petroarcheologiczne badania nad proweniencją surowców skalnych
advertisement
GÓRNICTWO I GEOLOGIA Tom 8 2013 Zeszyt 1 Janusz SKOCZYLAS Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań PETROARCHEOLOGICZNE BADANIA NAD PROWENIENCJĄ SUROWCÓW SKALNYCH STAROŻYTNEGO CHERSONEZU NA KRYMIE Streszczenie. W ramach międzynarodowej polsko-ukraińskiej współpracy przeprowadzono badania archeologiczno-architektoniczno-geologiczne ruin starożytnego miasta Chersonez, położonego na południowo-zachodnim krańcu Półwyspu Krymskiego. Osada-miasto Chersonez funkcjonowało od VI w. p.n.e. do X-XII w. n.e. Zbudowane zostało głównie z lokalnych wapieni. Jednak w okresie VI-IX w. n.e. w wielu budowlach, głównie w świątyniach, znajdujemy wiele marmurowych kapiteli, baz kolumn, kolumn, progów, przegród ołtarzowych, okładzin drzwi i okien. W związku z brakiem naturalnych wychodni marmurów na Krymie przeprowadzono rekonesans terenowy na wyspę Marmara Adasi na Morzu Marmara, skąd pobrano próbki marmurów do badań porównawczych. W wyniku badań petrograficznych oraz izotopowych, a także uwzględniając dane historyczne i architektoniczne, potwierdzono import marmurów z wyspy Marmara Adasi, którą w starożytności nazywano Proconessos. Eksploatowane tam marmury były obrabiane na miejscu i wysyłane w całym basenie Morza Śródziemnego, w tym i do Chersonezu na Krymie. PETRO-ARCHAEOLOGICAL INVESTIGATIONS OVER THE PROVENIENCE OF RAW ROCK MATERIALS OF ANCIENT CHERSONESES ON CRIMEA Summary. In the conduct of an international, Polish-Ukrainian cooperation there has been carried out an archaeological-architectural-geological research of the ruins of an ancient city of Chersoneses, situated on the south-west outskirts of the Crimean Peninsula. The settlement-city of Chersoneses functioned from the 6th century B.C until the 10th-12th century A.D. It was built manly of the local limestone. However, between the 6th century B.C until the 9th century A.D. in many buildings, especially temples, we can find numerous marble capitals, bases of columns, columns, thresholds, altar barriers, lining of doors and windows. Due to the lack of natural outcrops of marble on Crimea, there was conducted a site reconnaissance of Marmara Adasi island on the Sea of Marmara, from where samples of marble were taken to comparative studies. As a result of petrographic and isotopic research, J. Skoczylas 90 simultaneously taking into consideration historical and architectural data, the import of marble from Marmara Adasi island, which in the ancient times was called Proconessos, was confirmed. The marble utilized there was shaped and sent in the Mediterranean, including Chersoneses on Crimea. 1. Wstęp W ramach międzynarodowej umowy między Uniwersytetem im. A. Mickiewicza w Poznaniu a Narodowym Rezerwatem ”Chersonez Taurydzki” w Sewastopolu na Krymie przystąpiono do międzynarodowych interdyscyplinarnych badań archeologicznych starożytnego miasta, stanowiącego obecnie część miasta Sewastopol na południowozachodnim cyplu Półwyspu Krymskiego. Miasto założone zostało w końcu VI w. p.n.e. przez kolonistów greckich przybyłych z Heraklei Pontyjskiej. W połowie IV w. p.n.e. rozpoczął się okres intensywnej działalności budowlanej na Chersonezie. Dopiero w II w. n.e. w Chersonezie i okolicach pojawiły się stałe jednostki wojsk rzymskich, których stabilna obecność trwała około 100 lat. Po rozpadzie Cesarstwa Rzymskiego w 395 roku Chersonez znalazł się we wschodniej, bizantyjskiej części imperium pełniąc w znacznym stopniu i zakresie rolę pewnego rodzaju przedmurza między Bizancjum a greckim, a przede wszystkim tzw. barbarzyńskim, światem. Od IV w. n.e. Chersonez pozostawał pod wpływem Cesarstwa Bizantyjskiego. W tym czasie wprowadzono także chrześcijaństwo, a Chersonez zyskał na znaczeniu jako placówka prowadząca ożywioną działalność misyjną wśród otaczającej ludności określanej przez Bizancjum jako barbarzyńcy (Biernacki, Klenina 2009). Regularne rozplanowane, według określonego porządku i ówczesnych standardów, miasto powstałe w drugiej połowie IV w., zachowało swoje zasadnicze elementy zabudowy do XI w. n.e. Od VI w. Chersonez Taurydzki staje się największym centrum kulturalnym, ekonomicznym i religijnym na Krymie. Właśnie w Chersonezie zachowało się wiele ruin bazylik z VI w. z marmurowymi elementami. W tym okresie wokół Chersonezu oprócz kamieniarstwa intensywnie rozwijało się wytwórstwo cegieł i dachówek. W VII i VIII w. nastąpiło załamanie znaczenia Chersonezu, który staje się wówczas m.in. miejscem zesłania papieża Marcina I, który w latach 649-653 musiał tu przebywać. Dzięki jego zachowanym listom dowiadujemy się nieco o panującej wówczas biedzie i głodzie. Petroarcheologiczne badania nad proweniencją... 91 W IX w. n.e. Chersonez stał się centrum nowej bizantyjskiej jednostki administracyjnoterytorialnej, co niewątpliwie podniosło jego rangę i znaczenie jako centrum życia świeckiego, głównie administracyjnego ale i sakralnego – chrześcijańskiego. Zdobycie miasta przez księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego, a także jego chrzest w Chersonezie w 978 roku, przyczyniły się m. in. do rozprzestrzenienia chrześcijaństwa na terenie Rusi Kijowskiej i rozszerzenia oraz utrwalenia związków ekonomiczno-handlowych między Rusią a Bizancjum (Biernacki, Klenina, 2009). Najazd Tatarów w 1299 r. spowodował zniszczenie i upadek miasta i stopniową, powolną degradację jego infrastruktury i znaczenia. Wprawdzie miasto istniało jeszcze ponad 200 lat, ale popadało w coraz większą ruinę, rabowane najpierw przez Tatarów, a później zniszczone przez Turków. 2. Nieco o historii badań O Chersonezie, a w zasadzie o jego ruinach, przypomniał w 1578 r. Marcin Broniewski, polski poseł króla Stefana Batorego do chana Tatarów Mehmeda II Gireja. Pisał on o znajdywanych śladach świetności miasta, m. in. o pięknych kolumnach z marmuru i serpentynu oraz o ogromnej ilości kamieni wywiezionej przez Turków. Ten proceder kradzieży kamienia budowlanego, a przede wszystkim kamiennych elementów architektonicznych, był stale kontynuowany. Niemiecki podróżnik Pallas pisał, że pozyskiwano kamień z Chersonezu do budowy Sewastopola. Kolejnych strat w mieście przysporzyły wojska francuskie, które w czasie wojny krymskiej latach 1854–1856 zryły ruiny miasta wojskowymi okopami i transzejami, niszcząc wiele cennych zabytków. W 1783 r. Krym przyłączony został do Rosji, a od początków XIX w. rozpoczęto archeologiczne prace wykopaliskowe, prowadzone głównie przez wojskowych, w wyniku których odkryte zostały trzy wczesnochrześcijańskie kościoły. Wśród wielu carskich kierowników misji archeologicznych, odkrywających wspaniałą przeszłość Chersonezu, przewijają się polsko brzmiące nazwiska jak np. K.K. Kościuszko-Waljużynicz lub R.H. Leper. W 1978 r. Uchwałą Rady Ministrów Ukraińskiej SSR, muzeum chersoneskie zostało przekształcone w Chersoneski Rezerwat Historyczno-Archeologiczny. Z kolei decyzją prezydenta Ukrainy z 1994 r. przemianowano go w Narodowy Rezerwat „Chersonez Taurydzki”. J. Skoczylas 92 W 2007 r. Chersonez Taurydzki, w wyniku internetowego głosowania, został zaliczony do jednego z siedmiu cudów Ukrainy, na równi z Soborem Mądrości Bożej oraz Ławrą Peczorską w Kijowie (Biernacki, Klenina, 2009). W 1998 r. w Chersonezie rozpoczęto międzynarodowe badania z udziałem specjalistów z Polski. Początkowo przedmiotem badań były odkryte w ciągu ostatnich 180 lat wczesnochrześcijańskie budowle sakralne i pochodzące z nich wczesnobizantyjskie elementy i detale architektoniczne. 3. Charakterystyka geologiczno-geograficzna okolic Chersonezu Chersonez stanowi obecnie północno-zachodni kwartał Sewastopola. Położony jest w południowo-zachodniej części Półwyspu Krymskiego, nad brzegiem Morza Czarnego. Półwysep Krymski jest elementem południowej części Równiny Wschodnioeuropejskiej. Otacza go od południa Morze Czarne, od wschodu Morze Azowskie, połączone z Morzem Czarnym cieśniną Kercz. Na Krymie wyróżnić można trzy krainy geograficzne: równinę północnego i środkowego stepowego Krymu, Półwysep Kerczeński i obszar południowy – Góry Krymskie. Chersonez położony jest w strefie pasma Gór Krymskich. Ciągną się one wzdłuż południowowschodniego brzegu morskiego o długości około 150 km i szerokości około 50 km, od Sewastopola do Teodozji. Góry Krymskie dzielą się na Góry Południowe, zwane także Głównymi, Pasmo Środkowe lub wewnętrzne i Pasmo Północne, czyli zewnętrzne. Pasmo główne leży nad samym morzem i tworzy liczne urwiska. W jego rzeźbie przeważają powierzchnie zrównań, zwane masywami stołowymi lub jajłami (jajła to w języku tatarskim pastwisko). Najwyższym szczytem w Górach Krymskich jest Roman Kosz – 1545 m.n.p.m. W ujęciu Pożaryskiej i in. (1960) i Podgoreckiego (1988) Góry Krymskie stopniowo obniżają się ku północy, tworząc trzy wyraźnie wyodrębnione pasma, zwane przez geologów grzędami, a przez geomorfologów kuestami (rys. 1, 2). Jednak tylko grzęda południowa, tzw. pierwsza grzęda tworzy właściwe pasmo górskie, dwie pozostałe grzędy to kuesty o znacznie mniejszych wysokościach. Wysokość grzędy drugiej wynosi 600-750 m, zaś grzędy trzeciej – 250 m (rys. 1, 2). Petroarcheologiczne badania nad proweniencją... 93 Pasmo główne Krymu, czyli pierwsza grzęda, zbudowane jest z skał triasowych i jurajskich. Skały triasu i dolnej jury tworzą tzw. serię taurydzką, która jest najstarszą formacją geologiczną odsłaniającą się na Krymie. Miąższość jej przekracza 2000 m. Są to przewarstwiające się piaskowce, mułowce, zlepieńce i wapienie. Lokalnie w serię taurydzką wdarły się intruzje skał wylewnych, tworząc do dziś malownicze wzniesienia, zgrupowane nad brzegiem morskim. Na silnie zaburzonej serii taurydzkiej leżą tufity i piaskowce przewarstwione iłami oraz argilitami. Ich miąższość dochodzi do 400 m. Z kolei utwory jury górnej to rozbite i przekrystalizowane wapienie o miąższości około 500 m z fauną małżów i korali. Budują one największe wzniesienia krymskich gór, tworząc miejscami rodzaj płaskowyżu (rys. 1, 2). Rys. 1. Schematyczny przekrój geologiczny przez Krym (K. Pożaryska i in., 1960) Fig. 1. A schematic geological cross-section of Crimea. (K. Pożaryska et al.1960) W rejonie Sewastopola i Bałakławy strefa Gór Krymskich podchodzi do samego morza. Brzeg jest silnie rozczłonkowany licznymi zatokami. Jest to rezultat ruchów tektonicznych wzdłuż uskoków, które występują w zatokach Sewastopola (rys. 2, 3). J. Skoczylas 94 Rys. 2. Schematyczny przekrój geologiczny przez Półwysep Krymski (P.D Podhorecki, 1988): 1 – seria taurydzka – górny trias-dolna jura, przeławicenia łupków i piaskowców, 2 – jura środkowa – piaskowce, 3 – krasowe kawerny, 4 – górna jura – wapienie, 5 – dolna kreda – piaskowce, 6 – górna kreda –margle, 7 – dolny i środkowy paleogen – gliny i wapienie, 8 – górny paleogen – gliny, 9 dolny paleogen – gliny, piaskowce, wapienie, 10 – górny neogen – gliny, wapienie, piaski, 11A – utwory czwartorzędowe (antropogen, utwory lessopodobne), 11 B – osady aluwialne(rzeczne) – piaski i gliny, 11C – iły, sole, 12 – spływy – żwiry i piaski, 13 – jura środkowa – intruzyjne skały magmowe, 14 – uskoki, 15 – strefy infiltracji wód powierzchniowych, 16 – kierunki migracji wód podziemnych Fig. 2. A schematic geological cross-section of the Crimean Peninsula (P.D Podhorecki 1988): 1 – Tauric series – Upper Triassic-Lower Jurassic, interbedding of shale and limestone, 2 – Middle Jurassic – sandstone, 3 – karst caverns, 4 – Upper Jurassic – limestone, 5 – Lower Cretaceous – sandstone, 6 – Upper Cretaceous – marl, 7 – Lower and Middle Palaeogene – mudstone and limestone, 8 – Upper Palaeogene – mudstone, 9 – Lower Palaeogene – mudstone, sandstone, limestone, 10 – Upper Neogene – mudstone, limestone, sands, 11A – Quaternary formations (anthropogen, loess-like formations), 11 B – alluvial sediments (fluvial) – sands and mudstone, 11C – loam, silt, 12 –gravel and sand, 13 – Middle Jurassic – intrusive magma rocks, 14 – downcasts, 15 – areas of surface water infiltration, 16 – directions of underground water migration Osadnictwo i stopniowa budowa ogromnego kompleksu kamiennego miasta, jakim był Chersonez, nastąpiły w miejscu strategicznie bezpiecznym, z trzech stron otoczonym morzem. Takie usytuowanie Chersonezu stanowiło doskonałe zabezpieczenie przed najazdami nieprzyjaciela. Jednak przy osadnictwie i budownictwie nad tym skalistym brzegiem morza, wśród zatok morskich, nie uwzględniono prawdopodobnie niszczącej brzegi działalności morza. Jeżeli przyjąć, że w ciągu 100 lat morze w rejonie Chersonezu zabiera 1,5 m brzegu, to od V w. p.n.e. brzeg cofnął się o około 36 m z wszystkich trzech stron Chersonezu. Jeżeli odnieść czas niszczenia brzegów Chersonezu, na przykład do świątyni z IX w. to teoretyczny rozmiar zniszczenia brzegu wynosi około 11 x 1,5 m , czyli około 16,5 m (rys. 3). Petroarcheologiczne badania nad proweniencją... 95 Rys. 3. Przykład niszczenia i wchłonięcia przez morze bazyliki północnej w Chersonezie Fig. 3. An example of destruction and absorption of the North Basilica by the sea in Chersoneses Oprócz niszczącej działalności fal morskich duże destrukcyjne znaczenie miały trzęsienia ziemi, które prawdopodobnie również przyczyniły się zarówmo do zniszczenia budowli, jak i do obsunięcia w stronę morza stromych brzegów (Sławin, 1972). O wyraźnej działalności niszczącej morza świadczyć może także skład petrograficzny kamienistej plaży w pobliżu jednej z świątyń – bazyliki odkrytej w 1935 r., gdzie wśród dużych obłych głazów i otoczaków stwierdzono 60% białych wapieni, 25% odłamków ceramiki, 6% skał wylewnych, 4% żółtych wapieni, 3% wapieni beżowo-czerwonych oraz po 1% gnejsów i krzemieni. Na niszczącą działalność brzegów lądu duży wpływ miała także działalność wiatru, wietrzenie fizyczne i chemiczne skał, głównie wapieni, z których zbudowane jest podłoże Chersonezu i większość jego kamiennych budowli. Dużą rolę w skałach wapiennych odgrywają również zjawiska krasowe (Sławin, 1972). J. Skoczylas 96 4. Rezultaty rozpoznania budowlanego surowca skalnego Rezultaty badań archeologicznych oraz architektonicznych zostały opublikowane w obszernej monografii pod redakcją Biernackiego, Kleniny i Ryżowa (2004). Z geologicznego i petroarcheologicznego punktu widzenia Narodowy Rezerwat „Chersonez Taurydzki” to 43 ha kamiennych zabytków architektury i sztuki, przede wszystkim wykonanych z lokalnego wapienia oraz elementów architektonicznych wykonanych najczęściej z marmuru. Tymi elementami architektonicznymi, które zachowały się na stanowisku archeologicznym lub zgromadzone zostały magazynach, są, głównie bazy i fragmenty trzonów kolumn, kapitele oraz wiele elementów ambon (rys. 4, 5, 6, 7). Obok lokalnego, podstawowego wapiennego materiału budowlanego zachowały się elementy architektoniczne wykonane z czerwonego wapienia z okolic Bałakławy oraz elementy architektoniczne wykonane z marmuru. Marmurowe elementy architektoniczne zachowały się na stanowiskach badawczych lub zostały zgromadzone w magazynach. Na 916 makroskopowych oznaczeń skał budujących elementy architektoniczne wydzielono 794 marmury, czyli 86,7%, 102 lokalne wapienie, czyli 11,1%, 12 wapieni z Bałakławy, czyli 1,3% oraz niewiele (0,9%) innych. Rys. 4. Zachowane kolumny z marmuru w Bazylice 1935r. w Chersonezie Fig. 4. Preserved marble columns in the Basilica in Chersoneses in 1935 Petroarcheologiczne badania nad proweniencją... Rys. 5. Elementy architektoniczne „bazyliki w bazylice” w Chersonezie Fig. 5. Architectural elements of “The Basilica in a basilica” in Chersoneses Rys. 6. Mozaiki „bazyliki w bazylice” w Chersonezie Fig. 6. Mosaics in “The Basilica in a basilica” in Chersoneses Rys. 7. Basen chrzcielny z dekoracją reliefową w kościele na Odeonie w Chersonezie Fig. 7. A baptismal basin with a relief decoration in a church on Odeon in Chersoneses 97 J. Skoczylas 98 Szczegółowe badania petrograficzne, a przede wszystkim izotopowe marmurów pozwoliły oszacować, że ponad 56% pochodzi z starożytnej wyspy Proconessos (obecnie Marmara Adasi, na morzu Marmara na obszarze Turcji) (Skoczylas, Grala, 2001; rys. 8). Rys. 8. Schematyczna mapka przypuszczalnej drogi transportu wodnego marmurów Proconessos w wyspy Marmara do Chersonezu Fig. 8. A schematic map of a hypothetical route of water transportation of the Proconessos marble from the island of Marmara to Chersoneses Pozostałe marmury mogą pochodzić z licznych wysp greckich, m.in. z takich kamieniołomów starożytnych jak Doliana, Hymettos, Naxos, Paros, Thassos. Prawdopodobnie od VI w. n.e. datuje się intensywny import marmurowych trzonów kolumn, kapiteli, przegród ołtarzowych i innych elementów architektonicznych. Marmury te niewątpliwie musiały być importowane, bowiem na Krymie brak jest wychodni marmurów (Skoczylas, 2002). Marmury Proconessos, obecnie nazwa handlowa brzmi „Marmara White”, w postaci prawdopodobnie gotowych już elementów były przywożone statkami z wyspy Marmara Adasi na morzu Marmara przez cieśninę Bosfor i Morze Czarne na Krym (rys. 8). Petroarcheologiczne badania nad proweniencją... 99 Z powrotem statki zabierały przetwory z winnej latorośli i zboże. Odległość między starożytnym Proconessos a Chersonezem wynosi około 650 km. BIBLIOGRAFIA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Biernacki A., Klenina E.L., Ryżow S.G. (red.): Wczesnobizantyjskie budowle sakralne Chersonezu Taurydzkiego. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2004. Biernacki A., Klenina E.L.: Chersonez Taurydzki. Przewodnik po mieście. Wyd. SPD Arefev. Sewastopol, 2009. Podgorecki P.D.: Krym. Priroda. Symferopol. 1998. Pożaryska K., Pożarski W., Cieśliński S.: Z geologii Krymu. Przegląd Geologiczny. T. 8, nr 4, 1960, s. 222-225. Skoczylas J.: Użytkowanie surowców skalnych na Krymie. Streszczenia Referatów. T. 11, 2002, s. 11-14. Skoczylas J., Grala K.: Problemy ochrony i zachowania śladów antycznej działalności kamieniarskiej na wyspie Marmara (Proconessos) na morzu Marmara. Ochrona Zabytków. T. 54, z. 3: 2001, s. 292-297. Sławin W.I.: Sowremiennyje geologiczeskije procesy w jugo-zapadnom Krymu, Moskwa 1972. Abstract Thanks to the political changes in the East it was possible in 1998 to establish an international cooperation between the Ukrainian Tauric Chersonese National Preserve and the University of Adam Mickiewicz in Poznań, concerning an archaeological-architecturalgeological research over the rock remains of buildings of cities and settlements that functioned in one place from the 6th century B.C until the 10th-12th century A.D. Chersonese, later named by Slavs as Korsuń, is situated on the south-west cape of the Crimean Peninsula and from three sides is surrounded by water. Up to the present day there has preserved ruins of early-Byzantine basilicas and residential quarters. They all were built of the local limestone. Up to the present, in spite of plunders lasting for many centuries, there has preserved around one thousand of various marble architectural details, such as: capitals, bases of columns, columns, thresholds, altar barriers, lining of doors and windows, basins etc. On Crimea there is lack of natural marble outcrops. Due to this fact, there was conducted a site reconnaissance of Marmara Adasi island on the Sea of Marmara, where in quarries samples of marble were taken to comparative studies. On the basis of petrographic and isotopic research, the hypothesis of the import of marble from an ancient island of Proconessos, which at present belongs to Turkey and is called Marmara Adasi, was confirmed. Around 56% of marble elements come from this island, and when it comes to the rest of the marble elements, a research is still being carried out.
