Wpływ Kinezjologii Edukacyjnej Dennisona na wzrost umiejętności
advertisement
Wyższa Szkoła Fizjoterapii Z siedzibą we Wrocławiu Kierunek Fizjoterapia Wpływ Kinezjologii Edukacyjnej Dennisona na wzrost umiejętności psychomotorycznych dzieci w wieku wczesnoszkolnym. The influence of Dennison's educational kinesiology on children psycho-motor skills in early-school age. Katarzyna Dziedzic Nr albumu: 5493 Praca magisterska napisana pod kierunkiem Dr Piotra Józefowskiego Akceptuję pracę: Wrocław 2012 Spis treści Streszczenie .................................................................................................................................... 3 Abstract………………………………………………………………………………………….. 4 I Wstęp .......................................................................................................................................... 5 1.1 Rola ruchu fizycznego w ujęciu historycznym ......................................................................... 6 1.2 Wpływ ruchu fizycznego na prawidłowy rozwój ruchowy i procesu uczenia się. ................. 10 1.3 Kształtowanie strategii i schematów aktywności ruchowej dziecka. ..................................... 11 1.4 Mózg, a uczenie się ................................................................................................................. 13 1.4.1 Profile Dominacji mózgu według koncepcji Paula Dennisona ................................................................. 15 II Kinezjologia Edukacyjna jako nowy kierunek w terapii rozwoju psychomotorycznego dziecka .......................................................................................................................................... 21 2.1 Gimnastyka Mózgu. ................................................................................................................ 23 2.2 Ćwiczenia wstępne Paula i Gail Dennisonów. ...................................................................... 24 2.3 Program ćwiczeń „Gimnastyki Mózgu®” wg Paula i Gail Dennisonów .............................. 25 2.3.1 Ćwiczenia z I grupy - przekraczenie linii środkowej. ............................................................................... 25 2.3.2 Ćwiczenia z II grupy – wydłużające mięśnie ciała. .................................................................................. 28 2.3.3 Ćwiczenia z III grupy - energetyzujące ciało i mózg................................................................................ 30 2.3.4 Ćwiczenia z IV grupy – pogłębiające ...................................................................................................... 32 III Cel pracy ................................................................................................................................ 34 IV. Materiał i metody badawcze ............................................................................................... 35 4.1 Charakterystyka grupy badawczej ......................................................................................... 35 4.2 Metoda badań .......................................................................................................................... 35 V Wyniki badań .......................................................................................................................... 37 5.1 Zestawienie porównawcze wyników badania początkowego i końcowego. ......................... 37 5.2 Analiza statystyczna ............................................................................................................... 39 5.2.1 Wyniki badań grafomotoryki ................................................................................................................... 39 5.2.2 Wyniki badań koordynacji ....................................................................................................................... 42 5.2.3 Wyniki badań statomotoryki ..................................................................................................................... 46 5.2.4 Wynik sumaryczny badań ....................................................................................................................... 49 5.2.5 Poziom istotności wyników badań .......................................................................................................... 52 VI Dyskusja ................................................................................................................................. 53 VII Wnioski ................................................................................................................................. 59 VIII Piśmiennictwo ..................................................................................................................... 60 Załącznik ................................................................................. Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 2 Streszczenie W pracy oceniono wpływ Kinezjologii Edukacyjnej Dennisona na umiejętności psychomotoryczne dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Metoda ta stosowana jest u dzieci z zaburzeniami koordynacji, sprawności manualnej rąk i lateralizacji. Zaburzenia te wpływają bezpośrednio na trudności wczesnoszkolne. W badaniu wykorzystano test sprawności psychomotorycznej dzieci wg Naville- Webera. W badaniu oceniono trzy obszary psychomotoryki: grafomotoryki, statomotoryki oraz koordynacji. Badania przeprowadzono dwukrotnie przed zastosowaniem ćwiczeń z Kinezjologii Edukacyjnej Dennisona oraz po miesięcznym ich stosowaniu. Grupę badawczą stanowiło trzydzieścioro dzieci z zaburzeniami psychomotorycznymi w wieku 6-7 lat. Stwierdzono poprawę we wszystkich badanych obszarach. Największą poprawę stwierdzono w obszarze grafomotoryki, zaś mniejszą w obszarze statomotoryki i koordynacji. Kinezjologia Edukacyjna Dennisona jest skuteczną metodą w wyrównaniu zaburzeń psychomotorycznych u dzieci wczesnoszkolnych. Słowa kluczowe: Kinezjologia Edukacyjna, psychomotoryka 3 Abstract The influence of Dennison's educational kinesiology on children psycho-motor skills in early-school age was evaluated in the work. This method is applied to children with coordination, manual hand agility and lateralization malfunctions. Such malfunctions influence directly on early-school difficulties. Naville-Weber's children psycho-motor test was used in the research. Three areas were evaluated : graph-motor, static-motor and coordination. The test had been conducted before incorporating Dennison's educational kinesiology exercises and then after one month of fore mentioned exercises. The research group was constituted of 30 children with psycho-motor malfunctions at the age of 6-7 years. Improvement in all fore-mentioned areas was noticed. The most substantial improvement was observed in graph-motor area whereas the improvement in static-motor and coordination was less substantial. Dennison's educational kinesiology is an efficient method in terms of equalizing earlyschool children psycho-motor malfunctions. Key words: Educational Kinesiology, psycho-motor. 4 I Wstęp Podstawą sukcesów dziecka w szkole jest prawidłowy rozwój umiejętności psychomotorycznych, koordynacyjnych (oko-ręka) i grafomotorycznych (pisanie, rysowanie). Ze względu na zainteresowanie i pracę z dziećmi jako fizjoterapeuta poszukuję metod , które maja na celu usprawnienie rozwoju i umiejętności psychomotorycznych dziecka. W maju 2011 roku ukończyłam kurs „Podstawy Kinezjologii Edukacyjnej - Gimnastyka Mózgu®”. Celem mojej pracy jest zbadanie w jakim stopniu ćwiczenia ruchowe z kinezjologii edukacyjnej usprawniają umiejętności psychomotoryczne dzieci. Kinezjologia Edukacyjna Paula i Gail Dennisonów stawia sobie za cel uaktywnić ciało i mózg dla łatwej i radosnej nauki. Przeprowadzone badania wykorzystam w pracy zawodowej z dziećmi o zaburzonej psychomotoryce, dzięki temu będę mogła podnieść efektywność swojej pracy. Kinezjologia Edukacyjna jest kierunkiem, który powstał na podstawie prac z zakresu psychologii rozwojowej i eksperymentalnej oraz badań humanistów takich jak: Orton, Doman, Delecato, Kephart. Największy udział w rozwoju i propagowaniu tego kierunku miał dr Paul E. Dennison. Badania, które rozpoczął około 30 lat temu, przyniosły odkrycia dotyczące istnienia wzajemnych zależności między rozwojem fizycznym, opanowaniem mowy, a osiągnięciami szkolnymi dziecka. Za te badania nad osiągnięciami w czytaniu oraz ich związkiem procesami myślenia Paul Dennison uzyskał tytuł dr w dziedzinie pedagogiki. Kinezjologia Edukacyjna pokazuje w praktyce jak wykorzystać naturalnych ruch fizyczny do stymulacji procesu uczenia się [5]. Kinezjologia jest kierunkiem zatwierdzonym przez Międzynarodową Fundację Kinezjologii Edukacyjnej (USA), Międzynarodowy College Kinezjologii (Szwajcaria), Instytut Kinezjologii w Niemczech, Francji, Australii i innych krajach. W Polsce Kinezjologia Edukacyjna jest znana i stosowana od ponad 10 lat [5]. Przeprowadzono badania kinezjologiczne mające stwierdzić, na jakim poziomie rozwoju znajdują się umiejętności psychomotoryczne badanych dzieci 6-7 letnich. W tym celu wykorzystałam kartę badania kinezjologicznego z Samodzielnej Pracowni Rehabilitacji Rozwojowej Katedry Fizjoterapii AM Wrocław oraz test przesiewowy możliwości psychomotorycznych – wg Naville – Webera. 5 1.1 Rola ruchu fizycznego w ujęciu historycznym Ruch fizyczny od zawsze ciekawił ludzi, mimo że – w relacji do pozostałych dyscyplin naukowych - kultura fizyczna była dziedziną w pewnych epokach zaniedbywaną. Badania nad ogółem zagadnień związanych ze znaczeniem sportu dla starożytnych cywilizacji prowadzili antropolodzy, historycy wychowania i kultury antycznej oraz filologowie. Zasadniczo obejmowały one bardzo rozległe aspekty kulturowe i wychowawcze igrzysk antycznych, jednakże bez wątpienia wywarły wpływ także na znane nam formy ruchowe, dyscypliny sportowe i metody treningu. W okresie antycznym dużą uwagę poświęcano rozstrzyganiem podstawowych kwestii oraz problemów filozoficznych. Wiązały się one często z zagadnieniami dotyczącymi tematyki ćwiczeń fizycznych oraz ich wpływu na rozwój i różne dzieciny życia człowieka, co dodawało sensu zasadom współbrzmienia psychiki i fizyczności. Przemyślenia naukowe nad wychowaniem fizycznym zawierały w sobie domeny towarzyszące praktyce konsekwentnych ćwiczeń. Obiektem dociekań zostawały koncepcje programów i metod ćwiczeń. Problemy techniki ćwiczeń wypełniały podstawową część dzieła starożytnego lekarza Klaudiusza Galena (129-199) „O ochronie zdrowia” (łac. „De sanitate tuenda”). W dziele tym został zapisany system ćwiczeń fizycznych z punktu widzenia ich walorów zdrowotnych. Galen sformułował wiele wskazówek metodycznych oraz surowo osądził jednostronną specjalizację ruchową. W jego dziełach można spotkać wyraźnie sformułowaną zasadę wszechstronnego rozwoju ruchowego [28]. Miejsce i rola wychowania fizycznego w szkolnictwie średniowiecza były różne. Potrzeba ruchu, jako czynnika rozwoju dzieci i młodzieży nie była natomiast – poza skrajnie ascetycznymi stanowiskami - kwestionowana. Czołowy teolog i filozof średniowiecza św. Augustyn (354-430), autor dzieła „O państwie Bożym”, zalecał gimnastykę jako pożyteczną nawet dla duchownych. W okresie Renesansu odrodził się starożytny termin „gimnastyka” (z greckiego „grymnos-nagi” oraz „gymnazein” – ćwiczyć). Starożytna gimnastyka wzbudziła zainteresowanie nie tylko lekarzy, ale i artystów sławiących piękno ciała ludzkiego. Największym osiągnięciem w tej dziedzinie było dzieło Mercurialisa pt. „O sztuce gimnastycznej’’ Venetia 1569. Miała to być, w zamierzeniu autora, encyklopedia ćwiczeń fizycznych oparta na dostępnych źródłach starożytnych. Celem dzieła było przedstawienie sztuki gimnastycznej. 6 W Polsce najpoważniejszy wkład w propagowanie ruchu fizycznego miał Sebastian Petrycy (1554-1626). Był to humanista wszechstronnie wykształcony. Poglądy Petrycego nie były znane w świecie humanistycznym Zachodu, ponieważ pisał po polsku. Jego rozważania dotyczące wychowania umysłowego i fizycznego należy jednak uznać za jedne z największych osiągnięć pedagogiki renesansu. W okresie Odrodzenia mamy do czynienia z wielkim ożywieniem refleksji filozoficznej na temat wychowania fizycznego. Ożywienie to dokonało się na podłożu kultury fizycznej starożytności. Rzecznikiem i propagatorem kultury fizycznej tego okresu w Polsce był lekarz nadworny Stefana Batorego, Wojciech Oczko (1537-1599) autor dzieła „O różnych przypadłościach ciała ludzkiego”. Choć dzieło nie jest poświęcone specjalnie sprawie ćwiczeń cielesnych, to jednak przypisuje im ważną rolę i w pewnym sensie stawia je na pierwszym miejscu. Rozważa znaczenie i propaguje zapasy, szermierkę, jazdę konną, dźwiganie ciężarów, tańce i grę w piłkę jako ćwiczenia najlepsze, najbardziej wszechstronne, powołując się przy tym na autorytet Galena – lekarza greckiego. A więc mamy tu nawiązanie do antycznej koncepcji kultury ciała [28]. W XIX w. aktywność ruchowa nabrała szczególnego znaczenia. Proces ogólnych przeobrażeń wpływał pobudzająco na rozwój wychowania fizycznego, przede wszystkim dlatego, iż planowana aktywność ruchowa stawała się czynnikiem kompensującym wiele ujemnych wpływów środowisk wielkomiejskich dla zdrowia mieszkańców zarówno młodej generacji, jak i dorosłych. W wieku XIX ukazywały się w poszczególnych krajach tzw. regulatywy szkolne, które między innymi określały zakres wykształcenia, liczbę i rodzaje przedmiotów nauczania itp. Niewątpliwym postępem było znalezienie się, wśród przedmiotów nauczania, wychowania fizycznego w formie zaleconej lub nawet obowiązkowej [28]. Istotnym czynnikiem rozwoju wychowania fizycznego, którego nie można pominąć, był postęp wiedzy o człowieku, o prawach rozwoju fizycznego i psychicznego. Stało się to za sprawą ogromnego rozwoju nauk przyrodniczych, dzięki czemu pogłębiła się również znajomość praw rozwojowych młodego organizmu, jego potrzeb i środków zaspokajania. W wieku XIX zainteresowanie świata lekarskiego sprawami rozwoju fizycznego młodzieży znacznie się pogłębiło; lekarze weszli do szkół a higiena szkolna właśnie w wychowaniu fizycznym upatrywała jeden z najistotniejszych czynników racjonalnego wychowania. Wsparcie jakiego doznało wychowanie fizyczne ze strony świata lekarskiego, wspomagały rozwijające się gwałtownie nauki takie jak: psychologia, głównie rozwojowa 7 i pedagogika. Nauki pedagogiczne podkreślały pierwszorzędną rolę wychowania fizycznego młodzieży; gier, gimnastyki i innych form aktywności ruchowej w ogólnym procesie racjonalnego wychowania. Do osób, które wniosły znaczący wkład w rozwój znaczenia ruchu fizycznego, należy Guts Muthsas (1759-1839). W swoim dziele pt. ”Gimnastyka dla młodzieży”, uzasadnia potrzebę jednolitej dbałości o sprawność ciała i umysłu, jako podstawowego składnika procesu wychowawczego [27]. Innym przedstawicielem tego okresu, który przyczynił się do zrozumienia istoty ruchu, był wybitny pedagog J. H. Pestalozzi. W swojej rozprawie „O kształceniu ciała”, podkreślał ważność wszechstronnego rozwoju osobowości młodej generacji. Gimnastyka wychowawcza Pestalozziego miała pomóc w osiągnięciu harmonijnego rozwoju. Program wychowania fizycznego Pestalozziego, realizowany był w jego zakładach wychowawczych; był to więc program nie tylko teoretyczny, ale stosowany także w praktyce. F. Froebel (1782-1852) był pionierem teorii wychowania przedszkolnego. W trosce o rozwój fizyczny małego dziecka zalecał jak najszersze obcowanie dziecka z naturą. Do podstawowych form wychowania zaliczał gry i zabawy zbiorowe w małych grupkach pod kierunkiem wychowawców. Terenem zabaw dziecięcych miały być tzw. ogródki, których cele określa Froebel następująco: „dzieci winny w wesołej i swobodnej zabawie ćwiczyć wszechstronnie i kształcić wszystkie swoje uzdolnienia[...] a ogródek winien zapewnić im odpowiednie zajęcia, ćwiczyć ciała, pobudzać dusze do poznania natury i otaczającego świata” [27]. Maria Montessori (1870-1952) kładła nacisk na swobodę i samorzutną aktywność dziecka, zaś za podstawowy środek tej aktywności uważała zajęcia ruchowe. Ćwiczenia gimnastyczne stanowiły znaczącą część programu prowadzonego przez nią zakładu. Miały one zarazem charakter ogólno wychowawczy jak i kompensacyjny. Obok systematycznej gimnastyki, gier i zabaw zalecała ćwiczenia przyrządowe. W tym celu wyposażyła Dom Dziecka w bogaty zestaw przyrządów, jak drabinki, liny, piłki, kładki itp. Problematyka rozwoju ruchowego jest omówiona w teorii pedagogicznej Stanisława Karpowicza (1864-1921), który jest autorem obszernej rozprawy pt. „Zabawy i gry jako czynnik wychowawczy”. Jest to rozprawa w pełni nowoczesna i odzwierciedla najbardziej twórcze tendencje w wychowaniu fizycznym owego czasu. „Znaczenie wychowawcze zabaw ruchowych – pisze Karpowicz - polega na trojakim ich działaniu: fizjologicznym, psychologicznym i społecznym. Z punktu widzenia fizjologicznego trzeba je układać, by razem lub kolejno ćwiczyły wszystkie części ciała, w przeciwnym bowiem 8 razie organizm nie rozwija się równomiernie, rozrost jednych narządów odbywa się kosztem osłabienia innych, co niekiedy sprowadza smutne następstwa.[..]” Dalej czytamy „[..]...gry i zabawy stanowią też czynność rozwoju psychicznego, kształcą procesy spostrzegawcze, uwagę, szybkość reakcji. Wreszcie społeczna funkcja zabaw ruchowych wynika z ich zespołowego charakteru. Dziecko w sposób naturalny ćwiczy umiejętność współdziałania, osiągania zbiorowych celów[..], w akcji zbiorowej potrzeba nieraz wyrzec się osobistych zachcianek i pretensji, poddać się ogólnemu regulowaniu a prawa każdego tak samo uszanować jak własne”. Druga połowa XX wieku przyniosła dalszy postęp w badaniach nad wpływem ruchu nie tylko na ciało, ale też na psychikę człowieka. Powstały nowe kierunki nauki badające szczegółowo wpływ ruchu i ćwiczeń fizycznych na rozwój umysłowy i zdolność do uczenia się. J. Ayres amerykańska terapeutka i psycholog, starając się wyjaśnić przyczynę występowania trudności w uczeniu się, zaburzeń funkcji poznawczych, emocjonalnych i sensorycznych, rozwinęła pojęcie tzw. integracji sensorycznej. Integracja sensoryczna to wg J. Ayres logiczne i uporządkowane przetwarzanie bodźców zmysłowych w mózgu, prowadzące do świadomego i dokładnego spostrzegania otoczenia, oraz zdolności uczenia się i reagowania w sposób adekwatny w określonej sytuacji życiowej. Bodźce zmysłowe pobudzają tworzenie nerwowych połączeń synaptycznych, dzięki czemu dochodzi do regulacji natężenia dopływających impulsów i przyswojenia ich przez umysł. Ruch ciała, używanie rąk i mowy podlegają dzięki integracji coraz lepszej koordynacji, bardziej precyzyjnej i świadomej, następnie częściowo zautomatyzowanej. Praca mózgu polega na przyjęciu, rozpoznaniu, interpretacji (procesy analizy) oraz syntezie. Do sprawnego funkcjonowania motorycznego potrzebna jest pełna integracja zmysłów równowagi, czucia głębokiego i powierzchniowego, wzroku, słuchu i węchu. Dzięki integrowaniu bodźców czuciowych, na różnych piętrach ośrodkowego układu nerwowego kształtuje się świadomość ciała, czyli jego schemat i obraz w mózgu [23]. W długoterminowych badaniach w Nowym Jorku obserwowano od niemowlęctwa do dorosłości 133 osoby. Odkryto, że kompetencje w dorosłości miały korzenie w trzech głównych czynnikach ze środowiska uczenia się [12]. 1. Bogate otoczenie sensoryczne (zapewniające wiele wrażeń zmysłowych) zarówno na powietrzu jak i w pomieszczeniach. 2. Możliwość badania swobodnego i poznawania otoczenia, z bardzo nielicznymi ograniczeniami. 3. Dostępni rodzice, którzy działali jako konsultanci gdy dziecko zadawało pytania. 9 Dziecko bada świat ustami, rękami włączając do tego pracę mięśni. Oczy wspomagają pierwsze próby przetaczania dziecka, gdy wodzi ono wzrokiem za danym przedmiotem i używa mięśni tułowia, aby ruszyć całe ciało. Mięśnie tułowia zaczynają pracować, gdy niemowlak w odpowiedzi na stymulację sensoryczną, wzmacnia obszar obręczy kończyny górnej poprzez podniesienie ramion i głowy [12]. Niewątpliwie najciekawszych odkryć w tej dziedzinie dokonał dr filozofii Paul E. Dennison twórca Kinezjologii Edukacyjnej i procedur Gimnastyki Mózgu® omawiane w dalszej części pracy. 1.2 Wpływ ruchu fizycznego na prawidłowy rozwój ruchowy i procesu uczenia się Wspomaganie procesu uczenia się, jako czynność, która łączy ruch z procesem nauki. Od wczesnego niemowlęctwa, poprzez całe nasze życie, ruch jest konieczny dla wszystkich naszych działań, poprzez które dokonuje się proces uczenia się. Ruch odgrywa niezwykle ważną rolę w poznawaniu otaczającego nas świata. Według Dr Carl Hannaford „ruch pobudza i aktywuje wiele naszych możliwości umysłowych”. „Ruch jest czuciowo - ruchowym wydarzeniem, połączonym z osobistym rozumieniem fizycznego świata, z którego pochodzi całe nasze nowe uczenie się” [12]. Według Zbigniewa Cendrowskiego: „ruch to ćwiczenie charakteru i ważna forma rozwoju osobowości” [3]. Według profesora Napoleona Wolańskiego „ruch jest sposobem zachowania się, trybem życia, kultem zdrowia. Bowiem jedynie stała aktywność ruchowa przez całe życie jest jedną, skuteczną formą opóźnienia inwolucji funkcji organizmu i nie dopuszczenia do starczego niedołęstwa” [3]. Według W. Gniewkowskiego, K. Wlaźnik: ”ruch jest najbardziej naturalnym środkiem wyrażania przeżyć i pragnień. Stwarza okazję do ruchowego samo wyrażania się, jest nieodzownym warunkiem naturalnego rozwoju psychomotoryki dziecka” [3]. A zatem rola ruchu jest ogromna. Wspomaganie nauki poprzez ruch dostarcza nam wiele możliwości wszechstronnego poznania wszystkiego czego doświadczamy. Warto jest przyjrzeć się temu z bliska, przeanalizować i zastanowić się, czy aby na pewno doceniamy rolę ruchu? 10 Czy dostatecznie wykorzystujemy go w metodach aktywnych, ułatwiających przyswajanie wiedzy? Badanie: Przeprowadzono w szkołach eksperyment: 500 dzieci - uczniów - brało udział w dodatkowych zajęciach gimnastyki. Pozostała grupa - 460 osób - nie brała udziału w takich zajęciach. Dzieci, z pierwszej grupy miały lepsze oceny z egzaminów niż dzieci z drugiej grupy. Badanie: 860 mężczyzn i kobiet, biorących udział w czteromiesięcznym programie „Ćwiczenia – aerobik oraz szybkie chodzenie” poprawili wyniki w testach umysłowych o 10% [12]. To tylko nieliczne badania, które zostały przeprowadzone. Ogólnie mówiąc badania pokazują, że ruch wpływa na poprawę procesu uczenia. Ale dopiero najnowsze doświadczenia są wstanie wyjaśnić mechanizm wpływu ruchu na proces edukacji. Okazało się, że ćwiczenia fizyczne bezpośrednio i korzystnie wpływają na rozwój układu nerwowego. Czynności wymagające aktywności mięśniowej, a w szczególności ruchy skoordynowane, stymulują wytwarzanie neurotrofin - naturalnych substancji, które stymulują wzrost komórek nerwowych i wzrost połączeń neuronalnych w mózgu. Właśnie z tego mechanizmu korzysta Kinezjologia Edukacyjna w raz z programem ćwiczeń Gimnastyki Mózgu®. Trening w ramach programu jest tak dobrany, że zapewnia skoordynowane ruchy ciała zarówno prawej strony, jak i lewej. 1.3 Kształtowanie strategii i schematów aktywności ruchowej dziecka Rozwój ruchowy jest fundamentem rozwoju dziecka. Praca teoretyczno - eksperymentalna kinezjologów P. i G. Dennisonów, S. Mazgutowej i innych, dowodzi, że aktywne towarzyszenie rozwojowi ruchowemu dziecka w najlepszy sposób zapewnia ukształtowanie się jego neurofizjologicznej gotowości do procesu uczenia się. Dlatego przedstawię pokrótce analizę składowych rozwoju ruchowego w ujęciu Kinezjologii Edukacyjnej. Wyróżnić należy sześć głównych schematów rozwoju aktywności ruchowej niemowlęcia[2]: 1. Rozwój koordynacji ruchu całego ciała w ramach relacji „środek - peryferie ciała." (Istnieje 6 połączeń: „środek ciała - głowa", „środek – prawa ręka", „środek – lewa ręka", „środek - prawa noga", „środek - lewa noga", „środek - obszar krzyżowy"). 11 W wieku 5-6 lat dziecko powinno w pełni opanować tę strategię oraz wszystkie następne i wykazywać koordynację w wyżej wspomnianym schemacie ruchów. 2. Rozwój połączeń „głowa - kręgosłup" - ważnych dla wykształcenia schematu obrotów w prawo i w lewo oraz skoordynowanych ruchów ciała w przestrzeni. Ta koordynacja pomaga w kształtowaniu ruchów przejściowych od jednego bazowego etapu rozwoju ruchowego do drugiego. Na poziomie procesów poznawczych połączenie to wpływa na koncentrację, uwagę, zapamiętywanie i aktywne myślenie. 3. Kształtowanie „schematu ruchów homologicznych”, tzn. ruchów lustrzanosymetrycznych i koordynacji niezbędnych do zintegrowanych ruchów zarówno obu rąk (trzymanie przedmiotów, książki, gra w piłkę, podskoki i in.), jak i nóg (zginanie do siebie i odwodzenie na boki, podskoki itp.). 4. Formowanie się „schematu ruchów i koordynacji homolateralnych” (jednostronnych) niezbędnych do pisania, rysowania, trzymania i manipulowania przedmiotem. Pozwala to zwolnić drugą kończynę do wykonywania innych czynności. 5. Rozwój „naprzemienno - lateralnych schematów ruchu”, niezbędnych do naprzemiennej pracy kończyn (skoordynowany chód i bieg) oraz narządów wzroku i słuchu (koordynacja typu „oczy - ręce"). Bardzo ważne jest, by do osiągnięcia wieku szkolnego dziecko opanowało podstawy koordynacji zarówno jednostronnej „prawa ręka – prawe oko", „lewa ręka - lewe oko", jak i naprzemiennej „prawa ręka lewe oko", „lewa ręka - prawe oko" 6. Rozwój „ruchów zróżnicowanych (dyferencjonowanych)”, rozwój „ruchów zróżnicowanych kontrolowanych, celowych oraz zautomatyzowanych” (kiedyś, w przeszłości były ruchami kierowanymi). Analiza przechodzenia przez dziecko tych etapów jest bardzo ważna, ponieważ każdy z nich później w okresie nauki szkolnej będzie bezpośrednio lub pośrednio wpływał na proces uczenia się. Dziecko przechodzi od podstawowych umiejętności takich jak stabilne leżenie na plecach i pełzanie na brzuchu, do nawyku obrotów i poruszania się na czworaka, „stania na kolanach”, siedzenia, stania i chodzenia. Jeśli więc dziecko omija etap pełzania, to w bardzo poważnym stopniu zatrzymuje to mechanizm integracji funkcji lewej i prawej półkuli mózgowej. Oznacza to ograniczenie rozwoju percepcji i związku procesów myślenia analitycznego i obrazowego, a także powoduje nadmiernie szczegółowe lub nadmiernie obrazowe myślenie [7]. Prawdopodobieństwo dysleksji na poziomie neurofizjologicznym u takiego dziecka jest duże. Jest to wiek, w którym aktywnie kształtuje się dominacja ucha dla przyszłej percepcji mowy. Jeżeli 12 dziecko przeskoczyło etap pełzania i nigdy nie pełzało, to w mniejszym stopniu ma szansę na zintegrowaną pracę lewej i prawej półkuli mózgowej, tj. na integrację procesów obrazowo analitycznych. Kinezjologia Edukacyjna prezentuje duże możliwości w zakresie szybkiej oceny rozwoju ruchowego. Ważnym momentem jest również sensoryczno - motoryczne dojrzewanie funkcjonalne w zakresie wzrokowo – słuchowej percepcji, rozwoju systemu koordynacji ruchowej takich jak „ręce - oczy", „oczy - słuch", „oczy - słuch - artykulacja mowy", które mają swoje neurofizjologiczne właściwości i swoje motoryczne schematy realizacji między innymi w czytaniu, rysowaniu czy pisaniu. Powodzenie dziecka w szkole w dużym stopniu zależy od stopnia dojrzałości szkolnej i pozytywnej motywacji do nauki. Prawidłowe sensomotoryczne dojrzewanie umożliwia integrację funkcji lewej i prawej półkuli. Aby sprawdzić, czy dziecko jest gotowe do nauki szkolnej pod względem sprawności ciała, fizjologii i umiejętności wykonywania pewnych koordynacji, należy zdiagnozować je na bazie programu „Gimnastyki Mózgu"® Paula i Gail Dennisonów. W świetle Kinezjologii Edukacyjnej półkule mózgowe i móżdżek odgrywają podstawową rolę w zakresie koordynacji ruchowej oraz kształtowania strategii schematów i mechanizmów aktywności ruchowej w procesie integracji sensomotorycznej, szczególnie narządu wzroku i słuchu. 1.4 Mózg, a uczenie się P. Dennison zajmował się przyczynami i leczeniem trudności w uczeniu się. Badał zależność między ruchem, a rozwojem mowy oraz umiejętnością pisania i czytania. Zauważył, że dzieci, które we wczesnym dzieciństwie nie miały możliwości swobodnego raczkowania, poruszania się, dotykania, gryzienia, później uczyły się mówić. Zwrócił też uwagę na to, że dzieci, które omijają etap raczkowania i od razu zaczynają chodzić lub przy chodzeniu używały chodzików, częściej mają trudności z uczeniem się [4]. W ćwiczeniach Kinezjologii Edukacyjnej nauka odbywa się nie tylko w mózgu, ale też w całym ciele. Uczenie się i myślenie jest bowiem złożonym procesem całego ciała i mózgu, które oddziałują na siebie w sposób nierozerwalny. Wzrostowi fizycznemu dziecka 13 towarzyszy wzrost możliwości intelektualnych. Kinezjologia Edukacyjna wspomaga ten proces [11]. P. Dennison, twórca metody, przedstawia półkule mózgowe jako dwa odrębne organy, spełniające całkowicie odrębne funkcje, połączone i komunikujące się ze sobą za pośrednictwem masy włókien nerwowych, zwanych ciałem modzelowatym, spoidłem wielkim[12]. „Spoidło wielkie mózgu - pisze S. Grennfield - działa jak autostrada umożliwiająca zintegrowane myślenie, szybkie dojście do szczegółów liniowych w półkuli logicznej, jak i w półkuli całościowej” [9]. Dla zrozumienia metody ważne jest zrozumienie odmiennego funkcjonowania półkul mózgowych człowieka. Założenia nauki o funkcjonowaniu półkul mózgowych zawierają następujące aspekty: prawa i lewa półkula mózgowa spełniają różne funkcje, ich sposób funkcjonowania jest odmienny: lewa półkula zorientowana jest analityczno-racjonalnie, prawa intuicyjnie, u każdego człowieka dominuje zazwyczaj jedna półkula mózgowa. Dominacja jednej z nich może ulegać ciągłym zmianom. Wyłączenie z pracy prawej półkuli prowadzi do wystąpienia problemów w nauce jak i problemów zdrowotnych, wyłączoną półkulę mózgową można zaktywizować lub włączyć za pomocą ćwiczeń, wraz z włączeniem danej półkuli mózgowej zaktywizowana zostaje przeciwległa do niej część ciała. o dominacji danej półkuli decyduje styl raczkowania i pełzania w wieku niemowlęcym. ćwiczenia fizyczne mają wpływ na pracę mózgu; przy ich pomocy półkule mogą zostać włączone lub wyłączone, praca całego mózgu zostaje zintegrowana [11]. Mózg jest stymulowany przez dotyk i ruch. Liczne nauki pokazują rolę dotyku w rozwoju ludzkiej inteligencji. Im więcej będzie w naszym wychowaniu dotyku, tym lepiej dzieci będą przygotowane do nauki [6]. Ruchy skrzyżowane, naprzemienne (np. raczkowanie niemowlaka) równomiernie uaktywniają półkule mózgowe. Dlatego tego typu ćwiczenia angażują i koordynują w równy sposób ruchy obojga oczu, uszu, rąk i obu stóp, a także mięśnie brzucha i grzbietu. Wtedy też w pełni rozwija się spoidło wielkie mózgu, które jak wspomniano, kieruje procesami miedzy dwiema półkulami. Harmonijne uaktywnianie poprzez ruch obu półkul mózgowych zwiększa ich funkcje poznawcze i łatwość uczenia się [12]. Bardzo często dostrzegamy w nas tylko to, co sprawia nam trudności. Uważamy, że jest to wrodzony brak predyspozycji do wykonania jakichś działań. Podczas, gdy trudność ta wynika z dominacji jednej półkuli i nie stymulowania drugiej. 14 Wystarczy wykonanie określonej serii skoordynowanych ćwiczeń ruchowych, aby zharmonizować pracę obu półkul. „To właśnie nieograniczone możliwości tworzenia połączeń międzyneuronalnych decydują o rozwoju i inteligencji człowiek” [12]. Czynności wymagające aktywności mięśni, a szczególnie ruchy skoordynowane, stymulują wytwarzanie neutrofin - naturalnych substancji, które pobudzają wzrost komórek nerwowych i zwiększenie liczby połączeń neuronalnych w mózgu [12]. 1.4.1 Profile Dominacji mózgu według koncepcji Paula Dennisona W ostatnich latach pedagodzy i psycholodzy rozwinęli wiele systemów analizujących style uczenia się. Dr Paul Dennison rozwinął metodę wskaźnika i charakterystyki indywidualnego stylu uczenia się. Określił podstawowy profil dominacji, który identyfikuje dominację oczu, uszu i rąk w relacji do dominującej półkuli mózgowej. Ocena daje możliwość zorientowania się, jak dana osoba przetwarza daną informację i doświadczenia. Oczy, uszy i ręce są głównymi narzędziami zmysłów, przez które przyjmujemy informację. Poprzez wrodzone połączenia nerwowe lewa półkula kontroluje ruch i otrzymuje informacje sensoryczną z prawej półkuli. Prawa półkula kontroluje ruch i otrzymuje informacje sensoryczną z lewej półkuli. Efektywność postrzegania zmysłami zależy od tego, czy dominujące oko, ucho lub ręka znajduje się po przeciwnej stronie dominującej półkuli, np. jeżeli dominująca jest lewa półkula i prawe oko, wtedy wzrok jest wspomagany, lepszy. Jeżeli jednak lewe oko i lewa półkula są dominującymi, wzrok jest mniej efektywny, ponieważ półkula dominująca nie kontroluje ruchu mięśni dominującego oka. Oczy wspomagają widzenie i wizualną interpretację świata. Uszy przyczyniają się do słuchania, słyszenia i pamięci. Lewa półkula inicjuje ruch i fizyczne manipulowanie lewej ręki [12]. Rozwiązaniem, aby pomóc dzieciom z ograniczonym stylem uczenia się, są ruchy integracyjne, takie jak gimnastyka mózgu, zawierająca w sobie wszystkie style uczenia się, poprawiająca mielinizację połączeń pomiędzy dwiema półkulami oraz równowagę energii elektrycznej i procesów integrujących w całym mózgu. Ruch to naturalny proces życia [12]. 15 Obszar widzenia W szkole dziecko poświęca wiele czasu nauce czytania, pisania, rysowania itd. Wykorzystuje do tego pracę oczu a szczególnie umiejętność wodzenia oczami. Aby łatwo czytać tekst od lewej do prawej strony, potrzebna jest umiejętność wodzenia w tym kierunku, utrzymania wzroku na czytanym teksie oraz umiejętność przekraczania wzrokowej linii środka. Uczeń z dominującym lewym okiem w sposób naturalny czytałby tekst od prawej strony do lewej. Aby czytać tekst, dziecko „lewooczne" musi nauczyć się nowego typu koordynacji, wodzenia wzrokiem od lewej do prawej. Gdy prawe oko ma trudności z przekraczaniem środkowej linii ciała, uczeń zazwyczaj opuszcza początek słów lub zdań. Aby czytanie stało się łatwe, konieczne jest wykorzystywanie wyżej wspomnianych funkcji w pracy obu oczu (C. Hannaford, 1998 P. Dennison, 1998) [12]. W sytuacjach stresowych pojawia się ciekawe zjawisko, które sprawia, że wodzenie wzrokiem po zapisanej stronie jest dosłownie niemożliwe. Jako reakcja odruchowa na brak poczucia bezpieczeństwa, oczy poruszają się po obwodzie tak, aby przyjąć jak najwięcej informacji. To sprawia, że praca równoczesna obydwu oczu i wodzenie wzrokiem wzdłuż pisma na stronie są szczególnie trudne. Aby łatwo korzystać z pracy oczu podczas wykonywania zadań szkolnych, oczy powinny współpracować. Sprawdzenie pracy oczu polega na sprawdzeniu: - dominującego oka, - umiejętności płynnego wodzenia w poziomie - bezstresowym utrzymaniu wzroku podczas patrzenia do góry, na dół, w prawo, w lewo. Często zdarza się, że dzieci nie potrafią utrzymać wzroku na poruszającym się przedmiocie lub podczas ruchu gałek ocznych następuje ich drżenie, przeskoki lub gubienie pokazywanego przedmiotu. Gotowość do nauki szkolnej wymaga od dziecka swobodnego, płynnego i bezbolesnego wodzenia wzrokiem w różnych kierunkach oraz utrzymywania wzroku w każdym z tych kierunków [12]. Program „Gimnastyki Mózgu"® proponuje proste ćwiczenia, które bazują na aktywizacji wszystkich wskazanych wyżej koordynacji i ruchu oczu, (na przykład ćwiczenie „Leniwa ósemka" lub „Rysowanie oburącz") a także proponuje rozszerzone korekcyjne i rozwijające procedury równoważenia [12]. 16 Obszar słyszenia Słuch i nawyki z nim związane również powinny dojrzeć, by ukształtować umiejętności szkolne takie jak - swobodna uwaga słuchowa, zapamiętywanie i aktywna koordynacja z innymi procesami poznawczymi. Trudno wyobrazić sobie proces uczenia się bez pracy słuchu. Uczeń słyszy nauczyciela, który do niego mówi, słyszy również siebie powtarzającego wewnętrznie czytane słowa. Odbiera wiele dźwięków, tonów i intonacji wciąż mu towarzyszących. Mali uczniowie tak, samo jak dorośli toczą dialog wewnętrzny. Jest on procesem towarzyszącym ludziom w każdej sytuacji, zwłaszcza w trudnej lub stresowej. We wszystkie te procesy zaangażowany jest aparat słuchu. Słuch jest pierwszym zmysłem obronnym niemowlaka. Podczas snu wystawia on dominujące ucho, by słyszeć dźwięki z otoczenia. Jeśli dźwięk jest nieznany, głośny lub nieoczekiwany, dzieci zaczynają krzyczeć lub płakać. W dorosłym życiu też używamy tego mechanizmu. Gdy jesteśmy w obcym miejscu, instynktownie wystawiamy dominujące ucho, aby wychwycić potencjalne niebezpieczeństwo. Natomiast, gdy chcemy odpocząć i znajdujemy się w bezpiecznym miejscu, śpimy na dominującym uchu, by powstrzymać dochodzenie dźwięków. (C. Hannaford, 1998, P. Dennison, 1998) [12]. Słuch jako jeden z najwcześniej rozwijających się zmysłów pełni przez całe życie ważną rolę. Utrzymuje czujność mózgu na różnego rodzaju napływające informacje; od uczenia się aż do wychwytywania sygnałów niebezpieczeństwa. Ochrona mechanizmu słuchu jest ważna nie tylko do przetrwania i aktywnego słuchania, ale też dla stanu gotowości, który przychodzi razem z wyższymi wibracjami i wspomaga uczenie się. Dlatego w programie „Gimnastyki Mózgu"® Dennisonów, badając gotowość do nauki pod względem pracy słuchu, sprawdzane są: - dominujące ucho, - umiejętność skupionego i trwałego (nie rozpraszającego się) słuchania prawym i lewym uchem, - reakcja na bazowe polecenia: posłuchaj, pomyśl, przypomnij sobie, - koordynacja słuchu i oczu, - słuchowa reakcja na dźwięki natury, zwierząt i mowę, - słuchowa reakcja na liczenie (matematyka) i dźwięk mowy (obraz dźwięku) Ważne jest, by informacje z prawego ucha łatwo docierały do lewej półkuli mózgowej, a z lewego ucha do prawej półkuli. Następuje proces integracji tych bodźców zgodnie 17 ze specjalizacją funkcji każdej z półkul. Tylko wtedy odbiorca dźwięków ma poczucie adekwatności do sytuacji i miejsca. W życiu najczęściej towarzyszą nam trzy polecenia: posłuchaj, pomyśl, przypomnij sobie. Dzieci najczęściej słyszą polecenie: „posłuchaj". Kiedy stają się starsze, zaczynamy wymagać, by umiały pomyśleć, następnie odwołujemy się do pamięci. W życiu szkolnym te trzy polecenia są nieodzownym elementem procesu zdobywania i sprawdzania wiedzy. Istotne jest, by uczeń reagował na nie spokojnie, bez stresu i blokowania swojej sensoryki, motoryki i emocji. Gdy reakcja na te trzy podstawowe polecenia lub stawianie prawego i lewego ucha w kierunku źródła dźwięku powoduje stres, do ucznia nie docierają cenne informacje. Słuchowy odbiór informacji jest niepełnowartościowy. Warto wiedzieć, jakie reakcje z obszaru słuchu towarzyszą dziecku wybierającemu się do szkoły. Tutaj również z pomocą przychodzi „Gimnastyka Mózgu"® proponując ćwiczenia korekcyjne, prowadzące do neuronalnej aktywacji nawyków i umiejętności słuchowych, takie jak: „Słoń" czy „Kapturek myśliciela". Obszar pisania Umiejętność pisania jest procesem trudnym. Wymaga od ucznia umiejętności wykorzystania płynnej pracy oczu, łatwego odbioru informacji słuchowych (zewnętrznych lub wewnętrznych), rozwiniętej motoryki małej oraz wielu koordynacji, a zwłaszcza koordynacji pracy oczu i rąk. Badając gotowość ucznia do pisania, w ramach programu Gimnastyka Mózgu"® skupiamy się na: I. Sprawdzeniu koordynacji „oczy - ręce" w różnych kombinacjach („prawa ręka - prawe oko", „lewa ręka - lewe oko", „prawa ręka - lewe oko", „lewa ręka - prawe oko", „prawa ręka - obydwoje oczu", „obie ręce i obydwoje oczu"), II. Sprawdzeniu koordynacji „oczy - ręce,” w różnych kierunkach (do góry, do dołu, z lewej strony, z prawej strony), III. Trzymaniu w rączce narzędzia do pisania (dziecko może mieć złe skojarzenia ze względu na ciągłą krytykę dorosłych, negatywne uwagi na temat pisma), IV. Sprawdzeniu słyszenia głosek (sprawdzenie reakcji na wypowiadanie dźwięków), V. Zapisywaniu literek alfabetu, VI. Wyobrażaniu sobie literek alfabetu, VII. Organizacji własnych myśli, wypowiadaniu ich, VIII. Organizacji własnych myśli i rysowaniu lub zapisaniu ich. 18 Proces nauki pisania jest długi i wieloetapowy. Wymaga utworzenia wielu koordynacji koniecznych dla wykształcenia umiejętności pisania, czytania i mówienia, tak, aby były płynne i wzajemnie skorelowane [2]. Niestety jednak nie zawsze zostają zachowane poszczególne etapy. Niepożądanym zjawiskiem są również różnego rodzaju napięcia emocjonalne towarzyszące nauce pisania. Dziecko rozpoczynające naukę może wykazywać negatywne stany emocjonalne związane z którymś z wyżej wymienionych punktów. Podczas sprawdzania gotowości do pisania należy prześledzić poszczególne etapy nauki w tym zakresie, sprawdzić dominującą rękę i wspierać dziecko w jego rozwoju. Ruch całego ciała – przekraczanie linii środka Ruchy naprzemienne kończyn i całego ciała uaktywniają obie półkule mózgowe. Ćwiczenia te działają równomiernie na obie strony ciała i angażują skoordynowane ruchy obydwu oczu, uszu, rąk i stóp, a także mięśnie brzucha i mięśnie pleców. Kiedy oczy, uszy, obie ręce i obie stopy są w równym stopniu używane, w pełni rozwija się spoidło wielkie mózgu, które przewodzi pobudzenia z neuronów obydwu półkul. Połączenia półkul i uaktywnienie wszystkich czterech płatów kory mózgowej zwiększa funkcje poznawcze i łatwość uczenia się. Gdy zostają uaktywnione, zwiększona zostaje funkcja poznawcza i łatwość uczenia się. Ruch całego ciała następuje w wyniku wykonywania ruchów naprzemiennych lub ruchów jednostronnych. Ruch naprzemienny uaktywnia jednocześnie prawą i lewą półkulę mózgową, natomiast ruch jednostronny uaktywnia oddzielnie lewą, oddzielnie prawą półkulę mózgową. Bardzo ważna jest umiejętność wykorzystywania zintegrowanej pracy lewej i prawej półkuli mózgowej. Zintegrowana praca lewej półkuli jest niezbędna, by uczeń w sposób łatwy wykorzystywał mechanizm integracji „myśli i ruchu" oraz mechanizm rozłączenia „myśli i ruchu" [2]. Mechanizm integracji „myśli i ruchu" polega na wykorzystaniu przez dziecko ruchów naprzemiennych- ruchów przekraczających linie środkową ciała która powstała z podziału na lewą i prawą stronę ciała i mózgu. Te ruchy występują naturalnie np. przy czytaniu tekstu, pisaniu, rysowaniu Ruchy te zwiększają aktywność półkul mózgowych i zwiększają dziesiątki razy prędkość przenoszenia informacji z jednych struktur do innych. Mechanizm ten wykorzystuje dziecko w sytuacjach, w których w sposób automatyczny korzysta ze swojej wiedzy i umiejętności. Jest on niezbędny w sytuacjach kotwiczenia i wzmacniania wiedzy, którą już posiadł. Z kolei mechanizm rozłączenia „myśli i ruchu" jest niezbędny w sytuacjach nowego uczenia się, w sytuacji stresu wówczas, gdy włączają się odruchy przetrwania. Dziecko powinno 19 „zamrozić" ruch, by dać przestrzeń myśli. Jeśli ma nastąpić nowe uczenie się to myśl jest w tej sytuacji dominującą. Zarówno mechanizm integracji „myśli i ruchu" jak i mechanizm rozdzielenia integracji „myśli i ruchu" są niezbędne i jednakowo ważne. Istotna jest również umiejętność, którą wzmacnia przez powtarzanie przechodzenia od jednego mechanizmu do drugiego i odwrotnie. Dziecko, które nadmiernie wykorzystuje tylko jeden mechanizmów, zapominając o drugim, poświęca na naukę więcej czasu oraz wykorzystuje do tego więcej energii ciała i mózgu. Natomiast, gdy łatwo korzysta z obydwu mechanizmów w sposób zintegrowany, uczy się szybko. Koordynacji, jakich powinno nauczyć się dziecko przed pójściem do szkoły jest wiele, zarówno sensorycznych, motorycznych, jak i sensoryczno-motorycznych. Im bardziej są one wyćwiczone i sprawniej dziecko z nich korzysta, tym uczy się łatwiej. Natomiast jeśli koordynacje czy umiejętności są nieukształtowane i nakładamy na to umiejętności szkolne, powstaje ogromny stres. Dziecko nie rozumie, co się z nim dzieje. Nie wie, dlaczego dorośli są niezadowoleni z jego odpowiedzi czy reakcji. Myśli, że „skoro dorosły wymaga, to znaczy, że powinienem to umieć. Skoro nie potrafię, to znaczy, że jest ze mną coś nie tak. Nie nadaję się, nie potrafię, jestem głupi”. Takie myśli pojawiają się w głowie dziecka, którego ciało nie jest gotowe do procesów zapamiętywania, odwzorowywania, koncentracji, przekształcania itp., a dorośli tego nie zauważają. Program „Gimnastyki Mózgu"® Dennisonów stawia sobie za cel uaktywnić ciało i mózg dla łatwej i radosnej nauki. Gdy do szkoły przychodzi dziecko z „niewytrenowanymi” koordynacjami i umiejętnościami prawidłowego i bezstresowego wykorzystania pracy organów percepcji i ruchu, to jest mu trudniej zdobywać wiedzę niż dzieciom posiadającym te umiejętności. Motywacja dziecka do nauki maleje, chęci słabną a entuzjazm, jaki był na początku roku szkolnego, przekształca się w rozczarowanie [2,24]. Analiza neurofizjologicznej gotowości do nauki szkolnej oraz znajomość wczesnych dynamimzów pozwala na czas prawidłowo określić kierunek edukacji i pracy rozwijającej. Program Gimnastyka Mózgu® daje konkretne narzędzia rodzicom i nauczycielom do wspierania, korekcji i rozwoju dzieci. Kinezjologia Edukacyjna zwiększa motywację dzieci do uczenia, które staje się radosne i twórcze. 20 II Kinezjologia Edukacyjna jako nowy kierunek w terapii rozwoju psychomotorycznego dziecka Wyrażenie Kinezjologia Edukacyjna powstało ze słów kinematos (gr.) – ruch, logos (gr.) – mowa, słowo i educatio (łac.) - edukacja, wychowanie, wykształcenie.[8] Kinezjologia Edukacyjna obejmuje wiedze o ruchu i możliwościach stymulacji rożnych funkcji psychicznych oraz wykorzystaniu naturalnych ruchów całego ciała. Jej celem jest wspomaganie rozwoju korygowanie dysfunkcji rozwojowych i wspomaganie procesu uczenia się a także poszukiwaniu wiedzy o sobie samym i przeszkodach uniemożliwiających rozwój i dążenie do wybranych celów [10]. Kinezjologia opiera się na badaniach wybitnych psychologów i pedagogów m.in. A Gazalla, C.Rogersa, J.Piageta, M.Montessorii, L. Clarka,K, Domana, L.Laque, S.T. Ortona, C. Delekato oraz N. Kapharta i J. Ayres. W swoich pracach badawczych z kolei wykorzystali oni z nauki o ruchu wywodzącej się z doświadczeń F.M Alekxandra, M Feldenraisa, R.Labana, Mtreagera, R. Tylera, a także teorię inteligencji Howarda. Paul Dennison w 1966r. ukończył pierwsze studia pedagogiczne na Uniwersytecie w Bostonie, uzupełniając swoją wiedze studiami psychologicznymi. Następnie zaczął badać przyczyny trudności z nauką u dzieci, aby im skutecznie pomóc. W 1969r. roku założył „klinikę czytania”, gdzie realizował program percepcyjno - ruchowy dr Domana i dr Delecato oraz wprowadził elementy z systemu motorycznego N.C Kopharda. W tym czasie rozpoczął badania nad linia środkową i jej relacją do rozwoju kinestetycznego prowadził też badania nad dominacją oka i ręki. Paul Dennison doktoryzował się na Uniwersytecie w Południowej Kaliforni, a w 1975r. otrzymał nagrodę Phi Delta Kappa” za niezwykłe badania, które prowadził. Jego żona - Gail Dennison - ukończyła studia wychowania fizycznego i prowadzi programy rozwojowe poświęcone integracji mózgu poprzez aktywność fizyczną. Jest autorką wielu publikacji. Paul i Gail Dennisonowie zaczęli obserwować dzieci i badać zależność miedzy ruchem a rozwojem mowy oraz zdolnością czytania i pisania u dzieci. Badania te wykazały, że dzieci, które we wczesnym dzieciństwie nie raczkowały, miały zaburzenia połykania i gryzienia i uczyły się mówić później [5]. Zwrócili też uwagę, iż dzieci, które omijały etap raczkowania i od razu zaczynały chodzić lub przy chodzeniu używały chodzików, częściej miały trudności z uczeniem się. Autorzy tłumaczyli to brakiem ruchów naprzemiennych, które aktywizują połączenia nerwowe pomiędzy różnymi strukturami lewej i prawej półkuli mózgu, a tym samym 21 pobudzają rozwój ciała modzelowatego , dzięki któremu części mózgu lepiej z sobą współpracują. W swej pracy podkreślali znaczenie ruchu dla rozwoju organizmu, a szczególnie dla funkcjonowania centralnego układu nerwowego. Ruch bowiem aktywizuje i pobudza czynności umysłowe co sprzyja procesowi uczenia się [12,25]. Badania naukowe, które prowadzili przyczyniły się do opracowania zestawów ćwiczeń ruchowych wpierające proces rozwoju i uczenia się dziecka. W 1987 r. powstała Fundacja Kinezjologii Edukacyjnej i od tego czasu na całym świecie prowadzone są badania nad wpływem tych ćwiczeń na rozwój i funkcjonowanie dziecka a także osób dorosłych. Metoda polega na zastosowaniu odpowiednich ćwiczeń, które maja za zadanie pobudzić odpowiednie funkcje mózgu. Poprawia koordynacje ruchową, radzenie sobie z emocjami, percepcje wzrokową, słuchową, zdolności koordynacji ruchowej, równowagę, koncentrację, poruszanie się w przestrzeni, planowanie ruchu, umiejętność przewidywania i myślenia. Powstaje pytanie jak poprzez ćwiczenia ruchowe poprawiają się wyżej wymienione funkcje? Badania wykazały, że poprzez zaangażowanie do pracy większej części struktur mózgu można wpłynąć na zwiększenie plastyczności mózgu a tym samym wpłynąć na proces uczenia się. Podłożem plastyczności mózgu są morfologiczne zmiany synaptyczne [13]. W procesie uczenia się następuje wzmocnienie i reorganizacja połączeń pomiędzy konkretnymi neuronami i w konsekwencji powstaje zmiana plastyczna – ślad (engram) [22]. Według Sadowskiej w wyniku uczenia się następuje zmiana w sile połączeń synaptycznych między zespołami neuronów zaangażowanych w tworzenie się śladów pamięciowych przez zwiększenie liczby synaps oraz zwiększenie już istniejących [2]. Podobne poglądy ma Żernicki - połączenia między neuronami powstają dzięki wielokrotnemu powtarzaniu tych samych ćwiczeń. W procesie uczenia się następuje wzmocnienie i reorganizacja połączeń pomiędzy po między konkretnymi neuronami w odpowiedzi na specyficzne bodźce [30]. Zdaniem wielu badaczy i naukowców, uczenie się i myślenie to proces tworzenia sieci komórek nerwowych. Ruch fizyczny, zwłaszcza w postaci skoordynowanych ruchów pobudza wytwarzanie neurotrofin produkowanych przez ciało komórki nerwowej. Według Dennisona przyroda stworzyła człowieku nieskończone możliwości rozwoju fizycznego i intelektualnego. Sfera rozwoju fizycznego i intelektualnego są ze sobą powiązane i wpływają na siebie. Rozwój dziecka powinien drogą naturalną, a fundamentem jego powinna być integracja myśli i ruchu. Niestety obecny system oświatowy narusza tą harmonię, skazując dziecko 5-7 letnie na nadmierną pracę intelektualną skoncentrowanej na myślenie, słuchaniu, wnioskowaniu przy ograniczeniu ruchu. Ponadto system nakazuje dzieciom wysoką 22 samokontrolę, co z kolei powoduje lęk i strach przed niepowodzeniem i niechęć do uczenia się. Kinezjologia edukacyjna jest metodą, wykorzystującą ćwiczenia, dzięki którym przeorganizowują się dotychczasowe sieci neuronowe i tworzą się nowe, co sprzyja uczeniu się. 2.1 Gimnastyka Mózgu Podstawą metody kinezjologii jest Gimnastyka Mózgu® (Brain Gym), opracowana przez P. Dennisona. Przyczyniła się ona do powstania następujących metod: Siedem Wymiarów Inteligencji, Profile Organizacji Mózgu, Dennisonowska Metoda Całomózgowego Czytania, Integracja Sensoryki Rozwojowej, Wizjonetyka. Gimnastyka Mózgu jest metodą uznaną i zaaprobowaną w ponad trzydziestu krajach świata, a w dwudziestu z nich - Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Niemczech, Australii, Szwajcarii i innych włączona do programu szkolnego w szkołach państwowych i prywatnych. W Polsce jest znana od 1993r. i obecnie wykorzystuje ją wielu psychologów i pedagogów [10]. Zgodnie z zaleceniami twórców metody Kinezjologii Edukacyjnej, właściwą pracę z dzieckiem należy rozpocząć po przygotowaniu wstępnym, obejmującym nawiązanie pozytywnej relacji osobistej, wypiciu około 200 ml czystej wody oraz wykonaniu trzech wstępnych ćwiczeń opisanych poniżej. 23 2.2 Ćwiczenia wstępne Paula i Gail Dennisonów Wstępne ćwiczenia rytmizujące [24] : Ćwiczenie 1. Stymulacja „punktów na myślenie”. Jedną ręką masujemy przez 20 - 30 sekund dwa punkty, znajdujące się w okolicach podobojczykowych z obu stron mostka. Drugą rękę trzymamy na pępku. Układ powtarzamy zmieniając ręce. Ćwiczenie 2. Ruchy skrzyżowane naprzemienne. Podnosimy do góry prawe kolano i dotykamy go lewą ręką, następnie lewe kolano prawą ręką. Wykonując powyższe ruchy, przekraczamy środek ciała – umowną linię dzielącą ciało na część prawą i lewą, nazywaną w kinezjologii „linią środkową”. Ruchy naprzemienne powinny być wykonywane powoli. Ćwiczenie 3. Pozycja wyciszająca tzw. pozycja Dennisona Ćwiczenie składa się z 2 części, które można wykonać w 3 pozycjach: na stojąco, na siedząco lub na leżąco. W I części krzyżujemy nogi, ręce wyciągamy do przodu, dłonie odwracamy na zewnątrz, a kciuki kierujemy do dołu. Układamy jedną rękę przed drugą tak, by dłonie dotykały się wewnętrznymi stronami (kciuki nadal skierowane są w dół) i krzyżujemy palce dłoni. Zginamy ręce w łokciach i opieramy je krzyżując na piersiach i zamykając oczy. Językiem dotykamy podniebienia twardego. Oddychamy swobodnie i głęboko przez 1 minutę. Podczas wdechu język przyciska się do podniebienia, a w czasie wydechu swobodnie opada. W II części ćwiczenia, nogi ustawione są w lekkim rozkroku oparte o podłoże, a złączone dłonie końcami palców dotykają się na wysokości pasa. Oczy, język i oddech jak w części I. 24 2.3 Program ćwiczeń „Gimnastyki Mózgu®” wg Paula i Gail Dennisonów Program obejmuje cztery grupy ćwiczeń [24] : I grupa to ćwiczenia umożliwiające przekroczenie linii środkowej. Stymulują one pracę małej i dużej motoryki. Mają za zadanie zwiększyć ilość połączeń neuronalnych pomiędzy lewą i prawą półkulą mózgową. Dzięki temu poprawia się integracja sensoryczna, motoryczna oraz funkcje psychiczne. Ćwiczenia te poprawiają umiejętności szkolne takie jak: czytanie, pisanie i literowanie. II grupa to ćwiczenia rozciągające mięśnie ciała. Ćwiczenia te likwidują negatywny wpływ różnych odruchów w tym „odruchu obronnego”. Gdy mięśnie są rozciągnięte i mają właściwą długość, przekazują do mózgu informację, że człowiek jest spokojny, rozluźniony i gotowy do uczenia się. Ćwiczenia integrują funkcje przedniej i tylnej części mózgu, poprawiają myślenie, słyszenie, czytanie ze zrozumieniem i sprzyjają poprawie postawy. III grupa to dziewięć ćwiczeń energetyzujących ciało, które umożliwiają niezbędną prędkość i intensywność przebiegu procesów nerwowych. Poprawiają umiejętności szkolne: umiejętność skupiania się, powodują wzrost motywacji do działania. IV grupa to ćwiczenia pogłębiające, które sprzyjają zwiększonemu pozytywnemu nastawieniu. Ćwiczenia stabilizują i rytmizują procesy nerwowe organizmu, co sprzyja osiągnięciom w nauce. 2.3.1 Ćwiczenia z I grupy - przekraczanie linii środkowej To ćwiczenia lateralne, zwiększają one ilość połączeń nerwowych pomiędzy prawą półkulą mózgową i lewą. Wzmacniają ciało modzelowate, sprzyjają lepszej integracji procesu myślenia przy wykonanym ruchu np. pisania. Z zdaniem A. Wolskiej ciało modzelowate pełni ważną rolę. Przekazuje informacje w tym samym czasie, w którym zachodzi proces uczenia się, lub dostarcza je na żądanie w okresie późniejszym. Utrzymuje też w stanie napięcia komórki nerwowe, do których doprowadza impulsy [10]. 25 Ćwiczenia lateralne poprawiają koordynacje całego ciała, dziecko staje się sprawniejsze np. lepiej gra w piłkę, tenisa tańczy itp. Ćwiczenia też ułatwiają też uczenie się czytania i pisania Paul i Gail Dennisonowie tworząc zestaw tych ćwiczeń oparli się na badaniach R. Sperrego wykazały one , iż każda półkula mózgowa przetwarza informacje odmiennie i dopiero sprawne przekazywanie impulsu nerwowego pomiędzy półkulami przez ciało modzelowate daje integracje informacji. Ćwiczenia z grupy I [24] : Zwiększają one ilość połączeń nerwowych pomiędzy prawą półkulą mózgową i lewą. Wzmacniają ciało modzelowate, Ćwiczenie 1. Ruchy skrzyżowane naprzemienne. Podnosimy do góry prawe kolano i dotykamy go lewą ręką, następnie lewe kolano prawą ręką. Wykonując powyższe ruchy, przekraczamy środek ciała – umowną linię dzielącą ciało na część prawą i lewą, nazywaną w kinezjologii „linią środkową”. Ruchy naprzemienne powinny być wykonywane powoli. Ćwiczenie 2. Leniwe ósemki. Na wysokości oczu, naprzeciw nosa wyznaczamy punkt w przestrzeni. Od niego rozpoczynamy kreślenie kciukiem koła w lewą stronę i do góry. Po powrocie do punktu wyjścia rozpoczynamy kreślenie drugiego koła w prawą stronę i ku górze. Oczy podążają za ruchem ręki. Wykonany kciukiem rysunek przypomina leżącą ósemkę lub znak nieskończoności. Ruch ten powtarzamy wielokrotnie, najpierw prawą, potem lewą ręką a na końcu obiema złączonymi razem. Ćwiczenie 3. Ósemki alfabetyczne Rysujemy ósemkę kilka razy po tej samej linii, wpisując w nią małe litery alfabetu od a do z w lewej lub prawej połowie ósemki w zależności od kierunku pisania pierwszego odcinka litery zgodnego z kierunkiem ósemki, wymawiając głośno nazwę rysowanej litery. Po każdej wpisanej w ósemkę literze rysuje się kilka ósemek. 26 Ćwiczenie 4. Słoń. Stajemy w lekkim rozkroku z rozluźnionymi kolanami. Wyciągniętą ręką pokazujemy przed sobą punkt centralny wyobrażonej ósemki. Przytulamy ucho do ramienia i kreślimy w przestrzeni wyciągniętą dłonią leżącą ósemkę. Ćwiczenie 5. Rysowanie oburącz (symetryczne „bazgranie”). Rysujemy obydwoma rękami równocześnie różne linie, figury, kształty w przestrzeni lub na płaszczyźnie, pamiętając o zachowaniu symetrii. Ćwiczenie 6. Kołyska. Siadamy na podłodze. Ręce lekko ugięte opieramy o podłoże. Nogi złączone, zgięte w kolanach przenosimy z jednej strony na drugą. Ćwiczenie 7. Wahadłowe ruchy głowy „krążenie szyją”. Powolnym ruchem przenosimy głowę od ramienia do ramienia, starając się, by broda była jak najbliżej klatki piersiowej. Ćwiczenie wykonujemy na wydechu. W skrajnym bocznym położeniu głowy wykonujemy wdech i powtarzamy czynność. Ćwiczenie 8. Oddychanie przeponowe. Robimy wdech nosem. Następnie wydychamy krótkimi wydechami przez napięte wargi (wyobrażamy sobie, że chcemy utrzymać piórko w powietrzu), ręce kładziemy na brzuchu. Na wdechu ręce podnoszą się, a na wydechu opuszczają. 27 Ćwiczenie 9. Energetyzator. Siadamy na krześle i opieramy ręce na stole. Trzymamy plecy rozluźnione, skupiamy się na oddechu. W momencie nabierania powietrza, głowa zwrócona w kierunku klatki piersiowej powoli odchyla się do tyłu i powraca, by odpocząć na stole. Ćwiczenie10. Rowerek - ruchy naprzemienne na leżąco. Ćwiczenie wykonujemy w pozycji leżącej na miękkiej powierzchni. Podnosimy ręce i głowę do góry. Obejmujemy głowę dłońmi i podtrzymujemy ją. Prawym łokciem dotykamy lewego kolana, a potem lewym łokciem prawego kolana. Ruch powtarzamy na zmianę. 2.3.2 Ćwiczenia z II grupy – wydłużające mięśnie ciała To grupa ćwiczeń rozciągających i wydłużających mięśnie, które mają na celu zminimalizować wpływ stresu, a tym samym poprawić koncentracje i uwagę [12]. Paul i Gail Dennisonowie, tworząc te ćwiczenia, zwrócili uwagę na wpływ stresu na ciałem i umysł dziecka. Reakcja stresowa aktywizuje organizm do uruchomienia mechanizmów obronnych i działania obronnego. W czasie zagrożenia mięśnie synergiczne kurczą się, przygotowując ciało do ucieczki albo walki. Zmysły stają się nadwrażliwe, aby lepiej zauważyć niebezpieczeństwo. Zaburzone jest myślenie i procesy pamięci. Wiele badań wykazuje, że poprzez drogi łączące pień mózgu z ciałem migdałowatym, które jest odpowiedzialne za emocjonalną treść odczuwanie i interpretacje doświadczanych zdarzeń, razem z korą płatów czołowych wpływają na przebieg procesów poznawczych i stan odczuwania w ciele [12]. Ćwiczenie 1. Pompowanie piętą Stajemy prosto, odstawiamy nogę do tyłu (w jednej linii) z lekko uniesioną pietą. Podczas wydechu dociskamy pietę do podłogi, a ustawioną z przodu nogę uginamy w kolanie. Robiąc wdech ponownie unosimy piętę, a przy wydechu opuszczamy. Powtarzamy ćwiczenie, zmieniając układ nóg. 28 Ćwiczenie 2. Wypady. Stajemy prosto, ręce opieramy na biodrach. Jedną nogę odstawiamy w bok (stopy pod kątem 90o). Przy wydechu uginamy ją w kolanie (nie może przekroczyć linii palców), przenosząc na nią ciężar ciała. Robiąc wdech prostujemy kolano. Ćwiczenie 3. Sowa. Mocno chwytamy prawą dłonią z lewej strony mięsień kapturowy. Zwracamy głowę w lewą stronę. Bierzemy głęboki wdech i kierując głowę w stronę przeciwległego ramienia, głośno wydychamy powietrze (można artykułować wybrane głoski lub naśladować głos sowy). Gdy głowa będzie na prawym ramieniu, ponownie bierzemy głęboki wdech i wydychając powietrze, wracamy do punktu wyjścia. Po 3 - 4 cyklach ćwiczenie powtarzamy, zmieniając ukłąd rąk. Ćwiczenie 4. Aktywna ręka. Podnosimy jedną rękę do góry, chwytamy ją drugą ręką. Podniesiona ręka stawia opór ręce trzymającej w trakcie wydechu ciągniemy rękę w 4 kierunkach: na lewo, na prawo, do przodu i do tyłu. Ćwiczenie powtarzamy zmieniając ręce. Ćwiczenie 5. Zginanie stopy. Siedząc na krześle, jedną nogę zginamy w kolanie i kładziemy ją na udzie drugiej nogi, tak by zewnętrzna kostka dotykała uda. Końcami palców chwytamy ścięgno mieszczące się pod kolanem, a drugą ręką ścięgno Achillesa. Przy wdechu podciągamy stopę do góry, przy wydechu prostujemy. Ćwiczenie 6. Luźne skłony (sięganie po piłkę). Siadamy na krześle krzyżując nogi w kostkach i robimy luźne skłony tułowia do przodu, wyciągając przed siebie ręce. Ćwiczenie powtarzamy kierując ręce na przemian w kierunku lewej i prawej nogi. 29 2.3.3 Ćwiczenia z III grupy - energetyzujące ciało i mózg Ćwiczenia z tej grupy to ćwiczenia energetyzujące ciało, zapewniające odpowiednią szybkość impulsów nerwowych przesyłanych między komórkami nerwowymi. Optymalne funkcjonowanie mięśni i nerwów zależy od właściwego potencjału błon komórkowych [25]. W utrzymaniu polaryzacji błony komórkowej pomaga dostarczenie organizmowi wody [22]. Woda powoduje dysocjacje soli na jony, pomagając utrzymać komórkom nerwowym odpowiednią polaryzacje zapewniającą optymalne funkcjonowanie mięśni i komórek nerwowych. Ponadto zwiększa zdolność hemoglobiny do przenoszenia tlenu, dlatego dobrze nawodniony organizm lepiej funkcjonuje [12]. Inne ćwiczenia tej grupy regulują rozłożenie energii w ciele, a tym samym powodują wyciszenie lub zwiększenie energii motywacji do osiągnięcia celu. Paul i Gail Dennison wykorzystują te połączenia dla wyciszenia nadmiaru emocji wykorzystując pozycję Dennisona to ćwiczenie stosowane jest w celu przekserowania impulsów nerwowych z pnia mózgu do przedniej części mózgu odpowiedzialnego za racjonalne myślenie, świadome planowanie i kontrolowanie zachowań. Skutkiem tego jest zmniejszenie produkcji adrenaliny, co prowadzi do wyciszenia i uspokojenia dziecka. Ćwiczenie 1. Stymulacja „punktów na myślenie” [24]. Jedną ręką masujemy przez około 20-30 s. dwa punkty znajdujące się pod obojczykiem z obu stron mostka, drugą rękę trzymamy na pępku (układ powtarzamy zmieniając ręce). Ćwiczenie 2. Stymulacja „punktów uziemienia”. Palcami jednej ręki dotykamy punktu pod dolną wargą (możemy go lekko masować), drugą rękę trzymamy na dole brzucha. Oczy skierowane w dół. Powtarzamy ćwiczenie, zmieniając układ rąk. 30 Ćwiczenie 3. Stymulacja „punktów przestrzeni”. Palcami jednej ręki dotykamy punktu nad górną wargą (możemy go lekko masować), drugą rękę kładziemy na kości ogonowej. Oczy skierowane do góry. Ćwiczenie powtarzamy zmieniając układ rąk. Ćwiczenie 4. Stymulacja „punktów równowagi”. Palcami jednej reki dotykamy wypukłości za uchem i przy podstawie czaszki (możemy je lekko masować). Drugą rękę trzymamy na pępku. Powtarzamy ćwiczenie, zmieniając układ rąk. Ćwiczenie 5. Kapturek myśliciela. Kciukiem i palcem wskazującym masujemy kilkakrotnie małżowinę uszną od góry do dołu, lekko ją zwijając. Następnie odwijamy, odciągamy małżowinę delikatnie do góry, do dołu i w bok. Ćwiczenie 6. Stymulacja „punktów pozytywnych”. 1. Wariant - lekko dotykamy palcami punktów na czole dziecka położonych na wypukłościach w połowie wysokości czoła. 2. Możemy też pozwolić dotykać je dziecku (jak na rysunku). Oddychamy spokojnie, możemy zamknąć oczy. Ćwiczenie wykonujemy do momentu odczucia harmonijnego pulsowania obu dotykanych obszarów. Ćwiczenie 7. Energetyczne ziewanie. 31 Dotykamy końcami palców miejsca na policzkach, tuż przed miejscem, gdzie żuchwa łączy się ze szczęką. Masujemy to miejsce, lekko otwierając usta. Próbujemy ziewać lub wyobrażamy sobie, że ziewamy. 2.3.4 Ćwiczenia z IV grupy – pogłębiające W skład tej grupy wchodzą 2 ćwiczenia, opisane powyżej: pozycja Dennisona i stymulacja „punktów pozytywnych”. Autorzy Gimnastyki Mózgu® zalecają 5 kroków – określających kolejność i główne zasady posługiwania się programem. Kroki programu są tak skonstruowane, aby osobę włączyć w proces terapii poprzez przygotowanie dziecka do podjęcia działania [24] : stalenie celu, oszacowanie sytuacji, zmianę wzorca uczenia się ponowną ocenę sytuacji. Pierwszy krok - przygotowuje ciało i umysł do przyjęcia informacji poprzez rytmizację określaną akronimem PACE - od angielskich słów: positive, activity, clarity, energy - i obejmuje nawodnienie organizmu, stymulację punktów na myślenie, ruchy naprzemienne i pozycję Dennisona [7]. Drugi krok - to sformułowanie celu. Cel ma być jasny, pozytywny (pozytywnie sformułowany), aktywny (dotyczący teraźniejszości) i motywujący do działania. Trzeci krok - polega na przeprowadzeniu obserwacji i ocenie rozwoju dziecka. Obejmuje on sprawdziany umiejętności pracy oczu: umiejętność płynnego wodzenia w poziomie, umiejętność płynnego wodzenia w pionie, dłuższe utrzymanie wzroku podczas patrzenia do góry i do dołu. Umiejętność słuchania obydwoma uszami, umiejętność koordynacji wzrokowo - słuchowej, sprawdzenie koordynacji oczy - ręce, zapisywanie liter alfabetu. Czwarty krok - tzw. menu uczenia się. Składa się z czterech grup ćwiczeń ruchowych omówionych powyżej. 32 Piąty krok – ponowna obserwacja i zauważenie wspólnie z dzieckiem zmian ,które odczuwa po wykonaniu ćwiczeń. Ugruntowaniu sukcesu w uczeniu się poprzez pochwały i nagradzanie ćwiczącego dziecka. Główną zasadą programu jest uzyskanie pozytywnych rezultatów w taki sposób, aby uczenie się było dla dziecka procesem naturalnym i radosnym. Trzeba zaszczepić u niego wiarę w siebie, wskazywać możliwości i sposoby pokonania trudności. Metoda może być stosowana indywidualnie i grupowo o ile cała grupa chce zrealizować ten sam cel [5]. 33 III Cel pracy Przedmiotem badań w pracy było sprawdzenie wpływu ćwiczeń kinezjologii edukacyjnej Paula Dennisona na poprawę umiejętności psychomotorycznych dzieci 6-7 letnich. Podstawą każdej pracy badawczej jest określenie w sposób jednoznaczny celu badań. Celem moich badań jest udzielenie odpowiedzi na problem badawczy, ukazanie czy zaproponowana metoda Kinezjologii Edukacyjnej przyniosła efekty w zakresie poprawy psychomotoryki dzieci 6-7 letnich. W badaniu szczegółowym celem pracy jest ocena poszczególnych obszarów psychomotoryki dziecka. Uzyskane wyniki zostaną wykorzystane do wypracowania wskazówek do pracy z dziećmi. Wymieniony cel ma charakter praktyczny i odnosi się do sprawdzenia skuteczności ćwiczeń z programu Kinezjologii Edukacyjnej. Postawiono następujące pytania badawcze: P1. Czy Kinezjologia Edukacyjna Dennisona poprawia umiejętności psychomotoryczne u dzieci w wieku wczesnoszkolnym? P2. W jakich obszarach statomotoryki, grafomotoryki, koordynacji metoda Dennisona jest najskuteczniejsza? 34 IV Materiał i metody badawcze 4.1 Charakterystyka grupy badawczej Grupę badawczą stanowiło trzydzieścioro dzieci w wieku 6-7 lat, uczniów Szkoły podstawowej nr 9 im. Wincentego Pola znajdującej się przy ul. Nyskiej 66 we Wrocławiu. W grupie badawczej było 20 dziewcząt oraz 10 chłopców. Badane dzieci miały rozpoznane zaburzenia psychomotoryczne i wynikające z nich trudności szkolne. Wyselekcjonowana grupa dzieci przeszła miesięczny program ćwiczeń Kinezjologii Edukacyjnej Dennisona. 4.2 Metoda badań Badanie polegało na ocenie wykonania poszczególnych czynności dziecka. W badaniach wykorzystano test przesiewowy możliwości psychomotorycznych wg Naville-Webera (aneks). Test Naville-Webera składa się z 4 części, które oceniają kolejno poziom: 1. Grafomotoryki 2. Koordynacji rąk 3. Koordynacji oko-ręka 4. Sprawności statomotorycznej na podstawie wykonania skoków: na obu nogach oraz na jednej nodze prawej i lewej oraz na zmianę Do wykonania testu używa się następujących pomocy: karty testowe, ołówek, taśma klejąca oraz piłka gimnastyczna (20 cm średnicy). Badanie odbywa się w pomieszczeniu 4x5 m, aby dziecko mogło swobodnie wykonać skoki, na podłożu twardym, aby piłka dobrze odbijała się podczas kozłowania. Przeprowadzenie testu wymaga: 1. Przygotowania dziecka do ćwiczeń (nawiązanie kontaktu werbalnego), 2. Wyjaśnienia przebiegu ćwiczeń prostymi słowami oraz pokazania zadania, 35 3. Obserwacji wykonania: dziecko próbuje wykonać ćwiczenie, prowadzący nie koryguje ani nie przerywa źle wykonywanego ćwiczenia, 4. Oceny: wpisywanie wyniku wg przyjętej skali A, B, C poprawności wykonania, 5. Ustalenia sposobu terapii stwierdzonych zakłóceń rozwoju Wykonanie zadania ocenia się jako: dobre – A, średnie - B, złe (nieprawidłowe) – C Jeśli przeważają oceny B i C, to zalecane są dodatkowe badania w celu wyjaśnienia przyczyny zaburzenia, badanie profilu dominacji funkcji półkul mózgowych oraz sprawdziany z równoważenia wzroku, słuchu, pisania i ruchu według metody Dennisona. Skryningowy test możliwości psychomotorycznych S. Naville, A. Weber jest testem do badania psychomotorycznych dysfunkcji. Daje badanemu wskazówki jakie funkcję mogą być zakłócone u inteligentego 6-8 letniego dziecka. Jest on prostym testem do przeprowadzenia w krótkim czasie bez konieczności posiadania wiedzy w diagnozie psychomotorycznej. Najczęściej stosowany jest u dzieci gdzie obserwuje się niezręczność. Badanie przeprowadzono dwukrotnie - badanie początkowe w dniu 15.X. 2011, zaś badanie końcowe po miesięcznej sesji ćwiczeń 17. XI.2011r. Badania przeprowadzono w gabinecie pedagoga, co zapewniło dobre warunki do indywidualnego badania. 36 V Wyniki badań 5.1 Zestawienie porównawcze wyników badania początkowego i końcowego Zestawienie porównawcze ocen psychomotorycznych możliwości dzieci po miesięcznym programie Kinezjologii Edukacyjnej Paula Dennisona przedstawia tabela 1. Tab.1 Wyniki badania początkowego i końcowego grupy badawczej. Kolejne Imię badanie dziecka 1 Zosia 2 1 Kacper 2 1 Miłosz 2 1 Dagmara 2 1 Angelika 2 1 Kamila 2 1 Marcin 2 1 Dawid 2 1 Kasia 2 1 Łukasz 2 1 Łukasz II 2 1 2 Paulina Ocena A- dobre Ocena Ocena B-srednie B- A-6 B-4 C-0 A-10 B-0 C-0 A-7 B-3 C-0 A-10 B-0 C-0 A-0 B-9 C-1 A-4 B-6 C-0 A-6 B-4 C-0 A-10 B-0 C-0 A-0 B-0 C-10 A-0 B-9 C-1 A-7 B-3 C-0 A-10 B-0 C-0 A-7 B-3 C-0 A-10 B-0 C-0 A-0 B-6 C-4 A-2 B-8 C-0 A-0 B-7 C-3 A-2 B-8 C-0 A-8 B-2 C-0 A-10 B-0 C-0 A-0 B-7 C-3 A-2 B-8 C-0 A-6 B-4 C-0 A-10 B-0 C-0 37 złe 1 Agnieszka 2 1 Martyna 2 1 Aurelia 2 1 Marta 2 1 Agatka 2 1 Dagmara 2 1 Agnieszka 2 1 Kasia 2 1 Daniel 2 1 Michał 2 1 Małgosia 2 1 Ewa 2 1 Kamil 2 1 Ola 2 1 Magda 2 1 Agatka 2 1 Robert 2 1 2 Agnieszka A-5 B-4 C-0 A-10 B-0 C-0 A-0 B-8 C-2 A-2 B-8 C-0 A-7 A-3 C-0 A-10 B-0 C-0 A-0 B-8 C-2 A-4 B-6 C-0 A-6 B-4 C-0 A-6 B-4 C-0 A-4 B-6 C-0 A-8 B-2 C-0 A-5 B-4 C-0 A-8 B-2 C-0 A-7 B-3 C-0 A-9 B-1 C-0 A-9 B-1 C-0 A-10 B-0 C-0 A-0 B-0 C-10 A-2 B-8 C-0 A-10 A-0 C-0 A-10 B-0 C-0 A-7 B-3 C-0 A-10 B-0 C-0 A-10 A-0 C-0 A-10 B-0 C-0 A-9 B-1 C-0 A-10 B-0 C-0 A-10 B-0 C-0 A-10 B-0 C-0 A-10 B-0 C-0 A-10 B-0 C-0 A-7 B-3 C-0 A-10 B-0 C-0 A-6 B-4 C-0 A-9 B-1 C-0 Oceny: wpisywano wyniki wg przyjętej skali poprawności wykonania, 13 prób. Wykonanie zadania ocenia się jako: dobre – A, 38 średnie- B, C - złe (nieprawidłowe) 5.2 Analiza statystyczna 5.2.1 Wyniki badań grafomotoryki Porównanie ocen trzymania ołówka w badaniu początkowym i końcowym przedstawia rycina 1. Ryc.1 Ocena trzymania ołówka w badaniu początkowym i końcowym. Z powyższego wykresu wynika, iż 48% dzieci biorących udział w badaniu dobrze wykonało zadanie związane z trzymaniem ołówka. Nie wiele mniej bo 45% dzieci wykonało to zadanie średnio. Tylko 7% badanych trzymało ołówek w sposób nieprawidłowy. Po przeprowadzonym programie ćwiczeń 77% dzieci potrafiło prawidłowo trzymać ołówek. Średnią umiejętność trzymania ołówka opanowało 23% dzieci. Nie było dzieci, które nieprawidłowo wykonało powierzone im zadanie. 39 Porównanie ocen sposobu prowadzenia ręki w badaniu początkowym i końcowym przedstawia rycina 2. Ryc.2 Ocena sposobu prowadzenia ręki w badaniu początkowym i końcowym. Przed badaniem 73% dzieci miało prawidłowy sposób prowadzenia ręki, 17% nieprawidłowy, natomiast 10% średni. Po przeprowadzonym badaniu polegającym na dodatkowych ćwiczeniach usprawniających między innymi sposób prowadzenia ręki, żadne z dzieci nie wykonało zadania nieprawidłowo. Mniej niż 1/3 badanych opanowało sposób prowadzenia ręki w stopniu średnim. Zadanie zostało wykonane dobrze przez 21 dzieci, czyli o jedno dziecko mniej niż przed badaniem. Sytuacja ta może mieć różne podłoża, niemniej jednak zaproponowana metoda przyczyniła się do poprawy sposobu prowadzenia ręki z nieprawidłowego do stopnia średniego. 40 Porównanie ocen umiejętności łączenia punktów w badaniu początkowym i końcowym przedstawia rycina 3. Ryc.3 Ocena łączenia punktów w badaniu początkowym i końcowym Po analizie wykresów można dojść do następujących wniosków: najmniej bo tylko u 10% dzieci została stwierdzona nieprawidłowa umiejętność łączenia punktów, u 17 % dzieci umiejętność ta była dobra, zaś prawie 3/4 badanych dzieci średnio opanowała umiejętność łączenia punktów. Wprowadzenie dodatkowych ćwiczeń wpłynęło pozytywnie na umiejętność łączenia punktów gdyż żadne dziecko nie wykonało zadania niepoprawnie, 23% dzieci wykonało zadanie średnio zaś aż 77% dobrze, czyli ponad czterokrotnie więcej. Analiza trzech powyższych rycin prowadzi do wniosku, iż zaproponowana metoda wpłynęła na wzrost umiejętności wykonywania zadań sprawdzających grafomotorykę dzieci tj. trzymanie ołówka, sposób prowadzenia ręki oraz umiejętność łączenia punktów. W każdym z wymienionych trzech zadań dzieci osiągnęły poziom średni lub dobry oznacza to, że żadne dziecko nie wykonało powierzonego mu zadania nieprawidłowo. 41 5.2.2 Wyniki badań koordynacji Porównanie oceny kozłowania piłki w badaniu początkowym i końcowym przedstawia rycina 4. Ryc.4 Ocena kozłowania piłki w badaniu początkowym i końcowym Na rycinie została przedstawiona diametralna różnica w ocenie kozłowania piłki przed oraz po programie. Aż dwukrotnie wzrosła liczba dzieci które wykonały zadanie dobrze. Po przeprowadzonych ćwiczeniach tylko jedno dziecko nie potrafiło poprawnie kozłować, a prawie 1/3 dzieci opanowała tą umiejętność w stopniu średnim. Zaproponowana metoda miała zatem pozytywny wpływ na rozwój dzieci. 42 Porównanie oceny kontaktu wzrokowego z piłką w badaniu początkowym i końcowym przedstawia rycina 5. Ryc.5 Oceny kontaktu wzrokowego z piłką w badaniu początkowym i końcowym Z ryciny 5. wynika, że początkowo 7% dzieci w nieprawidłowy sposób utrzymywało kontakt wzrokowy z piłką. Z pośród badanych dzieci 28% wykonało zadanie średnio. Polecenie zostało ocenione jako poprawnie zrobione dla 2/3 dzieci. Analizując wykres kołowy opisujący ocenę kontaktu wzrokowego z piłką po badaniu można zauważyć, że podobnie jak w przypadku danych z ryciny 2. jedno dziecko mniej wykonało zadanie dobrze. Pozostali badani otrzymali ocenę średnią. 43 Porównanie oceny obserwacji toru kozłowanej piłki w badaniu początkowym i końcowym przedstawia rycina 6. Ryc.6 Ocena obserwacji toru kozłowanej piłki w badaniu początkowym i końcowym Obserwacja toru kozłowanej piłki została oceniona za wykonaną poprawnie u 47% dzieci. Taka sama liczba dzieci tzn. 14 wykonała średnio powierzone im zadanie. Tylko 2 w sposób niepoprawny obserwowało tor kozłowanej piłki. Po zastosowaniu zaproponowanej metody 19 dzieci, a więc o 5 więcej dobrze obserwowało tor kozłowanej piłki. Pozostałe 11 dzieci opanowało omawianą czynność średnio. 44 Porównanie oceny naprzemiennego otwierania dłoni w badaniu początkowym i końcowym przedstawia rycina 7. Ryc.7 Oceny naprzemiennego otwierania dłoni w badaniu początkowym i końcowym W przypadku oceny naprzemiennego otwierania dłoni początkowo połowa z pośród badanych dzieci dobrze radziła sobie z tą czynnością. Ponad 40% dzieci na poziomie średnim naprzemiennie otwierała dłonie. Tylko 7% badanych niepoprawnie wykonała zadanie. Rozkład ocen zmienił się dość gwałtownie po zastosowaniu zaproponowanej metody, gdyż wtedy aż 97% dzieci opanowało dobrze czynność naprzemiennego otwierania dłoni, a pozostałe 3% dzieci opanowało zadanie średnio. Oznacza to, że tylko jedno dziecko nie potrafiło wykonać powierzonego mu zadania na ocenę wyższą niż średnia. Po dogłębnej analizie czterech ostatnich wykresów, analogicznie jak w przypadku badania grafomotoryki, można wysnuć wniosek, iż koordynacja dzieci zwiększyła się po zastosowaniu zaproponowanej metody. 45 5.2.3 Wyniki badań statomotoryki Porównanie oceny skoku na obu nogach badaniu początkowym i końcowym przedstawia rycina 8. Ryc.8 Ocena skoku na obu nogach badaniu początkowym i końcowym. Z powyższej ryciny wynika, że tylko 7% dzieci w niepoprawny sposób wykonało skok na obu nogach. Siedmioro dzieci średnio opanowało badaną czynność, a aż 70% opanowało tą czynność dobrze. Dodatkowe ćwiczenia sprawiły, że procentowy rozkład ocen skoku na obu nogach jest identyczny jak w przypadku oceny naprzemiennego otwierania dłoni. Otrzymano zatem, że tylko jedno dziecko średnio opanowało umiejętność skoku na obu nogach, a pozostałe 29 dzieci w sposób dobry wykonało badaną czynność. 46 Porównanie oceny skoku na prawej i lewej nodze w badaniu początkowym i końcowym przedstawia rycina 9. Ryc.9 Ocena skoku na prawej i lewej nodze w badaniu początkowym i końcowym. Skok na prawej i lewej nodze został wykonany przez 73% dzieci dobrze, 17% dzieci średnio, 10% dzieci nieprawidłowo. Wprowadzenie zaproponowanej metody przyczyniło się do wzrostu liczby dzieci, które dobrze wykonały skok na prawej i lewej nodze z 73% do 77%, oraz do wzrostu liczby dzieci, które średnio wykonały zadanie z 17% do 23%. Po programie nie było dzieci, które by źle wykonały zadane polecenie. 47 Porównanie oceny podskoków, raz na lewej, raz na prawej w badaniu początkowym i końcowym przedstawia rycina 10. Ryc.10 Oceny podskoków, raz na lewej, raz na prawej w badaniu początkowym i końcowym Z porównania oceny podskoków raz na lewej, raz na prawej nodze przed i po badaniu wynika, że liczba dzieci które niepoprawnie wykonała zadanie z 23% zmalała do 0. Liczba dzieci które otrzymały średnią ocenę za badaną czynność wzrosła z 20% do 27%. Ocenę dobrą po badaniu otrzymało 4 osoby więcej niż przed badaniem. Analiza powyższych trzech wykresów nasuwa wnioski, iż statomotoryka u dzieci poprawiła się po zastosowaniu zaproponowanej metody. W celu stwierdzenia czy zaobserwowana różnica w ocenie badanych czynności u dzieci przed i po wprowadzeniu zaproponowanej metody jest rzeczywiście istotna tak jak wynika to powyższych wykresów wprowadzone zostały nowe oznaczenia. Jeśli wykonanie zadania zostało ocenione jako dobre (A) przyznano dziecku 2 punkty, jeśli jako średnie (B) przyznano 1 punkt, jeśli zaś jako nieprawidłowe (C) przyzyne zostało 0 punktów. Analizie zostanie poddana suma punktów zdobyta przez każde dziecko. 48 5.2.4 Wynik sumaryczny badań Sumaryczne porównanie wyników początkowych i końcowych badanej grupy dzieci przedstawia rycina 11. Liniow y w iele z mienny c h 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 s uma s uma po -2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Ryc.11 Wyniki początkowy i końcowy badanej grupy dzieci. Analiza sumy punktów początkowych i końcowych pokazuje, że sprawność grafomotoryczna, koordynacji oraz statomotoryczna dzieci uległa znacznej poprawie. Przed wprowadzeniem zaproponowanej metody ośmioro dzieci uzyskało mniej niż połowę punktów. Dwójka dzieci otrzymała 0 punktów co oznacza, że wszystkie zadane czynności wykonały w sposób zły. Tylko czworo dzieci potrafiło wykonać wszystkie zadania w sposób poprawny. Zastosowanie zaproponowanej metody sprawiło, że tylko jedno dziecko uzyskało mniej niż połowę punktów możliwych do zdobycia. Aż siedemnaścioro dzieci (ponad połowa) uzyskało maksymalną liczbę punktów. 49 Suma punktów badania początkowego i końcowego z badanych obszarów przedstawia rycina 12. Ryc.12 Porównanie sumy punktów z badania początkowego i końcowego badanych obszarów. W badaniu początkowym największą łączną liczbę punktów (138) uzyskały dzieci za wykonanie ćwiczeń z zakresu statomotoryki. O 17 punktów mniej (121) zdobył dzieci w ćwiczeniach na koordynacje. Najmniejszą liczbę punktów (120) uzyskały dzieci za wykonanie ćwiczeń z zakresu grafomotoryki. Po przeprowadzeniu metody Dennisona znacznie poprawiła się sprawność dzieci w badanych czynnościach. W badaniu końcowym tak samo jak w początkowym największą łączną liczbę punktów (164) uzyskali badani za wykonananie zadań sprawdzających ich statomotorykę. Za wykonanie ćwiczeń z zakresu grafomotoryki łączna liczba punktów wyniosła (157). Najmniejszą zaś liczbę punktów (147) uzyskały dzieci za wykonanie ćwiczeń na koordynację. 50 Następnie została zbadana różnica ilości zdobytych punktów między badaniem końcowym oraz początkowym. Różnica punktowa między badaniem początkowym i końcowym w badanych obszarach przedstawia rycina 13. Ryc.13 Różnica punktowa między badaniem początkowym i końcowym w badanych obszarach. Z powyższego wykresu wynika, że największe rezultaty zaproponowana metoda przyniosła w zakresie grafomotoryki dzieci (37 punktów różnicy). Natomiast w zakresie statomotoryki oraz koordynacji różnica ilości zdobytych punktów pomiędzy badaniami końcowym i początkowym była taka sama (26 punktów różnicy). 51 5.2.5 Poziom istotności wyników badań Aby stwierdzić czy wyniki badań są istotne statystycznie przeprowadzono odpowiedni test statystyczny z uwzględnieniem przyjętego poziomu istotności (p). Zazwyczaj przyjmuje się p = 0,05 i tak też zostało przyjęte w poniższych testach. Wyniki są istotne statystycznie gdy istotność dla tego wyniku jest mniejsza od p. Oznacza to, że przyjmujemy różnice jako znaczącą, ale mamy 5% niepewności czy ten wniosek jest prawdziwy. Spośród wielu testów statystycznych wybrany został test t -Studenta dla prób zależnych, ponieważ badane są wyniki tej samej grupy osób przed wprowadzeniem zaproponowanej metody a także po wprowadzeniu tej metody. Założenia testu tj. : rozkłady różnic wyników z testów są zbliżone do normalnego, porównywane grupy mają podobną liczebność (w tym przypadku taką samą), wariancje różnic wyników testu są do siebie zbliżone, są spełnione. Po przeprowadzeniu testu t-Studenta dla prób zależnych otrzymano następujące wyniki (tab.2). Tabela 2. Test dla prób zależnych. Zmienna suma suma po Test T dla prób zależnych Zaznaczone różnice są istotne z p < ,05000 Średnia Odch.st. Ważnych Różnica Odch.st. t df p Różnica 14,06667 5,705009 17,56667 3,530003 30 -3,50000 2,687776 -7,13240 29 0,000000 Po przeprowadzeniu testu wynika, że średnia liczba punktów uzyskana przez badane dzieci przed wprowadzeniem zaproponowanej metody jest istotnie statystycznie różna od średniej liczby punktów po zastosowaniu zaproponowanej metody. Można wnioskować, że zaproponowana metoda skutecznie zwiększyła liczbę zdobytych punktów przez dzieci. Oznacza to, że metoda ta przyczyniła się do zwiększenia sprawności w grafomotoryce, koordynacji oraz w statomotoryce wśród dzieci uczestniczących w badaniu. 52 VI Dyskusja Celem mojej pracy i przeprowadzonych badań było stwierdzenie skuteczności ćwiczeń z kinezjologii edukacyjnej w usprawnianiu psychomotoryki dzieci sześcioletnich. Postawiono pytanie w jakim zakresie Kinezjologia Edukacyjna może być wykorzystana do pomocy w usprawnieniu umiejętności psychomotorycznych takich, jak: statomotoryka, koordynacja ręka-oko, koordynacja naprzemienna obu rąk i grafomotoryka? Tak sformułowany problem wymagał postawienia i znalezienia odpowiedzi na dwa pytania badawcze: 1. Czy Kinezjologia Edukacyjna Dennisona poprawia umiejętności psychomotoryczne u dzieci w wieku wczesnoszkolnym. 2. Na jakich obszarach statomotoryki, grafomotoryki i koordynacji metoda Dennisona jest najskuteczniejsza. Przeprowadzone badanie pozwoliło na dokładne określenie poziomu badanych obszarów w badaniu początkowym i końcowym. W obszarze grafomotoryki w zakresie„ trzymanie ołówka” badanie początkowe wykazało, iż 48% dzieci miało prawidłowy sposób prowadzenia ręki (oceniany jako A). Prowadzenie ręki 48% przebadanych również oceniono jako średnie (B). 7% badanych wykazało nieprawidłowy sposób prowadzenia ręki (C). Natomiast badanie końcowe wykazało, że 77% dzieci miało prawidłowy sposób prowadzenia ręki (oceniany jako A). Prowadzenie ręki 27% przebadanych oceniono jako średnie (B). Żadne z dzieci nie trzymało nieprawidłowo ołówka. W zakresie „łączenia punktów” badanie początkowe wykazało, iż 17% dzieci łączyło punkty w prawidłowy sposób (A), 73% oceniono jako średni (B). 10% przebadanych źle łączyło punkty. Natomiast w badaniu końcowym 77% dzieci łączyło punkty w prawidłowy sposób, 23% oceniono jako średni. Żadne z przebadanych nie łączyło punktów w nieprawidłowy sposób. Analiza wyników prowadzi do wniosku, że zaproponowana metoda wpłynęła na wzrost umiejętności grafomotorycznych dzieci. Dzięki tej umiejętności dzieci będą lepiej rysować i pisać, co może pozytywnie wpłynąć na sukcesy szkolne. W obszarze koordynacji w zakresie „umiejętności kozłowania” badanie początkowe wykazało, iż 33% dzieci miało prawidłowy sposób prowadzenia ręki oceniane jako A. Umiejętność kozłowania oceniano jako opanowaną w sposób średni jako B-43%, 53 23% badanych dzieci oceniano jako C stwierdzono trudności z opanowaniem umiejętności kozłowania. Natomiast w badaniu końcowym 67% dzieci kozłowało piłką w sposób prawidłowy (oceniany jako A). 30% przebadanych oceniono jako średnie (B), a 3% dzieci miało trudności z kozłowaniem piłki. W zakresie umiejętność „kontaktu wzrokowego z piłką” badanie początkowe wykazało, iż 66% dzieci przebadanych miało opanowaną umiejętność ocenioną jako (A), 28% dzieci opanowało tą czynność w sposób średni oceniony na (B), zaś u 7% dzieci stwierdzono duże trudności w kontakcie wzrokowym z piłka podczas kozłowania oceniano jako C. W badaniu końcowym po miesięcznym stosowaniu programu ćwiczeń z Kinezjologii Edukacyjnej wykazały, iż umiejętność kontaktu wzrokowego z piłką podczas kozłowania 63% dzieci przebadanych miało opanowaną umiejętność ocenioną jako (A), 28% dzieci miało opanowaną tą czynność w sposób średni. Żadne z dzieci nie miało trudności w kontakcie wzrokowym z piłka podczas kozłowania. W zakresie umiejętności „obserwacji toru kozłowanej piłki” badanie początkowe wykazało, iż 47% dzieci przebadanych miało opanowaną umiejętność ocenioną jako (A), 47% dzieci miało opanowaną tą czynność w sposób średni oceniony na (B), zaś 7% dzieci miało duże trudności z obserwacją toru piłki podczas kozłowania oceniano jako (C). Natomiast badanie końcowe wykazało, że 63% dzieci przebadanych miało opanowaną umiejętność ocenioną jako (A), 37% Dzieci miało opanowaną tą czynność w sposób średni oceniane jako (B). Żadne z dzieci nie miało trudności w kontakcie wzrokowym z piłka podczas kozłowania. W zakresie umiejętności „naprzemiennego otwierania dłoni” badanie początkowe wykazało, iż 50% dzieci wykonało to ćwiczenie dobrze oceniane jako (A), 43% oceniano jako (B), a u 7 % dzieci stwierdzono trudność w wykonaniu ćwiczenia oceniano jako (C ). Natomiast badanie końcowe wykazało, że 93% wykonało zadanie dobrze (A), a 3% dzieci miało niewielkie trudności przy wykonaniu zadania. Analiza wyników prowadzi do wniosku, że zaproponowana metoda wpłynęła na wzrost umiejętności w obszarze koordynacji. Dzięki tej umiejętności dzieci będą miały lepszą swobodę ruchu podczas biegania i ćwiczeń ruchowych, będą sprawniej łapać piłkę, rzucać do celu. W obszarze statomotoryki w zakresie umiejętności „skoku na obu nogach” badanie początkowe wykazało, iż 70% dzieci wykonało skok na obu nogach prawidłowo bez zbędnego napięcia z zachowaniem równowagi podczas skakania oceniane jako (A), 23%, dzieci miało zbyt usztywnione ręce przy skakaniu oceniane jako (B ), a 7% dzieci miało duże trudności ze skakaniem na obu nogach i utrzymaniem równowagi. Natomiast badanie końcowe wykazało, że 54 97% dzieci z łatwością skakało na obu nogach (A), 3% dzieci miało tylko niewielkie usztywnienia w rekach podczas skakania. W zakresie umiejętności „skoku na prawej i na lewej nodze” badanie początkowe wykazało, że 70% badanych dzieci opanowała skakanie swobodne na prawej i lewej nodze (A), 17%, dzieci miało usztywnienia rąk (B), a u 10% dzieci stwierdzono zachwianą równowagę przy skakaniu ocenianą jako (C). Badanie końcowe pokazało natomiast, że 77% dzieci wykazało swobodę przy skakaniu oceniane jako(A),zaś 23% dzieci wykazało usztywnienia rąk i postawę zachwiana podczas skakania ocenianą jako(B). Ćwiczenia z kinezjologii przyczyniły się do wzrostu liczby dzieci, które średnio wykonały zadanie z 17% do 23%. Po badaniu nie było dzieci, które nieprawidłowo wykonały zadane polecenie. W zakresie podskoków raz na lewej, raz na prawej nodze badanie początkowe wykazało, że 70% dzieci wykonało podskoki naprzemienne z prawej na lewą i z lewej nogi na prawą oceniane jako(A), 23% dzieci podczas podskoku wykazało usztywnienia rąk oceniane jako (B), a 7% dzieci miało duże trudności z wykonaniem tego ćwiczenia oceniane jako ( C). Natomiast badanie końcowe wykazało, iż 77% dzieci wykonało podskoki naprzemienne oceniane jako (A), zaś 27% dzieci wykonało zadanie oceniane jako (B). Z porównania oceny podskoków raz na lewej, raz na prawej nodze przed i po badaniu wynika, że liczba dzieci które źle wykonała zadanie z 23% zmalała do 0. Liczba dzieci które otrzymały średnią ocenę za badaną czynność wzrosła z 20% do 27%. Ocenę dobrą po badaniu otrzymało 4 osoby więcej niż przed badaniem. Analiza wyników prowadzi do wniosku, iż zaproponowana metoda wpłynęła na wzrost umiejętności statomotorycznych. Dzięki tej umiejętności dzieci będą lepiej utrzymywały równowagę podczas ćwiczeń fizycznych oraz zabaw ruchowych. Uzyskają swobodę ruchu co przyniesie większą efektywność podczas ćwiczeń ruchowych, co wiąże się z poprawą koordynacji kończyn dolnych z górnymi. Wyniki wykazują, że największa poprawa nastąpiła w obszarze grafomotoryki. Po przeanalizowaniu wyników stwierdzono, że ćwiczenia z Kinezjologii Edukacyjnej znacznie poprawiły umiejętności psychomotoryczne badanych dzieci. W zakresie grafomotoryki, koordynacji ręka-oko, koordynacji naprzemiennej rąk i statomotoryki. Wszystkie te umiejętności mogą się przyczynić do sukcesów dziecka w procesie uczenia się zarówno w szkole, jak i poza nią - w rozwijaniu pasji, polepszeniu lateralizacji i koncentracji oraz w szybszym rozwiązywaniu problemów koordynacyjnych. 55 Skuteczność Kinezjologii jako metody wspomagającej usprawnienie psychomotoryki, którą wykazały moje badania opisała też w pracy doktorskiej Celestyna Grzywniak. Jej badania potwierdziły, że ćwiczenia z Kinezjologii Edukacyjnej korzystnie wpływają na rozwój pamięci wzrokowej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, rozwój procesu lateralizacji i czynności ruchowych, zwiększenie tempa czytania i robienia błędów przy czytaniu, zmniejszenia nadpobudliwości oraz zwiększenia koncentracji i równowagi emocjonalnej [10]. Skuteczność ćwiczeń z Kinezjologii Edukacyjnej na poprawę umiejętności uczenia się została przedstawiona również w publikacji „Gimnastyka Mózgu® według Paula i Gail Dennisonów dla dzieci z trudnościami w uczeniu się” wydanej przez Samodzielną Pracownię Rehabilitacji Rozwojowej I Katedry Pediatrii AM Wrocław, autorstwa Ludwiki Sadowskiej, Swetlany Masgutowej, Grażyny Wieczorek i Gruny Ożarowskiej [10]. Kolejne badania które zostały przeprowadzone przez Samodzielną Pracownię Rehabilitacji Rozwojowej I Katedry Pediatrii AM Wrocław i Katedrę Fizjoterapii w Dysfunkcjach Ruchu - Wydział Fizjoterapii AWF Wrocław. Autorki Ludwika Sadowska, Dorota Wójtowicz, Grażyna Wieczorek, Beata Rokut – Spółowicz, badały występowanie ADHD u dzieci przedszkolnych i wczesnoszkolnych. Cel pracy to: rozeznanie i rozpowszechnienie problemów nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci szkolnych oraz stworzenie modelu diagnostycznego, a także działań wyrównawczych w zakresie deficytów i opóźnień rozwojowych. Badania te przeprowadzono u 65 dzieci przedszkolnych, u których oceniano umiejętności psychomotoryczne (test Webera), obejmujący: grafomotorykę, koordynację rękaoko, koordynację obu rąk, umiejętność skoku na obu nogach i na jednej nodze. Badania zostały poszerzone o sprawdziany wzroku, słuchu, pisania i ruchu metodą Dennisona, w celu określenia dominacji pracy półkul mózgowych [10]. Autorki wykazały, iż test psychomotorycznych możliwości stanowi trafny sposób wykrywania deficytów rozwojowych o charakterze ADHD, a zastosowane ćwiczeń z Kinezjologii Edukacyjnej usprawniło umiejętności psychomotoryczne dzieci. Kinezjologię Edukacyjną należy stosować u dzieci z zaburzeniami psychomotoryki, u których obserwuje się w statomotoryce zachwiania równowagi podczas chodzenia, skakania i zabaw ruchowych. W obszarze koordynacji dziecko ma niedostateczną współpracę naprzemiennej koordynacji obu rąk przy codziennych czynnościach w ubieraniu, sznurowaniu i zapinaniu guzików. Obserwuje się u dziecka trudności z łapaniem piłki oraz rzucaniem do celu. W obszarze grafomotoryki dziecko zbyt mocno naciska na ołówek przy rysowaniu oraz ma trudności połączeniem punktów linia prostą, wyjeżdża poza linię w kolorowankach. Przy pisaniu ma trudności w utrzymaniu w zaznaczonych liniach. 56 Ćwiczenia z Kinezjologii Edukacyjnej Paula Dennisona wpływają na poprawę radzenia sobie lepiej z emocjami, znacznie wpływają na poprawę równowagi przy skakaniu na jednej nodze, obu nogach oraz naprzemiennym skakaniu. Przyczyniają się również do zmniejszenia napięć w kończynach górnych podczas wykonywania skoków, co z kolei przyczynia się do poprawy prawidłowego napięcia ręki. Dzięki temu dziecko może uzyskać naprzemienną pracę obu rąk i ją skoordynować, co wpłynie na poprawę umiejętności grafomotorycznych. Koncepcja Dennisona jest wszechstronną ideą kształtowania funkcji mózgu. Znane cytaty trafiają w sedno jej idei. „Ruch to drzwi do uczenia się” Paul Dennison. „Ulepszając jedną funkcję mózgu, polepszamy pozostałe” Glenn Doman „Mózg jest jedynym naczyniem, w które im więcej wlewasz, tym więcej może pomieścić” Glenn Doman Metodę Paula Dennisona należy rozpowszechniać wśród nauczycieli przedszkolnych, wczesnoszkolnych, pedagogów, logopedów oraz fizjoterapeutów jako metoda stymulacji umiejętności psychomotorycznych i procesu uczenia się. Ćwiczenia te można wykorzystać na lekcjach wychowania fizycznego w celu poprawienia koordynacji całego ciała jako ćwiczenia wzmacniające mięśnie obręczy barkowej, ramion i rąk, co polepszy dziecku pisanie i zmniejszy zmęczenie w początkowym okresie pisania. Aby uzyskać skuteczność oddziaływania ćwiczeń z programu Kinezjologii Edukacyjnej należy dogłębnie poznać ich oddziaływanie i precyzyjnie je wykonywać. Wiedzę tą i umiejętności można uzyskać podczas certyfikowanych dwustopniowych kursów z Kinezjologii Edukacyjnej „Gimnastyka Mózgu®” . Kinezjologia Edukacyjna Paula Dennisona jest dziedziną wiedzy o człowieku, wykorzystuje elementy psychologii, pedagogiki, neurofizjologii i anatomii. Opiera się na badaniach wybitnych psychologów i pedagogów m.in. A Gazalla, C.Rogersa, J.Piageta, M.Montessorii, L. Clarka,K, Domana, L.Laque, S.T. Ortona, C. Delekato oraz N. Kapharta i J. Ayres. Na podstawie analizy zebranego materiału mogę stwierdzić, że zastosowane ćwiczenia wspomagają rozwój umiejętności psychomotorycznych. Ćwiczenia z Kinezjologii Edukacyjnej mogą być prowadzone w grupie przez przeszkolonego nauczyciela, albo w formie pracy indywidualnej lub zespołowej prowadzonej przez pedagoga, psychologa, fizjoterapeutę a także logopedę. Elementy Kinezjologii Edukacyjnej mogą być także wykorzystywane w ramach zajęć wyrównawczych w klasach I-III. 57 Badania porównawcze potwierdziły pozytywną poprawę umiejętności psychomotorycznych, którą można osiągnąć w stosunkowo krótkim czasie, pracując z dziećmi opisaną metodą. Podsumowując pracę, stwierdzam z pełnym przekonaniem, że ćwiczenia z Kinezjologii Edukacyjnej mogą być wykorzystywane jako skuteczne narzędzie do wspierania, korekcji i rozwoju umiejętności psychoruchowych dzieci, a tym samym przyczynić się do odnoszenia sukcesów w zdobywaniu dalszych umiejętności dzieci. 58 VII Wnioski 1. Kinezjologia Edukacyjna Paula Dennisona jest skuteczną metodą w wyrównaniu zaburzeń psychomotorycznych u dzieci w wieku wczesnoszkolnym. 2. Stwierdzono poprawę wyników u wszystkich badanych dzieci we wszystkich badanych obszarach tj. grafomotoryki, statomotoryki oraz koordynacji. 3. Największą poprawę wyników stwierdzono w obszarze grafomotoryki, zaś mniejszą w obszarze statomotoryki i koordynacji. 59 VIII Piśmiennictwo 1.Barankiewicz J.„Leksykon wychowania fizycznego i sportu szkolnego” ,wyd. Szkolne i pedagogiczne, Warszawa 1998, s. 145 2.Brejnak W., Chojnacka T., Masgutowa S. „Neurofizjologiczna Gotowość dzieci do nauki w szkole. Podejście Kinezjologii Edukacyjnej”, wyd. Polskie Towarzystwo Dyslekcji, Biuletyn Nr. 24 Warszawa 2003 3.Cendrowski Z., „Będę żył 107 lat”, wyd. WZG, Warszawa 1996, s.60 4. Dennison D. Educational Kinesiology, wyd. Educational Kinesiology Foundation, Ventura, 1997, cz. I, s. 24 5.Dennison P. „Kinezjologia dla Dzieci”, wyd. Międzynarodowy Instytut Neurokinezjologii Rozwoju Ruchowego i Integracji Odruchów. Warszawa, 2003 6.Dennison P. „Kinezjologia Edukacyjna dla nauczycieli”„ Materiały kursowe, s.10 7.Dennison P. i G. , „Integracja Mózgu”, wyd. Międzynarodowy Instytut Neurokinezjologii Rozwoju Ruchowego i Integracji Odruchów, Warszawa, 2004 8.Encyklopedia wyd. PWN, Warszawa, 1974, Tom II, s.466 9.Grennfield S., „Tajemnice mózgu”, wyd. Świat książki, Warszawa 1998 , s. 138 10.Grzywczak C. „ Metoda rozwoju i terapii psychomotorycznej”, wyd. Naukowe pedagogiczne, Kraków, 2006 11. Hannaford C., „Materiały z kursu instruktorskiego Brain Gym”, wyd. wewn., Warszawa, 1998, s.12-14 12. Hannaford C, „Zmyślne ruchy, które doskonalą umysł”, wyd. Medyk, Warszawa, 1998 13. Konorski J., „Integracja działalności mózgu”, wyd. PWN, Warszawa 1969 14. Konarzewski K. „ Jak uprawiać badania oświatowe”, wyd. WSiP, Warszawa, 2000, s. 13 15. Kopaliński W.„Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych”, wyd. Muza SA, Warszawa, 1999 16. Kotarbiński T., „Kurs Logiki”, wyd. PWN, Warszawa, 1960, s. 181 17. Łobocki M., „Metody badań”, wyd. PWN, Warszawa, 1984 18. Nowak S, „Metody badań socjologicznych”, wyd. PWN, Warszawa, 1970 19. Okoń W., „Słownik pedagogiczny”, wyd. Żak, Warszawa, 1996 20. Pieter J., „Zarys metodologii pracy naukowej”, wyd. PWN, Warszawa, 1975 21.Pilch T., „Zasady badań pedagogicznych” , wyd. PWN, Warszawa, 1998 60 22. Sadowska L.” Neurokinezjologiczna diagnostyka i terapia dzieci z zaburzeniami rozwoju psychoruchowego”, wyd. AWF, Wrocław, 2001 23. Sadowska L., Zalewski A. „Materiały pomocnicze dla lekarzy”, Wrocław, 2002, s. 11-15 24. Sadowska L,, Masgutowa S., Wieczorek G., „Gimnastyka Mózgu® wg Paula i Gail Dennisonów dla Dzieci z trudnościami w uczeniu się”, wyd. Typograficzne Typoscript, pod redakcją Patkiewicz J., Wrocław 2004, s.31-48 25. Sadowski Z., „Biologiczne mechanizmy zachowań”, wyd. PWN, Warszawa, 1989 26. Skorny Z., „Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki”, wyd. WSiP, Warszawa, 1984 27. Spencer H. „O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym”, wyd. Ossolineum, tłum. A. Peretiatkowicz, Warszawa, 1960, s. 4-49 28. Wroczyński R, „Dzieje wychowania Fizycznego i Sportu”, wyd. Zakład narodowy Im Osolońskich, Warszawa, 1971, s 16-62 29. Zaczyński W., „Praca badawcza nauczyciela”, wyd. WSiP, Warszawa, 1978, s. 20, 30. Żarnicki B., ‘Plastyczność mózgu’ pod red. M. Kossut, „Mechanizmy plastyczności mózgu” wyd. PWN, Warszawa, 1994 61 Załącznik Karta Badania Samodzielna Pracownia Rehabilitacji Rozwojowej Katedra Fizjoterapii Wydział Zdrowia Publicznego Akademia Medyczna im. Piastów Śląskich 50-376 Wrocław ul H. Wrońskiego 13/c KARTA BADANIA KINEZJOLOGICZNEGO Nr ........................Data……………. Miejscowość................................. 1. IMIĘ I NAZWISKO............................................................................. 2. Adres zam. .................................................................................................... 3. DATA URODZENIA: ....................................................................... 4. PRZEBIEG CIĄŻY prawidłowy (1) ................................................................................. 5. PRZEBIEG PORODU siłami natury (1) (2)........................................................................ powikłany ( 2) cięcie cesarskie 6. OCENA ROZWOJU SOMATYCZNEGO. wzrost.....................masa ciała :...................... 7. obwód głowy....................................obwód klatki piersiowej ................................................. 1. WADY POSTAWY: ............................................................................................................ 2. PRZEBYTE CHOROBY WIEKU DZIECIĘCEGO............................................................ hospitalizacje............................................................................................................................. 3. URAZY GŁOWY.......................................... 4. .ZABIEGI CHIRURGICZNE...................................................................... 62 TEST PRZESIEWOWY MOŻLIWOŚCI PSYCHOMOTORYCZNTCH wg Naville – Webera 1-1 OCENA GRAFOMOTORYKI Wynik.......... INSTRUKCJA: 1. Pokazujemy palcem za pomocą łuków „jak zwierzątka skaczą” ; zając robi 2 duże skoki, żaba 4 średnie, świerszcz 8 małych. .Polecamy: 2. pokaż palcem przebieg tego skoku. 3. zrób to przy pomocy ołówka. Ocena prowadzenia kreski A - dziecko płynnie i precyzyjnie prowadzi kreskę pomiędzy punktami granicznymi. B - dziecko zacina się, kreska jest wymuszona, często ząbkowana, widoczne napięcie. C - dziecko wyjeżdża kreską poza punkty i nie może w nie trafić. Ocena trzymania ołówka. A - dziecko trzyma ołówek w dłoni swobodnie, chwytem pisarskim. B - trzyma ołówek za sztywno lub pod nieprawidłowym kątem. C - trzyma niepewnie, ołówek się chwieje. 1.2 OCENA KOORDYNACJI OBU RĄK Wynik.......... INSTRUKCJA: Pokazujemy ruch poruszając dłońmi. 1. Położenie pięści na otwartą dłoń, następnie zmiana ręki. 2. Dziecko ma za zadanie zmieniać ręce wolno a później coraz szybciej. Ważne jest aby ściśniętą pieść położyć kciukiem do góry na płaską dłoń. Jeżeli dziecko zrozumiało przebieg ruchu, przestajemy pokazywać. Ocena wykonania ćwiczenia naprzemiennego otwierania i zamykania dłoni. A - ruch precyzyjny i regularny. Ręce pomimo wzrastającego tępa wyraźnie zaciskają się bez przykurczenia przy zmianie. B - ruch jest niewyraźny lub niedokładny. Zmiana zaciśniętej pięści na rozproszoną dłoń jest niewyraźna - koordynacja nieprawidłowa. C - dziecko się gubi, nie potrafi wykonać ruchów prawidłowo. 1.3 OCENA KOORDYNACJI OKO – RĘKA Wynik........ 1. Odbijanie piłką o podłogę tak długo, jak to możliwe. 2. Kozłowanie piłką za pomocą tylko jednej ręki tak długo, aż nie upadnie. Ważne jest aby każdemu dziecku dać czas na 4-5 prób Ocena kontaktu wzrokowego z piłką. A - dziecko śledzi ruch piłki oczami, jest skoncentrowane. B - ciągle odbiega oczami od piłki. C - nie śledzi ruchu, oczy są odwrócone. Ocena przebiegu ruchu. A - dziecko odbija piłkę precyzyjnie i regularnie. B - trafia w piłkę, uderza zbyt mocno lub zbyt słabo i musi do niej doskoczyć lub pochylić się. 63 C - dziecko uderza obok i nie może wykonać 4 - 5 odbić. 1.4 OCENA UMIEJĘTNOŚCI SKOKÓW Wynik....... 1 część. Skoki na obu nogach. Regularne podskoki na obu nogach są możliwe wtedy, gdy ciężar ciała jest równo rozłożony po obu stronach ciała. Przy skokach zwracamy uwagę na pozycję wyjściową (równoległe rozstawienie stóp, rozłożenie rąk po obu stronach ciała). 1. skok do przodu na obu nogach wzdłuż pomieszczenia 2. skoki do przodu - więcej niż jeden 3. skoki do przodu z wyprostowanymi rękami po obu stronach. Należy dziecku przypomnieć aby ręce były wyprostowane. Ocena pozycji ciała A - pozycja ciała prawidłowa, wyprostowana B - niestabilna C - skrzywiona Ocena równowagi A - prawidłowa (zwracamy uwagę na tor skoków) B - niepewna - nie trzyma tego toru C - utracona j. w. Ocena współruchów i usztywnienia rąk. A - ręce współgrają, lekko poruszają się. B - usztywnione, wykręcone, zbyt mało napięte. C - luźne, mimowolnie bezwładne, nie poruszają się. 2 część. Skoki na jednej nodze Skok na jednej nodze Skoki na jednej nodze, na zmianę Ocena skoków na jednej nodze. A - dziecko potrafi skakać na prawej nodze i na lewej B - tylko na jednej nodze (wybranej) lewa, prawa C - nie potrafi wykonać podskoków na żadnej z nóg. Ocena psychomotorycznych możliwości na podstawie wykonywanych 9 prób. I badanie:: A.................... B.......................... C................................ ................ Iibadanie: A.............................B............................C................................................. diagnoza na podstawie wyników testu przesiewowego:............................................................................................................. ........................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... 64 TEST PRZESIEWOWY MOTORYCZNYCH MOŻLIWOŚCI dla dzieci 6-8 letnich wg Naville -Webera Test składa się z 4 części, które oceniają kolejno poziom: 1 Grafomotoryki 2 Koordynacji rąk 3 Koordynacji oko - ręka 4 Sprawności statomotorycznej na podstawie wykonania skoków: na obu nogach, oraz na jednej nodze prawej i lewej i na zmianę. Do wykonania testu używa się następujących pomocy :-karty testowe -ołówek -taśma klejąc piłka gimnastyczna (20 cm średnicy) Badanie odbywa się w pomieszczeniu 4x5 m, aby dziecko mogło swobodnie wykonać skoki, na podłożu twardym, aby piłka dobrze odbijała się podczas kozłowania. Przeprowadzenie testu wymaga: 5. przygotowania dziecka do ćwiczeń (nawiązanie kontaktu werbalnego). 6. wyjaśnienia przebiegu ćwiczeń prostymi słowami oraz pokazania zadania. 7. obserwacji wykonania: dziecko próbuje wykonać ćwiczenie, prowadzący nie koryguje ani nie przerywa źle wykonywanego ćwiczenia. 8. oceny: wpisywanie wyniku wg przyjętej skali A, B, C poprawności wykonania. 9. ustalenia sposobu terapii stwierdzonych zakłóceń rozwoju. Wykonanie zadania ocenia się jako: dobre – A, średnie- B, złe (nieprawidłowe) C Jeśli przeważają oceny B i C, to zalecane są dodatkowe badania w celu wyjaśnienia przyczyny zaburzenia. Skierowanie na badanie profilu dominacji funkcji półkul mózgowych oraz sprawdziany z równoważenia wzroku ,sluch , pisania i ruchu wedlug Dennisona. 65 66
