Herkulesa w pozycji klęczącej, lecz z głową zwróconą w dół, ku południowi) jest gwiazdą podwójną, oddaloną od nas o pięćset lat świetlnych, znajduje się prawie na granicy z Wężownikiem. Oba jej składniki są olbrzymami. Jaśniejszy, czerwony, o średnicy osiem razy większej od średnicy Słońca zmienia swą jasność nieregularnie. Można to zauważyć porównując jego blask z blaskiem gwiazdy t Wężownika. Zmiany jasności następują wolno i można je śledzić gołym okiem. W kierunku gwiazdy porusza się nasze Słońce wraz z planetami. Ten kierunek ruchu Układu Słonecznego względem sąsiednich gwiazd nazywamy apeksem. Na uwagę zasługuje kulista gromada gwiazd M13 leżąca na linii łączącej gwiazdę z - mniej więcej w jednej trzeciej tej odległości. Można ją dostrzec gołym okiem, ale dopiero przez lornetkę rozpoznamy jej kształt przypominający głowę komety. We wschodniej części Herkulesa znajduje się apeks ruchu Słońca, punkt, do którego zmierza Słońce wraz ze swymi planetami. 14. Hydra / Wąż Wodny (Hydra – Hya) Gdy Herakles wybawił okolicę Myken od nemejskiego lwa, król Eurysteus dał mu nowe zadanie: miał uwolnić Lernę w północno-wschodnim Peloponezie od olbrzymiego potwora. Hydra, która już długo pustoszyła okolicę, żyła w pobliskich bagnach. Miała ona ciało wielkiego gada i dziewięć głów, w tym jedną nieśmiertelną. Herakles wyprawił się na potwora ze swym dzielnym woźnicą Jolaosem. Hydrze natomiast pomagał olbrzymi rak. W miejsce każdej głowy, która Herakles miażdżył swą maczugą, niebawem wyrastały dwie. Dlatego towarzyszący mu przyjaciel musiał wypalać je rozżarzonymi głowniami. A tę pośrodku, nieśmiertelną, Herakles roztrzaskał potężnym głazem. W ten sposób Hydrę zabili. W jej żółci obaj zwycięzcy umaczali swe strzały: zadawali nimi potem nieuleczalne rany. Herakles jako heros grecki do dziś świeci na niebie, a z nim i jego ofiary, między którymi jest Hydra. Hydra, zwana u nas Wężem Wodnym, jest największym gwiazdozbiorem. Przechodzi z północnej półkuli nieba na półkulę południową. Rozciąga się pod kilkoma mniejszymi gwiazdozbiorami nad południowym horyzontem - na wschodzie pod Wagą, a dalej pod Panną, Krukiem, Pucharem, Sekstansem i Rakiem, dochodząc aż do Procjona w Małym Psie. Wznosząca się głowa Węża Wodnego zbliża się do Żłóbka w Raku. Cały gwiazdozbiór możemy oglądać w wieczornych godzinach w maju i czerwcu; głowa jest dostępna do obserwacji już od stycznia. Wąż Wodny to właściwie mało interesujący gwiazdozbiór, nie posiadający jaśniejszych gwiazd. Dlatego jedyna jasna gwiazda nazywa się Alfard, co po arabsku znaczy „Osamotniona”. Czasem określa się go również jako Cor Hydrae czyli "Serce Węża Wodnego" 15. Indianin (Indus – Ind) Ten mały gwiazdozbiór nieba południowego znajduje się pod Zającem i Wielkim Psem, a nad Rufą. Leży też w pobliżu Pawia, którego najjaśniejsza gwiazda Peacock ( Pav) leży blisko Indianina i pomaga przy jego identyfikacji. Nazwa tego gwiazdozbioru po raz pierwszy znalazła się w atlasie Johanna Bayera, wydanym drukiem w roku 1603. 16. Jaszczurka (Lacerta – Lac) Niebo między Łabędziem a Andromedą jest skąpe w jasne gwiazdy. Dlatego starożytne narody w tym miejscu nie umieściły żadnego bohatera ze swych opowieści i legend. Dopiero w 1690 r. Jan Heweliusz utworzył w tej części nieba nowy gwiazdozbiór – Jaszczurkę. Jaszczurka znajduje się prawie całkowicie w obrębie Drogi Mlecznej i zawiera kilka otwartych gromad gwiazd, które można obserwować nawet przez małe lunety. 17. Jednorożec (Monoceros – Mon) Ten stosunkowo nowy gwiazdozbiór, wprowadzony na niebo dopiero w XVII stuleciu, składa się ze słabych gwiazd. Znajdziemy go w Drodze Mlecznej bardzo bliska równika niebieskiego między Syriuszem a Procjonem. Interesującym obiektem w jednorożcu jest mgławica w kształcie róży, zwana Rosettą / Rozetą (Róża). Tworzy ją olbrzymia kula gazowa o średnicy pięćdziesięciu lat świetlnych, oddalona od nas o trzy tysiące lat świetlnych. Piękna gromada otwarta M 50, którą można znaleźć nawet za pomocą lornetki, znajduje się również w południowej części gwiazdozbioru. 18. Kameleon (Chamaeleon – Cha) Gwiazdozbiór ten otrzymał nazwę małego zwierzątka, zmieniającego swą barwę w zależności od środowiska. Tworzy go ugrupowanie gwiazd znajdujących się blisko bieguna, pod gwiazdą Miaplacidus ( Car). Wszystkie gwiazdy Kameleona są słabe. 19. Kasjopea / Kasjopeja (Cassiopeia – Cas) Ten okołobiegunowy gwiazdozbiór przedstawia etiopską królową na tronie. Mężem jej był Cefeusz. Mieli oni jedyną córkę, piękną Andromedę, która później wyszła za Perseusza. Wszyscy czworo dostali się na niebo. Kasjopea była bardzo piękna, ale i zarozumiała. Chełpiła się, że jest piękniejsza od nimf nereid. Rozgniewało to boga mórz Posejdona, ponieważ jego małżonka była jedną z nich. Za jej radą nasłał na Etiopię potwora morskiego, aby pustoszył królestwo Cefeusza. Ten zaś, by uchronić swój kraj przed zgubą, musiał za radą wyroczni przykuć córkę Andromedę do skały i skazać ją na pożarcie wielorybowi (który też dostał się na nieboskłon). Od zguby ocalił Andromedę wracający z wyprawy, podczas której zabił Meduzę Perseusz, który oczarowany jej urodą, wziął ją za żonę. Kasjopeę zwano "gwiazdą królestwa etiopskiego", ponieważ po śmierci dostała się między gwiazdy. Jednak nieprzychylne jej nereidy osiągnęły przynajmniej to, że została umieszczona blisko bieguna, toteż część doby musi wisieć głową na dół, aby się nauczyć skromności. Na niebie jest przedstawiona, gdy siedzi na krześle. Gwiazdozbiór ten znajduje się z drugiej strony Gwiazdy Polarnej, naprzeciw Wielkiej Niedźwiedzicy. Świeci nam nad głową w miesiącach jesiennych. Łatwo go rozpoznamy po tym, że jest podobny do litery W. Leży w Drodze Mlecznej i jest bardzo bogaty w gwiazdy. Do obserwacji ich nadaje się lornetka. Najjaśniejsza gwiazda Kasjopei, Cassiopeiae, ma również staroarabską nazwę Szedir czyli Pierś. Cassiopeiae oznacza się również arabską nazwą Ruchbah, tzn. Kobiece kolano na tronie . Kasjopea znajduje się na Drodze Mlecznej i dlatego występuje w niej znaczne bogactwo gwiazd, choć Droga Mleczna nie jest w tym rejonie szczególnie jasna. Do interesujących obiektów należy biały olbrzym Cih, który od czasu do czasu zwiększa swą objętość z dziesięciu do osiemnastu średnic Słońca. Takich gwiazd zmiennych znamy więcej i nazywamy je nowopodobnymi. 20. Kil (Carina – Car) Tworzył on, w przeszłości, wraz z konstelacjami Żagla, Rufy oraz Kompasu, gwiazdozbiór Argo. Jako oddzielny gwiazdozbiór, Kil zaistniał za sprawą Nicolasa Louisa de Lacaille. U nas nigdy go nie widać. Jego główna gwiazda Kanopus jest po Syriuszu najjaśniejszą gwiazdą na niebie. Dlatego służy często jako punkt orientacyjny dla sond kosmicznych. Swe imię dostała około 1200 lat p.n.e., gdy spartański król Menelaos wracał ze swą flotą spod pobitej Troi. Wiózł ze sobą żonę Helenę, którą mu uprowadził książę trojański Parys. Dowódcą floty Menelaosa był doskonały żeglarz Canopus, zmarły podczas postoju przy egipskim wybrzeżu. Założone tam przez Greków miasto - niedaleko dzisiejszej Aleksandrii - Menelaos nazwał na jego cześć Canopus. Jasną gwiazdę, która wówczas świeciła nad południowym horyzontem, także nazwano Canopus. Do niezwykłych gwiazd należy Car, która wyraźnie zmienia swój blask. Niekiedy w ogóle nie można jej dostrzec, a w innym znów czasie jest jaśniejsza od Kanopusa. 21. Kompas (Pyxis – Pyx) Kompas to konstelacja wyodrębniona z gwiazd starożytnej konstelacji Argo w 1751 r. przez Nicolasa Louisa de Lacaille. Na południe od Kompasu leży Żagiel, a na zachód - Rufa. Kompas jest małym, niewyraźnym gwiazdozbiorem położonym na południe od głowy Węża Wodnego. U nas możemy go obserwować pod koniec zimy nisko nad południowym horyzontem. Zawiera tylko kilka słabych gwiazd. 22. Korona Południowa (Corona Australis – CrA) Gwiazdozbiór nieba południowego położony pod Strzelcem, a na wschód od Skorpiona. W naszych szerokościach geograficznych świeci nisko nad horyzontem. Korona Południowa jest wprawdzie małym gwiazdozbiorem, ale ze względu na regularny kształt łatwo ją można odnaleźć na niebie i niezawodnie zasłużyła na własną nazwę. Znali ją już starożytni astronomowie. Należy do czterdziestu ośmiu gwiazdozbiorów zanotowanych przez greckiego astronoma Ptolemeusza którego dzieło stało się biblią astronomów. 23. Korona Północna (Corona Borealis – CrB) Korona Północna była pierwotnie diademem księżniczki Ariadny, córki kreteńskiego króla Minosa. Zbudował on w głównym mieście Krety niezwykłą budowlę - labirynt dla swego niewydarzonego syna Minotaura, którego chciał ukryć przed światem. Minotaur miał bowiem ludzkie ciało, ale głowę byka. Temu potworowi rzucano od czasu do czasu na pożarcie chłopców i dziewczęta z Aten. Pewnego razu między nimi znalazł się syn ateńskiego króla, dzielny Tezeusz. Ponieważ spodobał się księżniczce Ariadnie, dostał od niej kłębek nici, aby nie zabłądził w labiryncie, a także miecz, którym miał zabić Minotaura. Dzięki tym darom udało się Tezeuszowi potwora pokonać i wraz z Ariadną uciec przed gniewem króla na wyspę Naksos. Tam porzucił Ariadnę i do Aten odpłynął sam. Porzuconą księżniczkę pojął za żonę bóg Dionizos (Bachus) i aby ją pocieszyć w tęsknocie za Tezeuszem, podarował jej piękny diadem. Po śmierci Ariadny umieścił Dionizos diadem na niebie, żeby go żadna niewiasta nie mogła nosić. Szlachetne kamienie zamieniły się w gwiazdy Korony Północnej. Korona Północna leży między Herkulesem a Wolarzem. Jest jednym z 48 wyznaczonych przez Ptolemeusza. Najjaśniejsza gwiazda - Gemma oznacza kamień szlachetny (łac.) Ma jeszcze inną, mniej romantyczną arabską nazwę: Alfekka - "Miska żebracza z poszczerbionym brzegiem" . 24. Koziorożec (Capricornus – Cap) Bogiem lasów, pól, stad i pasterzy był w Grecji Pan (w Rzymie Faun). Ponieważ swym wyglądem napędzał ludziom strachu, chętnie chodził sam po lasach, górach i dolinach, uprzyjemniając sobie czas grą na piszczałce. Lubił muzykę i taniec, toteż podczas jasnych nocy przygrywał nimfom do tańca. Pan był często przedstawiany na malowidłach, napisano o nim wiele poematów, stworzono szereg melodyjnych kompozycji, jego brodatą i rogatą głowę rzeźbiono w marmurze. Pan był symbolem pięknej pogody, a mimo to ludzie się go bali. Gdy ktoś znajdzie się nocą w lesie lub w osamotnionym miejscu, często ulega nieuzasadnionemu lękowi, do dziś zwanemu panicznym lękiem. Jest to strach, którego Pan napędzał niepożądanym gościom w lesie. Według innego mitu bożek leśny Pan przemienił się w koziorożca, aby się ukryć przed olbrzymem Tyfonem. Dawniej nazywano ten gwiazdozbiór Koztorybą, miał przedstawiać zwierzę częściowo wodne, a częściowo lądowe. Być może wynikało to z faktu, że 2000 lat temu gdy Słońce przechodziło przez ten gwiazdozbiór, we wschodniej części Morza Śródziemnego i na Bliskim Wschodzie zaczynała się pora deszczów. Jednak pora deszczów trwała oczywiście dłużej niż dwa tygodnie, ciągnęła się jeszcze przez dwa miesiące i dlatego dwa kolejne gwiazdozbiory Zodiaku również otrzymały nazwy przypominające żywioł wody: Wodnik i Ryby. Na starych mapach nieba Pan wyobrażany jest jako koziorożec z rybim ogonem. Taką postać przybierał podobno w czasach, kiedy uciekał po lądzie i po wodzie przed swym prześladowcą - olbrzymim Tyfonem. A ponieważ koziorożec dobrze skacze po skałach, dostał się na niebo jako symbol podnoszącego się Słońca powrotu dłuższych dni i zapowiedź wiosny. Gwiazda główna, Capricorni, ma także staroarabską nazwę Algedi lub Dahib, co znaczy "Szczęśliwa gwiazda wojowników". Jeżeli przedłużymy linię łączącą Wegę w Lutni i Altaira w Orle, to natrafimy na cztery gwiazdy - rogi Koziorożca. Cały gwiazdozbiór leży na wschód od Strzelca, który w naszych czasach jest najbardziej na południe wysuniętym gwiazdozbiorem zwierzyńcowym. Słońce znajduje się w nim podczas przesilenia zimowego (przed Bożym Narodzeniem). Dawniej jednak, przed mniej więcej dwoma tysiącami lat, najbardziej na południu znajdował się gwiazdozbiór Koziorożca. W wyniku ruchu precesyjnego osi ziemskiej miejsce Koziorożca zajął Strzelec. Mniej więcej co dwa tysiąclecia punkt przesilenia zimowego przesuwa się z jednego gwiazdozbioru Zodiaku do sąsiedniego w kierunku zachodnim. Przesuwanie się punktów przesileń i równonocy oraz ruch biegunów na niebie wywołuje ruch stożkowy osi rotacyjnej Ziemi. 25. Kruk (Corvus – Cor) Według mitologii greckiej bóg Słońca Apollo posłał kruka, by mu przyniósł puchar wody, którą chciał ofiarować Zeusowi. Lecz kruk szybko się męczył i często siadał na drzewach figowych. W końcu przyszła mu ochota na figi, a ponieważ nie były jeszcze dojrzałe, czekał, aż dojrzeją. Po upływie długiego czasu wrócił do Apollina z niczym. Apollo przejrzał jednak kruka i srogo go ukarał. Musi teraz stać przed pucharem wody, ale nie wolno mu się napić, bo hydra pilnuje pucharu. l tak wszyscy troje (kruk, puchar i hydra) znaleźli się obok siebie na niebie. Kruk jest małym gwiazdozbiorem, widocznym na wieczornym niebie od kwietnia do czerwca. Leży pod gwiazdozbiorem Panny. Obie gwiazdy w skrzydłach Kruka są skierowane ku Kłosowi Panny. Ona ułatwi nam odnalezienie 5 jaśniejszych gwiazd Kruka. 26. Krzyż Południa (Crux – Cru) Jest to najmniejszy gwiazdozbiór nieba. Pierwsze wzmianki o Krzyżu Południa pochodzą od portugalskich żeglarzy z XVI stulecia. Nie było wówczas radiostacji, a naszej planety nie obiegały sztuczne satelity, toteż żeglarze orientowali się na morzu tylko według nieba. Na morzach północnej półkuli strony świata i szerokość geograficzną wskazywała Gwiazda Polarna. Położenie bieguna południowego żeglarze wyznaczali za pomocą linii łączącej Tolimana z Ageną, dwu najjaśniejszych gwiazd Centaura. Linia ta wskazuje kierunek ku pobliskiemu Krzyżowi Południa. Jest to bardzo ważne, ponieważ niedaleko stąd znajduje się "fałszywy krzyż" i pomyłka oznaczałaby zabłądzenie na bezkresnym morzu. Gwiazdy i Cru wskazują kierunek ku południowemu biegunowi. Gdy odległość między nimi zwiększymy czterokrotnie, wówczas natrafimy na biegun południowy. Krzyż Południa położony jest w ramionach Drogi Mlecznej. Żeglarze portugalscy podczas pierwszego postoju u wybrzeży Południowej Ameryki nowo odkryty ląd nazwali „Ziemią Krzyża Południowego". Najjaśniejszą gwiazdą Krzyża Południowego jest Acrux ( Cru). Cztery gwiazdy symbolizują cztery cnoty moralne zwane kardynalnymi (roztropność, sprawiedliwość, męstwo i umiarkowanie), które mieli posiadać tylko Adam i Ewa przed popełnieniem grzechu pierworodnego. Acrux to układ podwójny, składający się z dwóch gorących olbrzymów oddalonych od nas o trzysta lat świetlnych. Nie we wszystkich kulturach Krzyż Południa jest rozpoznawalny jako Krzyż. W centralnej Australii ten układ gwiazd był nazwany "Stopą Orła". "Krzyż Południa" występuje często jako motyw na flagach państw. Flagą taką może pochwalić się m.in.: Australia, Nowa Zelandia, Brazylia, Samoa. W skład gwiazdozbioru wchodzą także gromady i mgławice w tym ciemna mgławica „Worek Węgla”, która ostro zaznacza się na tle Drogi Mlecznej. 27. Lew (Leo – Leo) Pytia z defickiej wyroczni radziła kiedyś Heraklesowi, aby wstąpił na służbę do mykeńskiego króla Eurysteusa. Mykeny to starożytne miasto na Peloponezie, gdzie do dziś zachowały się ruiny królewskiego zamku. Herakles posłuchał rady i udał się do Myken, gdzie dostał kilkanaście trudnych do spełnienia zadań. Najpierw miał zabić lwa (nemejskiego), który żył w pobliskich górach. Był on nadzwyczaj wielki i tyranizował całą okolicę. Herakles znalazł go w jednej z jaskiń (do dziś pokazywanej turystom!), ogłuszył potężnym uderzeniem maczugi i potem udusił i zaniósł królowi do Myken. Króla przeraziła nie tyle wielkość lwa, ile siła Heraklesa, dlatego wkrótce wysłał go z nowym zadaniem. Tym razem Herakles miał zabić dziewięciogłową hydrę (lerneńską). Król sądził bowiem, że Herakles jej nie pokona. Ten jednak i to zadanie z powodzeniem spełnił. Za swą wielką odwagę stał się sławny i nieśmiertelny. Został przyjęty między bogów na Olimpie i dostał się na niebo- (gwiazdozbiór Herkulesa). Na pamiątkę bohaterskich czynów Heraklesa dostały się tam również jego ofiary: Lew, Hydra (Wąż Wodny) i Rak. Lew jest zwierzyńcowym gwiazdozbiorem i kształtem swym przypomina leżącego króla zwierząt. Znajduje się na południe od Wielkiej Niedźwiedzicy. Podczas wiosennych miesięcy widzimy go w godzinach wieczornych, gdybyśmy jednak chcieli go zobaczyć w listopadzie, musielibyśmy wstać nad ranem. W okresie między 11 a 20 listopada spod gwiazdy Leo wybiegają meteoroidy należące do roju Leonid. Rój ten jest pozostałością po komecie Temple'a i Ziemia co trzydzieści trzy lata spotyka się w przestrzeni z jego najgęściejszym fragmentem. W roku 1833 obserwowano aż sześćdziesiąt tysięcy meteorów na godzinę. Był to więc prawdziwy deszcz gwiazd spadających. Jasny Regulus jest jednym z czterech ,”strażników nieba", czyli "królewskich gwiazd". Gwiazdy te w zaraniu naszych dziejów oznaczały ważne punkty na niebie: przesilenia letniego (Regulus), równonocy jesiennej (Antares), przesilenia zimowego (Fomalhaut) i równonocy wiosennej (Aldebaran). Królewskie gwiazdy dzieliły drogę Słońca (ekliptykę), a tym samym i rok na cztery części - pory roku. Tak więc odcinek drogi Słońca między Regulusem a Antaresem oznaczał lato itd. Dziś oczywiście nie znaleźlibyśmy ani jednego rolnika, który dni w roku wyznaczałby według gwiazd. Lecz w dawnych czasach każdy pasterz, rolnik i żeglarz musiał sam określać dzień i porę roku. Tym się właśnie tłumaczy wszechstronne zainteresowanie ówczesnych ludzi niebem. Gwiazda główna, Regulus, wraz z głównymi gwiazdami wymienionych gwiazdozbiorów tworzy tak zwany trójkąt wiosenny. Leonis określa się czasem nazwą Algieba, co prawdopodobnie powinno oznaczać "Czoło Lwa". Mamy tu do czynienia z najsłynniejszą gwiazdą podwójną na niebie. Jasności obu partnerów wynoszą 2m,2 i 3m,5, a ich barwę określa się często jako żółtą lub zieloną. Zależy ona jednak w mniejszym lub większym stopniu od kontrastu barw blisko siebie leżących gwiazd. Wzajemny czas obiegu obu partnerów wynosi około 619 lat, jednak jeszcze nie oznaczono go dokładnie. W każdym razie w trakcie ostatnich dziesięcioleci ich odległość kątowa znacznie wzrastała: obecnie wyniesi ona prawie 4,4", podczas gdy w 1782 r., gdy Wilhelm Herschel odkrył w niej gwiazdę podwójną, wynosiła mniej niż 2". Dlatego Leonis jest gwiazdą podwójną łatwą do rozdzielenia już przy użyciu lunety 4-lub 5-centymetrowej, Leonis jest odległa od Ziemi o 90 lat świetlnych. 28. Lisek / Lis (Vulpecula – Vul) Jeden ze współczesnych gwiazdozbiorów, z którym nie jest związana żadna opowieść mitologiczna. Został oznaczony w 1690 r. przez Jana Heweliusza. Lis jest małym gwiazdozbiorem leżącym w odgałęzieniu Drogi Mlecznej. Znajduje się na południe od Łabędzia, tuż przy gwieździe Albireo ( Cyg). Najjaśniejszą gwiazdą Lisa jest Anser (α Vulpeculae) o jasności 4,4m, czerwony olbrzym odległy od Układu Słonecznego o 270 lat świetlnych. Nazwa tej gwiazdy oznacza po łacinie gęś. Początkowo cały gwiazdozbiór nosił nazwę "Lisek i gęś" (łac. Vulpecula cum Ansere). Owa gęś znajdowała się w pysku lisa. Po zmianie nazwy gwiazdozbioru na "Lisek", gęś pozostała jako nazwa jego najjaśniejszej gwiazdy. W 1967 r. w obrębie tej konstelacji odkryto pierwszy pulsar. Najznakomitszym obiektem w Lisie jest wielka mgławica planetarna M27 o rozmiarach osiem na cztery minuty kątowe (średnica Księżyca ma trzydzieści minut kątowych). Ze względu na kształt nazwano ją Chinką (Dumb-bell) lub Hantlą. Do jej obserwacji trzeba użyć małej lunety. 29. Luneta (Telescopium – Tel) Gwiazdozbiór Lunety znajduje się pod Strzelcem i Koroną Południową. W naszych szerokościach geograficznych jest stale pod horyzontem. Nazwy kilku gwiazdozbiorów nieba południowego zostały w 1752 r. przez astronoma francuskiego Lacaille'a zapożyczone od przyrządów naukowych, wśród których znalazła się także Luneta. Przyrząd ten jest w astronomii tak pożyteczny, że z całą pewnością zasłużył na to, by mu przydzielono większe i wyraźniejsze zgrupowanie gwiazd, aniżeli dla niego wybrano. 30. Lutnia (Lyra – Lyr) Lutnia odgrywała szczególną rolę w mitach greckich. Za jej wynalazcę uchodził Hermes, a później miał na niej grywać Orfeusz. Grał tak pięknie, że dzikie zwierzęta stawały się potulne, a nawet wzruszały się skały. Swą sztuką udobruchał władcę podziemi - Hadesa, nie potrafił jednak śpiewem ułagodzić gniewu pijanych bachantek, które go rozszarpały, ponieważ unikał ich towarzystwa. Jego czarodziejską lutnię wrzuciły do rzeki, lecz muzy (opiekunki sztuk) uprosiły bogów, by została przeniesiona na niebo i trwała tam po wieczne czasy jako jeden z gwiazdozbiorów. Lutnia jest małym, ale wyraźnym i interesującym gwiazdozbiorem położonym między Łabędziem a Herkulesem. U nas można ją obserwować wieczorem od maja do stycznia. Lyr - Wega („Atakujący orzeł” / „Spadający sęp”) jest piątą, co do jasności gwiazd naszego nieba. Jest to gwiazda okołobiegunowa, promieniuje sto razy silniej niż Słońce. Znajduje się od nas w odległości 27 lat świetlnych. Ma jasnoniebieską barwę, a ponieważ w letnich miesiącach widzimy ją wieczorem nad głową, toteż nie można jej pomylić z inną gwiazdą. Wraz z Altairem z Orła oraz Denebem z Łabędzia typową formację nieba letniego tzw – Trójkąt Letni. Blisko granicy Lutni z Herkulesem leży radiant Liryd. Ten rój meteoroidów znany jest od przeszło dwóch tysięcy lat. Pojawia się każdego roku między 20 a 22 kwietnia. 31. Łabędź (Cygnus – Cyg) Mitologia wiąże jego pochodzenie z dwiema historiami. Po pierwsze, że jest to syn boga słońca Faeton, który wykradł rydwan słońca i nieopatrznie spowodował pożar całego świata. Zeus w złości zabił go, ale litościwi bogowie zabrali z krainy umarłych na niebo. Druga historia mówi, że władca Olimpu chciał przyjrzeć się ludziom i dlatego zamienił się w Łabędzia. W tej postaci odwiedził także spartańską królową Ledę, zaintrygowany jej urodą. Aby się do niej zbliżyć, pozwolił się prześladować olbrzymiemu orłowi, przed którym królowa go obroniła. Leda została matką pięknej Heleny, o którą wybuchła wojna trojańska. Gwiazdozbiór przypomina łabędzia lecącego przez Mleczną Drogę ku południowi. Biała gwiazda Deneb tworzy razem z Wegą w Lutni na zachodzie i Altairem w Orle na południu rzucający się w oczy tzw. Trójkąt Letni. Łabędzia można oglądać wieczorem od czerwca do stycznia. Łabędzia można również traktować jako wielki krzyż, u szczytu którego znajduje się Deneb, a u podstawy Albireo; dlatego gwiazdozbiór ten określa się również jako Krzyż Północy. Gdy Łabędź znajduje się na wschodzie, wówczas krzyż ten jest pochylony w lewo i wyprostowuje się dopiero w miarę przesuwania się na zachód. Jeżeli gwiazdozbiór przedstawimy sobie jako Łabędzia, wówczas jego głowę stanowi Albireo, a ogon Deneb. Nasz układ planetarny pędzi wraz z sąsiednimi gwiazdami w kierunku Łabędzia z szybkością 230 km/s. Jest to następstwo rotacji naszej Galaktyki. Słońce obiega jej jądro raz na dwieście milionów lat (jest to tak zwany rok galaktyczny). W gwiazdozbiorze Łabędzia znanych jest przeszło tysiąc gwiazd podwójnych. Do najpiękniejszych należy układ Albireo ( Cyg), którego jaśniejszy składnik złotożółty ma niebieskiego towarzysza. Na koniec należy wskazać na obiekt, którego również nie da się obserwować gołym okiem ani przez małą lunetę, lecz który odgrywał szczególną rolę w dyskusjach astronomicznych ostatnich lat: Cygnus X-1. Znajduje się on w pobliżu gwiazdy h Cygni. Litera X oznacza tu źródło rentgenowskie. W przeciwieństwie do innych źródeł rentgenowskich wydaje się ono być czarną dziurą. 32. Malarz (Pictor – Pic) Gwiazdozbiór ten znajduje się blisko gwiazdy Kanopus. Pierwotna jego nazwa, nadana przez Nicolasa Louisa de Lacaille'a, to Koń Malarza (Equus Pictoris). Międzynarodowa Unia Astronomiczna skróciła ją na nazwę Malarz. 33. Mała Niedźwiedzica (Ursa Minor – UMi) Według greckiej legendy Arkas, syn arkadyjskiej księżniczki Kallisto i najwyższego boga - Zeusa, zamieniony został w niedźwiedzia w momencie, gdy oszczepem mierzył w niedźwiedzicę - swą matkę. Bogini Hera była bardzo niezadowolona, że jej rywalka wraz z synem dostali się na niebo. Wymusiła więc od boga mórz obietnicę, że nie zezwoli im nigdy odpoczywać wraz z innymi gwiazdozbiorami pod horyzontem w morskich odmętach. Dlatego oba gwiazdozbiory nie zachodzą nigdy i stale okrążają biegun jako gwiazdozbiory okołobiegunowe. Jeszcze inna legenda opowiada o tym, że Wielka i Mała Niedźwiedzica to niedźwiedzie, które opiekowały się małym Zeusem, kiedy ukrywał się na Krecie przed swym ojcem Kronosem. Kronos, panujący na Olimpie, połykał własne dzieci, ponieważ istniała przepowiednia, że syn pozbawi go władzy, jego żona Rea obawiając się, by i nowo narodzonego syna Zeusa nie spotkał podobny los, ukryła go w jaskini na wyspie i opiekę nad nim powierzyła niedźwiedziom. Zeus z wdzięczności uczynił ich nieśmiertelnymi, umieszczając oba na niebie. Istnieje jeszcze inna legenda – mówi ona, że małemu niedźwiadkowi zrobiło się bardzo smutno widząc żeglarzy nie mogących znaleźć drogi do domu i błąkających się po morzu. Wszedł na nieboskłon aby pokazać ogonkiem drogę. Mama (Wielka Niedźwiedzica) dołączyła do córki dla opieki. W gwiazdozbiorze Małej Niedźwiedzicy mało jest ciekawych obiektów. Najbardziej interesującym z nich jest Gwiazda Polarna z uwagi na położenie w bliskości północnego bieguna nieba. Oddalona jest od nas o 470 lat świetlnych. Arabska nazwa Al-rukaba oznacza „kolano". Kiedyś zwano ją „przewodniczką na niebie”, ponieważ wskazuje kierunek północny. Dawniej, gdy ludzie nie znali jeszcze kompasu, była jedynym drogowskazem na morzu, w puszczy i na pustyni. Gwiazda Polarna (zwana także "Cynosurą") jest oddalona od bieguna o ok. 0,8 (średnia średnice Księżyca – 0,31) i opisuje dokoła niego niewielki krąg w ciągu doby. Możemy się o tym przekonać, gdy podczas pogodnej nocy skierujemy na tę część nieba obiektyw kamery fotograficznej i otworzymy przysłonę na kilka godzin. Należy jednak zaznaczyć, że biegun (punkt, wokół którego pozornie obraca się całe niebo) też nie stoi w jednym i tym samym miejscu. Opisuje bowiem na niebie okrąg w ciągu dwudziestu sześciu tysięcy lat (jest to tak zwany rok platoński). A zatem za trzynaście tysięcy lat biegun będzie się znajdował w pobliżu gwiazdy Wegi (gwiazdozbiór Lutni), która wówczas przejmie rolę Gwiazdy Polarnej. Po upływie jednak dalszych trzynastu tysięcy lat północny biegun nieba powróci do tego samego miejsca, w którym jest dziś. Ten ruch biegunów świata wywołany jest ruchem precesyjnym osi rotacyjnej Ziemi. Gwiazda Polarna ma objętość około miliona razy większą od Słońca. Jej jasność i wielkość regularnie się zmieniają na skutek pulsacji zachodzącej raz na cztery lata. Jest ona oddalona od nas o przeszło czterysta lat świetlnych. Z tej odległości Słońca nie zobaczylibyśmy nawet przez małą lunetę. Ten żółty nadolbrzym jest gwiazdą zmienną z typu cefeid. Jest także układem podwójnym, ale jej towarzysza nie można bezpośrednio obserwować. Ursae Minoris nazywa się po arabsku Kochab, co prawdopodobnie oznacza Kozioł, Ursae Minoris nazywa się Phekard - Oba Cielęta. 34. Mały Lew (Leo Minor – LMi) Nazwę temu małemu, niczym nie wyróżniającemu się gwiazdozbiorowi nadał w 1690r. astronom gdański Jan Heweliusz. W swym dziele "Prodromus Astronomiae" wymienia on ponadto kilkanaście innych gwiazdozbiorów leżących w tych obszarach nieba, gdzie nie ma zbyt wielu gwiazd. W latach dwudziestych naszego stulecia Mały Lew został przyjęty przez Międzynarodową Unię Astronomiczną jako jeden z osiemdziesięciu ośmiu gwiazdozbiorów wypełniających niebo. Przedtem nie było międzynarodowego porozumienia o podziale nieba na gwiazdozbiory. Małego Lwa łatwo znajdziemy między Wielką Niedźwiedzicą, a Lwem. Brak w nim ciekawszych obiektów do obserwacji małymi lunetami. 35. Mały Pies (Canis Minor – CMi) Zadziwiające jest, że aż tyle przypowieści powstało na temat gwiazdozbioru Małego Psa. Jedna z nich mówi o Artemidzie i Akteonie. Artemida była grecką boginią łowów. Jednego południa wróciła ze swymi nimfami do jaskini w świętym gaju. W pobliże gaju zabłądził orszak księcia Akteona ze sforą psów. Podczas gdy łowcy odpoczywali, książę wybrał się do gaju i nawet przybliżył do samej groty. Było to oczywiście wielkie wykroczenie, za które został srogo ukarany. Rozgniewana bogini przemieniła go w rosłego jelenia. Akteon zrozpaczony biegał po lesie, gdzie wytropiły go psy własnej drużyny i zadały mu śmiertelne rany. Łowcy żałowali jedynie, że w tej nagonce nie uczestniczył ich pan - książę Akteon. Jeden pies z jego sfory dostał się potem na niebo. Według innej wersji Mały Pies wraz z Wielkim Psem towarzyszy myśliwemu Orionowi w polowaniu. Pies Majra przeniesiony na niebo odegrał rolą w micie greckim, odnalazł on mianowicie zwłoki Ikariosa na Hymettos. Oionizos nauczył Ikariosa sztuki wytwarzania wina, ten rozpowszechnił ją w całym kraju, a podchmieleni pasterze zabili Ikariosa w przekonaniu, że ich otruł. Dawni Egipcjanie w tym miejscu nieba widzieli swego boga Anubisa - człowieka z głową szakala natomiast Arabowie i Rzymianie - szczenię. Gwiazdozbiór Małego Psa znajduje się pod Bliźniętami, na wschód od Oriona. Najjaśniejszą jego gwiazdą jest Procjon (gr. „Przodownik sfory”), który jest jednocześnie jedną z najbliższych gwiazd - jest odległa o 11,36 roku świetlnego od Układu Słonecznego). Ruch Procjona po niebie (tak samo jak Syriusza) odbywa się po linii falistej. To dziwne zachowanie się wywołane jest przez ich niewidzialnych towarzyszy. Obie gwiazdy (Procjon i Syriusz) są gwiazdami podwójnymi i towarzyszą im białe karły - gwiazdy o rozmiarach Ziemi, ale o masach równych masie Słońca. 36. Mikroskop (Microscopium – Mic) Wynalazek mikroskopu w końcu XVI stulecia oznaczał wielki postęp nauki, gdyż uczeni odtąd mogli poznawać przyrodę w mikroskopowych wymiarach. Na cześć wynalazcy mikroskopu astronom Lacaille w połowie XVIII wieku nazwą tego pożytecznego instrumentu "ochrzcił" obszar nieba pod Koziorożcem. Gwiazdozbiór ten jest zupełnie niewyraźny i zawiera bardzo słabe gwiazdy. Z Polski jest widoczna w sierpniu północna część gwiazdozbioru, nisko nad horyzontem południowym. 37. Mucha (Musca – Mus) Mucha jest małym gwiazdozbiorem między Krzyżem Południa, a południowym biegunem nieba, na Drodze Mlecznej. Dawniej nazywano go Musca Australis (Mucha Południowa) lub Apis (Pszczoła). W czasach baroku wszystkim gwiazdozbiorom usiłowano dać imiona osób ze Starego i Nowego Testamentu. Podczas tej operacji zmieniano często i granice gwiazdozbiorów. Tak więc Mucha, Ptak Rajski i Kameleon przedstawiały jeden wielki gwiazdozbiór - Ewę. Gwiazdozbiór został opisany przez Jakuba Bartscha w 1624 r. Gwiazdy w gwiazdozbiorze Muchy są słabe przede wszystkim dlatego, że znajdują się bardzo od nas daleko. 38. Oktant (Octans – Oct) Gwiazdozbiór Oktant nosi nazwę przyrządu astronomicznego, używanego dawniej do wyznaczania odległości kątowych ciał niebieskich. Gwiazdozbiór został nazwany na jego cześć w 1751 r. przez Nicolasa Louisa de Lacaille. Gwiazdozbiór Oktant odpowiada Małej Niedźwiedzicy na północnej półkuli. W nim znajduje się biegun południowy, jeden z dwóch przeciwległych punktów nieba, wokół których obraca się cała kopuła niebieska. W pobliżu południowego bieguna nieba jest wprawdzie gwiazda (s Oct), ale tak słaba, że nie oddaje żadnej usługi w poszukiwaniach go. Z tego powodu hiszpańscy i portugalscy żeglarze używali do tego celu Krzyża Południa i Obłoków Magellana. 39. Ołtarz (Ara – Ara) Gwiazdozbiór Ołtarz znany był już starożytnym narodom. Przedstawiał stół ofiarny. To na tym ołtarzu Zeus zapalił kadzidło świętując zwycięstwo bogów nad Tytanami. Pisze o tym Klaudiusz Ptolemeusz w swym dziele: "Megale mathematike syntaxis" („Wielki układ matematyczny”), znanym w Europie pod zniekształconym tytułem arabskim "Almagest". Ołtarz jest gwiazdozbiorem o regularnych kształtach. Znajduje się w Drodze Mlecznej na południe od Skorpiona i u nas nigdy go nie widać. Na niebie można go łatwo odnaleźć, ponieważ ku niemu skierowane są obie najjaśniejsze gwiazdy Centaura - linia łącząca Agenę z Tolimanem mierzy prosto w Ołtarz. 40. Orion (Orion – Ori) Stara legenda mówi o Orionie - dzielnym i pięknym myśliwym. Jego ojcem był Posejdon, władca wszystkich wód. Dzięki matce - namiętnej łowczyni z drużyny bogini łowów - Orion miał w Artemidzie opiekunkę. Od swego ojca dostał w posagu zdolność poruszania się w najgłębszym morzu, co jednak wiodło go do niepotrzebnych pokus. Prześladował śliczne nimfy Plejady tak długo, aż uprosiły Zeusa, by je przemienił w jakieś zwierzęta. Zeus uczynił zadość ich prośbie i zamienił je w gołębie, a później w ugrupowanie gwiazd na niebie, zwane dziś Plejadami. Orion, stale flirtujący, nie szczędził drużyny Artemidy, czym ją obraził, i ta poleciła olbrzymiemu skorpionowi, by go śmiertelnie ukłuł. Orion wprawdzie zmarł, lecz został wraz ze swym psem Syriuszem przeniesiony na niebo i umieszczony prawie naprzeciw Skorpiona. Odtąd obydwaj się nienawidzą. Orion chowa się za zachodni horyzont w czasie, gdy nad wschodnim pojawia się Skorpion. Gwiazdozbiór Oriona znany był w Mezopotamii już na trzy tysiące lat przed rozkwitem greckiej kultury. Tamtejsze plemiona zwały go Uru-anna (Światło Nieba). Z tej nazwy powstało imię Orion, które dotrwało do naszych czasów. Dla Egipcjan Orion przedstawiał boga śmierci – Ozyrysa. Orion jest jednym z najpiękniejszych gwiazdozbiorów na niebie. Wyróżniają się obie gwiazdy stanowiące jego barki, Betelgeza („Bark”) i Bellatrix, trzy gwiazdy pasa i obie gwiazdy stanowiące stopy; prawa ma nazwę Riegel („Stopa”). Zwracają uwagę nawet gwiazdy na prawym, zachodnim skraju gwiazdozbioru przedstawiające tarczę. Najjaśniejszą gwiazdą jest Rigel ( Orionis, 0,12 wielkości gwiazdowych). Druga co do jasności to Betelgeza ( Orionis, jasność zmienna od 0,4 do 1,3 wielkości gwiazdowych). Betelgeza jest czerwonym olbrzymem, średnica jej jest większa od odległości Ziemi od Słońca. Trzecia najjaśniejsza gwiazda to Bellatrix ( Orionis, jasność 1,64 wielkości gwiazdowych). Znajduje się ona wokół gwiazd , ι i 42 Ori. Trzy ułożone w jednej linii jasne gwiazdy, tzw. Pas Oriona wskazują Syriusza na południowym zachodzie i Aldebarana na północnym wschodzie. Są to (Mintaka); (Alnilam); i Ori (Alnitak). Większość gwiazd w Orionie ma barwę białą lub niebieską, ponieważ temperatury ich powierzchni są bardzo wysokie. Tworzą jedną gromadę o wspólnym pochodzeniu - asocjację. Liczy ona około dwustu gwiazd, ma średnicę trzystu lat świetlnych, a jest od nas oddalona o 1600 lat świetlnych. Podobnych asocjacji znamy około pięćdziesięciu, lecz asocjacja w Orionie należy do najwyraźniejszych. Jej środkiem jest Wielka Mgławica Oriona, lewo dostrzegalna gołym okiem przy bardzo dobrej pogodzie, w jego mieczu (pochwie miecza). Jest to rozległa mgławica gazowo-pyłowa (M42), zawierająca materię o masie równej pięćdziesięciu masom Słońca. W jej najgęściejszych częściach jeden centymetr sześcienny zawiera dziesięć tysięcy atomów. Mgławica ta pozostaje w ścisłym związku z powstaniem asocjacji w Orionie. Są to po prostu resztki pierwotnego tworzywa, z którego w wyniku zagęszczeń powstały poszczególne gwiazdy asocjacji . Mgławica Oriona jest sztandarowym przykładem stadium narodzin nowych gwiazd, których powstawanie odbywa się na naszych oczach. Tuż pod Pasem Oriona znajduje się piękna tzw. Mgławica Koński Łeb. 41. Orzeł (Aquila – Aql) Gdy bogowie na Olimpie popijali ambrozję, pełne puchary roznosiła Hebe, córka Zeusa i Hery. Pewnego razu potknęła się o coś i upadła. Rozgniewało to pana bogów i ludzi, toteż za karę pozbawił ją tej funkcji. Hebe stała się później sławna z tego, ze wyszła za bohaterskiego Heraklesa (Herkulesa). Po niej funkcję podczaszego objął trojański chłopiec Ganimedes, którego Zeus zamienił w orła i przyniósł na Olimp. Fantazja Greków identyfikowała Orła z Ganimedesem i dopatrzyła się go w letnim ugrupowaniu gwiazd, już przez mieszkańców Mezopotamii zwanego Orłem. W średniowieczu astronomowie arabscy (a pod ich wpływem także europejscy) konstelację nazywali „Sępem w locie” (łac. vultur volans). Mały, lecz piękny gwiazdozbiór leżący w Drodze Mlecznej pod Łabędziem jest widoczny na wieczornym niebie od czerwca do końca roku. Najjaśniejsza jego gwiazda Altair (Atair) - „Lecący Orzeł" znajduje się od nas w odległości zaledwie piętnastu lat świetlnych. Ma dwukrotnie większą średnicę od naszego Słońca i jest od niego dziesięciokrotnie jaśniejsza. Ta biała gwiazda zbliża się ku naszemu układowi planetarnemu z szybkością 26 km/s. Badania wykazały, że Altair musi obracać się bardzo szybko wokół swojej osi. Prawdopodobnie czas obrotu wynosi tylko około 6,5 h (w porównaniu z 25 dobami Słońca). Po obu jej stronach znajdują się słabsze gwiazdy. Altair, wraz z Wegą w Lutni i Denebem w Łabędziu tworzy tak zwany Trójkąt Letni. Na południu konstelacji jest pomarańczowa Aql (AIshain - zniekształcona nazwa orła po persku), oddalona od nas o czterdzieści dwa lata świetle. Właśnie tak z tej odległości wygląda nasze Słońce (zupełnie zwyczajna, żółtawa mała gwiazdka). Na północy natomiast sąsiaduje z Altairem gwiazda (Reda, Tarazed). Na uwagę zasługuje gwiazda zmienna Aql, najjaśniejsza cefeida na niebie. Swą jasność zmienia bardzo regularnie w okresie jednego tygodnia. Części gwiazdozbioru Orła, zwłaszcza północna i południowa, znajdują się w obrębie Drogi Mlecznej, a więc możemy zaobserwować w tym obszarze również wiele interesujących gromad otwartych. 42. Panna (Virgo – Vir) W okresie złotego wieku na Ziemi człowiek nie znał jeszcze kary, a mimo to szanował prawo i cenił wierność. Żyła wtedy wśród ludzi bogini sprawiedliwości i porządku Astrea, córka Zeusa i Temidy. Uczyła porządku, sprawiedliwości i przestrzegania praw. W tym czasie było podobno na Ziemi dobrze. Potem jednak ludzie stali się egoistami, myśleli jedynie o sobie, a gdy wynaleźli broń, zabijali i łupili swych bliźnich. Ziemię zbroczoną krwią bogowie opuścili. Jako ostatnia pozostała Astrea i miała nadzieję, że może uda jej się odwrócić gniew Zeusa i obronić ludzkość. W końcu jednak i ona opuściła Ziemię i znalazła się między bogami. W innym starożytnym micie Pannę uważano za córkę bogini Jutrzenki, bogini świtu. Dla mieszkańców doliny Eufratu i Tygrysu gwiazdozbiór ten przedstawiał boginię Isztar, córę niebios i królową gwiazd. Natomiast w Egipcie gwiazdozbiór Panny nosił imię Izydy, która była matką boga słonecznego Morusa i małżonką boga podziemi - Ozyrysa. Gwiazda główna, Spica, ma nazwę łacińską oznaczającą kłos. Wiąże się to z faktem, że gwiazdozbiór Panny znikał z wieczornego nieba, gdy zaczynały się żniwa. Było tak 2000 lat temu, teraz Panna znika miesiąc później w wyniku precesji osi Ziemi i można obserwować Pannę na niebie wczesnym wieczorem aż do początku września. Czasem oznacza się również Spikę arabską nazwą Azimech lub Alaazel. Spica wraz z Regulusem w Lwie i Arkturem w Wolarzu tworzy tak zwany Trójkąt Wiosenny. W chwili kiedy Słońce przechodzi przez jesienny punkt w gwiazdozbiorze Panny, kończy się lato, a nastaje jesień. Panna jest zwierzyńcowym gwiazdozbiorem, w nim ekliptyka przecina się z równikiem (punkt równonocy jesiennej) mniej więcej między gwiazdami Vir a Vir. Niedaleka Vir (Arich, Porrima) stanowi piękny układ podwójny. W Pannie oraz sąsiednim gwiazdozbiorze, Warkoczu Bereniki, znajduje się najbliższa nam, duża gromada galaktyk, nazwana od tego gwiazdozbioru Virgo, zawierająca ok. 3000 tych obiektów, oddalona o 65 milionów lat świetlnych. 43. Paw (Pavo – Pav) Między Strzelcem a biegunem południowym znajduje się wyraźny gwiazdozbiór Pawia, który u nas nie jest widoczny. Paw był symbolem nieśmiertelności i świętym ptakiem królowej niebios - bogini Hery. Budowniczy pierwszego wielkiego okrętu, Grek Argos, za swój kunszt cieszył się dużym szacunkiem. Po śmierci bogini Hera zamieniła go w Pawia i przeniosła na niebo. Odtąd sławny budowniczy spogląda przez biegun na swe nieśmiertelne dzieło - na Okręt Argo. Gwiazda Pav (zwana Peacock – ang. paw), leżąca w punkcie łączącym trzy gwiazdozbiory (Pawia, Indianina i Lunetę) , jest olbrzymem odległym o 230 lat świetlnych. 44. Pegaz (Pegasus – Peg) Pochodzenie nazwy gwiazdozbioru tłumaczy legenda zrodzona w mrokach dawnych dziejów i przekazywana z pokolenia na pokolenie. Gdy Perseusz uciął głowę Meduzie i z otwartej rany wylała się do morza krew, na rozkaz boga mórz Posejdona z szyi Meduzy wyskoczył śnieżnobiały koń - Pegaz. Posejdon podarował go później Bellerofontowi, który dokonał razem z nim niejednego czynu bohaterskiego. Gdy jednak Bellerofont pokonał ziejącą ogniem Chimerę, upojony zwycięstwem chciał na Pegazie dostać się między bogów na Olimpie. Rozgniewany pan Olimpu - Zeus - wysłał przeciw Pegazowi bąki. Pokłuły one Pegaza, który się spłoszył i zrzucił jeźdźca. Los Bellerofonta potwierdza starą mądrość, że pycha poprzedza upadek. Pegaz jednak istniał dalej i dostał się na niebo. Nazwa legendarnego konia pochodzi od Fenicjan, znakomitych żeglarzy starożytnych. Ich okręty miały na przedzie "skrzydlatego konia" z uzdą (Pega Sus). Tym tłumaczy się nie tylko nazwę, ale i to, że na niebie znajduje się jedynie przednia część konia. Z naczyń i tabliczek glinianych ludów Mezopotamii i Etrusków dowiadujemy się, iż także w ich legendach Pegaz miał skrzydła. Już oni nazywali go skrzydlatym koniem. W rozkwicie greckiej kultury wybijano w Koryncie i innych miastach monety z obrazem Pegaza. Był ulubieńcem muz, opiekunek sztuk. Pegaz (jeden z 48 gwiazdozbiorów opisanych przez Ptolemeusza) jest rozległym gwiazdozbiorem jesiennego nieba, łatwo rzucającym się w oczy, gdyż leży poza Drogą Mleczną w obszarze skąpym w gwiazdy. Na niebie wyobrażono sobie Pegaza jako odwróconego do góry nogami. Nietrudno odnaleźć charakterystyczny kwadrat, który tworzą gwiazdy Markab ( Peg), Sheat ( Peg), Algenib ( Peg) i Sirrah ( And). Markab („Siodło”) wypromieniowuje siedemdziesiąt razy więcej energii od Słońca i jest od niego oddalony o sto lat świetlnych. Sheat natomiast („Ramię Konia”/ „Przednia Noga”) to czerwony olbrzym o średnicy sto razy większej od średnicy Słońca. Pegasi nazywa się również Algenib czyli "Skrzydło Konia", Pegasi zwany Enif czyli "Nos Konia" jest gwiazdą potrójną. Przy gwieździe Enif (Nos) znajduje się jasna gromada kulista M15, jedna z najbardziej odległych gromad, jakie obserwujemy w naszej Galaktyce. Jest oddalona o około czterdziestu tysięcy lat świetlnych. 45. Perseusz (Persesus – Per) Perseusz był jednym z synów Zeusa i pięknej ziemianki Danae, córki króla Akrisiosa. Ten, pomny na wyrocznię, według której miał zginąć z ręki własnego wnuka, wrzucił Danae wraz z dzieckiem w zamkniętej skrzyni do morza. Wiatry zagnały skrzynię na wyspę Serifos króla Polidektesa, gdzie Perseusz wyrósł na silnego i pięknego młodzieńca. Polidektes obawiał się go i dlatego polecił mu przynieść głowę Meduzy. Sądził, że w ten sposób pozbędzie się Perseusza. Meduza była kiedyś pięknym dziewczęciem, ale została zamieniona przez Atenę w potwora ze zwierzęcymi szponami i wężami zamiast włosów. Była tak szpetna, że kto na nią spojrzał, zamieniał się w kamień. Toteż Perseusz za radą Ateny nie patrzył na nią bezpośrednio, lecz obserwował jej odbicie w swej błyszczącej tarczy. Gdy Meduza usnęła, odciął jej głowę i schował do sakwy. Przedstawiany był z mieczem, tarczą i głową Meduzy w ręku. Perseusz dokonał jeszcze wielu bohaterskich czynów. Podczas swej wędrówki dotarł aż na krańce świata, gdzie znajdowało się królestwo Atlasa. Tytan bał się Perseusza i pragnął wygnać go ze swej ziemi. Ale Perseusz pokazał mu głowę Meduzy i Atlas skamieniał. Do dziś sterczy jako łańcuch górski w północnej Afryce. Innym czynem bohaterskim Perseusza było uwolnienie Etiopii od morskiego potwora (Wieloryba) za pomocą głowy Meduzy i ocalenie księżniczki Andromedy, która wkrótce została jego żoną. Jak większość greckich bohaterów, tak i Perseusz czczony był przez długie lata. Stawiano mu świątynie, rzeźbiono posągi, o jego bohaterskich czynach układano wiersze i pieśni. A dziś jest gwiazdozbiorem leżącym w pobliżu Andromedy. Perseusz to jeden z 48 gwiazdozbiorów opisanych przez Ptolemeusza. Obok Wielkiej i Małej Niedźwiedzicy oraz Kasjopei to najbardziej znany gwiazdozbiór okołobiegunowy. Najjaśniejsza gwiazda to Mirfak (zwana także Algenib), a Per - Algol wyobraża głowę Meduzy. Nazwa ta jest skrótem nazwy arabskiej Ras al Ghul, co znaczy „Demoniczna Głowa” / „Głowa Demona”. Była to jedyna gwiazda zmienna znana starożytnym astronomom. Zmiany jej jasności powtarzają się ściśle po dwóch dniach, dwudziestu godzinach i dziewięciu minutach. Ciemniejszy towarzysz Algola w regularnych odstępach czasu zakrywa go i zmniejsza jego jasność. Gwiazdy takie nazywamy zmiennymi zakryciowymi. W obrębie tego gwiazdozbioru leży radiant jednego z najaktywniejszych rojów meteorów – Perseidów – zwanych Łzami Świętego Wawrzyńca, gdyż jego występowanie jest najsilniejsze właśnie w okolicach dnia tego świętego - 10 sierpnia. Faktyczny szczyt roju ma miejsce 12 sierpnia, a częstotliwość obserwowanych zjawisk może dochodzić do ok. 90 w ciągu godziny. O wiele bardziej godna uwagi jest podwójna gromada gwiazd położona tuż przy granicy z Kasjopeą: i Persei. Należy ona do w ogóle najpiękniejszych gromad otwartych, gdyż nawet gołym okiem widzimy w tym miejscu mglistą plamkę, a przez silną lornetkę pokazuje się gęsty, zwarty obszar gwiazd. 46. Piec (Fornax – For) W roku 1753 Lacaille ten obszar nieba nazwał Chemicznym Piecem, chcąc w ten sposób podkreślić znaczenie chemii w nauce. Później nazwa uległa skróceniu i dziś widniejący na zachód od rzeki Erydan, tuż pod Wielorybem, gwiazdozbiór nazywa się krótko - Piec. Gwiazdozbiór Pieca nie zawiera żadnej jasnej gwiazdy ani też interesującego obiektu dla lornetki lub małej lunety. 47. Pompa (Antila – Ant) Nazwa temu gwiazdozbiorowi została nadana w 1751 r. przez Nicolasa Louisa de Lacaille'a na cześć pompy wynalezionej przez Roberta Boyle'a. Widoczny z Polski fragmentarycznie w lutym. Znajduje się daleko na południe od Lwa, poniżej Hydry. 48. Psy Gończe (Canes Venatici – CVn) Gwiazdozbiór ten zajmuje mało rzucający się w oczy obszar nieba pod dyszlem Wielkiego Wozu (albo pod ogonem Wielkiej Niedźwiedzicy). Bywa wyobrażany w postaci dwóch psów, które gonią oba niedźwiedzie dokoła bieguna. Prowadzi je na smyczy Wolarz. Psy Gończe jako gwiazdozbiór nie były jeszcze znane w starożytności, określił go na niebie dopiero Jan Heweliusz w 1690 r. Po łacinie najjaśniejsza gwiazda nazywa się Cor Caroli, co znaczy Serce Karola (mowa o angielskim królu Karolu II). Swego czasu na angielskim dworze twierdzono, że gwiazda ta nadzwyczaj jasno świeciła podczas przyjazdu króla Karola do Londynu w 1660 roku. Toteż królewski astronom Edmund Halley dał jej nazwę, która utrzymała się do dziś. Serce Karola jest bardzo ładną gwiazdą podwójną. Psy Gończe usytuowane są prostopadle względem układu Drogi Mlecznej. Dlatego w tym kierunku przenikamy daleko poza granicę naszej Galaktyki, do najodleglejszych obszarów Wszechświata. 49. Puchar (Crater – Cra) Według mitu, Apollo umieścił Kruka obok przechylonego Pucharu, żeby ukarać go za kłamstwo, którego się on dopuścił - otóż, wysłany po wodę, wrócił z pustym pucharem, tłumacząc się tym, że Hydra nie pozwoliła mu jej zaczerpnąć. Gwiazdozbiór Pucharu jest podobny do greckiej wazy, zwanej kraterem. Znajduje się między Lwem a Wężem Wodnym, na zachód od Kruka. Jest na niebie nachylony ku Krukowi, by mu przypominał jego niedbałość. Główna jego gwiazda, Crateris, ma również nazwę arabską Alkres, co oznacza Dzban. 50. Rajski Ptak (Apus – Aps) Jest to jeden z czterech gwiazdozbiorów nieba południowego noszących imiona ptaków. Najciekawsze jest pochodzenie nazwy samego ptaka, bo po łacinie opus znaczy beznogi. Wytłumaczenie tej tajemniczej nazwy jest dość proste. Żeglarze kupowali od krajowców południowoamerykańskich ptaki, które były bardzo piękne, lecz miały brzydkie nogi, toteż krajowcy je obcinali. Gdy więc uczestnicy wyprawy Magellana dokoła świata przywieźli do Europy ptaka rajskiego o przepięknych piórach i barwach nie spotykanych u żadnych innych ptaków, wśród prostego ludu zrodziły się przeróżne podania. Jedno z nich głosiło, iż ptak pochodzi bezpośrednio z raju, gdzie nie musiał chodzić ani siadać i dlatego nie ma nóg. Z tych też czasów wywodzi się łacińska nazwa ptaka, zwanego u nas ptakiem rajskim. Od niego zaś Portugalczycy i hiszpańscy żeglarze, którzy już w XVI stuleciu pływali po morzach południowych, zapożyczyli nazwy dla nowego gwiazdozbioru. Mogli się oni orientować na morzu tylko na podstawie gwiazd i dlatego utworzyli szereg gwiazdozbiorów południowych, a między innymi i Ptaka Rajskiego. Gwiazdozbiór ten znajduje się blisko południowego bieguna. Najjaśniejszą gwiazdą Rajskiego Ptaka jest Apodis (Aps). 51. Rak (Cancer – Can) Gwiazdozbiór ten przypomina wielkiego kraba, wspomagającego hydrę w boju przeciwko Heraklesowi. Jednym z bohaterskich czynów Heraklesa było pokonanie dziewięciogłowej hydry, która żyła w bagnach leżących blisko miasta Lerny w Argolidzie i pustoszyła okolicę. Pomocnikiem hydry był olbrzymi krab z ostrymi szczypcami. Gdy krab się przyczepił do nogi Heraklesa, wówczas jego wierny woźnica Jolaos ugodził go śmiertelnie. Hydra się wtedy obejrzała i w tym momencie Herakles wypalił jej głowę rozżarzonym drewnem. O ile odcięte głowy w okamgnieniu odrastały, to wypalone ogniem już odrosnąć nie mogły, l tak krab chcąc hydrze przyjść z pomocą przyczynił się do jej zguby. Bogini Hera przeniosła go jednak na niebo, sprzyjała bowiem wszystkim wrogom Heraklesa. Chaldejczycy nazywali ten gwiazdozbiór „Bramą Ludzi”. Tędy podobno dusze zstępują na Ziemię, aby przyjąć ludzkie ciało. Indianie z Jukatanu zaś wierzyli, że gdy Słońce znajduje się w tym gwiazdozbiorze, przyjmuje postać ognistego ptaka i zstępuje na Ziemię, by przyjąć ofiary złożone na ołtarzu. Rak jest niewyraźnym gwiazdozbiorem w trójkącie utworzonym przez Polluksa, Procjona i Regulusa. Gwiazda główna, a Cancri, ma również nazwę staroarabską Acubens czyli "Szczypce". Rak to najskromniejszy gwiazdozbiór zwierzyńcowy. Kiedyś Rak był najbardziej na północ wysuniętym gwiazdozbiorem Zodiaku i na jego tle świeciło Słońce w okresie przesilenia letniego. Najbardziej na północ wysunięty równoleżnik Ziemi, gdzie Słońce raz do roku (w dniu przesilenia letniego) znajduje się w zenicie, nazywamy dziś zwrotnikiem Raka, chociaż w tym czasie Słońce faktycznie jest w gwiazdozbiorze Bliźniąt. To przesunięcie jest następstwem ruchu precesyjnego biegunów i równika. Najbardziej interesującym obiektem w Raku jest otwarta gromada gwiazd, zwana Żłóbkiem. Gołym okiem widać ją jako świecący obłoczek, przypominający rozrzucone siano w żłobie. 52. Rufa (Puppis – Pup) Gwiazdozbiór ten nie był znany w starożytności – jego gwiazdy stanowiły część gwiazdozbioru Argo (Okręt Argonautów). Rufę, a także gwiazdozbiory Żagla, Kompasu oraz Kilu wyodrębnił z Argo dopiero francuski opat Nicolas Louis de Lacaille w czasie swojej podróży na Przylądek Dobrej Nadziei w połowie XVIII w. stanowi samodzielny gwiazdozbiór, częściowo widoczny i u nas podczas zimowych miesięcy na wschód od Wielkiego Psa. W gwiazdozbiorze Rufy występuje większa liczba otwartych gromad gwiazd. Gromady takie, podobnie jak i wszystkie młode gwiazdy, położone są blisko równika galaktycznego, gdyż znajduje się tu dostateczna ilość materii międzygwiazdowej. 53. Ryba Latająca (Volans – Vol) Ten gwiazdozbiór został utworzony już w czasach nowożytnych, Pojawił się na początku XVII stulecia w atlasie nieba niemieckiego prawnika Bayera. Otrzymał nazwę pewnego gatunku ryb, które potrafią wznosić się ponad powierzchnię morza i przelecieć w powietrzu znaczną odległość. Lubią one odprowadzać okręty na morzu, nic więc dziwnego, że i gwiazdozbiór Ryby Latającej znajduje się blisko Okrętu Argo, a ściśle mówiąc - pod Kilem. 54. Ryba Południowa (Piscis Austrinus – PsA) Nazwa gwiazdozbioru Ryba Południowa pochodzi z tych czasów, kiedy w Egipcie czczona była bogini Izyda. Pewnego razu z kłopotów wybawiła ją mała rybka i w nagrodę dostała się na niebo. Obszar pod Pegazem zapełnia zgrupowanie "wodnych" gwiazdozbiorów: Wodnik, Ryby, Wieloryb, Delfin, Ryba Południowa i rzeka Erydan. Ryba Południowa to mały gwiazdozbiór pod Wodnikiem. Jest to jeden z 48 gwiazdozbiorów opisanych przez Ptolemeusza. Podczas jesiennych wieczorów nad horyzontem widzimy jej najjaśniejszą gwiazdę Fomalhaut ( PsA). Nazwa jest arabska (Fum-al-Hut oznacza „Paszcza Ryby”). Znajdziemy ją, gdy trzykrotnie przedłużymy linię łączącą gwiazdę z Peg. Dzielą ją od nas dwadzieścia trzy lata świetlne, a temperatura jej powierzchni wynosi 10 000 stopni. Jest jedną z czterech gwiazd królewskich. Fomalhaut bowiem łącznie z Regulusem w Lwie, Aldebaranem w Byku i Antaresem w Niedźwiadku stanowią "słupy graniczne" dzielące rok na cztery pory. Nazwy znacznej ilości gwiazd są pochodzenia arabskiego. Dlaczego? Sprawa jest dość prosta wiadomości z antycznego świata dochowały się do naszych czasów dzięki arabskim astronomom. Oni przetłumaczyli dzieło Ptolemeusza, znane u nas pod tytułem „Almagest” (zbiór starożytnych wiadomości o Wszechświecie), kontynuując jednocześnie studia nad nocnym niebem. W ten sposób wiele obiektów otrzymało nazwy, które - niekiedy nieco zniekształcone - dochowały się do naszych dni. 55. Ryby (Pisces – Pis) Kiedyś Afrodyta (utożsamiana z rzymską boginią Wenus) przechadzała się wraz z Erosem nad brzegiem Eufratu. Nagle zjawił się przed nimi olbrzymi Tyfon, ale nie był to zwyczajny potwór. Miał sto głów smoka, ciało olbrzyma ludzkiej postaci, a zamiast nóg wiły się sploty wężów. Przerażona Afrodyta skoczyła wraz z Erosem do rzeki i oboje przemienili się w ryby. Później. Zeus pokonał Tyfona i przywalił go wyspą Sycylią. Ilekroć Tyfon stara się wydostać z tego więzienia, ziemia drży, a przez krater Etny - paszczę potwora - bucha ogień i wylewa się gorąca lawa, która wszystko wokół niszczy. Na pamiątkę tej chytrej ucieczki Afrodyty przed Tyfonem obie ryby zostały przeniesione na niebo i umieszczone obok Wieloryba, Delfina i Ryby Południowej. Kiedyś gwiazdozbiór nosił nazwę „Wenus i Cupido” („Afrodyta i Eros” ), ale ponieważ już Babilończycy, Syryjczycy i Persowie widzieli w tym ugrupowaniu gwiazd podobieństwo do dwóch ryb, przyjęła się nazwa Ryby. Ten niewyraźny gwiazdozbiór zwierzyńcowy ma przedstawiać dwie ryby: jedna leży prostopadle do Andromedy, a druga - poziomo pod kwadratem Pegaza. W licznych starych wyobrażeniach obie ryby łączy sznur ikry lub innego rodzaju powróz. Ta linia tworzy literę V pochyloną w prawo nieomal do poziomu, jej wierzchołek stanowi najjaśniejsza gwiazda konstelacji, Alrisha (staroarab. „Powróz”), jest niezwykle interesującym obiektem. Większą lunetą możemy ją rozłożyć na dwie gwiazdy obiegające wspólny środek ciężkości raz na siedemset lat. Jednak każda z nich jest z kolei podwójną spektroskopową, a zatem Alrisha faktycznie jest gwiazdą poczwórną. Ruch wszystkich czterech gwiazd podporządkowany jest sile grawitacyjnej, która przyczynia się do narodzin gwiazd, wywołuje ruchy księżyców dokoła planet i planet wokół Słońca, przyciąga człowieka do powierzchni Ziemi i gwiazdy do środka galaktyk. Grawitacja jest więc najważniejszą siłą we Wszechświecie. Około 8° na południe od gwiazdy ω Piscium znajduje się punkt równonocy wiosennej, w którym ekliptyka przecina się z równikiem niebieskim. Słońce przechodzi przez ten punkt w dniu 21 marca, rozpoczynając tym samym astronomiczną wiosnę. Punkt ten nazywany jest również Punktem Barana, ponieważ w czasach starożytnych znajdował się on właśnie w gwiazdozbiorze Barana. Przesuwa się na skutek zjawiska precesji. Za około 500 lat znajdzie się w gwiazdozbiorze Wodnika. 56. Rylec (Caelum – Cae) Ten mały i zupełnie niepozorny gwiazdozbiór wprowadził w 1752 r. Nicolas Louis Lacaille i otrzymał nazwę przyrządu do rycia w drewnie, metalu lub kamieniu. Znajdziemy go pod Zającem, a obok rzeki Erydan. U nas wznosi się nad horyzontem tylko częściowo, i to jedynie w miesiącach zimowych. Niektóre nowsze gwiazdozbiory zostały na niebie wprowadzone niepotrzebnie, a Rylec jest jednym z nich. Na nieszczęście, nazwy te tak się zadomowiły, że Międzynarodowa Unia Astronomiczna w 1925 roku przyjęła je między osiemdziesiąt osiem gwiazdozbiorów pokrywających całe niebo. Astronomowie dokładnie wyznaczyli granice między poszczególnymi gwiazdozbiorami i wprowadzili ich nazwy łacińskie, toteż nie może dojść do pomyłek przy oznaczaniu gwiazd. Ważne jest przy tym to, że międzynarodowa uchwała o podziale całego nieba na 88 części (gwiazdozbiory) definitywnie zakończyła możliwość wprowadzenia nowych, zbytecznych gwiazdozbiorów. 57. Ryś (Lynx – Lyn) Ten okołobiegunowy gwiazdozbiór, bardzo skąpy w gwiazdy, leży między Wielką Niedźwiedzicą, a Bliźniętami. Przed trzema wiekami wprowadził go na niebo gdański astronom Jan Heweliusz w 1690 r. Dlatego nie jest z nim związana żadna legenda. Heweliusz naliczył w nim dwanaście bardzo słabych gwiazd. Mówił, że kto może zobaczyć wszystkie dwanaście, musi mieć oczy jak ryś (rysiom szczególnie spośród kotowatych folklor przypisywał nadzwyczajne widzenie nocą, w tym możliwość widzenia przez ściany) - i stąd nazwa gwiazdozbioru. Ryś, tak samo jak i młody gwiazdozbiór Żyrafa, znajduje się w części nieba o najmniejszej ilości gwiazd. Toteż astronomowie mówią, że Rysia i Żyrafę znajdziemy tam, gdzie nic nie ma. 58. Rzeźbiarz (Sculptor – Scl) Rzeźbiarza jako gwiazdozbiór umieścił na niebie Lacaille dopiero w 1752 r., a pierwotna nazwa brzmiała "Pracownia Rzeźbiarza". Wyobraża on rzeźbiarskie dłuto i młotek. Niepozorny ten gwiazdozbiór leży na wschód od Fomalhauta, najjaśniejszej gwiazdy Ryby Południowej. U nas można go obserwować jedynie wczesną jesienią, nisko nad południowym horyzontem. W nim znajduje się południowy biegun galaktyczny. Wiadomo bowiem, że nasza Galaktyka ma kształt dysku, obracającego się wokół środka jądra galaktycznego. Oś obrotu jest prostopadła do płaszczyzny Drogi Mlecznej. Punkty, w których oś przecina niebo, nazywamy biegunami galaktycznymi. Północny biegun leży w Warkoczu Bereniki, południowy – właśnie w Rzeźbiarzu. W okolicy galaktycznych biegunów obserwujemy małą liczbę gwiazd, ponieważ patrzymy na zewnątrz naszej Galaktyki. 59. Sekstans (Sextans – Sex) I ten gwiazdozbiór uformował w XVII stuleciu Jan Heweliusz. To niewielkie ugrupowanie gwiazd ma zatem nazwę przyrządu służącego do wyznaczania pozycji ciał niebieskich. Gwiazdozbiór odnajdziemy między Lwem, Wężem Wodnym i Pucharem. Stosunkowo jasna gwiazda Sex leży na równiku niebieskim, który dzieli niebo na półkulę północną (nad równikiem) i południową (pod równikiem). 60. Sieć (Reticulum – Ret) Francuski astronom Lacaille wprowadził ten mały i zwarty gwiazdozbiór południowy do atlasów nieba w połowie XVIII stulecia. Dał mu nazwę siatki z nitek pajęczych, używanej w lunecie do wyznaczania pozycji gwiazd (mikrometr pozycyjny). Innym gwiazdozbiorom południowym również nie dał nazw poetycznych, lecz nazwy przyrządów pomiarowych (na przykład Luneta, Mikroskop, Cyrkiel, Węgielnica, Sieć). W ten sposób chciał wyrazić wdzięczność martwym przedmiotom, które w ciągu wielu nocy spędzonych pod niebem południowym były jego jedynymi towarzyszami. 61. Skorpion / Niedźwiadek (Scorpius – Sco) Zgrupowanie gwiazd między Strzelcem, a Wagą przypomina gotującego się do ukłucia skorpiona. Dlatego też starożytne narody gwiazdozbiór ten nazwały Skorpionem (u nas Niedźwiadek). Wschodzi on, gdy Orion zachodzi. Mit podaje, że bogini Artemida wypuściła kiedyś z podziemi ogromnego skorpiona, aby śmiertelnie ukłuł Oriona. Miała ku temu ważny powód. Orion był bardzo dzielnym myśliwym i wydawało się bogini, że swymi strzałami wygubi wszystkie zwierzęta. Za wierną służbę przeniosła na niebo skorpiona. Ale nie jest tam zbyt bezpieczny. Ucieka przed Strzelcem, który naciąga swój łuk i mierzy mu prosto w serce. Słońce w znaku Skorpiona przebywa stosunkowo krótko. Dawne legendy tłumaczą to tym, że kiedyś konnym zaprzęgiem słonecznego rydwanu powoził niedoświadczony Faeton. Konie przestraszyły się skorpiona i rydwan zbytnio zbliżył się do Ziemi. Olbrzymi żar, buchający z ognistego wozu, palił ziemię i zamieniał ją w pustynię. Aby ochronić ją przed całkowitym zniszczeniem, Zeus strącił błyskawicą Faetona do rzeki Erydan. Do dziś niektórzy mieszkańcy Ziemi są ciemnoskórzy. Są to potomkowie tych, którym niegdyś buchający ze słonecznego wozu ogień przypalił nieco skórę. Ten zwierzyńcowy gwiazdozbiór jest u nas widoczny wieczorem od maja do września. Ale zawsze znajduje się blisko horyzontu i dlatego widać go tylko częściowo. Najjaśniejszą gwiazdą tej konstelacji jest Antares. Nazwa "Antares" pochodzi z greki i oznacza, ze względu na czerwone zabarwienie, "Przeciwnik Marsa" (Anti-Ares – Mars to rzymski odpowiednik greckiego Aresa). Antares znalazł również miejsce na fladze Brazylii, symbolizując jeden z jej stanów - Piauí. Skorpion leży w obszarze Drogi Mlecznej bogatym w gwiazdy, a wobec tego zawiera liczne godne uwagi obiekty dostępne dla małej lunety. Gromada kulista gwiazd M4 leży najbliżej ze wszystkich gromad tego typu – jest od nas oddalona „tylko” o osiem tysięcy lat świetlnych. Polska nazwa "Niedźwiadek" pochodzi stąd, że jest to dawniej używane, polskie określenie skorpionów. 62. Smok (Draco – Dra) Mitologiczny bohater grecki Herakles (rzymski Herkules) musiał wykonać dwanaście trudnych i niebezpiecznych prac dla króla Myken Eurysteusa, a między innymi przynieść złote jabłka z ogrodu Hesperyd. Były to córki Atlasa, jednego z tytanów, którzy walczyli z bogami. Atlas za karę został skazany na dźwiganie na swych barkach sklepienia niebieskiego. Dojścia do ogrodu Hesperyd pilnował smok, z którym Herakles nie miał ochoty walczyć. Postanowił więc nakłonić Atlasa, by mu owe cenne jabłka zerwał. Ale by mógł to uczynić, przez chwilę musiał Herakles podtrzymywać firmament niebieski. Było z tego powodu nieco kłopotu, gdyż Atlas jabłka przyniósł, lecz nie chciał od Heraklesa przejąć sklepienia na swe ramiona. W końcu jednak jakoś się dogadali i Heraklesowi udało się spełnić zadanie. W gwiazdozbiorze jest przedstawiony w postaci klęczącej; oddaje on złote jabłka (pomarańcze) bogini Herze; był to jej ślubny podarunek od Gai. Za wierną służbę został na niebo przeniesiony także smok. Najjaśniejsza gwiazda Thuban („Smok”) ok. 4800 lat temu była gwiazdą polarną. Można ją było obserwować zarówno w dzień, jak i w nocy przez otwór z wnętrza piramidy Chufu. Od tej pory biegun północny przesunął się ku Gwieździe Polarnej. Warto zauważyć, że według pierwotnego oznaczenia literami greckimi Thuban był najjaśniejszą gwiazdą w Smoku ( Draconis). Jego jasność spadła widocznie i dziś zajmuje czwarte miejsce. Najjaśniejszymi gwiazdami Smoka są obecnie Etamin („Głowa Smoka”) i Alwaid („Grajek na Lutni” - gwiazdozbiór Lutni jest bowiem blisko). Razem z sąsiednimi gwiazdami Grumium i Kuma tworzą głowę Smoka. 63. Strzała (Sagitta – Sge) Maleńki gwiazdozbiór Strzała dostał się na niebo w nagrodę. Za pomocą bowiem tej strzały udało się kiedyś Apollinowi wytępić ród Cyklopów, jednookich olbrzymów, którzy w ciągu wielu stuleci pustoszyli ziemię i szkodzili ludziom. Mieszkali podobno na Sycylii, nie przestrzegali praw gościnności i nie uznawali żadnych bogów, swą postawą więc dawali zły przykład ludziom. Dlatego bogowie musieli w końcu interweniować i usunąć ich z powierzchni globu ziemskiego. Inna legenda kojarzy ten gwiazdozbiór z umaczaną w żółci hydry strzałą, za pomocą której Herakles trafił orła, który dręczył Prometeusza. Strzała jest małym gwiazdozbiorem w Drodze Mlecznej. Łatwo go odnajdziemy, gdyż leży między Altairem w Orle a Albireem w Łabędziu. Na wieczornym niebie można go oglądać od czerwca do stycznia. Jego gwiazdy są bardzo słabe. Sagittae nazywa się Sham. Jest to nadolbrzym oddalony od nas o pięćset czterdzieści lat świetlnych, wypromieniowujący w każdej sekundzie dwieście razy więcej energii niż Słońce. Moc wypromieniowanej przez gwiazdę energii w ciągu jednej sekundy określamy jasnością energetyczną. Gdyby jasność energetyczną Słońca porównać ze światłem małej latarki, to jasność energetyczna najsłabszych gwiazd odpowiadałaby światłu świętojańskich robaczków, a najsilniejszych - światłu potężnych reflektorów przeciwlotniczych. 64. Strzelec (Sagittarius – Sgr) Obok pięknych bogiń i odważnych bohaterów w mitologii greckiej występowały także potwory. Należą do nich centaury - półludzie i półkonie - którzy z małymi wyjątkami żyli jak barbarzyńcy. Tylko kilku z nich było przychylnych ludziom. Jeden z nich (Chejron) wychował młodego lekarza Eskulapa, drugi zaś opiekował się muzami. On też wynalazł łuk i za swe zasługi został umieszczony na niebie jako gwiazdozbiór Strzelca. Strzelec należy do nielicznych gwiazdozbiorów, w których gwiazda nie jest najjaśniejsza, albowiem Sagittarii ma jasność tylko 4m,1 i znajduje się daleko na południu, a w środkowej Europie jest niewidoczna. Jej nazwą arabską jest Rukbat czyli "Kolano Strzelca". Najjaśniejszą gwiazdą Strzelca jest Sagittarii. Ma on również nazwę Kaus Australis czyli "Łuk Południowy". Jego jasność wynosi 1 m,8. Strzelec jest pięknym gwiazdozbiorem zwierzyńcowym nieba letniego, bardzo bogatym w gwiazdy podwójne i zmienne, a także w gromady i mgławice. Ale ponieważ u nas jest stale nisko nad horyzontem, większość tych obiektów możemy obserwować jedynie przez krótki okres w lecie. Gwiazdozbiór leży w najjaśniejszej części Drogi Mlecznej. W tym właśnie kierunku znajduje się środek naszej Galaktyki. O ile gwiazdy tej konstelacji są od nas oddalone o dziesiątki i setki lat świetlnych, to środek Galaktyki o trzydzieści tysięcy lat świetlnych. Światło stamtąd nigdy się do nas nie przedostaje, ponieważ jest pochłaniane przez ogromne obłoki gazu i pyłu międzygwiazdowego, które pozbawiają nas również wspaniałego widoku. Jądro Galaktyki świeciłoby na naszym niebie tak jasno, że nocą przedmioty rzucałyby tak samo cienie, jak podczas pełni Księżyca. W Strzelcu znajduje się najbliższa nam galaktyka. Wszystkie wiadomości o jądrze Galaktyki uzyskujemy z analizy promieniowania o dłuższej fali, promieniowanie to bowiem dużo łatwiej przenika przez materię międzygwiazdową aniżeli światło. Świecący obłok gwiazdowy w Strzelcu stanowi tylko drobną część jednego ramienia spiralnego naszej Galaktyki. Ramię to, zwane ramieniem Strzelca, jest oddalone od nas o dziesięć tysięcy lat świetlnych. 65. Tarcza / Tarcza Sobieskiego (Scutum – Sct) Ten mały gwiazdozbiór otrzymał nazwę w 1690 r. Jest więc bardzo młody i nie ma powiązania z żadną legendą antyczną. Został nazwany na cześć króla polskiego Jana Sobieskiego, który obronił Europę przed najazdem Turków w 1683 roku. Po siedmiu latach od tego wydarzenia astronom gdański Heweliusz na chwałę czynu królewskiego nazwał ów gwiazdozbiór Tarczą Sobieskiego. Krzyż, który król miał wyklepany na swej bojowej tarczy, a który symbolizował jego posłannictwo, możemy także odnaleźć w gwiazdozbiorze. Cztery gwiazdy na brzegu tarczy przedstawiają czterech synów króla. Tarcza znajduje się w bardzo jasnej części Drogi Mlecznej, między Orłem a Strzelcem. 66. Trójkąt (Triangulum – Tri) Trójkąt to jeden z czterdziestu ośmiu gwiazdozbiorów opisanych w dziele „Almagest” Ptolemeusza. Jest małym gwiazdozbiorem leżącym na południowy wschód od Andromedy, a na północ od Barana. Jego trzy jaśniejsze gwiazdy tworzą wielką literę delta i dlatego Grecy nazywali go Deltodon. Żydzi natomiast dopatrywali się w nim podobieństwa do instrumentu muzycznego o kształcie trójkąta, zwanego „saliszem”. Konstalację uważano też za symbol delty Nilu. Główną jego gwiazdę, Trianguli, z rzadka nazywa się Elmatualet lub Mothallah; ta arabska nazwa oznacza „Wierzchołek Trójkąta”. Przy najjaśniejszej gwieździe Trójkąta leży spiralna galaktyka M33, jedna z najbliższych sąsiadek naszej. Możemy ją dostrzec gołym okiem podczas pogodnych, jesiennych, bezksiężycowych nocy. 67. Trójkąt Południowy (Triangulum Australe – TrA) Gwiazdozbiór ten także znajduje się w południowej części Drogi Mlecznej. Jego trzy jasne gwiazdy tworzą trójkąt równoramienny. Ze względu na regularny kształt i bliskie sąsiedztwo Tolimana ( Cen) można go łatwo odnaleźć na niebie. U nas jednak Trójkąta Południowego nigdy nie widać. Na niebo dostał się dlatego, że leży naprzeciw Trójkąta na północnej półkuli. Gwiazdozbiór został opisany po raz pierwszy w „Uranometrii” Johanna Bayera w roku 1603. 68. Tukan (Tucana – Tuc) W wieczornych godzinach września i października na południowym niebie panuje grupa ptaków: Paw, Żuraw, Tukan, Feniks i Ptak Rajski. Najsłabszy z nich jest Tukan. Pierwszy raz, konstelacja ta została opisana w dziele „Uranometria” Johanna Bayera w 1603 roku. W jego obrębie znajduje się Mały Obłok Magellana, mała nieregularna galaktyka. Jest to nieuporządkowane skupisko gwiazd, świecących i ciemnych mgławic, które kiedyś zostało wyrzucone z jądra naszej Galaktyki. 69. Waga (Libra – Lib) Jednym z niewielkich gwiazdozbiorów, które zamiast bohaterskich czynów dokumentują techniczne osiągnięcia dawnych narodów, jest Waga. Stanowi symbol jesiennego porównania dnia z nocą i wskazywała starożytnym rolnikom czas, kiedy należało siać oziminy. Nie tylko Grecy i Rzymianie, ale i Hindusi, Chińczycy i dawni Egipcjanie widzieli w tym skupieniu gwiazd wagę - przyrząd bardzo ważny w życiu. Według starożytnych Greków ta konstelacja przedstawiała kleszcze skorpiona. Wynikało to z faktu, że gwiazdozbiór Skorpiona sąsiaduje z gwiazdozbiorem Wagi. Nazwę tę przejęli także Arabowie. Stąd, jej dwie główne gwiazdy, i Librae, mają nazwy Zuben Elgenubi i Zuben Eszemali, co oznacza odpowiednio Kleszcze Północne i Południowe. Dopiero w starożytnym Rzymie, na skutek przejęcia nazwy z Chin i Indii, zaczęto używać nazwy Waga. Ten mały, lecz wyraźny gwiazdozbiór leży na ekliptyce i jest jednym z dwunastu gwiazdozbiorów zwierzyńcowych. 70. Warkocz Bereniki (Coma Berenices – Com) Piękna Berenika była królową egipską. Gdy jej mąż, król Ptolemeusz III, przebywał na niebezpiecznej wyprawie wojennej przeciw Syryjczykom, obiecała bogowi wojny podarować swe piękne włosy, jeżeli mąż powróci z wojny zdrów i cały. Gdy król szczęśliwie wrócił, dotrzymała danego słowa i złożyła swe wspaniałe warkocze w świątyni Aresa. Drugiego dnia włosy królowej zniknęły ze świątyni. Strażnicy mieli być surowo ukarani za niedbałą służbę. Ocalił ich jednak królewski astronom, Grek Konon z wyspy Samos (w tym czasie w Egipcie przebywało wielu uczonych greckich). Pokazał rozgniewanemu królowi zagubione pukle na niebie. Pochlebiony król i królowa uwierzyli temu i darowali niedbałość strażnikom świątyni. A astronomom przybył nowy gwiazdozbiór - Warkocz Bereniki. Gwiazdozbiór ten leży między Lwem a Wolarzem, pomiędzy gwiazdami Denebolą, a Arkturem. U nas widać go od marca do sierpnia. W Warkoczu Bereniki znajduje się północny biegun galaktyczny (punkt leżący o 90° na północ od równika galaktycznego). Jest to rejon najdalej położony od Drogi Mlecznej. 71. Wąż (Serpens – Ser) Wąż, symbol przezorności i mądrości, stał się pomocnikiem lekarza, wyszukiwał z nim w lesie rośliny i korzonki lecznicze. Dlatego też Asklepios wyobrażany był z laską, po której wije się wąż. Jest to symbol nieustannego odradzania się życia. Cały gwiazdozbiór Węża można u nas oglądać w wieczornych godzinach od czerwca do listopada. Jest to długi gwiazdozbiór leżący po obu stronach Wężownika (dawniej tworzyli on jeden gwiazdozbiór), który go dzieli na dwie części. Na zachód od Wężownika znajduje się Głowa Węża, która wyciągnięta jest w kierunku Korony Północnej, natomiast na wschód, w kierunku Orła, wije się Ogon Węża. Jest to jedna z 48 konstelacji opisanych przez Ptolemeusza. Gwiazda nazywa się Unuk (pierwotnie nazywała się Unuk El Haia, co znaczy „Szyja Węża”). Jest to pomarańczowy olbrzym oddalony od nas o osiem lat świetlnych. W Ogonie Węża znajduje się jedna z najpiękniejszych gwiazd podwójnych – Alya. Można się jej przyjrzeć przez małą lunetę. Oba składniki są żółte. Wąż obejmuje M5, jedną z najpiękniejszych gromad kulistych nieba północnego. Znajduje się ona na prawym (zachodnim) skraju gwiazdozbioru. 72. Wąż Morski / Mały Wąż Wodny (Hydrus – Hyi) Południowy gwiazdozbiór leżący między Obłokami Magellana, Achernarem ( Eri), a biegunem południowym. Został wyodrębniony przez Johanna Bayera w 1603 roku. Jego najjaśniejsze gwiazdy (, i ) tworzą w przybliżeniu trójkąt równoramienny. Wąż Morski znajduje się naprzeciw wielkiego gwiazdozbioru Hydry, widocznego i w naszych szerokościach geograficznych. 73. Węgielnica (Norma – Nor) Na południe od Skorpiona, w miejscu gdzie Droga Mleczna rozdziela się na dwie odnogi, znajdziemy ten mały gwiazdozbiór. Na mapy nieba wprowadził go astronom francuski Lacaille, który w połowie XVIII stulecia zmierzył na Przylądku Dobrej Nadziei pozycje około dziesięciu tysięcy gwiazd nieba południowego. Konstelacja ma przedstawiać węgielnicę, czyli poziomnicę geodezyjną. Gwiazdozbiór Węgielnica nie jest u nas widoczny. Jego cztery najjaśniejsze gwiazdy tworzą figurę przypominającą kształtem latawca. 74. Wężownik (Ophiuchus – Oph) Wężownik jest wyobrażany na niebie w postaci silnego męża, dzierżącego w rękach wielkiego węża. Na imię miał Asklepios (łac. Eskulap). Był synem Apollina i nimfy Koronis i stał się słynnym lekarzem. Wychowywał się pod opieką bardzo mądrego i wykształconego centaura Chejrona, który podobno nauczył go leczyć wszystkie choroby i goić wszelkie rany, a nawet wskrzeszać zmarłych. Naruszałoby to jednak porządek świata i dlatego bogowie pogniewali się na Asklepiosa, zwłaszcza Hades, bóg podziemi. Bał się po prostu, że wkrótce będzie miał świat podziemny pusty, toteż uprosił Zeusa, aby Asklepiosa w jakiś sposób usunął. Wszechmocny Zeus przeniósł sławnego lekarza na niebo. Również wąż, który pomagał mu szukać roślin leczniczych, dostał się tam razem z nim. Wąż jest do dziś symbolem lekarzy i aptekarzy. Wężownik jest rozległym gwiazdozbiorem nieba letniego położonym między Herkulesem a Strzelcem. Nie zalicza się go do gwiazdozbiorów zwierzyńcowych, ponieważ tylko niewielka jego część między Strzelcem a Skorpionem znajduje się na ekliptyce, która rozdziela gwiazdozbiór Węża na dwie części: na Głowę (Serpens Caput) i na Ogon (Serpens Cauda). Najjaśniejsza gwiazda Ras Alhague (Głowa Świecącego Węża) jest olbrzymem o temperaturze powierzchni 10000 stopni, oddalonym od nas o sześćdziesiąt lat świetlnych. Odległość ta nieustannie się powiększa z szybkością 8 km/s. W roku 1604 w gwiazdozbiorze Wężownika wybuchła supernowa, która była jaśniejsza od Jowisza. Nosi ona nazwę supernowej Keplera od nazwiska nadwornego astronoma cesarza Rudolfa II. Dziś świeci już tak słabo, że nie ujrzymy jej nawet przez najpotężniejsze teleskopy. W gwiazdozbiorze tym znajduje się również interesująca gwiazda widoczna tylko w lunecie; na cześć odkrywcy nazwano ją Strzałą Barnarda (Gwiazda Barnarda, Velix Barnardi). Jest od nas oddalona o sześć lat świetlnych (druga najbliższa nam gwiazda) i porusza się po niebie najszybciej ze wszystkich gwiazd (stąd jej nazwa). W ciągu dwóch stuleci przesuwa się bowiem aż o średnicę Księżyca. Niestety, nie jest widoczna gołym okiem – ma jasność tylko 9m. 75. Wielka Niedźwiedzica (Ursa Maior – UMa) Najbardziej znanym gwiazdozbiorem naszego nieba jest niewątpliwie Wielka Niedźwiedzica (trzecia, co do wielkości konstelacja nieba). Jej siedem najjaśniejszych gwiazd tworzy na niebie charakterystyczną figurę, do złudzenia przypominającą wóz konny. Jednak narody znad Tygrysu i Eufratu, północnej Azji, Fenicjanie, Persowie i Grecy widzieli w tym gwiazdozbiorze podobieństwo do niedźwiedzia. Piękny mit na temat pochodzenia gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy stworzyli Grecy. Według niego król Arkadii - Lykaon - miał córkę Kallisto. Była ona tak piękna, że jej niezwykła uroda oczarowała Zeusa. Ich potajemne spotkania wzbudziły zazdrość Hery, małżonki Zeusa. Mściwa bogini zamieniła piękną księżniczkę w niedźwiedzia i wypędziła do lasu. Daremne okazały się prośby Kallisto, by okrutna bogini pozostawiła jej chociaż ludzką postać. Kallisto błądziła po lesie i bardzo się bała dzikich zwierząt, zapominając, że sama do nich należy. Ale jeszcze większy jej lęk budzili myśliwi z psami. Pewnego razu rozpoznała wśród nich swego syna Arkasa, zbliżyła się więc do niego i chciała go wziąć w objęcia. Ten w obronie własnej - nie wiedział oczywiście. że stoi przed nim matka - skierował ku niej kopię. Byłby ją niechybnie przebił, gdyby nie interwencja Zeusa, który w ostatniej niemal chwili udaremnił ten czyn zamieniając Arkasa w małego niedźwiedzia i umieścił ich oboje na niebie. Bogini Hera była bardzo niezadowolona, że jej rywalka wraz z synem dostali się na niebo. Wymusiła więc od boga mórz obietnicę, że nie zezwoli im nigdy odpoczywać wraz z innymi gwiazdozbiorami pod horyzontem w morskich odmętach. Dlatego oba gwiazdozbiory nie zachodzą nigdy i stale okrążają biegun jako gwiazdozbiory okołobiegunowe. Jeszcze inna legenda opowiada o tym, że Wielka i Mała Niedźwiedzica to niedźwiedzie, które opiekowały się małym Zeusem, kiedy ukrywał się na Krecie przed swym ojcem Kronosem. Kronos, panujący na Olimpie, połykał własne dzieci, ponieważ istniała przepowiednia, że syn pozbawi go władzy, jego żona Rea obawiając się, by i nowo narodzonego syna Zeusa nie spotkał podobny los, ukryła go w jaskini na wyspie i opiekę nad nim powierzyła niedźwiedziom. Zeus z wdzięczności uczynił ich nieśmiertelnymi, umieszczając oba na niebie. U Arabów skrzynia wozu była wozem pogrzebowym, za którym idą trzy płaczki. Siedem głównych gwiazd Wielkiego Wozu ma nazwy arabskie, które są stosowane do tej pory. Dubhe oznacza po prostu niedźwiedzia, Merak - biodro, Phachd lub Phekda - udo, Megrez - nasadę ogona, Alioth - ogon, Mizar (przypuszczalnie początkowo Merak) - biodro, a Benetnash - płaczkę. Indianie północnoamerykańscy widzieli w tej figurze chochlę. Dubhe czyli Ursae Maioris jest czerwonym olbrzymem i ma jasność 150 razy większą niż Słońce. Środkowa gwiazda w dyszlu Wielkiego Wozu nosi arabską nazwę Mizar (Pas). Znajduje się od nas bardzo daleko, bo światło jej biegnie ku nam aż 88 lat. Bardzo blisko tej gwiazdy znajduje się słaba gwiazdka, zwana Alkorem. Za pomocą małej lunety można w pobliżu Mizara zobaczyć jeszcze jedną słabą gwiazdę. A zatem przez lunetę widzimy trzy gwiazdy: Mizara, jego towarzysza i Alkora. Ale każda z tych trzech gwiazd jest układem podwójnym. Ich składniki znajdują się jednak tak blisko siebie, że można to stwierdzić dopiero na podstawie badań spektroskopowych. W rzeczywistości więc Mizar jest układem sześciu gwiazd: krążą one po skomplikowanych orbitach dokoła wspólnego środka ciężkości. Gwiazdy Merak i Dubhe (tylne koła Wielkiego Wozu) wskazują Gwiazdę Polarną. Natrafimy na nią, jeżeli linię łączącą obie gwiazdy przedłużymy pięciokrotnie. 76. Wielki Pies (Canis Maior – CMa) Ten stary gwiazdozbiór przedstawia leżącego u nóg łowcy Oriona psa Lailapsosa. Już w wykopaliskach Troi archeologowie znaleźli krążek z kości słoniowej, na którym ten zimowy gwiazdozbiór był przedstawiony w postaci psa. Pies Lailapsos był darem bogini łowów Artemidy i słynął z tego, że żadne zwierzę nie mogło przed nim uciec. Król Amfitrion, przybrany ojciec Heraklesa, miał w swym rejonie tak przebiegłego lisa, iż nikt nie mógł go złowić. Na jedno polowanie zabrał ze sobą niezawodnego psa Lailapsosa, aby nieuchwytnego lisa wreszcie pochwycić. Polowanie nie rozstrzygnęło jednak sytuacji i trzeba było poradzić się Zeusa. Najwyższy sędzia ludzi i zwierząt dla świętego spokoju przeniósł sławnego psa oraz nie mniej znanego lisa na niebo. Od tego czasu Wielki Pies patrzy jednym okiem na Oriona, a drugim spoziera na pobliskiego Zająca. Lisa przewidujący Zeus umieścił na wszelki wypadek daleko, po przeciwnej stronie nieba. Syriusz był czczony w dolinie Nilu. Wiele egipskich świątyń było zorientowanych tak, aby światło gwiazdy było widoczne z ołtarza. Symbolizował Izydę, boginię magii i rodziny, żonę władcy zaświatów, Ozyrysa. Gwiazdozbiór Wielkiego Psa bez trudu odnajdziemy na zimowym niebie. Pas Oriona skierowany jest ku jego najjaśniejszej gwieździe - ku Syriuszowi ( CMa). Syriusz to najjaśniejsza gwiazda na niebie obserwowaną z Ziemi. Jego wielkość obserwowana wynosi -1,47m. Wysyła dwadzieścia trzy razy więcej światła niż Słońce, a znajduje się od nas w odległości 8,6 lat świetlnych. Jego średnica jest dwukrotnie większa od średnicy Słońca, a temperatura powierzchni dochodzi do około dziesięciu tysięcy stopni. Również masę 2,5 razy większą od masy Słońca. Pochodzenie nazwy jest nie wyjaśnione. Możliwe, że wprowadzili ją astronomowie w starożytnej Babilonii, a miała oznaczać „Gwiazdę Luku”. Słowo może oznaczać również „Jaskrawy” albo „Ślizgający się”. Syriusz jest gwiazdą podwójną. Dużo słabiej świecący partner – Syriusz B (biały karzeł) został odkryty w połowie XIX wieku na podstawie analizy perturbacji w ruchu Syriusza A. Odległość między gwiazdami wynosi około 19,8 j.a., a okres obiegu około 50 lat. Mówi się, że jest także Syriusz C, lecz jego istnienie nie zostało potwierdzone. Wielki Pies leży wewnątrz Drogi Mlecznej i dlatego zawiera pewną liczbę otwartych gromad gwiazd, z których najpiękniejsza jest M41. Leży ona 4º na południe od Syriusza i dlatego łatwo jest ją odnaleźć za pomocą lornetki lub niewielkiej lunety. 77. Wieloryb (Cetus – Cet) Wieloryb to jeden z najstarszych gwiazdozbiorów. Pierwotnie był to potwór morski mający pożreć przykutą do skały Andromedę. Gdy jednak potwór spojrzał na głowę Meduzy, którą Perseusz mu pokazał, natychmiast skamieniał. Dostał się na niebo jako dowód waleczności Perseusza. Sąsiednie Ryby w kształcie litery V mierzą jak strzała prosto w jego środek. Wieloryb trzyma przednie łapy zanurzone w Erydanie. Gwiazda główna, Ceti, nosi również arabską nazwę Menkar lub Menkab, co oznacza "Nos". Gwiazda Ceti ma nazwy Deneb Kaitos lub Difda; pierwsza oznacza "Ogon Wieloryba", druga "Żabę". Najznakomitszym obiektem w Wielorybie jest „Cudowna”, zwana po łacinie Mira ( (omikron) Cet). Jest jedną z najciekawszych gwiazd zmiennych. Odkrył ją współczesny Galileuszowi holenderski astronom David Fabricius jeszcze przed wynalezieniem lunety. Gwiazda regularnie pojawia się na niebie na okres od czterech do pięciu miesięcy, a potem znika (można ją wówczas zobaczyć tylko przez lunety). To pojawianie i znikanie w okresie jedenastu miesięcy było głównym powodem nadania jej nazwy „Cudowna”. 78. Wilk (Lupus – Lup) Ojciec Kallisto, arkadzki król Lykaon, wątpił w to, czy bogowie są istotami nadprzyrodzonymi. Chciał więc wypróbować Zeusa, który częściej odwiedzał jego pałac, niż wypadało, ponieważ podobała mu się Kallisto. Podczas jednej wieczerzy Lykaon położył przed Zeusem ludzkie mięso i z ciekawością czekał, co się stanie. Zeus oczywiście wiedział o tym i aby wykazać nie tylko swe jasnowidztwo, ale i nadprzyrodzoną moc, zamienił Lykaona w wilka. A potem ku przestrodze i pamięci umieścił go na niebie między Skorpionem, a Centaurem. Gwiazdozbiór Wilka znajduje się w Drodze Mlecznej. U nas widoczna jest tylko jego północna część, i to jedynie latem nisko nad horyzontem. Znany był już Grekom (jest jednym z 48 gwiazdozbiorów opisanych przez Ptolemeusza) i innym narodom starożytności. 79. Wodnik (Aquarius – Aqr) Na starych babilońskich kamieniach Wodnik był wyobrażany w postaci klęczącego męża, który z wiadra trzymanego na ramieniu wylewa wodę. W Egipcie był symbolem wylewu Nilu i okresu deszczowego. Egipcjanie sądzili, że wylewy Nilu wywołuje Wodnik przelewając wodę ogromnym wiadrem ze źródła do rzeki. W greckiej legendzie natomiast Wodnik symbolizował Zeusa, który wylewał strumienie wody na Ziemię, chcąc ukarać grzesznych ludzi. Ludzie podobno byli najpierw bardzo dobrzy i szczęśliwi (złoty wiek), a na ziemi panowała wieczna wiosna. Potem przyszedł wiek srebrny, kiedy Zeus podzielił rok na cztery pory i ludzie musieli znosić na przemian ciepło i zimno. Później nastał wiek brązu, a w końcu najgorszy ze wszystkich - wiek żelaza. Ludzie stali się bardzo źli i egoistyczni, prawda i cnota niemal całkowicie zanikły. Wtedy to Zeus rozgniewał się na ludzi i wylał na ziemię ogromną ilość wody, w której wszyscy utonęli. Jedynie na szczycie Parnasu, będącym kawałkiem stałego lądu, ocalał Deukalion (syn Prometeusza i Klimeny) wraz ze swą żoną Pyrrą, ludzie sprawiedliwi, skromni i dobrzy, l oni to dali początek nowemu rodowi ludzkiemu (według innej wersji mitu Wodnika utożsamia się z Deukalionem). Gwiazdozbiór Wodnika zajmuje rozległy obszar nieba pod Pegazem. Jego gwiazdy nie rzucają się jednak w oczy. Najjaśniejsza z nich, Sadalmelek (w języku arab. – „Szczęśliwa Gwiazda Króla”). Aquarii ma nazwę Sadalsuud, co oznacza "Szczęśliwą Gwiazdę Wszechświata". Berliński astronom Galie odkrył w roku 1846 przy gwieździe Aqr dalszą planetę naszego układu planetarnego - Neptuna. Przedtem jej położenie obliczył francuski astronom Leverrier z nieprawidłowości ruchu planety Uran. Neptun bowiem przyciąga Urana i w ten sposób wychyla go nieco z orbity. 80. Wolarz (Boötes – Boo) Według starej legendy żył niegdyś biedny pasterz, któremu stado wołów ukradli bracia, tułał się więc jak żebrak po świecie. W czasie tej tułaczki widział, jak wszędzie rolnicy musieli ciężko pracować, by zdobyć pożywienie dla siebie i swej rodziny. Myślał więc, jak by im przyjść z pomocą. Wreszcie udało mu się zrobić pierwszy pług i zaprzęgnąć do niego woły. Na nie przeniósł ciężką pracę, uwalniając ludzi od odwiecznej udręki. W nagrodę za to, że ludziom pomógł, Zeus umieścił prostego pasterza wołów na niebie. Przedstawia go gwiazdozbiór Wolarza. Gwiazdozbiór Wolarza odnajdziemy na wiosennym i letnim niebie pomiędzy Herkulesem a Panną. Ma kształt arabskiej dwójki, zaczynającej się przy Koronie Północnej. Pośrodku jej dolnego łuku znajduje się pomarańczowy Arktur (wskazuje na nią ogon Wielkiej Niedźwiedzicy). Jest to trzecia co do jasności gwiazda na niebie. Nazwa Arktur oznacza "myśliwy, który nie spuszcza z oka niedźwiedzicy". Jasność wynosi 0 m . Ze względu na swą pomarańczową barwę Arktur rzuca się w oczy – jest najbliższym nam czerwonym olbrzymem. Ma objętość dziesięć tysięcy razy większą od Słońca, jest oddalony od nas o trzydzieści pięć lat świetlnych. Jego ruch własny na niebie jest bardzo duży, w ciągu ośmiuset lat przesunął się bowiem aż o średnicę Księżyca. Był pierwszą gwiazdą, której ruch własny odkrył Halley w 1717 roku. Odkrycie to było bardzo ważne, ponieważ po raz pierwszy stwierdzono, iż gwiazdy się poruszają, a nie są stałymi. Gwiazda Boo (zwana Izar) uważana jest za najpiękniejszą gwiazdę podwójną nieba, dlatego często nazywa się ją też Pulcherrima (łac. Najpiękniejsza). Czasami jest też nazywana Mirak („Przepaska”). Jej jaśniejszy składnik żółty ma w odległości trzech sekund kątowych słabszego towarzysza o barwie niebieskiej. Rozróżniamy je już niewielką lunetą. 81. Woźnica (Auriga – Aur) Woźnica na zimowym niebie ma przedstawiać herosa greckiego, króla Erichtoniosa, syna chromego boga Hefajstosa. Wychowywała go sama bogini Atena, a gdy dorósł, został ateńskim królem. Zasłynął z tego, że jako pierwszy zaprzągł konie do wozu i stał się mistrzem w kierowaniu nim. Wóz wynalazł jako rzecz niezbędną, ponieważ po swym ojcu odziedziczył kalectwo. Wóz, a następnie wynaleziony pług stały się bardzo pożyteczne dla wszystkich ludzi i dlatego Zeus przeniósł Erichtoniosa po śmierci na niebo, gdzie do dziś oglądamy go jako gwiazdozbiór Woźnicy. Z rozkazu samego Zeusa dostała się na niebo także Capella („Koza” / „Koziołek”). Nazwa gwiazdy odwołuje się do mitu o kozie Amaltei. Jej róg należał później do bogini obfitości Fortuny ("Róg Obfitości"). Historia ta wiąże się z mitem o przepowiedni, którą kiedyś usłyszał Kronos. Głosiła ona, że strąci go z tronu i zabije jego własny syn. Dlatego Kronos połykał wszystkie swoje dzieci zaraz po urodzeniu. Jego małżonka Rea zamiast nowonarodzonego Zeusa podsunęła mu do połknięcia zawinięty kamień, zaś Zeusa ukryła na Krecie na górze Ida. Przed jaskinią kapłani wykonywali hałaśliwy taniec, by Kronos nie usłyszał płaczu swego syna. Zeus z wdzięczności umieścił kozę na niebie i do dziś świeci tam jako najjaśniejsza gwiazda Woźnicy. O tym, że gwiazdozbiór Woźnicy przejęli Grecy od starszych narodów, świadczy wykopana w mezopotamskim mieście Nim-rodzie figurka. Przedstawia ona woźnicę z kozą na ramieniu i z koźlątkiem w jednej ręce, a lejcami - w drugiej. Dla śródziemnomorskich żeglarzy Koza z Koźlątkami nie były ulubionymi gwiazdami. Ich wschód w pierwszych dniach października był zapowiedzią zakończenia sezonu żeglownego. Najznakomitszym obiektem Woźnicy jest Aur. Koźlątko jest gwiazdą podwójną zakryciową (zaćmieniową). Jej mniejszy składnik ma średnicę równą trzystu milionom kilometrów, natomiast średnica większego wynosi przeszło cztery miliardy kilometrów. A zatem zmieściłby się w nim cały nasz Układ Słonecznym, aż po orbitę Saturna. Jest to największa znana gwiazda we Wszechświecie. Woźnica znajduje się w obrębie Drogi Mlecznej w miejscu położonym dokładnie naprzeciw środka układu Drogi Mlecznej, leżącego w gwiazdozbiorze Strzelca i dlatego słabo kontrastuje ona w tym miejscu z otoczeniem. 82. Zając (Lepus – Lep) Mityczny myśliwy Orion podobno z upodobaniem łowił zające. Dlatego i na niebie Zając jest przy jego nodze, a przed Wielkim Psem. Egipcjanie widzieli w tym gwiazdozbiorze czółno swego najważniejszego boga Ozyrysa, którego przedstawiać miał właśnie Orion. Arabowie w czterech najjaśniejszych gwiazdach tego gwiazdozbioru dopatrywali się „Krzesła Olbrzyma” - jak nazywali Oriona. Natomiast koczujące plemiona widziały w nich cztery spragnione wielbłądy przy niebieskiej rzece (Droga Mleczna). Główna gwiazda w centrum tej konstelacji zwana jest Elarneb lub Arneb, co oznacza po prostu „Zając”. 83. Zegar (Horologium – Hor) Gwiazdozbiór Zegar znajdziemy przy jasnym Achernarze na południe od rzeki Erydan. Taką nazwę dał Lacaille niewyraźnemu, skąpemu w gwiazdy obszarowi nieba. Trzeba więc było mieć wiele fantazji, aby w niepozornym skupieniu gwiazd widzieć kształt zegara wahadłowego. 84. Złota Ryba (Dorado – Dor) Dorado to złota rybka, taka sama, o jakiej Puszkin napisał wierszem piękną bajkę. Sam gwiazdozbiór jest mały, niepozorny, położony w pobliżu gwiazdy Kanopus. Gwiazdozbiór został wprowadzony przez Johanna Bayera w jego dziele „Uranometria”. Znajduje się w nim większa część jednego z najpiękniejszych obiektów nieba południowego - Wielki Obłok Magellana (oznaczany jako LMC). Został opisany w roku 1519 przez uczestników wyprawy Magellana jednocześnie z Małym Obłokiem Magellana w gwiazdozbiorze Tukana. Jednak najstarsza zachowana wzmianka o obserwacjach Wielkiego Obłoku Magellana przez mieszkańców półkuli północnej pochodzi z 964 r. n.e. od perskiego astronoma Al Sufiego. Obiekt, nazwany przez Arabów Al Bakr (Biały Wół), został zaobserwowany podczas wypraw kupieckich wzdłuż wschodnich wybrzeży Afryki. Oba obłoki wyglądają na niebie jak dwie jasne białe plamy. Prawdopodobnie oderwały się one od naszej Galaktyki i stanowią obecnie dwie karłowate, nieregularne galaktyki oddalone od naszego układu gwiazdowego o 160 tysięcy lat świetlnych. Tworzą one z naszą Galaktyką układ potrójny, związany siłą grawitacyjną i wspólnym pochodzeniem. Pozorna średnica Wielkiego Obłoku Magellana równa jest osiemnastu średnicom Księżyca. Zawiera on około miliarda gwiazd, wielką ilość ciemnej materii międzygwiazdowej i rozległe mgławice świecące, wśród których największą jest Tarantula. Rzeczywista średnica Wielkiego Obłoku Magellana wynosi sześćdziesiąt tysięcy lat świetlnych, czyli nieco więcej niż połowę średnicy naszej Galaktyki. 85. Źrebię (Equuleus – Equ) Przesławny Pegaz, zrodzony ze związku Meduzy z Posejdonem, miał podobno młodszego brata źrebiątko, zwane Celeris. Bóg kupców – Hermes, podarował je jednemu z bliźniąt - Kastorowi, który bardzo się z tego ucieszył, gdyż z zapałem zajmował się hodowlą koni. Dalsze losy źrebięcia nie są znane, ale możemy je oglądać na niebie. Źrebię jest najmniejszym powierzchniowo gwiazdozbiorem nieba północnego i przedostatnim pod względem wielkości w ogóle. Mniejszy od niego jest tylko Krzyż Południa. Tworzy go zgrupowanie dziesięciu słabych gwiazd między Delfinem, Pegazem i Wodnikiem. 86. Żagiel (Vela – Vel) Pierwotnie Żagiel wraz z Kilem i Rufą stanowił część gwiazdozbioru Okręt Argo (wydzielony w roku 1763 przez Nicolasa Louisa de Lacaille). Dlatego w gwiazdozbiorze Żagla nie ma gwiazd i , gdyż przy podziale zostały one włączone do gwiazdozbioru Kil. Najjaśniejszą gwiazdą Żagla jest Vel. U nas widać nad horyzontem tylko nieznaczną część Żagla. Cztery jego gwiazdy: Vel, Vel, Vel i Vel, tworzą tak zwany "fałszywy krzyż", często mylnie brany za Krzyż Południa. Oba ugrupowania gwiazd można jednak łatwo odróżnić. Krzyż Południa znajduje się blisko Tolimana i Ageny ( i Cen), ma bardziej zwartą budowę i większą symetrię, a przy tym jest godniejszy podziwu. 87. Żuraw (Grus – Gru) Tylko niewielka część tego gwiazdozbioru jest u nas widoczna nad horyzontem. Leży na południe od Ryby Południowej, pod jej główną gwiazdą Fomalhautem. Przy odrobinie wyobraźni można się w rozkładzie gwiazd dopatrzyć żurawia w locie, z wyciągniętymi do tyłu nogami. Żuraw w dawnym Egipcie - ze względu na wysoki lot - był symbolem astronomów. Gwiazdozbiór Żurawia, podobnie jak i trzy sąsiadujące z nim „ptasie" gwiazdozbiory nieba południowego, pochodzi z czasów nowożytnych. Wtedy bowiem dopiero żeglarze europejscy zaczęli zapoznawać się z niebem południowym. Na gwieździstej mapie pojawił się w roku 1603, kiedy to niemiecki prawnik Johann Bayer wydał atlas nieba pod tytułem „Uranometria”. 88. Żyrafa (Camelopardalis – Cam) Gwiazdozbiór, nazwany w XVII stuleciu, pozbawiony jest dawnych legend, które rodziły się pod niebem wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego, Egiptu i Mezopotamii. Jej wyobrażenie wprowadził dopiero w XVII w. Jacob Bartsch, zięć Keplera. Żyrafa położona jest między Małą Niedźwiedzicą, a Woźnicą.
