Uczenie dzieci logicznego myślenia

Uczenie dzieci logicznego myślenia
Nauczyciel bierze pod opiekę dzieci, które ma wychować, rozwijać zdolności
umysłu, intensywność uczuć i siłę woli.
Jest to zadanie i bardzo trudne i bardzo odpowiedzialne.
Każde dziecko jest indywidualnością i przedstawia zespół rozmaitych uczuć,
dążeń i zainteresowań. Aby uczniów poznać, trzeba ich obserwować, rozmawiać
z nimi i dowiadywać się, jakie są ich przeżycia. Nie wystarcza więc wiedza
książkowa, należy ją poprzeć obserwacją psychologiczną uczniów, z którymi
pracujemy.
Człowiekowi, w każdej działalności, potrzebne jest myślenie logiczne czyli
myślenie prawidłowe tj. ścisłe, niesprzeczalne i konsekwentne.
Formami tego myślenia, strukturą myśli zajmuje się logika.
Człowiek, nie posiadający umiejętności prawidłowego myślenia, nie mógłby
pracować i obcować z innymi ludźmi.
Jeżeli w procesie rozumowania myśli nasze przybrały nieprawidłowe formy,
to nie moglibyśmy dojść do poprawnych wniosków.
Do prawidłowego rozumowania należy wdrażać dzieci stopniowo,
począwszy od najmłodszych lat, na drodze ćwiczeń, doświadczeń typu logicznomatematycznego. Należy przy tym pamiętać, że zaprawianie do poprawnego
rozumowania, nie powinno odbywać się tylko na drodze specjalnych ćwiczeń,
ale znajdować stałe i dostateczne oparcie w stawianiu i rozwiązywaniu różnych
problemów, niekoniecznie tylko matematycznych.
Kształcenie u dzieci umiejętności logicznego myślenia powinno być
traktowane jako jedno z podstawowych zadań nauczania każdego przedmiotu
w szkole.
1. PROCESY POZNAWCZE
Jednym z podstawowych zjawisk psychicznych dziecka w młodszym wieku
szkolnym jest spostrzeganie czyli odzwierciedlenie w świadomości
przedmiotów lub zjawisk otaczającego świata.
Ważnym elementem spostrzeżeń jest nazywanie przedmiotów i zjawisk.
Z chwilą nazwania, pewne wrażenia barw, kształtów i innych jakości
zmysłowych wyodrębniają się z chaosu wrażeń i przekształcają w określony
przedmiot czy zjawisko. Z tą chwilą w sposób bardziej uporządkowany narasta
1
wiedza o przedmiocie i później wiemy o nim o wiele więcej, niż aktualnie
informują nas wrażenia.
Sensowne spostrzeganie polega właśnie na rozpoznawaniu na podstawie
wrażeń przedmiotów i zjawisk.
Celowe i planowe spostrzeganie to obserwacja.
Aby mogła przynieść spodziewane wyniki, powinna być możliwie dokładna
i szczegółowa, planowa i wypełniona aktywną pracą myślową nad ujęciem
istoty spostrzeganych zjawisk. Pomaga dziecku w dokładnym obserwowaniu
jednoczesna próba starannego i wiernego przedstawienia rzeczy obserwowanych
przy pomocy opisu słownego.
Jedną z doskonałych dróg dla podnoszenia ścisłości spostrzegania wzrokowego
jest rysunek odręczny i praca ręczna. Wpatrywanie się w przedmiot i trudność
przedstawienia go przy pomocy rysunku doprowadza do ściślejszego
i dokładniejszego określenia kształtu przedmiotu, jego konstrukcji, wymiarów,
jak również właściwości powierzchni.
Człowiek jest nie tylko- jak się go potocznie nazywa- istotą inteligentną
i mądrą, lecz istotą o niezwykle rozwiniętej zdolności imaginacyjnej.
W procesie nauczania wyobraźnia pomaga uczniom zrozumieć tak opisy
słowne, jak tablice poglądowe, zawierające jedynie schematy czy plany. Gdy
wyobraźnia odrywa się od rzeczywistości, przeradza się w fantazję – drogę
wiodącą do twórczej postawy ucznia.
Natomiast w procesie myślenia mamy do czynienia z ujmowaniem ogólnych
cech rzeczy, odnoszących się do całych grup przedmiotów i zjawisk.
Dziecko intensywnie myśli wykonując określoną czynność.
Wyróżniamy myślenie:


Obrazow0 – ruchowe – powstaje na skutek czynności w rozmaitych
sytuacjach praktycznych;
Konkretne – występuje w nim zastosowanie wyobrażeń i spostrzeżeń,
stosownie do zadania, pozwalające rozwiązać problem, zadanie.
Podstawowym warunkiem kształcenie myślenia jest precyzowanie jasnych,
dokładnych pojęć.
Zapamiętanie sposobów rozwiązań, pojęć doprowadza do utrwalenia swoich
wiadomości i umiejętności.
U uczniów klas młodszych daje się zauważyć następujące zapamiętanie:


nie zamierzone – zapamiętują dane zjawisko mimowolnie dlatego, że
przykuwa uwagę jakimiś cechami, rezultatem jest wielka ilość nie
powiązanych ze sobą zdarzeń – epizodów;
zamierzone – stawiają sobie za cel przechowanie w pamięci zdarzeń,
myśli, reguł, wzorów matematycznych;
2


mechaniczne – opierają zapamiętywanie na powtarzaniu bez rozumienia
treści(„wkuwa” na pamięć wiadomości);
sensowne – chwytają sens tego czego się uczą.
Uczeń o przewadze pamięci wzrokowej pamięta dobrze np. na jakim miejscu
strony mieści się w podręczniku ilustracja, które sobie usiłuje przypomnieć.
Uczeń o typie słuchowym odtwarza w pamięci słyszane słowa. Pamięć ruchowa
jest ogromnie ważna przy wszelkich pracach, wymagających użycia mięśni.
Przeciwstawieniem pamięci obrazowej jest pamięć słowno – logiczna. Polega
ona na zapamiętywaniu i odtwarzaniu myśli, a ponieważ myśl jest zawsze
złączona ze słowem, więc dziecko zapamiętuje myśli w formie wyrażonej
słowem. Pamiętając związki logiczne i pojęcia, dziecko może je wyrazić innymi
słowami. Dlatego nauczyciel nieraz żąda od ucznia, aby wyraził coś „swoimi
słowami”. W ten sposób nauczyciel sprawdza, czy uczeń pamięta tylko
mechanicznie, czy też rozumie dane treści.
Pamięć słowno- logiczna nastawiona jest na związki zachodzące między
przedmiotami i zjawiskami, wyrażone w formie uogólnień i praw naukowych.
Dlatego właśnie nazywamy ją logiczną. Uczeń, który taką pamięć posiada,
reprodukuje dokładnie i konsekwentnie dowody logiczne, np. w matematyce.
Ważną rzeczą jest dla każdego ucznia umiejętność uwagi, czyli skierowanie
świadomości na określony przedmiot.
W młodszym wieku szkolnym przeważa uwaga mimowolna – skupienie się
na przedmiocie. Ma ona też charakter oscylacyjny, przerzuca się z przedmiotu
na przedmiot. Do obowiązku nauczyciela należy zatem wykorzystanie jej na
zajęciach- dobieranie przedmiotów podobnych i podkreślenie ich cech istotnych.
Istotnym celem dla nauczycieli jest kształcenie uwagi u uczniów.
Warunkiem kształcenia uwagi jest wyrabianie silnych i trwałych zainteresowań.
Aby nauczyć uczniów skupiania się na zajęciach należy najpierw wywołać
uwagę mimowolną, opierać się początkowo na zainteresowaniach, aby później
przejść do zagadnień, wymagających koncentracji uwagi.
2.O MYŚLENIU DZIECI W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM
U dzieci w młodszym wieku szkolnym (7 – 11 rok życia) ulegają przeobrażenia
wszystkie procesy poznawcze.
Do podstawowych czynności poznawczych, decydujących o przebiegu procesu
myślenia u dzieci zalicza się analizę i syntezę. Procesy analizy i syntezy mają
miejsce zarówno w myśleniu konkretnym, jak i w myśleniu abstrakcyjnym.
Każde poznanie zaczyna się od spostrzeżenia i ujęcia całości(synteza
pierwotna). Następny etap poznania zaczyna się, gdy dziecko przechodzi do
analizy, czyli operacji logicznej, za pomocą której myślowo rozdziela
przedmioty i zjawiska wyodrębniając ich cześć, właściwości, ustalając
3
zachodzące pomiędzy nimi stosunki i związki. Po dokonaniu analizy zaczyna się
proces trzeci- scalanie wyodrębnionych elementów- części, tworzenie z nich
nowej części(synteza wtórna). Syntezę wtórną poprzedza więc poznanie jego
elementów, dokonane w procesie analizy.
W percepcji rzeczywistości, zarówno przy stykaniu się dziecka ze
zjawiskami życia poza szkołą, jak i przyswajaniu wiadomości określonych
programem nauczania, dochodzi do obiektywizmu wtedy, gdy zachowane są
prawidłowo stosunki pomiędzy analizą i syntezą.
Procesy myślowe u dzieci w trakcie nauczania są pobudzone i aktywizowane
poprzez stawianie problemów, które uczniowie mają rozwiązać na drodze
różnych szczegółowych operacji. Jeżeli rozwiązywanie problemów prowadzone
jest właściwie, to zdobywanie wiadomości w toku ich rozwiązywania łączy się
z opanowaniem coraz to subtelniejszych czynności umysłowych.
Myślenie dziecka rozwija się w toku nauczania w kierunku uogólniania
poszczególnych faktów i zjawisk, w kierunku tworzenia ogólnych pojęć i praw,
a zarazem w kierunku konkretyzacji tej uogólnionej wiedzy.
Dziecko przyswaja sobie wiedzę uporządkowaną w pewien system.
Podporządkowanie wiedzy w system dokonuje się za pomocą systematyzacji.
3.KSZTAŁCENIE UMIEJĘTNOŚCI LOGICZNEGO MYŚLENIA
Nazwa „logika” pochodzi od starogreckiego wyrazu „logos” oznaczającego
myślenie.
Słowo logika bywa używane w licznych znaczeniach i kontekstach, np.:
logika myślenia, zdarzeń, dziejów itp. Logika myślenia jest przedmiotem nauki
logiki.
Logiczne myślenie to takie myślenie, które zgodne jest z logiką rzeczy, zdarzeń
i zjawisk, czyli sprawami rozwoju świata materialnego.
Myślenie związane jest z językiem. Rezultaty czynności myślenia i osiągnięcia
pracy poznawczej człowieka rejestruje i utrwala język w słowach,
w zestawieniach słów, w zdaniach.
Treść myśli i konkretna wiedza są główna podstawą poprawnego myślenia.
Do prawidłowego myślenia nie wystarczy tylko sama znajomość logiki, ale
potrzebna jest także rzetelna wiedza. Czy można rozumować logicznie nie
znając logiki? Tak, ale znajomość logiki podnosi kulturę naszego myślenia,
podobnie jak znajomość gramatyki języka- podnosi kulturę naszej mowy.
Logika pomaga w porządkowaniu własnych myśli, pozwala uniknąć wielu
błędów popełnionych w rozumowaniu, pomaga w poszukiwaniu
i wyodrębnianiu elementów głównych i podstawowych w poznawanym
materiale, a przez to ułatwia przyswojenie nowych wiadomości.
Jednym z głównych zadań nauczania, i to na każdym jego szczeblu, jest
wyrabianie u uczniów umiejętności logicznego myślenia jako podstawy
4
poprawnego wypowiadania się i wszelkiego działania uporządkowanego.
Do przedmiotów szkolnych, które najbardziej mogą przyczynić się do
rozwoju u ucznia logicznego myślenia należy matematyka, wszakże jednak pod
warunkiem, że organizacja pracy, stosowane przez nauczyciela środki i metody
na lekcjach matematyki w znacznej mierze są zorientowane na rozwijanie
u ucznia właściwej postawy intelektualnej, wyrażającej się w twórczym,
logicznym i krytycznym myśleniu, samodzielnym analizowaniu i opisywaniu
przedmiotów i zjawisk otaczającego świata.
Aby nauczyciel mógł sprostać tym wyzwaniom, potrzebna jest mu pełna
świadomość i znajomość celów kształcenia matematycznego (bliższych
i dalszych) oraz wola ich realizacji w praktyce nauczania.
Czy program nauczania matematyki w klasach I- III stwarza możliwości
wyrabiania u uczniów umiejętności logicznego myślenia? Odpowiedź na to
pytanie brzmi- tak. Rzecz tylko w tym, jak te możliwości wykorzystać
w praktyce szkolnej.
W wyrabianiu umiejętności logicznego myślenia u dzieci dużą rolę
odgrywają tzw. Materiały logiczne używane w różnych wariantach (np.
patyczki, klocki logiczne, karty logiczne, zadania z treścią wspomagające
logiczne myślenie itp.).
Do najczęściej używanych, przede wszystkim w klasie pierwszej, należą
klocki logiczne Diensa (klocki plastikowe w kształcie figur geometrycznych:
koło, kwadrat, prostokąt, trójkąt).Stanowią one zbiór przedmiotów, który może
być użyty nie tylko do gier i zabaw dydaktycznych, ale także do kształtowania
elementarnych pojęć teorii mnogości(nauki o zbiorach) takich jak:
przynależność elementu do zbioru, podzbiór, dopełnienie zbioru, złączenie
zbiorów(suma zbiorów), część wspólna zbiorów(iloczyn zbiorów), różnica
zbiorów i innych. Zbiór klocków logicznych może być wykorzystany do
ćwiczeń związanych z klasyfikacją tego zbioru. Ćwiczenia te dobrze służą
rozwijaniu logicznego myślenia i są szczegółowo omówione w opracowaniach
metodycznych, np. H. Moroza.
W matematyce, jak i w jej nauczaniu, nie można dowolnie interpretować
sądów matematycznych, nie tylko sformułowanych w języku sformalizowanym,
ale w języku potocznym. Dowolne interpretowanie myśli i sądów zwykle
prowadzi do wielu nieporozumień. Stąd konieczne są w tym zakresie
odpowiednie ćwiczenia warunkujące u dzieci rozumowanie logiczne.
Dużą rolę w przyswajaniu sobie matematycznego sposobu myślenia
i rozwijaniu zdolności logicznego rozumowania, odgrywają różne zadania
tekstowe. Mówi się, że rozwiązywanie tych ostatnich jest najlepsza „szkołą
myślenia”. Umiejętności rozwiązywania zadań (problemów) zalicza się do
najbardziej pożądanych i to nie tylko w matematyce.
Rozwiązywanie zadań matematycznych, zwłaszcza tych, które wymagają nie
tylko formalnych przekształceń i standardowych sposobów postępowania,
wymaga choćby minimalnego ze strony ucznia aktu twórczości. Zadania
5
matematyczne stanowią szerokie pole do zastosowania poznanych narzędzi
matematycznych. Operowanie tymi narzędziami wymaga logicznego myślenia.
Bardzo ważną sprawą w nauczaniu matematyki jest trafny dobór zadań
rozwiązywanych przez uczniów oraz taki sposób pracy nauczyciela w procesie
ich rozwiązywania na lekcji, który warunkuje właściwy tor rozumowania
uczniów.
Wśród zadań, które rozwiązuje się w klasie I – III, poczesne miejsce zajmują
zadania tekstowe o tematyce czerpanej z życia i najbliższego otoczenia dzieci.
Wyzwalają one dużą aktywność intelektualną, a także rachunkową. Zadania
takie uwzględnia się przy realizacji każdego działu programu nauczania.
Rozwiązuje się je różnymi sposobami. Nie obca jest nauczycielom metodyka
rozwiązywania takich zadań.
W praktyce szkolnej najwięcej rozwiązuje się zadań „gotowych”, tj. takich,
które zawierają konieczne i wystarczające wielkości(dane liczbowe), i ustalone
warunki, względnie zależności, potrzebne do ich rozwiązania. Zadania taki
w literaturze metodycznej nazywają się zadaniami zamkniętymi. Tego rodzaju
zadań jest najwięcej.
Poprzez rozwiązywanie zadań z podręczników(zadań z tekstem) uczymy
dzieci stawiania pytań, układanie pytań i ich zapisywanie, układanie treści do
formuły matematycznej, do rysunku, do konkretnej sytuacji, do schematu, do
równania, do pytania itp. Ćwiczenia związane z układaniem zadań są bardzo
kształcące, wymagają samodzielnego myślenia.
Współcześni metodycy w różnych wypowiedziach postulują, aby już
w nauczaniu zintegrowanym wszelkie działania dydaktyczne stosowane przez
nauczyciela na zajęciu były bardziej ukierunkowane na wyzwalanie u dzieci
aktywności matematycznej, w rozwijaniu której istotną rolę odgrywa proces
rozwiązywania zadań o problemach otwartych. Zadania tekstowe o problemach
Otwartych to zadania o niezupełnie wykończonej formie, niezupełnie
sprecyzowane. Uczeń sam formułuje problem matematyczny, sam stawia
pytania. Oczywiście takie zadania powinny być dobierane na miarę możliwości
intelektualnych dzieci. Zaleca się takie organizowanie procesu rozwiązywania
zadań tekstowych, aby mogło służyć rozwijaniu samodzielnego myślenia
i opanowywaniu podstawowych pojęć matematycznych.
Nauczanie matematyki w klasach I – III sprzyja stopniowemu wdrażaniu
dziecka do poprawnego (logicznego) rozumowania.
Opracowanie konkretnego materiału daje duże szanse kształcenia tej
umiejętności.
Nauczyciel powinien tak organizować nauczanie, stwarzać takie sytuacje,
aby dziecko mogło jak najlepiej wykorzystywać swoje możliwości rozwojowe.
Nie sposób rozdzielić w nauczaniu poznawanie materiału rzeczowego od
kształcenia logicznego myślenia.
6
LITERATURA
1. S. Baley: Psychologia wychowawcza w zarysie, Warszawa 1958.
2. E. Kruszczyk – Kolczyńska: Dzieci ze specyficznymi trudnościami
w uczeniu się matematyki, Warszawa 1997.
3. E. B. Hurlock: Rozwój dziecka, Warszawa 1960.
4. S. Kowalski: Rozwój mowy i myślenia dzieci, Warszawa 1962.
5. A. Lewicki: Procesy poznawcze i orientacje w otoczeniu, Warszawa 1960.
6. Mała Encyklopedia Logiki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988.
7. H. Moroz: Rozwijanie pojęć matematycznych u dzieci w wieku
przedszkolnym, Warszawa 1982.
8. T. Nowacki: Zarys psychologii, Warszawa 1966.
9. Z. Semadeni: Matematyczna edukacja wczesnoszkolna. Problemy
i propozycje, „Kwartalnik Pedagogiczny” nr. 1, 1989.
10. Z. Semadeni, W.Zawodowski: Równoliczność zbiorów, Warszawa 1984.
11. L. S. Wygotski: Myślenie i mowa, Warszawa 1989.
7