Język fenicki

LUDY SEMICKIE
Ludy semickie lub Semici - umowna nazwa, pochodząca od imienia biblijnego Sema (jednego z
synów Noego), grupy ludów posługujących się językami należącymi do rodziny języków
semickich. Określenie to pochodzi od niemieckiego filologa Augusta Schlözera, który
wprowadził je w 1781.
Historia
W starożytności Semici zamieszkiwali tereny Bliskiego Wschodu (bez Egiptu), stanowiąc
tam zasadniczo zwarty element etniczny, który falami pojawiał się w różnych okresach
historycznych, wpływając w bardzo dużym stopniu na dzieje tego regionu. Przybywali z
obrzeży pustyni Arabskiej w trzech falach migracyjnych.
Do największych imperiów semickich w starożytności należało imperium akadyjskie, które
założył Sargon Wielki. W okresie rozkwitu Akadu semicki język akadyjski stanowił lingua
franca całego Bliskiego Wschodu z wyjątkiem Egiptu.
Po upadku imperium Akadów i ostatniego państwa Sumerów, Semici pojawili się w postaci
Amorytów, którzy opanowali Mezopotamię i inne przyległe regiony tworząc silne organizmy
państwowe (np. państwo Szamsziadada w Asyrii i Hammurabiego w Babilonii). Wymienić
należy też cywilizację Izraela z używanym na jego terenach w starożytności językiem
hebrajskim biblijnym.
Kolejna fala Semitów – Aramejczycy – która najechała tereny Bliskiego Wschodu, przyczyniła
się do rozpowszechnienia się języka aramejskiego na całym Bliskim Wschodzie przez najbliższe
stulecia, który przetrwał do naszych czasów w formie już nie tak powszechnej. Od VII w. datuje
się ekspansję Arabów i języka arabskiego na cały Bliski Wschód i Afrykę Północną.
W XX w. na tereny Izraela wraz z osadnictwem żydowskim wrócił wskrzeszony język hebrajski
nowożytny.
1. Syro – Palestyna
a) Protokananejczycy
Kananejczycy (nazwa od akad. kinahhu - "purpura") starożytny lud zachodniosemicki, przybyły do
Palestyny i Libanu (Syro-Palestyna) z Półwyspu Arabskiego pod koniec III tysiąclecia. Według Biblii
Kananejczycy pochodzili od Kanaana, syna Chama. Byli blisko spokrewnienie z Amorytami. Odłamem
Kananejczyków byli Fenicjanie, Edomici i Moabici. Dialektem języka kananejskiego był język hebrajski
biblijny. Już w III tysiącleciu p.n.e. Kananejczycy wykształcili wysoką kulturę materialną i duchową oraz
alfabetyczne pismo klinowe (Ras Szamra, Ebla, Ugarit). Zajmowali się rolnictwem, rzemiosłem i handlem
(Fenicjanie - głównie handlem morskim). Ich głównymi bogami byli: El, Baal i Asztarte. Stworzyli liczne
państwa np. Jamchad ze stolicą w Halab (dzisiejsze Aleppo, Karkemisz, Katna. Założyli dobrze
prosperujące porty: Ugarit i Byblos. Kananejczycy, którzy zamieszkali w Palestynie (nadając jej nazwę
Kanaan) zostali częściowo podbici przez Izraelitów pod wodzą Jozuego w wieku XIII wieku p.n.e.. Resztę
ich siedzib podbił król Izraela i Judy - Dawid, w X wieku p.n.e..
b) Hebrajczycy
Słowo "hebrajczyk" było w biblii zwiazane z osobą Hebera, który miał być prawnukiem Sema (Jer 20, 15)
Pochodzi od pnia {ibri}, co znaczy przejść. W Mezopotamii odnajdujemy je w formie habiru, a w Egipcie
w słowie, które oznaczało łupieżców, przybyszów ze stepu. Hebrajczyk więc ściśle mówiąc oznaczał :
"przechodnia", człowieka pielgrzymującego. Słowo to w tradycji żydowskiej przypomina cudowna
wędrówki z Ur do Kanaan z czasów Abrahama, exodus z Egiptu pod przewodnictwem Mojżesza. Podczas
tych wędrówek naród wybrany zdobył świadomość o samym sobie i o swoim przeznaczeniu.
Żydzi nazywali się hebrajczykami tylko w wyjątkowych i podniosłych chwilach. Żydem był na co dzień a
hebrajczykiem od święta.
Hebrajczycy - ci pierwotni-pochodzili z nad Eufratu, potem, po wspomnianych wędrówkach doszło do
asymilacji z plemionami aramejskimi
Dzieje polityczne
Ich przywódcą był Abraham, który przewodził dwunastu plemionom. Hebrajczycy pochodzili z
północnej Mezopotamii, przez długi czas wędrowali po dzisiejszym Półwyspie Arabskim. Ich
głównym zajęciem było pasterstwo.Około 1500 roku p.n.e. osiedlili się w Kanaanie, czyli Ziemi
Obiecanej (pdn. Palestyna). Znaleźli się tam pod panowaniem egipskim. Zostali przesiedleni do
delty Nilu. W XIII wieku p.n.e. pod przywództwem Mojżesza Hebrajczycy opuścili Egipt i
powrócili przez Synaj do Ziemi Obiecanej. Tam pokonali Filistynów i Kanaanejczyków i
utworzyli swoje państwo, którego pierwszym królem był Saul (panował około 1020-1004
p.n.e.). Osiągnęło ono rozkwit za panowania następcy Saula, króla Dawida (ok. 1004-965
p.n.e.), którego stolicą została Jerozolima, zdobyta przez Hebrajczyków w roku 1000 p.n.e. Syn
Dawida, Salomon (965-928 p.n.e.) zbudował świątynię jerozolimską (z kamienia i drzewa
cedrowego). Po śmierci Salomona doszło do rozpadu państwa hebrajskiego na Judeę na południu
i Izrael na północy. Oba państwa dostały się pod panowanie asyryjskie. Izrael przestał istnieć w
722 p.n.e. w wyniku represji asyryjskich po nieudanym powstaniu. Ludność Asyryjczycy
deportowali i rozproszyli (tradycja żydowska mówi o dziesięciu zaginionych plemionach). [życie
w rozproszeniu, czyli diaspora] . Judea przetrwała pod panowaniem Asyryjczyków do upadku
ich imperium w roku 612 p.n.e. Następnie mieszkańcy Judei znaleźli się pod panowaniem
chaldejskim. W roku 586 p.n.e. próbowali się wyzwolić, jednak ich powstanie zostało krwawo
stłumione przez Nabuchodonozora, który tysiące Judejczyków (Żydów) przesiedlił do Babilonii
w charakterze zakładników. Świątynia Salomona została wówczas w ramach represji zburzona.

W roku 539 p.n.e. Judea stała się częścią imperium perskiego.
Religia
Jahwe był najważniejszym bogiem Hebrajczyków już za króla Saula. Uzyskał szczególną
pozycję w Judei, stając się jedynym bogiem mieszkańców Jerozolimy. możliwy wpływ religii
Echnatona na Hebrajczyków
ok. roku 600 p.n.e. pod wpływem proroków rozwinęła się wiara w Przymierze – święte
porozumienie między narodem wybranym a Jahwe. Dziesięć Przykazań jako kodeks etyczny
objawiony przez Boga. koncepcja Boga uniwersalnego, wszechmocnego i wszechwiedzącego
koncepcja Mesjasza (wybawiciela)
c) Fenicjanie
Fenicja (łac. Phoenicia terra lub Phoenice, z gr. Phoinike; fenickie Bani Kan'an "dzieci
Kanaanu") – starożytna kraina na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, która obejmowała
tereny dzisiejszego Libanu, zachodniej Syrii i północnego Izraela.
Południowa część Fenicji kończyła się górami Karmel i oddzielała Galileę w Palestynie od
morza. Na północy Fenicja dochodziła w pewnych okresach aż do miasta Gabala (dzisiejsze
Dżebele). Kraj ten ciągnął się więc z północy na południe na długości 200-320 km przy
szerokości 10-50 km. Powierzchnia Fenicji była górzysta. Zalesione w starożytności góry Libanu
piętrzą się wzdłuż całego kraju, tu i ówdzie przecięte żyznymi dolinami. Niekiedy góry zbliżają
się tak do morza, że z trudem można przeprowadzić przez nie drogę. Wszystkie więc większe
osiedla (Tyr, Sydon, Arwad i inne) znajdowały się nad morzem, kraj zaś położony dalej od
morza był mało zaludniony. Dlatego też Fenicja prawdopodobnie nie miała nigdy wielu
mieszkańców.
Prócz lasów i ślimaka purpurowego (Murex trunculatus), z którego wyrabiano purpurę, bogactw
naturalnych Fenicja nie posiadała. Mimo to była jednym z najlepiej rozwiniętych gospodarczo
państw starożytności. Najważniejszą rolę miało tu bardzo dobrze rozwinięte rzemiosło i
zaawansowane w rozwoju rolnictwo. Fenicjanie słynęli zwłaszcza z eksportu towarów
luksusowych, takich jak przedmioty wytapiane z metali czy szkła (sztukę wytapiania przejęli z
Egiptu). Fenicjanie handlowali też kością słoniową, barwionymi tkaninami (sławna purpura
tyryjska). Stworzyli na stokach górskich tarasowy system uprawy sadów owocowych i winnic.
Fenicjanie jako zapłatę uzyskiwali najczęściej szlachetne kruszce, cynk, cynę, miedź, ołów. Na
bardzo dużą skalę prowadzono handel niewolnikami.
Nazwa Fenicja (gr. Φοινίκη Phoinike) prawdopodobnie pochodzi od nazwy, którą nadawali
sobie Fenicjanie, skojarzonej przez etymologię ludową ze słowem φοινός (phoinos,
krwistoczerwony) - ze względu na fenicki handel purpurą.
Fenicjanie
Najstarsza ludność Fenicji jest zupełnie nieznana. W III tysiącleciu p.n.e. Fenicję zamieszkiwali
już Fenicjanie. O ich pochodzeniu nie wiadomo nic pewnego. Według Herodota przybyli oni
znad Morza Czerwonego przez Syrię. Wiemy, że już ok. roku 2750 p.n.e. Fenicjanie założyli w
Tyrze świątynię Melkarta. Musieli więc przybyć do Fenicji na początku trzeciego tysiąclecia z
południa, jako fala ludów semickich, i tak właśnie, w oparciu o język, klasyfikuje się Fenicjan.
Istnieje również pogląd (C. Autran "Pheniciens", 1920), iż Fenicjanie należeli do tzw. Ludów
Morza (do których zaliczano m.in. dawnych Kreteńczyków, Etrusków, Sykulów), i że przybyli w
trzecim tysiącleciu do Fenicji, podbijając zamieszkałych tam Semitów. Lud ten prowadził na
Morzu Śródziemnym handel i zakładał kolonie. Dopiero ok. 1200 p.n.e. zajęli jego miejsce znów
Semici. Autran powołuje się przede wszystkim na nazwy miejscowości takich jak Jordan,
Hermon, Tyr, Byblos, które nie są semickie. Jednak listy z el-Amarna dowodzą, że ok. 1400 r.
p.n.e. Fenicję zamieszkiwał lud prawie czysto semicki.
Język fenicki
Język fenicki należy do kananejskiej gałęzi pn.-zach. grupy języków semickich. Był on blisko
spokrewniony z językiem hebrajskim. znany jest przede wszystkim z licznych napisów, które
znajdowano w wielu miejscowościach nad Morzem Śródziemnym. Najstarsze z napisów
pochodzą z IX w. p.n.e., ale większość jest z V w. p.n.e. lub późniejsza. Napisy te są na ogół
krótkie, samogłoski nie są oznaczane, a treść napisów mało urozmaicona. Z tego względu język
Fenicjan jest mało znany.
Pomiędzy IV a II wiekiem język fenicki wyszedł z użycia, choć w piśmie był używany jeszcze w
II wieku n.e. Dialektem języka fenickiego był język punicki używany w Kartaginie, który jako
język neopunicki przetrwał na terenie Afryki do IV wieku n.e., wyparty całkowicie dopiero w
VII wieku przez język arabski.
Ustrój państwowy starożytnej Fenicji
O ile wiadomo, Fenicjanie nigdy nie tworzyli jednego państwa, zawsze dzielili się na niezawisłe
od siebie miasta polis, przeważnie rządzone przez królów, o władzy bardzo ograniczonej przez
możne rody kupieckie. W Tyrze o wojnie i pokoju decydowano nawet wbrew woli królów.
Pomimo to Fenicjanie bardzo chętnie przyznawali swym królom "boskie" pochodzenie. Drugą
osobą w całej Fenicji był kapłan Melkarta Tynońskiego. Poza tym istniała prawie we wszystkich
miastach Rada Starszych, której atrybutów dobrze nie znamy. Przyjmuje się, że za czasów
nowobabilońskich dominowała republikańska forma rządów z suffetami (sędziami) na czele. Za
rządów perskich miasta Sydon, Tyr i Aradus tworzyły federację, jedyną w dziejach Fenicji.
Historia
Pierwsze wzmianki o późniejszym wybrzeżu fenickim pochodzą z połowy III tysiąclecia p.n.e.,
kiedy Sargon Wielki zajął te ziemie kosztem ludów przedfenickich, które, jak później Fenicjanie,
bogaciły się na handlu. Najdawniejszy okres historii Fenicji do roku 1600 p.n.e. jest bardzo mało
znany. Wiadomo tylko, że już wtedy wpływy obce (w tym wypadku starobabilońskie) były
bardzo silne. Od roku 1600 p.n.e. do 1100 p.n.e. Fenicja znajdowała się pod panowaniem Egiptu,
który stał wtedy u szczytu swej potęgi. Listy z Amarna malują fenickie państewka jako ciągle z
sobą walczące nędzne mieściny, z których żadna nie pomaga drugiej i żadna nie jest w stanie
obronić się przed ludami ciągle napadającymi na nie ze wschodu. Listy z el-Amarna wymieniają
kilkanaście miast fenickich: Akka, Arwad i inne. Z czasem niektóre miasta pozyskały dużą
potęgę, w szczególności kiedy upadło państwo Hetytów, przez długi czas największych wrogów
Fenicji. Okres względnej niezależności przeżywała Fenicja po upadku potęgi Egiptu, a przed
podbojem przez potężniejszą Asyrię (1100 p.n.e. - 876 p.n.e.). Najbardziej znanym władcą tego
okresu jest Hiram I (970 p.n.e. - 936 p.n.e.), który rozbudował Tyr i utrzymywał przyjazne
stosunki z Salomonem, królem Izraela. Innym znanym fenickim władcą tamtego okresu jest
Ethbaal I (887 p.n.e. - 855 p.n.e.), kapłan Astarty, później król Tyru.
Pierwsze napady asyryjskie (na Arwad) notuje historia już za Tiglatpilesara, ok. roku 1100 p.n.e.
W 876 p.n.e. Assurnazirpal III ściągał haracz roczny od Tyru, Sydonu i Byblosu. Salmanasarowi
II podlegała już cała Fenicja. Sennaherib w roku 701 p.n.e. poskromił inspirowane z Egiptu
powstanie w Fenicji i zburzył całkowicie Sydon, który jednak w krótkim czasie podniósł się z
ruin. Okres największej potęgi morskiej Fenicji przypadł na złotą erę Asyrii (709-664 p.n.e.).
Gdy pod koniec VII w. p.n.e. asyryjskie imperium zawaliło się, saiccy faraonowie znów położyli
swą ciężką rękę na Fenicji, ale po klęsce pod Karkemisz (605 p.n.e.) nastąpił okres panowania
potężnego państwa nowobabilońskiego, który trwał aż do upadku Babilonu w 538 p.n.e. W tym
roku Fenicja stała się piątą satrapią perską. Najpotężniejszym miastem fenickim tego czasu był
Sydon, zwłaszcza za panowania Stratona I (po fenicku Abdasztart, 374-362 p.n.e.), który
utrzymywał przyjazne stosunki z Atenami. Za króla Tennesa wybuchło powstanie przeciwko
Persom, lecz Tennes zdradził swe miasto – pomimo to został przez Persów ścięty w roku 346
p.n.e. Ostatnim królem sydońskim był Straton II (346-332 p.n.e).
Okres panowania macedońskiego rozpoczął się po bitwie nad Issos (333 p.n.e.). Arwad, Byblos i
Sydon witały zwycięskiego Aleksandra jako wybawiciela. Potężny Tyr odmówił jednak
wpuszczenia załogi macedońskiej. Po 7-miesięcznym oblężeniu został zdobyty przez wojska
Aleksandra. 8000 obywateli zabito, 30 000 sprzedano do niewoli. Za diadochów Fenicja
przechodziła z rąk do rąk, będąc stałym kamieniem niezgody między Ptolemeuszami i
Seleucydami. Najbardziej znany z tego okresu jest Sydon. Ten okres chaosu i kompletnego
upadku Fenicji zakończyło przybycie Rzymian (Pompejusz, 64 p.n.e.). Nowi władcy przynieśli
Fenicji długotrwały pokój i dali jej jednocześnie szeroką autonomię. Po podziale cesarstwa
rzymskiego w 395 r. n.e. Fenicja znalazła się oczywiście we wschodniej części imperium. W VII
w. została podbita przez Arabów i uległa arabizacji.
Fenicjanie i morze
Fenicjanie byli przede wszystkim narodem żeglarzy i kupców. Przodowali oni w budownictwie
okrętowym, dzięki czemu mogli się przemieszczać po całym basenie Morza Śródziemnego.
Panowanie na morzu należało pierwotnie do Krety i dopiero po upadku kreteńskiej potęgi
przeszło ono na Fenicjan (po XII w. p.n.e.). Najdawniejszym celem wypraw fenickich (oraz
miejscem zakładania kolonii) był Cypr. Później przyszła kolej na inne wyspy Morza
Śródziemnego: Sycylię, Maltę, Sardynię, Korsykę oraz Afrykę Północną (Kartagina). Do
najdalej położonych kolonii należały Tarszisz (Tartessos) i Gadessa (dziś Kadyks) w Hiszpanii,
skąd przywożono niezmiernie wtedy cenione srebro. Żeglarze feniccy pływali również za
Gibraltar (m.in. na Wyspy Cynowe identyfikowane zazwyczaj z Brytanią), a na polecenie
jednego z egipskich faraonów prawdopodobnie opłynęli Afrykę.
Wynalazki i wytwórczość
Najdonioślejszym wynalazkiem jest niewątpliwie pismo alfabetyczne, powstałe w II połowie II
tysiąclecia p.n.e. na obszarach Syrii i Fenicji. Ponadto Fenicjanie przejęli wiele wynalazków od
starszych, sąsiednich kultur (wytapianie szkła, kruszców, metali). Za najpiękniejszy barwnik
uchodziła fenicka purpura.
Sztuka fenicka
Rozwijała się od III do I tysiąclecia p.n.e., głównie w takich miastach fenickich jak Gubal
(Byblos), Sydon, Tyr, Ugarit (Ugaryt) (Ras Szamra). Powstała przy udziale ścierających się na
terenie Fenicji kultur Egiptu, Mezopotamii, Anatolii i Egei. Cechowało ją zróżnicowanie
kierunków i brak własnej tradycji twórczej w artystyce. Kultura fenicka łączyła obce wzory,
dlatego w wielu miejscach charakterystyczny jest eklektyzm.
Sztuka fenicka w budownictwie opierała się na wzorach egipskich (groby szybowe i świątynie w
Gubal), lecz w Ugarit odkryto groby z obwarowaniami i protodromosem z II tysiąclecia p.n.e.
oraz ruiny rezydencji podobnej do pałacu Mari, wskazujące na oddziaływanie kultury
helladzkiej. Jako budulec najczęściej używany był kamień ciosowy, ale mniejsze pomieszczenia
kuto niekiedy w litej skale (Amrit). O kunszcie artystów fenickich świadczy fakt, że zostali oni
powołani do budowy świątyni Salomona w Jerozolimie.
Rzeźbiono z gliny i brązu, podobnie jak w Anatolii. Najczęściej były to małe figurki Baala oraz
Astarte. Z kamienia powstał sarkofag Achirama i nekropolie sydońskie (np. sarkofag króla
Tabnit). Charakterystyczne są też drobne rzeźby z kości słoniowej inkrustowane złotem i
wysadzane szlachetnymi kamieniami. Fenicjanie znali się na gliptyce. Wytwarzano pieczęcie
cylindryczne z motywami egipskimi i mezopotamskimi, takimi jak gemmy czy skarabeusze.
Najbardziej charakterystycznym zabytkiem Fenicji jest grobowiec króla Ahirama z Byblos.
Postać króla spoczywa na leżącym lwie, po brzegach grobowca biegnie fryz z postaciami
ludzkimi, składającymi królowi ofiary. Nad fryzem biegnie kant, ozdobiony liśćmi lotosu. Brzeg
wieka posiada napis z XIII w. p.n.e.
Fenicjanie produkowali wiele bogato zdobionych wyrobów z brązu i metali szlachetnych z
akcentami irańskimi, kaukaskimi, egipskimi, anatolijskimi. W ceramice znajdowało się wiele
przetworzonych motywów ornamentalnych zapożyczonych z Egei.
W VII wieku p.n.e. kultura fenicka stopniowo ulegała wpływowi kultur asyryjskiej, perskiej i
hellenistycznej. Dłużej przetrwała poza Fenicją, w jej koloniach, gdzie przybrała lokalny
charakter. Najwyraźniej różnice widać na Cyprze, Sardynii i w Kartaginie.
Religia
Religia Fenicjan miała charakter politeistyczny. Na czele panteonu bogów fenickich stali Baal i
Astarte. Baal (Pan) lub Baal-samin (Pan niebios), podobnie jak Zeus w Grecji, był władcą
wszystkich bogów oraz najwyższym władcą i opiekunem Fenicjan. Nadawano mu atrybuty
solarne, często przedstawiając Baala ze słonecznymi promieniami wokół głowy. Baalbek centrum jego kultu było nazwane przez Greków Heliopolis - Miastem słońca. Istniało w
starożytności pismo greckie o Fenicji Φοινικικά (Foinikika), jakoby z XIII w. p.n.e., które
zachowało się w przeróbce z I w. po Chrystusie. Wiadomości pochodzące z tego źródła uważano
przez długi czas po większej części za kłamstwa, najnowsze wykopaliska zdają się jednak
niektóre z tych wiadomości potwierdzać. Napisy i monety fenickie zawierają na ogół tylko
imiona bóstw i przy tym jedynie z późniejszej epoki. Ciekawe jest, że bóstwa morskie pojawiają
się dopiero w epoce hellenistycznej, co wskazywałoby, iż Fenicjanie pierwotnie mieszkali w
głębi lądu, jako rolnicy i pasterze. W każdym razie, dawniejsze bóstwa fenickie mają wyraźny
charakter naturalistyczny. Czczono w Fenicji pod różnymi postaciami siły i zjawiska przyrody.
Bogów nazywano ogólnie elonim. Ogólną nazwą był też Baal, gdyż nie ma, wbrew bardzo
powszechnemu mniemaniu, jakiegoś określonego boga tej nazwy, są natomiast baalowie
rozmaitych miast. Na przykład Baalem Tyru był Melkart. Baalath (rodzaj żeński) Byblosu,
słynna Astarte, właściwie była uosobieniem płodności (i dlatego miłości płciowej), potem
również boginią księżyca. Do najważniejszych bóstw należał też Eszmun – Siła Życiowa,
czczony zwłaszcza w Sydonie. Głęboko zakorzenione w kulturze fenickiej było składanie bogom
ofiar z ludzi, zwłaszcza z dzieci (patrz: Moloch).
2. Mezopotamia
a) Eblaici
b) Akadowie -> kultura Sumero – Akadu
Akadyjczycy (Akadowie) to lud semicki przybyły z Półwyspu Arabskiego do międzyrzecza
babilońskiego. Jego nazwa wywodzi się od miasta Akad (Agade), które stało się stolicą
imperium stworzonego przez jednego z Akadyjczyków Sargona Wielkiego około 2350 roku
p.n.e. Zajmowali oni obszar od Morza Śródziemnego do Iranu.
Akadyjczycy podbili w XXIV w. p.n.e. Sumerów, jednakże nie oznaczało to upadku kultury
sumeryjskiej. Kultura ta była w dalszym ciągu rozwijana. Do dorobku Sumerów wnieśli tak
wiele nowych wartości, że państwo Sargona Wielkiego zaczęto nazywać Sumero-Akadem.
Wynaleźli kalendarz. Akadami nazywa się również Asyryjczyków i Babilończyków z II i I
tysiąclecia p.n.e.
Język akadyjski , dawniej też: chaldejski (akad. lišānum akkadītum, Kod ISO 639: akk) - język
z grupy semickiej, używany w Mezopotamii od połowy III do początków I tysiąclecia n.e.
Nazwa wywodzi się od starożytnego miasta Akad. Jego podstawowe dialekty to: staroakadyjski,
babiloński i asyryjski. W drugiej połowie II tysiąclecia p.n.e. był używany w kontaktach
dyplomatycznych między państwami Egiptu, Mezopotamii, Anatolii, Palestyny i Syrii.
Pismo
Język akadyjski zapisywany był sumeryjskim pismem klinowym, zawierającym znaki
logograficzne i sylabiczne. Pismo to nie pozwalało oddać wielu typowo semickich dźwięków
mowy, takich jak spółgłoski emfatyczne. Z drugiej strony zapis ten uwzględniał samogłoski,
czego nie czyni współczesne pismo arabskie i hebrajskie.
Fonetyka
Spółgłoski
W języku akadyjskim w porównaniu z prasemickim obserwuje się zanik spółgłosek
artykułowanych w tylnej części aparatu mowy ([ɣ], [ħ], [ʕ] i [h]). Możliwe jest także że
przynajmniej niektóre z tych dźwięków istniały w akadyjskim, choć nie były uwzględniane w
zapisie klinowym.
W dialekcie asyryjskim fonem š był zastępowany przez s (zjawisko analogiczne do polskiego
mazurzenia).
Samogłoski
W języku akadyjskim istniały cztery samogłoski: a,e,i,u. Samogłoska e pojawiła się po zaniku
spółgłosek gardłowych jako rekompensata - np. "cztery" to po akadyjsku erbe a po arabsku
'arba`ah. Iloczas był fonemiczny, podobnie jak w arabskim i hebrajskim. Nie było tonów.
c) Amoryci -> Babilonia
Amoryci to starożytny zachodniosemicki lud koczowniczy, odnotowany już w tekstach
sumeryjskich i akadyjskich w III tysiącleciu p.n.e., jako lud "Amurru". Zawładnął on
Mezopotamią i uzyskał przewagę na całym Bliskim Wschodzie w II tysiącleciu p.n.e.
Dzieje
Do Mezopotamii Amoryci trafili już w połowie III tysiąclecia p.n.e., jednakże nie odegrali wtedy
jakiejś znaczącej roli, chociaż ich obecność była już pewnym zagrożeniem dla akadyjskiego
władcy Sargona Wielkiego i jego następców, którzy podejmowali przeciwko nim szereg
prewencyjnych wypraw.
Znaczniejszy napór Amorytów na Mezopotamię (i w ogóle na cały tzw. Żyzny Półksiężyc)
rozpoczął się na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. W efekcie tego w takich miastach jak Mari,
Isin i Larsa, Babilon, Aszur i Esznunna, zaczęły rządzić dynastie amoryckie.
Najprawdopodobniej Amoryci przyczynili się do upadku ostatniej, sumeryjskiej, dynastii - tzw.
III dynastii z Ur, a także odgrywali pewną rolę w zaburzeniach w Egipcie podczas tzw.
Pierwszego Okresu Przejściowego (ok. 2181-ok. 2133 p.n.e.). Na terenie Mezopotamii w wyniku
ekspansji amoryckiej, w XVIII w. p.n.e., mimo iż niemal każde państwo było rządzone przez
Amorytów, to jednak oni sami nie założyli właściwie swojego etnicznego państwa, narzucając
jedynie swą władzę już istniejącym organizmom politycznym - nie tylko całym państwom, ale
przede wszystkim miastom.
W 1830 r. p.n.e. Amoryta Samuabum (lub też Samurabu) założył dynastię w Babilonie (której
później najświetniejszym przedstawicielem był Hammurabi) i od tej pory zaczęło rosnąć
znaczenie tegoż miasta na obszarze Mezopotamii. Niewiele później, bo ok. 1813 r. p.n.e.
Amoryta Szamszi-Adad założył państwo, które często w historiografii określane jest jako
pierwsze państwo asyryjskie (okres tzw. staroasyryjski) i w ten sposób po raz pierwszy w historii
Asyria wkroczyłaby na drogę imperialnej wielkości. Jednakże m.in z uwagi na to, że
Szamsziadad był Amorytą, wielu badaczy nie uznaje jego państwa jako części dziejów Asyrii,
tylko określa je mianem królestwa Górnej Mezopotamii.
Niemal w tym samym czasie inny Amoryta - Jachdunlim - stworzył ok. 1815 r. p.n.e., dość
prężne państwo z ośrodkiem we wspomnianym już Mari, które zaczęło się znakomicie rozwijać.
Po śmierci tegoż władcy Mari dostało się przejściowo pod kontrolę Szamszi-Adada, ale z kolei
po jego śmierci powróciło pod rządy krewnego Jachdunlima - Zimrilima, za którego panowania
osiągnęło swój szczyt rozwoju. Z tego właśnie okresu (pierwsza połowa XVIII w. p.n.e.)
pochodzą ruiny kompleksu pałacowego, a także bogate archiwum glinianych tabliczek
zawierających m.in. bogatą korespondencję dyplomatyczną, dającą wgląd w politykę tego
regionu tamtych czasów. Mari zostało zniszczone przez Hammurabiego ok. 1757 r. p.n.e.
Równocześnie z ekspansją w kierunku Mezopotamii, infiltracja Amorytów zaczęła obejmować
Syrię, wybrzeża Morza Śródziemnego i Palestynę. Na tych właśnie obszarach plemiona
amoryckie występowały najliczniej. Stąd też uważa się, że na terenach Palestyny w okresie
przedizraelskim Amoryci odgrywali główną rolę, będąc tam dominującym czynnikiem
etnicznym. O znacznej koncentracji Amorytów na terenach Syrii świadczą m.in. teksty
amarneńskie (XIV w. p.n.e.) lokalizujące "Amurru" na północ od Fenicji oraz późniejsze liczne
teksty klinowe pochodzące z okresu nowoasyryjskiego (X-VII w. p.n.e.) wskazujące na kraj
"Amurru" jako położony na zachodzie. Dokumenty te wskazują na fakt istnienia państwa
amoryckiego na terenach północnej Syrii, którego założycielem był niejaki Abdi-Ašratu (XV w.
p.n.e.), który poległ w walce z władcami fenickich miast. Jego następcą był Aziru, który
wykorzystując tarcia między Egiptem a Hetytami, zdołał wzmocnić swą pozycję w tym regionie,
będąc wasalem raz faraona, to znowu władcy hetyckiego, kontrolując szlaki handlowe między
wybrzeżem Morza Śródziemnego a Mezopotamią. Z kolei na terenie Palestyny Amoryci
zamieszkiwali szereg miast, takich jak m.in.: Lakisz, Debir, Alalah, a także Urusalim (późniejsza
Jerozolima).
Upadek Amorytów, zwłaszcza na terenach Syrii i Palestyny, wiąże się z inwazją tzw. Ludów
Morza, które to wydarzenie w znaczący sposób przeobraziło etniczny krajobraz Bliskiego
Wschodu i Palestyny.
Kultura
Z punktu widzenia historii kultury Amoryci, na terenie Mezopotamii, przyjęli i zaadaptowali
tradycję sumero-akadyjską rozwijając ją i nadając jej swój charakterystyczny odcisk. Pomimo iż
ogólnie poziom kultury prezentował się na dość wysokim poziomie, to jednak w niektórych
dziedzinach panował zastój (np. rzeźba). Niedostateczna liczba znanych nam zabytków nie
pozwala na pełne ujęcie całokształtu architektury i sztuki amoryckiej.
Religia natomiast - zdecydowanie politeistyczna bez faworyzowania jakiegoś konkretnego boga
- w dalszym ciągu kultywowała tradycje z poprzednich okresów, z naciskiem na kult sił
przyrody. Sami Amoryci nie przynieśli ze sobą jakiegoś nowego kultu. W zależności od miejsca,
w którym sprawowali władzę przyjmowali lokalne bóstwa - czyli w Babilonie panteon
sumeryjski, a na terenie Asyrii (zwłaszcza w stolicy państwa: Aszur) panteon asyryjski z bogiem
Aszurem na czele, którego ranga wzrosła w związku ze wzrostem potęgi Asyrii. Jako pewną
ogólną tendencję w religii można stwierdzić, że oscylowała ona w kierunku astrologii i magii.
Stary Testament uznaje Amorytów za należących do najstarszych mieszkańców Palestyny; zamieszkiwali
prawdopodobnie Transjordanię (inne teksty biblijne lokalizują ich siedzibę w górach środkowej
Palestyny). W tekstach nowoasyryjskich (1. poł. I tysiąclecia p.n.e.) nazwa Amurru jest używana, razem z
nazwą Hati, jako ogólne określenie terenów Syrii.
Ta różnorodność lokalizacji Amorytów wynika z faktu rozmieszczenia ich plemion na całym tym obszarze.
Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Amoryci coraz intensywniej przenikali do Mezopotamii, gdzie jednak
nie zdołali utworzyć jednego, skonsolidowanego państwa. Amoryckie dynastie rządziły w Isin, Larsie, a
także w Babilonie, innym ważnym ośrodkiem było Mari. W 1. poł. II tysiąclecia p.n.e. na terenie Syrii i
Palestyny powstały państewka amoryckie: Amurru, Lakisz, Debir, Alalach, Urusalim. Po osiedleniu się,
Amoryci szybko przejęli kulturę sumeryjsko-akadyjską i zarzucili własny język, który znany jest właściwie
tylko z imion własnych. Inwazja Ludów Morskich spowodowała upadek wielu amoryckich państewek i
miast (XII w. p.n.e.).
d) Asyryjczycy -> Asyria
Asyria – starożytne państwo semickie w północnej Mezopotamii, które doszło do znacznej
potęgi w II tysiącleciu p.n.e. i w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e., podbijając znaczne
obszary Bliskiego Wschodu.
Historia
W historii Asyrii wyróżnia się trzy okresy:



staroasyryjski – XIX-XIV w. p.n.e.
średnioasyryjski – 1375-1047 p.n.e.
nowoasyryjski – 883-609 p.n.e.
Okres staroasyryjski
Mieszkańcy leżącej na północ od Babilonu Asyrii byli przez setki lat cywilizacyjnie zacofani w
stosunku do swoich sąsiadów z południa. Jednak powoli i konsekwentnie ci, będący
doskonałymi i bezwzględnymi wojownikami, prowincjusze zaczęli podbijać ziemie
cywilizowanych sąsiadów. Rozwój Asyrii opierał się na rolnictwie i handlu, gdyż przez miasta
asyryjskie przebiegały główne szlaki handlowe łączące Zatokę Perską z Morzem Śródziemnym.
U zarania dziejów Asyrii istniały w tym kraju trzy znaczące państwa-miasta: Arbela, Aszur i
Niniwa. Zachowywały one niezależność, ale panowały tylko nad najbliższą okolicą.
Ok. roku 2000 p.n.e. na Mezopotamię najechali Amoryci i założyli liczne dynastie.
Przedstawiciel jednej z nich Szamsziadad I z Terki (panował w latach 1813-1781 p.n.e.) założył
pierwsze państwo asyryjskie, które było przez krótki czas największą potęgą w Mezopotamii. Po
śmierci Szamsziadada zostało podbite przez Hammurabiego. Jako że Szamsziadad nie był
Asyryjczykiem i nie rezydował w Aszur, niektórzy historycy skłaniają się do nazywania tego
państwa królestwem Górnej Mezopotamii. W XVII w. p.n.e. ziemie asyryjskie zostały podbite
przez przybyłe z północy plemiona Hurytów, którzy około 1490 p.n.e. założyli w Górnej
Mezopotamii państwo Mitanni.
Okres średnioasyryjski
W XIV w. p.n.e. Mitanni zostało podbite przez Hetytów ze wschodniej Anatolii i Asyryjczyków,
którzy odzyskali wówczas niepodległość. Odbudowana przez Aszuruballita I (panował w latach
1363-1330 p.n.e. [1] ) Asyria uzyskała status potęgi w latach 1243-1207 p.n.e. za panowania
Tukultininurty I i, po krótkim załamaniu wywołanym najazdami licznych ludów m.in. Frygów,
w latach 1116-1077 p.n.e. za panowania Tiglatpilesara I. Państwo średnioasyryjskie zostało
zniszczone około roku 1080 p.n.e. przez Aramejczyków, którzy przybyli z Pustyni Syryjskiej.
Okres nowoasyryjski
W X w. p.n.e. powstało państwo nowoasyryjskie. Szybki wzrost jego potęgi zaczął się w roku
884 p.n.e. za panowania Aszurnasirapli II. Jego syn Salmanasar III został królem Babilonu i
nałożył haracz na kraje Lewantu i Izrael. Po pewnym okresie zastoju do energiczniejszych
podbojów przystąpił Tiglatpilesar III (od połowy VIII w. p.n.e.). Podboje jego i jego następców
doprowadziły do powstania największego imperium, jakie dotychczas widziano. Asyryjczycy
opanowali całą Mezopotamię, Lewant (745-720 p.n.e.), Palestynę, Cypr, a także Egipt (około
roku 671 p.n.e.), który jednak utracili po 15 latach.
Na zdobycznych terenach utworzone zostały prowincje zarządzane przez urzędników
wyznaczanych przez króla Asyrii, i zobowiązane do składania corocznych danin. Dla
komunikowania się odległych prowincji ze stolicą budowano drogi, na których uruchomiono
konną pocztę kurierską.
Szczyt potęgi Asyria osiągnęła za panowania króla Sargona II (721-705 p.n.e.) i jego
dynastycznych następców zwanych Sargonidami. Rozbudowano wówczas znacznie sieć kanałów
nawadniających i urządzano liczne ogrody i sady. Te zamiłowania i osiągnięcia w ogrodnictwie
przeniesione zostały do legendy w postaci "wiszących ogrodów Semiramidy", zaliczanych do
siedmiu cudów świata, a faktycznie dotyczących ogrodów na płaskich dachach i tarasach
pałaców w Babilonie. Imperium tym Asyryjczycy rządzili bardzo surowo, deportując i mordując
buntowników. Wiele miast zostało zniszczonych. Los taki spotkał między innymi Babilon
zniszczony w roku 689 p.n.e. przez króla Sanheriba. Asyryjczycy potrafili również budować
(rękami niewolników i na koszt podbitych ludów) wspaniałe miasta, ogromne pałace ze
wspaniałymi płaskorzeźbami i wielkie biblioteki, co miało duży wpływ na zachowanie się
wiedzy o ich czasach. W kilkadziesiąt lat po osiągnięciu maksymalnych rozmiarów zaczęły się
dla Asyrii poważne kłopoty wywołane najprawdopodobniej niemożnością zapanowania na tak
ogromnym obszarem i wycieńczeniem państwa ciągłymi wojnami.
W roku 652 p.n.e. brat ówczesnego króla Asyrii Aszurbanipala sprzymierzył się z wrogami
Asyrii (m.in. państwem Elam) i opanował Babilonię, której był królem, chcąc przejąć władzę w
całym imperium. Rebelia skończyła się klęską, a Babilon został ponownie zniszczony. Jeszcze
około roku 646 p.n.e. Asyria zniszczyła państwo Elam, ale gdy zmarł król Aszurbanipal (ok. 627
p.n.e.) budowane przez ponad 200 lat mocarstwo zaczęło się rozpadać. Trzy lata po śmierci
Aszurbanipala Babilon zrzucił jarzmo asyryjskie i powstało państwo nowobabilońskie rządzone
przez chaldejskiego króla Nabopolassara.
Ostateczny cios królestwu Asyrii zadali Babilończycy, sprzymierzeni z Medami i Scytami, gdy
w roku 612 p.n.e. zajęli asyryjską stolicę Niniwę. Co prawda jeszcze przez trzy lata wojska
asyryjskie wspierane przez Egipcjan stawiały gdzieniegdzie opór, ale zburzenie Niniwy stało się
symbolem upadku Asyrii. Medowie i Babilończycy zburzyli wszystkie większe miasta
asyryjskie, a ich ludność wymordowali. Zniszczenia były tak wielkie, że przez kilka następnych
stuleci ziemie te były słabo zaludnione. Prymat na Bliskim Wschodzie przejęło państwo
nowobabilońskie.
W okresie nowoasyryjskim w stolicy Niniwie zostało wybudowanych wiele pałaców dla dworu
królewskiego, zdobnych w liczne rzeźby ornamentalne, przedstawiające sceny z polowań, wojen,
czy kultu religijnego. Przepych i bogactwo pałaców miały świadczyć o potędze władców.
Ostatni z wielkich królów asyryjskich Aszurbanipal (668-627) założył ogromną bibliotekę w
Niniwie, gromadząc w niej około 30 tysięcy glinianych tabliczek z pismem klinowym poezji
oraz tekstów filozoficznych, medycznych, historycznych, astronomicznych i administracyjnych.
Język pierwszych Asyryjczyków był językiem akadyjskim. Posługiwano się nim w tekstach pisanych
pismem klinowym. Duże podobieństwo wykazuje współcześnie używana przez Asyryjczyków mowa.
W drugiej połowie II tysiąclecia przed Chr. na scenie dziejowej Bliskiego Wschodu pojawili się
Aramejczycy ze swoim, pierwszym na świecie, głoskowym alfabetem. Bliskie kontakty z krewnymi
Aramejczykami przyspieszyły proces adaptacji ich wygodnego alfabetu do mowy Asyryjczyków. Wkrótce
stare pismo klinowe zostało wyparte do świątyń i używane jedynie w korespondencji służbowej.
Tworzący się nowy język, który zdaniem lingwistów należy do rodziny semickiej, odegrał ogromną rolę
cywilizacyjną. Przez prawie tysiąc lat (do VII w. po Chr.) był lingua franca całego Bliskiego Wschodu wraz
z Persją. W tym właśnie języku współcześni Asyryjczycy porozumiewają się ze sobą, a przede wszystkim
modlą się. Nosi on różne nazwy lokalne: „Asuristanii”, „Athuraja”, „Athuri”, „Suraja”, „Surjojo”, „Aszuri”.
W Polsce określa się go jako „syryjski”, „starosyryjski”, „syriacki”. W języku angielskim występuje często
pod nazwą „syriac”. Pisząc w swoim języku Asyryjczycy najchętniej używaliby nazwy „asyryjski”
(neoaramejski).
Język Asyryjczyków występuje w kilku dialektach, z których najpopularniejszy jest „sureth” (u
Asyryjczyków Wschodnich, tj. żyjących w pierwszych wiekach chrześcijaństwa w obrębie imperium
perskiego) oraz „turojo” (u Asyryjczyków Zachodnich, żyjących do VII w. na terytorium bizantyjskim
Bliskiego Wschodu). „Sureth” jest bardziej zbliżony do języka literackiego.
3. Aramejczycy
Aramejczycy, plemiona semickie z grupy północno-zachodniej, posługujace się językiem aramejskim.
Źródła asyryjskie z XII w. p.n.e. wymieniają plemiona aramejskie, które przybyły na tereny Asyrii z
obszaru Pustyni Syryjskiej i Arabskiej, będącego być może ich pierwotną ojczyzną. Wg Biblii Aramejczycy
spokrewnieni byli z Hebrajczykami. Najdawniejsze wzmianki o Aramejczykach jako grupie etnicznej
pochodzą z inskrypcji asyryjskiego króla Tiglatpilesara I (1115-1077). W początkach I tysiąclecia p.n.e., po
upadku państwa hetyckiego, na terenach północnej Syrii i południowej Azji Mniejszej powstały liczne
państewka aramejskie (m.in.: Bit-Agust, Bit-Bachiani, Soba), które, konkurując z księstwami
nowohetyckimi, objęły swoimi wpływami rejony między Eufratem a Chaburem, zajmując następnie
dolinę środkowego Eufratu.
Wg Biblii królowie Saul i Dawid prowadzili walki z królestwami aramejskimi. Pod koniec panowania króla
Salomona część państewek zjednoczyła się tworząc królestwo Damaszku, które toczyło walki z
Salomonem i jego następcami. Wśród plemion aramejskich nie doszło jednak nigdy do takiej
konsolidacji, która pozwoliłaby stworzyć silny, jednolity organizm państwowy. W miarę upływu czasu
Aramejczycy przyjęli osiadły, miejski tryb życia, szybko się asymilując, ich panteon zapełnił się bogami
sumeryjsko-akadyjskimi, kananejskimi oraz licznymi lokalnymi bóstwami. Podobne wpływy można
odnaleźć również w ich sztuce.
Odnowienie się w VIII w. p.n.e. potęgi asyryjskiej oraz wojny z plemionami Izraela przyczyniły się do
utraty politycznego znaczenia Aramejczyków. Zdobycie 732 p.n.e. Damaszku przez Tiglatpilesara III oraz
zniszczenie Hamatu 720 p.n.e. przez Sargon II położyło kres istnieniu niezależnych państewek
aramejskich. W połowie VIII w. p.n.e. język aramejski stał się oficjalnym językiem Asyrii (obok
akadyjskiego, który stopniowo został przez niego wyparty), dominującym na tym obszarze aż do podboju
arabskiego. W 2. połowie I tysiąclecia upowszechnił się niemal na całym Bliskim Wschodzie.
Język aramejski - język z grupy semickiej, używany na Bliskim Wschodzie od II tysiąclecia
p.n.e. do czasów dzisiejszych.
Dzielił się na dwie głównie odmiany: wschodnią (tereny Mezopotamii) i zachodnią (Fenicja i
Palestyna).
Języka tego używali początkowo jedynie Aramejczycy, ale na początku I tysiąclecia p.n.e.
rozpowszechnił się na całym Bliskim Wschodzie stając się tamtejszym lingua franca. Sukces
tego języka był w dużej mierze zasługą asyryjskich władców, którzy swoimi przesiedleniami
rozproszyli Aramejczyków po asyryjskim imperium. Drugim, może nawet istotniejszym,
czynnikiem było zaadaptowanie przez Aramejczyków pisma fenickiego, które jako prostsze
zaczęło błyskawicznie wypierać pismo klinowe. W połowie VIII w. p.n.e. aramejski stał się
drugim obok akadyjskiego oficjalnym językiem Asyrii. Gdy około 500 roku p.n.e. Persowie
poszukiwali języka zrozumiałego dla wszystkich mieszkańców ich rozległego imperium, wybrali
aramejski.
Pod koniec pierwszego tysiąclecia p.n.e. aramejski dominował już niepodzielnie. Hebrajski i
sumeryjski były martwe i używano ich tylko w liturgii, akadyjski wymierał, a greki i perskiego
używały tylko elity. Od Iranu aż po Egipt w mowie i piśmie większość ludności używała
aramejskiego.
Języka aramejskiego używał również Jezus, a także jego uczniowie. Kilka ksiąg Starego
Testamentu jest spisanych po aramejsku. Być może niektóre księgi Nowego Testamentu zostały
początkowo spisane po aramejsku. Jednak za tekst oryginału Nowego Testamentu zazwyczaj
uznaje się język grecki koine.
Jego dominację zakończyły arabskie podboje. Nowi władcy upowszechnili bardzo szybko
pokrewny aramejskiemu język arabski, który przejął rolę bliskowschodniego lingua franca.
Obecnie dialekty nowoaramejskie (uznawane czasem za osobne języki nowoaramejskie, m. in.
syriacki, mandejski, judeo-aramejski) są używane przez mniejszości (głównie chrześcijan) w
Libanie, Iraku, Iranie, Syrii oraz Gruzji.
W starożytności język aramejski zapisywany był alfabetem aramejskim, który zastąpiony został
następnie pismem syriackim (używanym obecnie również do zapisu języka Biblii). Współcześnie
niektóre dialekty nowoaramejskie wciąż korzystają z pisma syriackiego, inne zapisywane są w
alfabecie hebrajskim.
Język aramejski jest starożytnym językiem należącym do grupy języków semickich wraz z asyryjskim,
babilońskim, chaldejskim, hebrajskim i arabskim. W rzeczywistości języki arabski i hebrajski zawierają
wiele elementów wziętych z aramejskiego, m.in. alfabet. Współczesne tzw. „kwadratowe” pismo
hebrajskie nosi nazwę aszuri. Aszuri to hebrajska nazwa Asyryjczyków, potomków Aszura, syna Szema,
syna Noego (Rdz 10,22). Wyrazy aramejskie pojawiają się już w pierwszej księdze Biblii (księdze Rodzaju),
w rozdziale 31,47. Największy aramejski fragment znajduje się w księdze Daniela od 2:4 do rozdziału 7.
Najstarsza znana inskrypcja w języku aramejskim datuje się na koniec X – początek IX stulecia przed Chr.
Od tego czasu obserwuje się niezwykłe rozpowszechnienie się języka aramejskiego na dużym obszarze
od Syrii poprzez Palestynę i do Egiptu, gdzie wyparł on wiele języków, w tym również akkadyjski i
hebrajski. Przez prawie tysiąc leat aramejski był oficjalnym językiem mówionym i pisanym Bliskiego
Wschodu. Upowszechnianie tego języka było związane ze wzrostem potęgi i podbojami imperium
Asyryjskiego, które przyjęło aramejski za język oficjalny zamiast akkadyjskiego. W późniejszym okresie,
zwanym chaldejskim lub neo-babilońskim, oraz po podbojach perskich język aramejski pozostał językiem
międzynarodowym. Pomimo umocnieniu wpływów hellenistycznych (zwłaszcza w miastach) w wyniku
podbojów Aleksandra Wielkiego, aramejski pozostawał językiem codziennym mieszkańców Syrii, Ziemi
Świętej, mezopotamii i przylegających krajów. Jego wpływ został znacznie osłabiony dopiero w XIX
stuleciu n.e., dwieście lat od chwili zajęcia przez muzułmanów Damaszku (633 r.) i Jeruzalem (635 r.), ale
aramejski nigdy nie został całkowicie wyparty przez arabski.
Izraelici, wysiedleni z Transjordanii, Baszanu i Gileadu w r. 732 przed Chr. przez asyryjskiego króla TiglatPilesera III, przejęli język aramejski. Tak samo było w przypadku deportowanych północnych plemion
Izraela po zdobyciu Samarii w 721 r. przed Chr. przez Sargona II, oraz w przypadku Judejczyków
wygnanych do Babilonu przez Nebukadnezara w 587 roku przed Chr. Żydzi, wracający po wygnaniu do
Ziemi Świętej, przynieśli ze sobą język aramejski, który zakorzenił się tutaj i był powszechnie w użyciu
również za życia Iszo Mszicho (Jezusa Chrystusa). W okresie hellenistycznym, pod panowaniem
Seleucydów, aramejski przestał być językiem powszechnym, zaczęły się formować jego dialekty, różniące
się co do wymowy i słownictwa. Niektóre z tych dialektów przyjęły formę literacką, i w końcu język
podzielił się na Wschodnią gałąź z jej dialektami i Zachodną z jej dialektami. Jednak istnieje bardzo duże
podobieństwo obu gałęzi języka aramejskiego.
Rozwój języka aramejskiego można podzielić na pięć okresów, zgodnie z dostępnymi dokumentami
sięgającymi tysiąca lat przed Chr.:
- staroaramejski, 925-700 p.n.e.,
- urzędowy język imperium Asyryjskiego (jednolity aramejski) 700-200 p.n.e.,
- średni aramejski, 200 p.n.e. – 200 n.e.,
- późny aramejski, 200-700 r. n.e.,
- współczesny aramejski, od 700 r. do naszych czasów
Język aramejski, w którym zostało sporządzone tłumaczenie Biblii nazywane Assachta Peszitta, jest
dialektem północno-zachodniej Mezopotamii, który rozwinął się i był używany w Orhai, niegdyś
państwie mieście, nazwanym później przez Greków Edessą, a obecnie nazywane przez Turków Urfa.
Haran, miasto, gdzie mieszkał brat Abrahama Nachor, leży w odległości 38 kilometrów w kierunku
południowo-wschodnim od Orhai. Duża społeczność żydowska miasta Orhai, jak również wspólnoty
żydowskie w Asyrii, w królestwie Adiabene (którego królewska rodzina przyjęła judaizm), korzystała z
Biblii, której większa część była przetłumaczona na ten dialekt i nazywana Peszitta Tanach. Ta wersja
aramejska Starego Testamentu została przejęta przez przez wszystkie Kościoły chrześcijańskiego
Wschodu, które używały i nadal używają języka aramejskiego na całym obszarze aż do Indii, a niegdyś
nawet w Turkiestanie i w Chinach. W czasach Apostolskich Peszitta Tanach został uzupełniony księgami
Nowego Testamentu. Ta forma literacka Wschodniego języka aramejskiego była wymawiana inaczej, niż
dialekty aramejskie w krajach zachodnich pod rządami Rzymu i później Bizancjum, które uformowały
dialekt „zachodni”. W zachodnich dialektach zauważalne są wpływy greckie i w gramatyce, i w stylistyce,
zaś dialekty aramejskie imperium Perskiego zachowały starożytny styl, pisownię i wymowę. Grecy
nazywali język aramejski językiem „syriackim” (wyraz ten został przez nich wprowadzony), i ta sztuczna
nazwa przyjęła się na zachodzie. Na wschodzie język ten zachował swoją oryginalną nazwę liszana
aramaja (język aramejski). Współczesny Wschodni Aramejski ma 16 dialektów, którymi rozmawiają
chrześcijanie i Żydzi, oraz szeroko znany dialekt zachodni. Współczesny Zachodni Aramejski jest używany
w trzech niewielkich miejscowościach leżących na północ od Damaszku, ale w formie wymieszanej z
wyrazami arabskimi i tureckimi.
Manuskrypty chrześcijańskie w języku Wschodnim Aramejskim są napisane starożytną czcionką
nazywaną „Estrangela” (okrągłe, grube litery) bez oznaczania samogłosek. Po V stuleciu n.e. powstały
dwa nowe rodzaje pisma: na Zachodzie przyjęto czcionkę serto (w której połowa liter jest inna niż w
estrangela), stosującą pięć greckich liter na oznaczenie samogłosek (zapisywanych nad lub pod linią, albo
obok spółgłosek), a na Wschodzie czcionkę nazywaną madinchaja (‘zachodnia’) lub swadaja
(‘współczesna’), w której jedynie pięć z 22 liter zostało zmodyfikowanych. Na oznaczenie siedmiu
samogłosek wykorzystano akcenty podobne do żydowskiego systemu samogłosek, stosowanego w
Tyberiadzie lub w Babilonie. Współczesny język aramejski w różnych jego odmianach jest używany w
dzisiejszym Iraku, Iranie, Syrii, Izraelu, Libanie, a także w wielu krajach zachodnich, do których
wyemigrowali użytkownicy aramejskiego, w Europie, w Rosji, Australii i USA. W wielu Kościołach język
aramejski jest wciąż językiem liturgicznym. Do nich należą Kościół Wschodu (Church of the East),
Chaldejski Kościół Katolicki (Chaldean Catholic Church), Syriacki Kościół Prawosławny (Syriac Orthodox
Church), Syriacki Kościół Katolicki (Syriac Catholic Church), oraz Maronicki Kościół Katolicki (Maronite
Catholic Church).
4. Arabowie
Arabowie (arab.: ‫` عرب‬Arab, w pierwotnym znaczeniu: "koczownicy") – grupa ludów
pochodzenia semickiego zamieszkująca od czasów starożytnych Półwysep Arabski. Większość
Arabów to ludzie biali, choć w Afryce spotkać też można Arabów o negroidalnym wyglądzie.
Pierwsze wzmianki o Arabach pojawiają się w Biblii już ok. 1000 p.n.e, a w kronikach
asyryjskich ok. VII wieku p.n.e. – przez ok. 1600 lat zamieszkiwali głównie rejon Półwyspu
Arabskiego aby w VII wieku n.e. rozpocząć ekspansję i zmieszać się z ludnością mieszkającą na
zajętych przez nich terenach, która uległa w znacznej części arabizacji. Najczęstszym
wyznaniem wśród Arabów jest islam sunnicki, ale jest również wielu szyitów (głównie w Iraku,
Jemenie, Syrii i Libanie) oraz chrześcijan (głównie w Libanie, Syrii i Egipcie).
Często uznaje się Arabów nie za jeden naród, ale za wspólnotę kulturową. Pogląd ten jest
spowodowany tym, że większość Arabów jest potomkami ludów podbitych w trakcie arabskich
podbojów (m.in. Aramejczyków, Egipcjan, Wandalów, Berberów, zhellenizowanych
mieszkańców Bliskiego Wschodu i zromanizowanych mieszkańców północnej Afryki).
Krajami i terytoriami zdominowanymi przez ludność arabską są: Maroko, Mauretania, Sahara
Zachodnia, Algieria, Tunezja, Libia, Egipt, Sudan, Arabia Saudyjska, Palestyna (Zachodni Brzeg
i Strefa Gazy), Jordania, Liban, Syria, Irak, Kuwejt, Jemen, Katar, Bahrajn, Zjednoczone
Emiraty Arabskie oraz Oman. Ocenia się, że obecnie żyje na świecie około 200 milionów
Arabów, z czego najwięcej w Egipcie (66,8 miliona w 2001 roku). Duża emigracja arabska
istnieje w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji
Wśród Arabów istnieje podział na fellahów (ludność osiadłą) i beduinów (koczowników). Grupy
te różnią się między sobą nie tylko stylem życia, ale także obyczajami a nawet sposobem
mówienia.
Historia
Według przekazów Biblii i Koranu, Arabowie są potomkami Sema. Praojcami tego ludu, według
średniowiecznych historyków, byli Kahtan, od którego wywodzą się al-`Arab al-`ariba –
mieszkańcy południowej części Półwyspu Arabskiego, posługujący się językiem
południowoarabskim – i Adnan, od którego wywodzą się północni Arabowie (musta`riba), pod
względem antropologicznym i językowym bardziej zbliżeni do północnych Semitów takich jak
Żydzi i Fenicjanie. Migracje Kahtanitów na północ doprowadziły do zlania się obu grup
etnicznych w jedną.
Już od początków [II tysiąclecie p.n.e.|II tysiąclecia p.n.e.] Arabowie tworzyli rozwinięte
cywilizacje na względnie bogatym w wodę południowym wschodzie Półwyspu Arabskiego (np.
Irem, Saba). Nie ma jednak ciągłości kulturowej między nimi a współczesnymi Arabami, gdyż
państwa te upadły pod koniec I tysiąclecia p.n.e. ze względu na zmianę szlaków handlowych z
Rzymu do Indii. Także północne obszary, częściowo pod wpływem rozwiniętych kultur
Mezopotamii, wytworzyły handlowe państwa (Nabatejczycy, Petra, Gassanidzi). Obszary
pustynne zamieszkiwane były natomiast przez pasterskie ludy beduińskie, żyjące bez organizacji
państwowej w stanie określanym później jako dżahilijja (barbarzyństwo). Struktura społeczna
tych ludów opierała się o więzi rodowe (asabijja). Rody prowadziły ze sobą ciągłe wojny.
Religią Arabów w tym okresie był politeizm, w którym obok najwyższego boga Allaha czczono
ciała niebieskie.
Przełomem w rozwoju kultury arabskiej było stworzenie islamu i zjednoczenie Półwyspu
Arabskiego przez Mahometa. Posługując się często zwyczajami okolic handlowych miast Mekki
i Medyny i Koranem (według muzułmanów zesłanym mu przez Allaha) Mahomet zintegrował
arabskie prawo i zwyczaje.
Kultura
Arabowie, jak wszystkie ludy Bliskiego Wschodu, są kulturą patriarchalną. Gościnność i odwaga
są w tej kulturze dwiema największymi zaletami człowieka. Od czasów Mahometa
nieodłącznym elementem tej kultury jest oczywiście islam.
Już w czasach przed islamem Arabowie chętnie tworzyli literaturę, choć ze względu na małe
upowszechnienie pisma była to głównie twórczość ustna. Plemiona arabskie rozwinęły
skomplikowaną, sformalizowaną poezję, w której z reguły opisywano trzy tematy: pustynię,
kobietę i wielbłąda. Istniało 16 gatunków poetyckich, znanych jako bihar (dosłownie 'morza';
rytm wiersza porównywano do pływów morskich). Najbardziej cenionym gatunkiem była
kasyda i rubajjat. Szczytowym osiągnięciem pogańskiej kultury arabskiej są niewątpliwie
muallaki – poematy autorów takich jak Imru al-Kajs, Labid ibn Rabia i Antara ibn Szaddad,
wyhaftowane złotem na jedwabiu i zawieszone w świątyni Kaaba. Proza cieszyła się mniejszym
powodzeniem, choć należy wymienić dzieło historyczne Dni Arabów. Ze względu na
koczowniczy styl życia sztuki plastyczne nie były uprawiane na większą skalę.
Średniowiecze było okresem największego rozkwitu kultury arabskiej. Arabowie zdołali
przyswoić sobie, rozwinąć i pogodzić z islamem większość osiągnięć kultury hellenistycznej
dominującej na podbijanych przez nich obszarach. Zarazem przyswoili sobie wiele osiągnięć
kultury indyjskiej. Stworzyli wysoce rozwiniętą filozofię i logikę oraz bogatą literaturę (często
opartą na formach beduińskich). Zaczęli też uprawiać naukę – zwłaszcza alchemię, matematykę
(na podstawie cyfr indyjskich stworzyli m.in. cyfry arabskie) i medycynę. Przyswoili sobie
dziedzictwo Platona i Arystotelesa, które dzięki nim przedostało się w okresie renesansu z
powrotem do Europy.
Rozwój malarstwa i rzeźby został zahamowany przez czynniki religijne. Islam uważa bowiem, iż
wszelkie próby artystycznego przedstawiania postaci ludzkich i zwierzęcych stanowią
naigrawanie się z dzieła Allaha i prowadzą do bałwochwalstwa. Za teksty szariackie uważają
także grzeszną muzykę, zakaz ten nie był jednak nigdy powszechnie przestrzegany. Na muzykę
arabską silnie wpłynęły dwie starożytne kultury: perska i akadyjska. Arabowie słyną z pięknej
architektury, ozdabianej motywami geometrycznymi i roślinnymi, oraz wszechobecnej w ich
świecie kaligrafii.
Za sprawą uniwersalizmu islamu kultura arabska silnie wpłynęła na kultury Afryki Północnej,
Bliskiego Wschodu, Azji Środkowej i Kaukazu.
LUDY INDOEUROPEJSKIE
1. Grupy ludów i języków indoeuropejskich
a) Grupa anatolijska
Hetyci



Ok. 2000 r. p.n.e. najstarszy lud indoeuropejski - Hetyci (nazwa "Hetyci" nie jest jednak
pochodzenia indoeuropejskiego, spotykamy ją w Biblii i źródłach asyryjskich) - wespół
z Luwitami zajął środkową część Azji Mniejszej. Region ten zamieszkiwały dotąd
plemiona Chatti (tzw. Protohetyci mówiący językiem hattilli; Luwici mówili językiem
luwili, a Hetyci - nasili). Po ciężkich walkach z rodzimą ludnością Anatolii powstało tam
hetyckie państwo ze stolicą w Kussarze.
Za założyciela państwa starohetyckiego (1640-1380 p.n.e.) uważa się Labarnas. Jego
imię było tytułem późniejszych władców. Jego następca Hattusilis I przeniósł stolicę do
Hattusas i zaatakował Asyrię. Kolejny władca, Mursilis I, podporządkował sobie Aleppo
i zdobył Babilon (1531 p.n.e.). Po jego śmierci doszło do upadku państwa w wyniku walk
wewnętrznych. Spokój w kraju przywróciła reforma Telepinusa, została wtedy
uregulowana sprawa następstwa tronu, a możni utrzymali swe przywileje. Nastąpiło
dalsze umocnienie państwa.
Państwo nowohetyckie (1380-1200 p.n.e.) Król Suppiluliuma (1380-1346 p.n.e.)
uczynił z państwa Hetytów mocarstwo, podporządkowując sobie większą część Azji
Mniejszej i rozbijając państwo Mitanni. Rozkwit tego ostatniego przypadał na lata 14501350 p.n.e., stolicą było Waszszuganni, a najwybitniejszym władcą - Sauszsatar, pan
rozległego obszaru od gór Zagros do Morza Śródziemnego i od jeziora Wan do Assuru
Za Tuszratty państwu Mitanni zadały klęskę Asyria i właśnie Hetyci, którzy
podporządkowali sobie Ugarit, Aleppo i Karkemisz w Syrii. Mursilis II (ok. 1345-1315
p.n.e.) odnosił sukcesy militarne na wschodzie i na zachodzie, zaś Muwatallis (13151290 p.n.e.) pokonał Egipt w bitwie pod Kadesz w Syrii. Ok. 1200 r. p.n.e. państwo
hetyckie przeżyło najazd "ludów morza". Od czasów Suppiluliumy Hetyci utrzymywali
stosunki z ludem Ahhijawa czyli mieszkańcami starożytnej Grecji (gr. Achajowie).


W religii hetyckiej spotykamy wiele zapożyczeń z kultur sąsiednich, przejęto np. wiele
bóstw huryckich i protohetyckich (m.in. bogini słońca z Arinny. Z Babilonii przejęte
zostały natomiast czynności kultowe, wróżby i magia.
Społeczeństwo hetyckie miało układ hierarchiczny: na czele państwa stał król (labarna),
wyznaczany przez poprzednika, po śmierci zaliczany w poczet bogów. Był on
najwyższym sędzią, kapłanem i wodzem. Silną pozycję miała królowa (tawannanna)
oraz wolni wojownicy; ci ostatni późnej stracili jednak na znaczeniu na rzecz
urzędników. Hetyci prowadzili wojny mniej brutalnie niż ich sąsiedzi. Ich prawodawstwo
było też bardziej humanitarne niż np. W Babilonii (kary grzywny i więzienia zamiast
zasady "oko za oko"), nie czyniło ono też różnicy między mężczyznami i kobietami.
Język hetycki (zwany również nesyckim) jest najlepiej znanym z wymarłych języków z
podrodziny anatolijskiej języków indoeuropejskich. Mówiono nim w Azji Mniejszej w II
tysiącleciu p.n.e. Poświadczony już w staroasyryjskich tekstach klinowych z Kanesz (Nesa,
XVIII–XVII w. p.n.e.) był głównym językiem dokumentów klinowych z Hattusa, stolicy
państwa Hetytów.
Wyróżnia się 3 okresy rozwoju języka hetyckiego:
– starohetycki (od XVI do połowy XV w. p.n.e.)
– średniohetycki (od połowy XV do XIV w. p.n.e.)
– nowohetycki (od początku XIV do XIII w. p.n.e.).
Teksty starohetyckie są najstarszymi pisanymi zabytkami w rodzinie języków indoeuropejskich.
Odkryte zostały w północnej Turcji w ruinach starożytnego pałacu królewskiego. Znaleziono
tam 13 tysięcy glinianych tabliczek z hetyckim pismem klinowym. Odczytał je czeski
orientalista Bedřich Hrozný i udowodnił indoeuropejskie pochodzenie języka. Swoje dokonania
ogłosił 24 listopada 1915 podczas wykładu w Towarzystwie Bliskowschodnim w Berlinie.
Językoznawcy wciąż nie są pewni czy języki anatolijskie oderwały się od języka
praindoeuropejskiego i rozwijały samodzielnie czy też były po prostu jednymi z pierwszych,
które ten proces rozpoczęły. Choć wciąż nie rozwikłano wielu zagadek, postępujące badania
wykazały istnienie w języku hetyckim znacznie większej liczby słów pochodzenia
indoeuropejskiego niż wcześniej oceniano.
Język hetycki posługiwał się dziewięcioma przypadkami, a więc o 1 więcej niż język
praindoeuropejski. Do XVI wieku p.n.e. pisany był pismem klinowym, a od XV wieku p.n.e.
pismem hieroglificznym.
Luwici
Luwijczycy (Luwici), koczownicze ludy indoeur., w III lub na pocz. II tysiącl. p.n.e. osiadłe w Anatolii;
przypuszcza się, że odegrali ważną rolę w dziejach hetyckiej Azji Mn., zwł. XIV–XIII w. p.n.e.; w pn. Syrii
przetrwali do VIII w. p.n.e.
Palajczycy – brak informacji
b) Grupa indoirańska
Indoariowie







Ariowie, Aryjczycy - lud indoeuropejski, który w okresie od XIX do XIV wieku p.n.e.
rozprzestrzenił się w dolinie Indusu, wypierając z niej inne ludy - prawdopodobnie
Drawidów. W późniejszym okresie zasiedlili cały Półwysep Indyjski, dziś są uważani za
przodków większości Indusów. Nazwa 'Ariowie', 'aryjski' pochodzi od wyrazu arya
('wysoki'), występującego w językach staroindyjskim, staroperskim i awestyjskim,
określającego właśnie ludy, które ich używały, czyli Aryjczyków, Indów i Irańczyków.
Istnieje także hipoteza, że Ariowie założyli ok. 1490 r. p.n.e. na terenie Mezopotamii
państwo Mitanni, jednocząc istniejące wcześniej na tym terenie państwa huryckie.
Wskazują na to w szczególności nazwy bóstw czczonych w państwie Mitanni oraz
nazwiska arystokratów, zbliżone do nazw bóstw aryjskich i nazwisk arystokratów
aryjskich w Indiach.
Ariowie żyli również na terenach dzisiejszego zachodniego Afganistanu i wschodniego
Iranu, gdzie przybyli z Azji Środkowej po koniec drugiego tysiąclecia p.n.e.. Od ich
nazwy pochodzi nazwa Iran.
Na przełomie VII/VI wieku p.n.e. zostali podbici przez Medów, a później (po 550 roku
p.n.e.) stali się poddanymi władców Persji.
Po podbojach Aleksandra Wielkiego Ariowie znaleźli się pod władzą Seleucydów. W
roku 240 p.n.e. tereny Ariów weszły w skład państwa baktryjskiego, a w roku 167 p.n.e.
zostały podbite przez Partów. Przez cały ten czas Ariowie z terenów Iranu i Afganistanu
asymilowali się z innymi ludami i ostatecznie zniknęli.
Indoeuropejskie ludy irańskie
Sanskryt - język; "język uporządkowany", w przeciwieństwie do języków naturalnych prakrytów,
tzn. ludowych o "nieuporządkowanej" gramatyce) język literacki starożytnych, średniowiecznych
i wczesnonowożytnych Indii. Należy do indoaryjskiej gałęzi indoirańskiej grupy rodziny języków
indoeuropejskich. Pomimo powszechnego w Europie przekonania, iż jest językiem martwym, jak
łacina, zasadniczo nim nie jest, gdyż nie tylko jest jeszcze stale używany w ceremoniach
religijnych hinduizmu, ale także istnieją niewielkie grupy osób deklarujące go jako ich jedyny
język ojczysty (wg spisów ludności z 1999 r. – ok. 3.000 osób na 900 mln ludności Indii). Czynione
są też próby rewitalizacji tego języka poprzez tworzenie sanskryckich neologizmów na określenie
współczesnych terminów, np. technicznych (np. telewizja, sanskr. duuradarshana). Jest też
uznawany od 1949 roku za jeden z 13 konstytucyjnych języków Republiki Indii (obecnie 23 2008r. ). Dlatego właściwsze jest określenie go jako język wegetujący niż jako martwy.
Medowie
Medowie - lud indoeuropejski zamieszkujący w starożytności północno-wschodni Iran.
Pierwsza znana wzmianka o nich pochodzi z 834 r. p.n.e. ze źródeł asyryjskich, które mówiły o
tym, że król asyryjski Salmanazar III w czasie kampanii prowadzonej przeciwko królowi Namri,
przeszedł przez ziemie Madai czyli Medów. W VII wieku p.n.e. Medowie podporządkowali
sobie inne plemiona irańskie, w tym również Persów. W okresie między 614 a 605 rokiem p.n.e.
sprzymierzył się z Babilonią i wraz z nią doprowadził do upadku Asyrii. W VI wieku p.n.e.
utworzył własne potężne państwo, Medię. W 550 roku p.n.e. Medowie zostali podbici przez
swoich niedawnych lenników - Persów i już nigdy nie odzyskali niezależności. Jednakowoż
stanowili równouprawniony lud obok Persów w imperium.
Wedle jednej z hipotez zakłada się że potomkami Medów są Kurdowie
Język medyjski to język z grupy zachodnioirańskiej często uważany za dialekt perskiego.
Jego słownictwo jest głównie irańskie, podobnie jak gramatyka.
Historia
Istnieją trzy teorie dotyczące historii języka medyjskiego. 1. Język medyjski pochodzi od
starożytnego jezyka Medów, który powoli upodabniał się do perskiego, ale zawsze pozostały w
nim pewne różnice. 2. Język staromedyjski w czasach Arsacydów stał się prawie identyczny w
porównaniu do języka średnioperskiego przechodząc w jego dialekt, później oddalił się on z
powrotem od języka perskiego i tak powstał język medyjski. 3. Język staromedyjski został
wchłonięty już przez staroperski za Achemenidów. Później, pod koniec czasów średnioperskich
Persowie z północy uznali się za potomków Medów i zaczęli sztucznie zmieniać swój język.
Przeciw tej teorii przemawia to, że np.: już za Kartira I urzędnicy z Medii uważali się za odrębny
naród od Persów.
Dystrybucja geograficzna
Języka medyjskiego używają obywatele Federacji Persji i Medii. Jest on językiem narodowym
ponad 38 milionów mieszkańców tego kraju i ponad 13,5 miliona Medów żyjących poza
granicami Federacji, głównie w Turcji.
Język medyjski kontroluje Akademia Języka Medyjskiego z siedzibą w Hamadanie.
Alfabet
Alfabet używany do zapisu języka medyjskiego nazywa się irańskim, ale nie jest on całkowicie
orginalnym alfabetem. Pochodzi od starego alfabetu awestyjskiego, który zastąpił pahlawijski i
został zmodyfikowany tak, że każdy znak przedstawia dźwięki języków: perskiego,
medyjskiego, wschodnioirańskiego i awestyjskiego oraz innych pomniejszych języków
irańskich. Dlatego też nazwano go irańskim, gdyż jest dla wszystkich języków z tej rodziny
dopasowany.
Persowie
Persowie, w języku perskim Farsi, lud należący do irańskiej grupy językowej. Główna narodowość Iranu
(połowa ludności). Persowie pojawili się jako lud Parsua w źródłach asyryjskich. Na początku I tysiąclecia
p.n.e. przybyli na Wyżynę Irańską i osiedli w rejonie obecnego Isfahanu oraz w krainie Parsa (obecnie
Fars). Założycielem państwa Persów był Cyrus II Starszy, który stworzył potężne państwo Achemenidów.
Po najeździe Arabów, którzy przyczynili się do upadku Persji, nastąpiła arabizacja Persów. Persowie
przejęli alfabet arabski i islam (szyici).
Rozwój języka perskiego można podzielić na trzy epoki:



staroperska (VI-IV w. p.n.e.) - zabytki języka staroperskiego zapisane pismem klinowym,
średnioperska (III w. p.n.e. - VIII w. n.e.) - epoka języka pahlawi,
nowoperska (od IX w. n.e.) - z językiem perskim zapisywanym alfabetem arabskim zwłaszcza w kaligrafii nastaligh i szakaste.
Nie można jednak przedstawić tego rozwoju w postaci prostej. Jest to raczej linia łamana,
ponieważ ani średnioperski nie jest bezpośrednim kontynuantem staroperskiego; ani nowoperski
nie kontynuuje w pełni średnioperskiego. Sytuacja ta jest wynikiem skomplikowanych zjawisk
społeczno-kulturowo-politycznych.
c) Indoeuropejskie ludy stepowe
Kimmeriowie



Kimmerowie (Kimerowie, Kimmeriowie, Kimmeryjczycy) to koczowniczy lud
pochodzący najprawdopodobniej z terenów Krymu (stolica w Opuk) i przyległych do
Krymu części dzisiejszej Ukrainy, który w drugiej połowie VIII w. p.n.e. przekroczył
Kaukaz, wkraczając na Bliski Wschód.
Początkowo zagrozili państwu Urartu, najeżdżając jego tereny, co wykorzystał król
asyryjski Sargon II (722-705 p.n.e.), który zdruzgotał potęgę urartyjskiego władcy Rusy
(730-713 p.n.e.). Następnie Kimmerowie podzielili się na dwa nurty: jedna grupa
uderzyła w głąb Anatolii, zagrażając Frygii, a druga grupa ruszyła na południowy wschód
w kierunku Iranu i sprzymierzywszy się z Medami stanowili bardzo poważne zagrożenie
dla Asyrii, szczególnie w latach panowania Asarhadona (681-669 p.n.e.). Ok. r. 680
p.n.e. Kimmerowie najechali Frygię, doprowadzając ją do całkowitego upadku.
Następnie w latach 657-652 p.n.e. Kimmerowie uderzyli na Lidię, którą doszczętnie
złupili, zdobywając nawet jej stolicę Sardes, gdzie poległ władca Lidii - Gyges. Jednakże
następca Gygesa, Ardys odparł Kimmerów i zabezpieczył kraj przed ich najazdami,
chociaż wciąż stanowili oni poważne zagrożenie dla władców w Anatolii.
Kimmerowie jako pierwsi na terenie współczesnej Ukrainy zaczęli wytapiać z rudy
darniowej żelazo, w X w. p.n.e. wynaleźli piece hutnicze i zaczęli produkcję stali. Byli
prekursorami i mistrzami kowalstwa.
Sarmaci
Sarmaci (lub Sauromaci) to nazwa irańskich ludów koczowniczo-pasterskich. Sarmaci byli
spokrewnieni ze Scytami, Medami, Partami i Persami.
Pierwsze wzmianki o Sarmatach znajdują się u Herodota (IV,21), Hipokratesa i Strabona. W
starych dziełach zapisano, że mieszkali na ziemiach polskich na wschód od Wisły.
Sarmaci tworzyli związek plemion, do którego zalicza się: Jazygów, Roksolanów, Syraków,
Aorsów, Antów i Alanów. Najwcześniejsi Sarmaci, około 600 p.n.e. zasiedlali dorzecze dolnej
Wołgi. Prowadząc koczowniczy lub osiadły tryb życia zamieszkiwali tereny między Mołdawią,
Ukrainą, Polską, wybrzeżami Morza Czarnego, Jeziora Aralskiego, poprzez Kazachstan do
Ałtaju i południowej Syberii. Ślady ich pobytu odkryto głównie w dopływach Dniestru, Dniepru,
delt Amu-darii i Syr-darii, wzdłuż brzegów Wołgi, Samary i na Uralu.
W IV-III w. p.n.e. zmieszali się z napływającą ze wschodu ludnością, co wykształciło u nich
nowe związki plemienne. Od III w. p.n.e. zamieszkiwali między Donem i Morzem Czarnym. W
okresie wędrówki na zachód wyparli Scytów, docierając w końcu I w. p.n.e. do Dunaju, gdzie
weszli w kontakt z imperium rzymskim. Po przegranych wojnach z Rzymem część Sarmatów, z
niektórych plemion, została wcielona do armii rzymskiej i rozproszyła się po ziemiach cesarstwa
(np. Jazygowie trafili do Brytanii, a Alanowie wraz z ludami germańskimi dotarli do Galii i
Hiszpanii). W XIII wieku spotykamy sarmackich Jazygów walczących z Mongołami nad rzeką
Wołgą, Mongołów nie zatrzymali i migrowali min. na Węgry.
Tryb życia i gospodarka Sarmatów związana była z pasterską hodowlą zwierząt. Sarmaci
koczownicy nie zakładali stałych osad, żyli na wozach mieszkalnych pasąc krowy i konie.
Osiadli Sarmaci żyli w strefie lasostepu, archeolodzy odkryli tam pozostałości osad z
sarmackimi zabytkami.
Sarmaci byli znakomitymi wojownikami, wprawianymi w wojenne rzemiosło już od
dzieciństwa. Ich taktyka oparta była na działaniach grup lekkozbrojnych konnych łuczników.
Dopiero Roksolanie utworzyli oddziały katafraktów – ciężkiej kawalerii, walczącej w zwartym
szyku podobnie jak husaria. Tej taktyki nie stosowali Jazygowie i Alanowie, którzy używali
łuków typu huńskiego.
Organizacja społeczna Sarmatów była bardzo podobna do scytyjskiej. Po okresie wojen i
podbojów wytworzyła się warstwa arystokracji, przedstawiciele której chowani byli w bogato
wyposażonych kurhanach. Charakterystyczną cechą społecznych stosunków w sarmackich
plemionach jest ważna rola kobiety w społeczności. Stosunkowa duża liczba grobów
uzbrojonych kobiet, zwłaszcza na cmentarzyskach zachodnich Sarmatów, świadczy o pewnych
elementach matriarchatu, które przetrwały z wcześniejszych okresów. Herodot twierdzi, że
Sauromaci – wcześni, zachodni Sarmaci – pochodzili ze związku Amazonek ze Scytami.
O wierzeniach Sarmatów wiadomo niewiele. Prawdopodobnie oddawali cześć słońcu i ogniowi.
Rzymski historyk Ammianus Marcellinus notuje, iż Alanowie czcili jako boga wojny szamszir –
nagi miecz wbity w ziemię. Sarmaci wierzyli w życie pozagrobowe, jako kontynuację życia
ziemskiego.
Autorzy antyczni używali dla określenia wschodniej Europy terminu Sarmacja. Ptolemeusz
wyróżnia obok Germanii – Sarmację europejską, położoną między Wisłą i Dnieprem, oraz
Sarmację azjatycką. Północną granicą tej krainy geograficznej był Ocean Sarmacki (Bałtyk).
Odnalezione w pochówkach słowiańskich przedmioty w stylu sarmackim skłaniają niektórych do
poglądów, że:
a) Sarmaci to stara nazwa Słowian lub ich części;
b) Słowianie powstali ze zmieszania Bałtów z Sarmatami;
c) część Sarmatów podbiła Słowian, po czym uległa slawizacji.
Polskie tradycje sarmackie początkami tkwią w niezapisanej przeszłości. Uczeni podkreślają
podobieństwa leksykalne w sferze słownictwa religijno-obrzędowego, etycznego, a także
zbieżności pomiędzy sarmacką symboliką, polskimi znakami heraldycznymi i godłowymi
orłami.
Uważa się, że ze starożytnego dialektu sarmacko-alańskiego rozwinął się język dzisiejszych
kaukaskich Osetyńców. Sarmaci nie stanowili jednolitego ludu, języki poszczególnych plemion
ulegały zróżnicowaniu.
Scytowie
Scytowie – koczownicze ludy irańskie wywodzące się z obszarów pomiędzy Ałtajem a
dolną Wołgą, zamieszkujące od schyłku VIII lub od VII wieku p.n.e. północne okolice Morza
Czarnego. Byli spokrewnieni z Sakami i Sarmatami.
Źródła wiedzy
Wiedzę o Scytach czerpiemy zarówno ze źródeł pisanych, jak i niepisanych, pozyskanych drogą
badań archeologicznych. Autorem starożytnym, który w swoim dziele poświęcił najwięcej uwagi
Scytom, był Herodot, który w "Dziejach" obszernie opisał pochodzenie Scytów, stosunki
społeczne i gospodarcze u nich panujące oraz wojny z ich udziałem. O Scytach pisali także
Strabon, Pompejusz Trogus, Diodor Sycylijski, Scytowie wspominani byli również w Biblii.
Źródła pisane, często traktujące problematykę scytyjską zdawkowo, podające informacje
niepełne lub zasłyszane, uzupełniane są danymi zdobytymi dzięki interpretacji znalezisk
archeologicznych, głównie w trakcie eksploracji grodzisk i cmentarzysk kurhanowych, przy
czym dane te stanowią niekiedy jedyne źródło wiedzy o wybranych aspektach życia lub historii
Scytów.
Scytowie na Kaukazie i na Bliskim Wschodzie
Po raz pierwszy w zapiskach historycznych pojawiają się w VII w. p.n.e.. Pojawienie się Scytów
nad Morzem Czarnym wiąże się z opuszczeniem ich dotychczasowych siedzib pod wpływem
nacisku innego ludu koczowniczego – Massagetów. W chwili pojawienia się na północnym
Nadczarnomorzu tworzyli Scytowie zwartą organizację wojskową, dzięki czemu pokonali
zamieszkujące tu wcześniej plemiona, przede wszystkim Kimerów. W pościgu za Kimerami i z
chęci zagarnięcia olbrzymich dóbr, będących udziałem ówczesnych cywilizacji Azji Mniejszej i
dorzecza Tygrysu i Eufratu, Scytowie przez Kaukaz wdarli się do Azji Mniejszej. W latach
siedemdziesiątych VII wieku p.n.e. Scytowie pod wodzą swojego władcy Ispakaiosa połączyli
się z Medami i Manejczykami przeciwko Asyrii. Władcy Asyrii Asarhaddonowi udało się jednak
zawrzeć ze Scytami separatystyczny pokój, w którym zgodził się m.in. wydać swoją córkę za
wodza scytyjskiego Bartatuę.
Następnie Scytowie ruszyli dalej na południe i dotarli aż do Syrii, budząc powszechny strach i
przerażenie, czego wyrazem są obszerne fragmenty biblijnej Księgi Jeremiasza. Stąd Scytowie
zamierzali ruszyć na Egipt, lecz faraon Psametych I wyszedł im naprzeciw i „nakłonił licznymi
darami i prośbami, żeby się dalej nie posuwali”.
Pobyt Scytów na terenach Zakaukazia trwał do początków VI wieku p.n.e., kiedy to wyparci
zostali przez Medów pod wodzą Kyaksaresa i powrócili na tereny północnego Nadczarnomorza.
Kontakty z ludami Bliskiego Wschodu podczas tej wyprawy oraz z koloniami greckimi na
północnym Nadczarnomorzu wywarły ogromny wpływ na rozwój kultury scytyjskiej.
Wojna z Persją Dariusza Wielkiego
W 513 roku p.n.e. król perski Dariusz na czele wielkiej armii (która według Herodota miała
rzekomo liczyć 700 tysięcy żołnierzy, wpieranych z morza przez 600 statków i okrętów)
zaatakował Scytów, ale ci zastosowali taktykę spalonej ziemi i wojny podjazdowej. Dariusz
dotarł do ich stolicy ewakuowanej i opustoszałej. Nie stoczył żadnej decydującej bitwy i ze
zdziesiątkowaną armią powrócił do Persji. Na przełomie VII i VI w. p.n.e Scytowie najechali
ludy kultury łużyckiej żyjące między Odrą i Wisłą.
Wojna z Filipem Macedońskim
Pierwsza połowa IV wieku p.n.e. to szczyt potęgi państwa scytyjskiego pod przywództwem
króla Ateasa, rządzącego swoim rozległym państwem ze stolicy w Kamienskoje. Rosnąca potęga
Scytów i ich zainteresowanie Tracją wzbudziły niepokój władcy Macedonii Filipa II i stało się
powodem wojny między Macedonią a Scytią. Do walnej bitwy doszło na polach Dobrudży w
339 p.n.e. Scytowie ponieśli klęskę, a ich władca Ateas zginął. W 331 p.n.e. na Scytów wyprawił
się jeden z wodzów Aleksandra Macedońskiego, Zopyrion, który dotarł aż do Olbii, miasta
greckiego na scytyjskim wybrzeżu Morza Czarnego, i chociaż miasta nie zdobył, spustoszył
rozległe tereny państwa scytyjskiego. Wydarzenia te stanowią początek końca panowania
Scytów na rozległych terenach między Donem a Dunajem, gdyż ziemie osłabionych klęskami
militarnymi i konfliktami wewnętrznymi Scytów stopniowo, między IV a II wiekiem p.n.e.,
zajęli Sarmaci. W tym czasie część Scytów opuściła stepy nadczarnomorskie i przeniosła się nad
Dniestr i dolny Dunaj, gdzie rozproszyli się wśród miejscowej ludności (głównie Traków), czego
wyrazem jest wykształcenie się mieszanej kultury tracko-scytyjskiej na tych terenach.
Państwo scytyjskie na Krymie
Pozostali Scytowie założyli nowe państwo ze stolicą w Neapolu Scytyjskim na Chersonezie
Taurydzkim (Krymie). Państwo to toczyło częste wojny z Chersonezem, Królestwem
Bosporańskim, a później z Rzymianami, lecz wojny te ze względu na niewielką już siłę militarną
i osłabienie gospodarcze małego państwa scytyjskiego toczone były raczej bez powodzenia.
Wojska scytyjskie zostały pokonane w II w. p.n.e. przez armię Farnakesa I, króla Pontu, w 110
p.n.e. następca Farnacesa, Mitrydates VI Eupator, wysłał na Krym armię pod dowództwem
Diofantesa, który pobił Scytów króla Palakosa i wspierających ich Taurów. W połowie I wieku
n.e. Scytowie oblegli znowu Chersonez, któremu na odsiecz przyszły wojska rzymskie pod
dowództwem namiestnika Mezji Dolnej Plaucjusza Sylwanusa, który odparł Scytów. W ciągu III wieku n.e. dochodziło do zatargów zbrojnych z państwem bosporańskim, przy czym we
wszystkich znanych przypadkach przewaga była po stronie Bosporu. W III wieku n.e. państwo
Scytów krymskich doświadczyło najazdu Gotów, podczas którego zburzony został Neapol
Scytyjski i inne miasta scytyjskie. Wydarzenie to było równoznaczne z polityczną śmiercią
państwa scytyjskiego, przy czym resztki Scytów na Krymie utrzymały się do czasu inwazji
Hunów, a więc do IV w. n.e.
Znaczenie Scytów w historii
Dzieje Scytów nierozerwalnie związane są z historią Europy Środkowej i Wschodniej oraz
Bliskiego Wschodu od VIII wieku p.n.e. a IV wiekiem p.n.e. Ich miejsce w historii wyznacza
fakt pośredniczenia w rozpowszechnieniu kultury greckiej na obszarach Europy Wschodniej.
Sami Scytowie stworzyli ciekawą kulturę, która odcisnęła swoje piętno na ogromnych
przestrzeniach Europy Wschodniej oraz Zachodniej i Środkowej Azji. Państwo scytyjskie stało
się ważnym ogniwem w stosunkach kulturalnych i handlowych łączących Azję Mniejszą i
Środkową z Europą. Dzięki wymianie handlowej Scytowie wciągnęli obszary środkowego i
północnego Uralu wraz z terenami przyległymi w orbitę ówczesnego świata. Według rosyjskiego
znawcy Scytów, Smirnowa, Scytowie i Celtowie zajmują w dziejach cywilizacji miejsce tuż za
Grekami i Rzymianami.
Język scytyjski - język z grupy wschodnioirańskiej, używany w starożytności w Scytii (obecnie Ukraina,
południowa Rosja i Kazachstan), spokrewniony z językiem sogdyjskim i językiem sakijskim. Po najeździe
Hunów zastąpiony przez języki tureckie. Współcześnie jego jedyną pozostałością jest język osetyjski.
d) Europejczycy
Protoceltowie i Celtowie


Celtowie – grupa ludów indoeuropejskich wydzielona na podstawie kryteriów
językowych.
Za kolebkę przyszłych Celtów uważa się region kurhanów w południowych Niemczech,
między Lasem Czeskim i Renem, zasiedlony w połowie II tysiąclecia p.n.e. przez tzw.
Protoceltów, mających za sąsiadów Protoilirów. W latach między 1800 a 1600 p.n.e.
strefa kurhanów rozciąga się ku zachodowi, za Ren, obejmując Franche-Comte,
Burgundię, Alzację i Lotaryngię. W odkrytych na tych terenach kurhanowych grobach
odkryto wyposażenie grobowe świadczące o wojowniczości zmarłych. Ta kultura
archeologiczna epoki brązu była spokrewniona z kulturami środkowej Europy. Około
1000 r. p.n.e. nastąpiła w tej części Europy zmiana obrządku pogrzebowego:
zrezygnowano z usypywania kurhanów, pochówek szkieletowy zastąpił pochówek
popielnicowy. W tej prowincji kulturowej, której część była protoceltycka, od roku 800
p.n.e. rozprzestrzeniło się używanie nowego metalu, żelaza. Przodkowie Celtów,
zamieszkujący obszar w widłach górnego Renu i Dunaju, znaleźli się pod wpływem
ludności (Ilirów) kultury halsztackiej. Nowa kultura wczesnego okresu epoki żelaza
szybko rozprzestrzeniła się w kierunku zachodnim, tworząc zespół zachodniohalsztacki.
Na całym obszarze ponownie występują należące do arystokracji plemiennej kurhany, z
bardzo bogatym wyposażeniem grobowym (groby np. koło Heuneburga i Asperg). W
drugim okresie epoki żelaza, czyli okresie lateńskim (450 r. p.n.e. - pocz. n.e.) kulturowa
dominacja Celtów osiągnęła apogeum. Kultura archeologiczna, która jest
odzwierciedleniem osadnictwa Celtów i ich oddziaływania na inne ludy Europy,
nazywana jest przez archeologów kulturą lateńską (od stanowiska archeologicznego La
Tène w Szwajcarii).
Najstarsze źródła
Najstarsze wzmianki o Celtach pojawiają się w VI wieku p.n.e., o Κελτοί Keltoi pisano po
grecku, a o Celtae, Galli czy Galatae po łacinie. Wszystkie te określenia zaczerpnięte zostały
najprawdopodobniej z języka celtyckiego i oznaczały "wojowników" lub "lud ukryty". Wśród
zachowanych źródeł pisanych wspominają o Celtach:






Hekatajos z Miletu, pod koniec VI wieku p.n.e., pisząc o greckiej kolonii Massalia (dziś Marsylia)
przekazuje informację o jej położeniu w kraju Ligurów, niedaleko kraju Celtów;
Herodot z Halikarnasu wspomina o plemionach celtyckich zasiedlających w połowie V wieku
p.n.e. krańce Półwyspu Iberyjskiego i obszary nad górnym Dunajem, gdzie lokuje ich miasto
Pyrene;
Arystoteles opisuje ich jako ponad miarę twardych, okrutnych i wojowniczych ludzi;
po koniec II i w I wieku p.n.e. wspomina o nich Polibiusz a Posejdonios z Apamei opisuje Galów
żyjących na terenach dzisiejszej Francji i Hiszpanii (jest to opis podróży przez te ziemie);
historyk rzymski Liwiusz, żyjący w latach 59 p.n.e. – 17 r. n.e., w piątej księdze Dziejów podaje
informacje o Celtach przy okazji opisu ich najazdu na Rzym (390 p.n.e.);
Juliusz Cezar w swoim dziele Commentarii de Bello Gallico pozostawił najobszerniejszy opis
obyczajów i życia Galów.
Drogi ekspansji Celtów
Dokładny zasięg ekspansji celtyckiej może budzić pewne wątpliwości, ponieważ zasięg kultury
lateńskiej jest znacznie większy, niż zasięg rzeczywistego osadnictwa Celtów. Część znalezisk
archeologicznych pochodzi z wymiany handlowej lub czasowego pobytu plemion celtyckich na
tym obszarze. Z całą pewnością ludy europejskie zawdzięczają Celtom wejście w epokę żelaza,
poznanie hutnictwa i kowalstwa, udoskonalenie garncarstwa i wprowadzenie żaren obrotowych.
Najwcześniejszy okres migracji dotyczy końca VII i VI wieku p.n.e. Celtowie powędrowali na
zachód obejmując w pierwszej kolejności południe dzisiejszej Francji i Hiszpanię. W VI wieku
p.n.e. zasiedlili cały obszar Francji. Dawniej uważano, że pod koniec VI wieku z terenu Francji
Celtowie powędrowali na Wyspy Brytyjskie osiedlając się w Brytanii i Irlandii. Od lat 1960.
archeolodzy brytyjscy zwracają jednak uwagę, że nie ma żadnych dowodów archeologicznych,
które potwierdzałyby zajście takiej migracji, a rozprzestrzenienie się "stylu lateńskiego" na
Wyspach Brytyjskich jest wynikiem kontaktów kulturowych, a nie przesunięć ludnościowych.
Po dotarciu na nowe tereny Celtowie na ogół asymilowali się z tubylczą ludnością. W Hiszpanii
Celtowie z Iberami utworzyli grupę nazywaną Celtyberami.
W VI wieku p.n.e. Celtowie osiedleni w dzisiejszej Bawarii dotarli na tereny Czech, Moraw ,
Śląska i Łużyc. .
Po starciu ze Scytami niektóre plemiona utworzyły mieszane celto-scytyjskie grupy kulturowoetniczne.
Kolejny etap ekspansji zapoczątkowanej w IV wieku p.n.e. skierowany był na południe i
południowy wschód. Celtowie pod wodzą Brennusa przekroczyli Alpy i dotarli na Półwysep
Apeniński, szybko opanowując ziemie Etrusków (Galia Przedalpejska, Gallia Cisalpina).
Podczas tej wyprawy Rzymianie i Celtowie początkowo współdziałali ze sobą. Według zapisów
Liwiusza, Rzymianie zaniepokojeni sukcesami militarnymi Celtów, wzięli udział w walkach po
stronie Etrusków. Celtowie w odwecie pomaszerowali na Rzym (390 p.n.e.). Kapitol, zgodnie z
legendą, ocalił alarm wszczęty przez gęsi.
W IV wieku p.n.e. plemiona celtyckie zasiedliły Bałkany. W 334 p.n.e. Aleksander Wielki
zawarł z Celtami sojusz (przed swoją wyprawą do Persji). W 279 p.n.e. Celtowie zaatakowali
Delfy łupiąc zgromadzone tam skarby, najechali na Trację i Macedonię. Część Celtów podążyła
w kierunku dzisiejszej Turcji i osiedliła się w północnej Frygii (Galacja). W 240 p.n.e. Attalos I
odparł atak Galatów pod Pergamonem. Rzymski podbój Galii Przedalpejskiej zapoczątkowała
klęska pod Telamonem (225 p.n.e.), zakończona zdobyciem w 192 p.n.e. ośrodka władzy Bojów,
dzisiejszej Bolonii. Opanowanie północnej części Półwyspu Apenińskiego umożliwiło
Rzymianom rozpoczęcie podbojów w Galii i Hiszpanii. W 133 p.n.e. zdobyli Numancję, a w 124
p.n.e. opanowali Południową Galię (teren dzisiejszej Prowansji), tworząc prowincję zwaną Galią
Narbońską (Gallia Narbonensis). Pozostałą część Galii opanował Juliusz Cezar w latach 58 – 51
p.n.e.. Kolejne lata to próby pokonania Celtów na Wyspach Brytyjskich podejmowane przez
Juliusza Cezara (w latach 55 p.n.e. i 54 p.n.e.) oraz Klaudiusza w 43 n.e.. Rzymianie nigdy nie
opanowali całych Wysp Brytyjskich. Aby chronić zdobyte ziemie zbudowano mur Hadriana.
W IV wieku p.n.e. Celtowie dotarli także na ziemie polskie. Pozostałości ich osadnictwa
potwierdzają wykopaliska archeologiczne na terenie Śląska: w rejonie Góry Ślęży oraz na
Płaskowyżu Głubczyckim i Małopolski, w okolicach Krakowa (Anartowie, Anarfracti sprzymierzeńcy Anartów, górskie plemiona celtyckie pozostające w znacznej niezależności od
Imperium rzymskiego). Odkryto też ślady ich bytności na terenach Kujaw.
Archeolodzy twierdzą, ze w dorzeczu rzek Cisy, Dniestru, Bugu, a także Prypeci, Dniepru i na
Krymie znaleziono ślady celtyckiego pochodzenia.
Podstawy materialne
Plemiona celtyckie opanowały technologię pozyskiwania żelaza z rud bagiennych. Umiejętność
wytwarzania i obróbka kowalska przyczyniła się w znacznej mierze do sukcesów militarnych
celtyckich wojowników uzbrojonych w żelazne miecze. Znajomość kowalstwa pozwoliła także
na zreformowanie rolnictwa. Dzięki wprowadzeniu głębokiej orki za pomocą żelaznych radeł
uzyskiwali większe plony ziarna. Udoskonalili technikę mielenia stosując żarna obrotowe.
Używane przez Celtów narzędzia kowalskie pozostały w niezmienionej formie do dnia
dzisiejszego.
Od Greków przejęli koło garncarskie podnosząc poziom wytwarzanej ceramiki. Przez dodanie
do gliny grafitu otrzymali trwalsze naczynia o specyficznym zabarwieniu.
O rozwoju gospodarki i szerokich kontaktach handlowych może świadczyć fakt bicia własnych
monet w najbardziej zaawansowanych regionach (m.in. w Bohemii). Monety po raz pierwszy
pojawiły się pod koniec III wieku p.n.e. Najstarsze przypominają antyczne pierwowzory.
Monety wykonywane ze złota naśladowały macedońskie statery a srebrne, bite w południowej
Galii, wzorowano na greckich, używanych w zachodnich koloniach (np. w Massalii). Monety
późniejsze wykonywane są w stylu lateńskim. Przedstawiano na nich stylizowane głowy ludzkie
lub zwierzęce i zaprzęgi. Wizerunki niosą, nie zawsze dla nas zrozumiałe, treści mitologiczne.
Na monetach pojawiły się także imiona celtyckie i symbolika dostojeństw zapisane w alfabecie
greckim lub rzymskim. Bite były także monety z brązu o niższych nominałach. Środkiem
płatniczym były też płaskie, nieobrobione sztabki żelaza. Miernikiem wartości w rozliczeniach
wewnętrznych było bydło. Po podboju rzymskim, monety celtyckie wyszły z obiegu.
Wynalezione przez Celtów pismo ogamiczne stosowane było w inskrypcjach w Irlandii i
zachodniej Brytanii. Jego pochodzenie wiązało się w mitologii celtyckiej z bóstwem Ogmios
(Ogma, Ogme) - boga uczonych i opiekuna literatury, który miał być jego twórcą.
Języki celtyckie
Po utracie niezależności, języki celtyckie stopniowo zanikały. Władze Anglii przez wiele
wieków dążyły do zniszczenia tych języków w każdej z celtyckich prowincji Zjednoczonego
Królestwa, posuwając się nawet do mordów na nauczycielach oraz bardach. Na bardów i
nauczycieli w Irlandii urządzano łapanki kończące się wieszaniem. Szkocja, Walia i Irlandia są
znane z wielkiej ilości powstań przeciwko angielskiemu panowaniu i dominacji. Wielkich szkód
języki celtyckie doznały w Szkocji i Walii pod koniec XVIII wieku. Po kolejnym nieudanym
powstaniu jakobitów przeprowadzono tam czystki etniczne, w wyniku których prawie zupełnie
wyrugowano język gaelicki. Dziś język walijski jest nieco sztucznie podtrzymywanym i bardzo
dotowanym językiem, Walia ma własną telewizję, wyłącznie walijskojęzyczną. Długo językiem
przodków mówili mieszkańcy wyspy Man. Język tej wyspy to manx, lub mancu do dziś
istniejący, choć używa go ledwie kilkaset osób, i należący do tego samego odłamu języków
celtyckich co język gaelicki (szkocki), iryjski (irlandzki) oraz shelta, zwanych językami Qceltyckimi lub goidelskimi. Drugą grupę tych języków stanowią języki: walijski, bretoński i
kornijski (kornwalijski), zwane P-celtyckimi lub brytańskimi. Do języków celtyckich zaliczamy
również wymarłe języki z kontynentu europejskiego: języki galijskie (galijski i lepontyjski) czy
język celtyberyjski. Współcześnie do przynależności do ludów celtyckich przyznają się Szkoci,
Irlandczycy, Bretończycy i Walijczycy oraz niewielka społeczność żyjąca na północy Hiszpanii,
w prowincji zwanej Galicją, a także wielu spośród mieszkańców Portugalii.
Celtycko-germańskie związki językowe
Na podstawie zapożyczeń i zbieżności językowych można stwierdzić, że Celtowie wywarli
ogromny wpływ na większość dziedzin życia Germanów.
W sferze prawno-społecznej mamy takie wspólne terminy jak: "prawo" (st.irl. recht, niem. das
Recht), "przysięga" (st.irl. oeth, goc. aiths), "związek-sprzysiężenie" (st.irl. lu[i]ga, goc. liuga
"małżeństwo"), "sługa-chłopiec" (st.irl. mug, gal. Magu-, goc. magus; celt. ambactus, goc.
andbahts<*ambahts; na marginesie por. "wojsko, zastęp, czeladź": st.irl. slúag, slág i słow.
sługa, lit. slauga – w słowiańskim za pośrednictwem bałtyjskim – tam bezpośrednio z
celtyckiego używanego przez Celtów mieszkających w południowej Polsce, w okresie
przedrzymskim, lub za pośrednictwem hipotetycznych pozostałości "wenetyjskich"). Póki
Niemcy nie nauczyli się co znaczy słowiańska "granica", używali słowa mark wspólnego także
ludom italo-celtyckim (st.irl. mruig, łac. margo).
Germanie zapożyczyli szereg celtyckich słów ze sfery gospodarki: "drzwi" (korn. dor, ang.
door), "podłoga" (st.korn. lor, ang. floor), "wóz" (wal. gwain, niem. der Wagen), "jechać" (st.irl.
riad[a]im "jadę", niem. reiten), "przystań" (st.irl. cúan, niem. der Hafen), może też: "skóra"
(st.irl. lethar, niem. das Leder). Celtowie "przynieśli" Germanom "żelazo" (gal. Isarno-, st.germ.
Isarn-), "topór" (st.irl. biail, niem. das Beil), "oszczep" (st.irl. gai/e, niem. der Ger) oraz
"pancerz" (isl. brynja), "wieżę" (celt. celicnon, goc. kēlikn), czy "gród" (st.irl. dún, niem. der
Zaun).
Jedno z dwu najwcześniej zanotowanych germańskich plemion nosi celtyckie imię Cymbrów,
których porównać można z północno-zachodniobrytańskimi Kumbrami. Imię to za swoje wzięli
ich najbliżsi krewniacy, znani później jako Walijczycy (Cymru - "kraj", Cymry - "naród").
Pochodzi ono od brytańskiego *kom-brogī "współmieszkańcy (pól)" (por. gal. brogae "pola").
Imię Germanów "kontynentalnych" – Teutonów, wywodzące się z nazwy drugiego z plemion –
choć podejrzewane o celtyckość – jest jednak dość powszechne wśród ludów indoeuropejskich a
oznaczało właśnie "lud, plemię" i pochodzi z indoeur. *teut-ā: prócz gal. Teuta-, st.irl. tuath
"ród, lud, kraj" i goc. thiuda "t.s." por.: oskij. touto, lit. tautà "t.s.", obok imion Tutobod,
Teudemer – inne formy: Theodemir/Tiudimer/Thiodimer/Thjodmar,
Theodoric/Teuderic/Thjodrek itp. por.: dac. Tutis (= goc. Thiudis), Tutatus, Tutenes, trac. Tiuta,
Touta, Totis, Tautomedes. Przetrwało ono w krajach skandynawskich, czy Włoszech jako
etnonim odnoszący się do Niemców (choć jeszcze w st.nord. thydiskr "ludowy" = st.górnoniem.
diutisk "ludowy, mówiący językiem ludowym – nie łaciną", skąd również, oczywiście, i niem.
deutsch), ale też w niderlandzkim duits i angielskim Dutch. W krajach słowiańskich żyje być
może w słowie "cudzy", który albo rodzimy z *teudy-o-s<*teud-i-s, lub pożyczką z
germańskiego (goc.?) w formie *tjudjъ (najpierw w węższym znaczeniu "należący do
cudzoziemców, obcych" w opozycji do svojъ, por. Svear "Swionowie, Szwedzi" dosł. "swoi",
st.szw. sve "swój") z *tjudь-i "ludzie niezwykli, inni, groźni, innej mowy i obyczaju" (por. też
"cudo"<*tjudo "coś niezwykłego, groźnego" i st.rus. Čudь "Czudowie - plemiona fińskie").
Religia Celtów
Najstarsze wierzenia o charakterze chtonicznym, żeńskim, symbolizujące płodność, urodzajność
i bogactwo a jednocześnie siły niszczące, śmierć i nędzę. Możliwe, że aspekt unicestwienia
zawarty w wierzeniach matriarchalnych jest powodem często okrutnych i krwawych obrzędów.
Kalendarz obchodów świąt oparty był na cyklu księżyca, który miał rangę najważniejszego ciała
niebieskiego. Wysoka pozycja kobiet w kulturze celtyckiej jest związana nie tylko z kultem
płodności. W tradycji celtyckiej kobieta uosabiała prastare bóstwa kobiecie mające władze nad
światem i mężczyzną. W starych legendach władza i pierwiastek kobiecy były spójne.
Matrony (matres, matrone, celt. mathair) - przedstawiane jako 3 siedzące postacie dojrzałych
kobiet, karmiących niemowlęta lub trzymające rogi obfitości bądź kosze z owocami. Epona
(znana w Galii) była boginią urodzaju oraz świata zmarłych, przedstawiano ją na koniu lub w
pozycji siedzącej z atrybutami: rogiem obfitości, koszem owoców i kluczem.
Kult wody - głównie rzek i źródeł (zwłaszcza gorących), łączący kult uzdrawiania, zapładniania.
Rzeki identyfikowane w postaci bóstw żeńskich i męskich, źródła niekiedy w postaci par bóstw.
Nie do końca wyjaśniony jest totemizm przewijający się w najstarszych wierzeniach celtyckich.
Relikty tego kultu są widoczne przedstawieniach figuralnych odnalezionych w sanktuariach.
Wśród pojawiających się zwierząt najczęściej odkryto wyobrażenia zwierząt (lub ich pojedyncze
figurki ) takich jak: koń, jeleń, dzik i niedźwiedź. Rolę totemów pełniły też rośliny a zwłaszcza
drzewa: dąb, cis i jabłoń. Z najstarszymi kultami związane są krwawe ofiary składane z ludzi i
zwierząt. Z tymi obrzędami związane było picie krwi, ceremonialne ludożerstwo. Specyficznym
zwyczajem celtyckim był "kult obciętych głów".
Najprawdopodobniej w epoce brązu narodziły się bóstwa solarne (zmiana wiązana jest czasowo
z przemianami zachodzących w obrzędach pogrzebowych). Bóstwa solarne związane były z
pierwiastkiem męskim. Najprawdopodobniej początkowo każde plemię miało swojego boga,
który często występował w towarzystwie bóstwa żeńskiego. Niektórzy z nich zyskali większą
sławę. Możliwe, że występowali pod różnymi imionami. Stare, chtoniczne wierzenia, nadal
miały swój udział w obrzędach związanych z kultem solarnym.
Nasza wiedza na temat mitologii celtyckiej związana jest z późniejszym okresem występowania
bóstw solarnych i w najszerszym zakresie dotyczy tradycji iryjskich. Obrzędowość celtycka
związana jest przede wszystkim z przełomowymi chwilami roku: przesileniami letnim i
zimowym oraz wiosennym i jesiennym zrównaniem dnia z nocą. Święta bardziej lub mniej
wiązały się z kultem przodków (Celtowie wierzyli w nieśmiertelność i wędrówkę dusz).
Wierzenia schyłkowe – wraz z postępującą romanizacją do panteonu bóstw celtyckich zostały
wprowadzone bóstwa rzymskie i mistyczne wierzenia bliskowschodnie, południowej Galii kult
egipskiej Izydy, także kult małoazjatyckiej Kybele i kult irańskiego boga Mitry (mitraizm).
Społeczeństwo
Społeczeństwo celtyckie składało się z trzech warstw (kapłańskiej, wojowników i rolników)
pełniących różne funkcje. Najwyższym szacunkiem cieszyli się kapłani, wśród których
wyodrębnić można trzy grupy:



bardów – złożoną z poetów i śpiewaków, mających zadanie przekazywać tradycję historyczną
wieszczów (celtyckie filid) – badaczy przyrody o sporym zasobie wiedzy o świecie i wykonawców
obrzędów ofiarnych
druidów – najwyższych rangą kapłanów, posiadających wiedzę o ruchach gwiazd, świecie, ziemi i
bogach. Studiujących przyrodę i filozofię moralną. Druidzi rozstrzygali w sprawach spornych i
posiadali niepodważalny autorytet w społeczeństwie. Nauki pobierali przez 20 lat a wiedzę
przyswajali pamięciowo, jako zbyt ważną by powierzyć ją pismu.
Wojownicy rekrutowali się z najbogatszych członków wspólnoty. Ich powinnością była walka a
łupy wojenne źródłem zysków. Najdzielniejszych opiewano w pieśniach. Walczyli na
dwukołowych rydwanach, których załogę stanowił woźnica i wojownik. Uzbrojenie składało się
z prostego, długiego, obosiecznego miecza, oszczepów i włóczni. Dodatkowo przypinano nóż.
Za osłonę służyła drewniana, owalna tarcza okuta żelazną taśmą. Zdobiono ją metalowymi
aplikacjami, namalowanymi znakami i wyobrażeniami figuralnymi. W niektórych plemionach
wojownicy przywdziewali pasy łańcuchowe. Pod koniec II wieku p.n.e. pojawia się pojedyncza
ostroga (wynalazek Celtów). Do rzadkości należało używanie hełmów i kolczug (był to strój
paradny). Zwyczajem stosowanym przez Celtów było wyzywanie przeciwnika na pojedynek
przed szeregiem armii. Pojedynek królewski mógł rozstrzygnąć losy bitwy. Zwycięzca obcinał
głowę przeciwnikowi, które traktował jako trofeum i po powrocie mocował na ścianie domu.
Celtowie lubili barwne stroje i bogate ozdoby. Charakterystyczną biżuterią były sztywne
naszyjniki w kształcie koła (torques) noszone przez kobiety i przez mężczyzn (czasem jako
oznaka godności). Wykonywano je z brązu, złota lub żelaza jako niezamknięte obręcze z
ozdobnymi zakończeniami. Szaty spinano fibulami. Kobiety nosiły bransolety na przegubach
dłoni, ramionach i kostkach nóg oraz naszyjniki z szklanych paciorków. Ozdobą były też pasy
łańcuchowe, które mogły pełnić oznakę godności lub funkcji sprawowanej w społeczeństwie.
Podstawową jednostką była rodzina monogamiczna. Grupy rodzin powiązane związkami krwi
tworzyły ród. Plemię było wyższą formą organizacji na której czele stał król. Jego obowiązkiem
była troska o dobrobyt i bezpieczeństwo całego plemienia. Wierzono, że pochodzenia od
mitycznego przodka czerpie siły magiczne. Majątek króla był wspólnym dziedzictwem, z niego
miał obowiązek utrzymać wojowników a nawet współplemieńców. Cnotą króla były:


hojność - zatem podarki powinien odwzajemniać z nawiązką (skąpstwo było traktowane jako
największa wada u każdego z członków plemienia)
odwaga – walczył w pierwszym szeregu albo w pojedynku
Jego płodność gwarantowała zachowanie liczebności plemienia i żyzność zbiorów. Nie mógł
mieć wad fizycznych, bo reprezentował urodę współplemieńców (okaleczony musiał zrzec się
władzy). Król był uważany za męża wszystkich kobiet, a inni mężowie traktowani byli jako jego
zastępcy. Zatem każde pierworodne dziecko uważano za dziecko króla. Dzieci nieślubne
otaczano opieką całego plemienia jako dzieci o pochodzeniu boskim lub królewskim. Cały ród
był odpowiedzialny za długi lub szkody wyrządzone przez osobę należącą do jego kręgu.
Spłacany był solidarnie, w zależności od stopnia pokrewieństwa. Kobieta zajmowała wysoką
pozycję w rodzinie. Prawo decydowania o losach rodziny było proporcjonalne do rozmiarów
wniesionego majątku. W prawie obyczajowym istniało przynajmniej 8 rodzajów małżeństw
(według niektórych badaczy 10) i każde z nich mogło być rozwiązane, pod warunkiem zgody
obu małżonków. Istniała też prawnie usankcjonowana forma konkubinatu.
Szczególną rolę w społeczeństwie odgrywali rzemieślnicy. Do tej grupy należeli kowale, lekarze,
sędziowie i bardowie. Znajomość profesji była podstawą ich bogactwa a także sławy sięgającej
często poza własne plemię.
Najniższą i nieliczną warstwę tworzyli niewolnicy - jeńcy wojenni. Należeli do rodu lub
plemienia (gdy byli własnością króla). Niektórych z nich poświęcano podczas składania
krwawych ofiar.
Hierarchia wewnątrz plemienia zależała od wartości posiadanego majątku. Od bogactwa zależała
przynależność do warstw i pozycja zajmowana przez poszczególnych członków. Oprócz
bogactwa o przynależności do arystokracji przesądzały takie cechy jak odwaga, urok osobisty i
hojność. Cechy te i zagmatwane powiązania rodzinne wewnątrz plemienia rodziły
współzawodnictwo i chęć udowodnienia wszystkim swojej wartości.
Architektura celtycka
Typowe warowne osiedla obronne – oppida, miejsca kultu na planie okrągłym obwiedzione
rowami lub wałami; na planie kwadratowym drewniane. Typowe studnie ofiarne. Pod wpływem
Imperium Rzymskiego świątynie na planie kwadratowym wzbogacone o kolumnadę.
Celtowie osiągnęli wysoki, jak na tamte czasy, poziom rozwoju, ale nigdy nie stworzyli
jednolitego państwa. W pierwszych dwóch wiekach naszej ery utracili niezależność (nie podbito
jedynie północnej części Wielkiej Brytanii oraz Irlandii). Upadek cesarstwa rzymskiego
spowodował w Europie powrót do tradycji celtyckich wśród Germanów, Słowian i Bałtów.
Odrodzenie kultury celtyckiej miało miejsce także w V wieku na terenach Irlandii i Szkocji, po
dotarciu na te ziemie chrześcijaństwa.
Mimo istnienia wielu źródeł materialnych oraz mniej licznych pisanych kultura celtycka, a
zwłaszcza jej strona duchowa, nie została dokładnie poznana. Najtrudniejsze do zbadania są
zagadnienia dotyczące wierzeń, mitologii i obrzędów.
Ludy greckie
Grecy to naród pochodzenia indoeuropejskiego. Tworzące go plemiona dotarły na tereny Grecji
w II tysiącleciu p.n.e.
W starożytności Grecy dzielili się na wiele plemion, wśród których wyróżnia się kilka podstawowych
grup: plemiona północno-zachodnie, w tym Dorowie, Jonowie i Achajowie (w tym Arkadyjczycy, Eolowie,
Tessalowie, Beoci i Grecy z Cypru). Prawdopodobnie w czasie inwazji Dorów skolonizowali wybrzeże Azji
Mniejszej, wywierając od tego czasu znaczny wpływ na kulturę innych ludów tego półwyspu. W VII i VI
w. p.n.e. skolonizowali znaczną część basenu Morza Śródziemnego i Czarnego, przede wszystkim Sycylię
i południową Italię. Od czasu podbojów Aleksandra Wielkiego rozprzestrzenili się na Bliskim Wschodzie,
w licznych miastach między Egiptem (Aleksandria) a Baktrią. Grecy dzięki morskim podróżom i
kolonizacji zetknęli się z cywilizacjami Wschodu, od których przejęli wiele osiągnięć. Po wojnach perskich
ich stosunek do innych ludów uległ zmianie. Zaczęli uważać ich za barbarzyńców-ludzi niższego rzędu.
Dorowie - lud grecki mówiący dialektem doryckim, który pod koniec II tysiąclecia p.n.e. zajął
Helladę achajską. Pierwotnie, kiedy przebywali w górach Pindos, nazywali się Makednoi, a
Dorami- Dorieis stali się w trakcie inwazji.
Według mitycznej tradycji Dorowie, potomkowie Dorosa, połączyli się z żyjącymi na wygnaniu
potomkami Heraklesa - achajskimi Heraklidami. Dorowie mieli dzielić się na trzy plemiona:
Hylleis, Dymanes i Pamfyloi.
Współczesna nauka umieszcza kolebkę Dorów w dolinie Dunaju, którzy potem, drogą migracji,
przenieśli się na tereny północno-zachodniej Grecji, późniejszej Tessalii, Macedonii i Epiru.
Według Tukidydesa ostateczny najazd Heraklidów i Dorów nastąpił w 1150 p.n.e., w
osiemdziesiąt lat po zdobyciu przez Achajów Troi. Zakłada się, że pierwsze najazdy Dorów na
ziemie achajskie miały miejsce już wcześniej. Około 1200 p.n.e. większość otwartych osiedli
achajskich na Peloponezie została zburzona. Ufortyfikowane twierdze jak np. Mykeny zostały
zdobyte przez Dorów dopiero około 1150 p.n.e.-1100 p.n.e. Najazd objął praktycznie całą
Grecję, a tylko nieliczne ziemie, np. Arkadia i Attyka pozostały w rękach poprzednich
właścicieli.
Konsekwencją najazdu Dorów, Tessalów i Beotów, a właściwie dwóch fal migracji (pierwsza
inwazja Dorów miała skończyć się śmiercią w pojedynku Hylosa, syna Heraklesa) był upadek
kultury mykeńskiej i początek tzw. Wieków Ciemnych w historii Grecji, trwających między
1200 p.n.e. a 700 p.n.e.. Zmienił się również etnos ziem Grecji: Dorowie zajęli Peloponez (prócz
Arkadii), południowe wyspy jońskie oraz Kretę i Rodos i południową część wybrzeża Azji
Mniejszej - Dorydę. Attyka, Eubea, Beocja i Jonia w Azji Mniejszej pozostały w rękach Beotów
i Jonów. Achajowie zamieszkliwali nadal Arkadię, Pamfylię i Cypr, a Tessalię, Elidę i Fokaję
zasiedlali Tessalowie, którzy wyparli z tych ziem Eolów. Plemiona spokrewnione z Dorami,
które mówiły dialektem północno-zachodnim i brały udział w pierwszej fali migracji doryckiej,
zasiedliły Epir, Elidę i Etolię. Przeludnienie Grecji, do którego przyczynił się najazd Dorów,
spowodowało konieczność migracji Greków w kierunku Azji Mniejszej.
Wędrówka Dorów była jedną z wielu migracji etnicznych w basenie Morza Śródziemnego, które
około 1200 p.n.e. w sposób znaczący wpłynęły na zmianę układu polityczno-etnicznego
ówczesnego świata.
Jonowie - indoeuropejskie plemię protogreckie, które wraz z Achajami i Eolami około 2 tysiąclecia p.n.e.
zasiedliło środkową i południową Grecję, tworząc wraz z autochtonicznymi Pelazgami i przy dominującej
roli Achajów kulturę mykeńską. Dialekt joński był najstarszym dialektem greckim. W wyniku najazdu
Dorów, Tessalów i Beotów Jonowie zostali zepchnięci na terytorium Attyki, Eubei i Chalkidyki. W X w.
p.n.e. zaczęli zasiedlać wybrzeża Azji Mniejszej i wyspy Morza Egejskiego. Jonowie założyli tam
dwanaście miast, zwanych dodekapolis, a krainę nazwano od ich nazwy Jonią.
Achajowie (gr. Ἀχαιοί Achaioi) – plemię greckie, które jako pierwsze przybyło na obszary
kontynentalnej Grecji około 2000 lat p.n.e., podbijając miejscowych Pelazgów. W XVIII w.
p.n.e. Achajowie podbili Kretę, którą niepodzielnie władali jednak dopiero od drugiego najazdu
około 1400 roku p.n.e. Eponimicznym ojcem plemion achajskich był mityczny Achajos, syn
Zeusa i Pytii, w innej wersji syn królewny ateńskiej Kreuzy i Ksutosa. Achajowie byli twórcami
kultury mykeńskiej, za której centrum uznaje się bogate w złoto Mykeny, leżące w Argolidzie na
Peloponezie. Od innych plemion greckich odróżniali się tym że nosili brody oraz strojem
złożonym z przepaski i chitonu z krótkimi rękawami. Mieszkali w prostokątnych domach
zawierającymi wspólne pomieszczenie z paleniskiem pośrodku, tzw. megaron.
Największymi księstwami achajskimi były Mykeny, w których władali Pelopidzi, Argos, Tiryns,
Pylos, Lacedemon (Sparta), Kreta oraz Arkadia. Według Homera te niewielkie państwa
wystawiły w wyprawie na Troję od 60 do 100 okrętów.
Władca państwa achajskiego nosił miano wanaks. Pomagał mu w rządzeniu lawagetas –
prawdopodobnie dowódca wojskowy. Achajowie podejmowali dalekie wyprawy wojenne, z
których największa, przeciwko Troi, doczekała się epickiego opisu w postaci Iliady Homera.
Zakładali też kolonie na Cyprze, w Pamfilii i Rodos. Najprawdopodobniej o Achajach
wspominają hetyckie tabliczki odnalezione w Bogazköy, które opisują silne królestwo
Akhkhijawa utrzymujące stosunki z władcami Hetytów – Mursilisem II i Tudhaliją IV. W XI w.
p.n.e. Achajowie zostali zepchnięci przez Dorów do północnej części Peloponezu, na obszary
zwane Achają.
Język grecki klasyczny inaczej greka klasyczna - stadium rozwojowe języka greckiego,
używanego w okresie klasycznym (500 r. p.n.e. - 350 r. p.n.e.) starożytnej Grecji. Był to jeden z
ważniejszych języków starożytności, rozpowszechniony na znacznych obszarach Półwyspu
Bałkańskiego i Azji Mniejszej oraz na Cyprze. Dzisiaj ten język można studiować na filologii
klasycznej. Był to język bogatej literatury, w okresie klasycznym działał Tukidydes,
Arystofanes, Platon, mówcy ateńscy. Zróżnicowanie dialektalne.
Klasyczny język grecki charakteryzował się dużym zróżnicowaniem - występowały liczne
dialekty, ukształtowane już w okresie archaicznym, ich wczesne formy zaświadczone są m. in. w
dziełach Homera (zob. greka homerycka). Wyróżnia się cztery główne zespoły dialektów:

Zespół jońsko-attycki - obiejmujący:
a) dialekt attycki z Attyki i północnych wybrzeży Morza Egejskiego;
b) dialekt joński z południowo-zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej oraz Cykladów i
Sporadów Północnych (łącznie z Eubeą);



dialekt eolski - właściwie grupa dialektów Beocji, Tesalii i północno-zachodnich
wybrzeży Azji Mniejszej oraz niektórych wysp północnej części Morza Egejskiego, m.
in. wyspy Lesbos;
dialekty arkadyjsko-cypryjskie (achajskie) - zespół obejmujący starożytne dialekty
Cypru, Pamfilii i Arkadii;
Zespół zachodni:
a) dialekt dorycki - właściwie grupa dialektów używanych na terenach Lakonii,
Mesenii, Argolidy i Koryntu, a także Krety i wysp Dodekanezu oraz części Epiru i
północnych Wysp Jońskich (m. in. na Kerkyrze).
b) dialekty północno-zachodnie (włączane często do zespołu doryckiego),
rozpowszechnione w północno-zachodniej części Peloponezu, oraz w Etolii, Akarnanii,
Fokidzie, częściowo też w Epirze i na Wyspach Jońskich.
Wśród językoznawców nie ma zgody, czy słabo zaświadczony starożytny język macedoński z
obszarów Macedonii Greckiej należy uznać za osobny język helleński, czy też włączyć go do
dialektów greki klasycznej. Dialekty attycki, joński, dorycki i eolski - z racji dużego stopnia
poświadczenia w tekstach literackich - nazywane są głównymi dialektami greki klasycznej.
Wszystkie dialekty języka greckiego były wzajemnie zrozumiałe i mieszkańcy różnych rejonów
Hellady nie mieli problemów z porozumiewaniem się.
Starożytni autorzy stosowali często określony dialekt jako wyróżnik formalny gatunku
literackiego, np. epika i wczesna historiografia nawiązywały do języka Homera (opartego przede
wszystkim na dialektach jońskim i eolskim), liryka subiektywna Safony i Alkajosa powstała w
dialekcie eolskim, a liryka chóralna (Pindar) i bukolika (Teokryt) w dialekcie doryckim. W
dialekcie attyckim wypowiadała się znaczna większość pisarzy okresu klasycznego. Z drugiej
strony u wielu autorów tej epoki pojawiają się też ślady innych dialektów (np. Ajschylos i
Sofokles obok dialektu attyckiego stosowali też joński i dorycki). Stosunkowo najmniej
wpływów z innych dialektów ma proza attycka (Tukidydes, Platon, Ksenofont) oraz u mówców
ateńskich (Izokrates, Demostenes, Lizjasz).
W okresie hellenistycznym liczne odmiany języka zlały się w jeden wspólny, dając początek
grece koine (opartej jednak w znacznej mierze na dialekcie attyckim).
Ludy germańskie
Germanie, inaczej Germanowie - odłam Indoeuropejczyków żyjący w północnej i środkowopółnocnej Europie, na północ od ludów celtyckich, posługujący się językami germańskimi. W
epoce brązu zamieszkiwali tereny Skandynawii, Jutlandii i części Niemiec. Wg Tacyta (I w. n.e.)
Germanie dzielili się na Ingewonów, Hermionów i Istewonów, wymienia też Swebów
(Swewów), Wandalów, Chattów, Fryzów, Chauków i Cherusków, Semnonów (prawdopodobnie
należących do Swebów) i Longobardów (również należących do Swebów), Anglów,
Hermundurów, Markomanów, Kwadów, Bastarnów, Gotów, Gepidów, Swinonów i Sytonów.
Historia
Ludy germańskie charakteryzowała duża ekspansywność. W drugiej połowie II wieku Goci
wędrując na południe wzdłuż linii Wisły i Bugu podbili stepy nadczarnomorskie i dużą część
obecnej Rumunii, Gepidowie zawędrowali w góry Siedmiogrodu, na zachodzie (górna Cisa) ich
sąsiadami byli Wandalowie (Hasdingowie), którzy przywędrowali tam (wypierani przez Gotów)
ze wschodniej Polski (głównie prawobrzeżnego Mazowsza). Od IV w. można mówić o ekspansji
Sasów na Brytanię, a od V w. zaczyna się podbój Brytanii przez Anglów. Frankowie osiedlili się
początkowo w północnej Galii. Wandalowie wraz z sarmackimi Alanami poprzez Półwysep
Iberyjski i Cieśninę Gibraltarską dotarli aż do północnej Afryki. Burgundowie wraz z
Wizygotami zajęli dolinę Rodanu, skąd ci ostatni stopniowo przenosili się do Akwitanii i
wreszcie za Pireneje na Półwysep Iberyjski, gdzie z czasem podbili także królestwo Swebów,
aby w VIII wieku ulec Arabom. Ostrogoci najpierw osiedli w Dalmacji i Panonii, aby wkrótce
obalić królestwo Herula Odoakra w Italii. W VI w. Longobardowie podbili Italię i założyli
królestwo, które istniało do 2 połowy VIII wieku, kiedy zostało podbite przez Franków.
Opuszczone przez Germanów obszary dzisiejszej Polski i wschodnich Niemiec zostały w VI-VII
w. zasiedlone przez Słowian zachodnich. Po wcześniejszych mieszkańcach tych ziem pozostały
do dnia dzisiejszego pamiątki w postaci kamiennych kręgów ukrytych w lasach w okolicy
Mostowa niedaleko Koszalina. Po rozpadzie cesarstwa frankijskiego państwo
zachodniofrankońskie skierowało na tereny Słowian ekspansję Sasów i Bawarów.
Organizacja
Początkowo Germanie byli zorganizowani w grupy rodzinno-plemienne, we wczesnym
średniowieczu zaczęli wybierać wojskowych naczelników, wywodzących się z
najznakomitszego rodu. Stanowisko nie było dziedziczne. Wódz sprawował władzę dożywotnio.
Tylko jeden z wodzów germańskich wsławił się niechlubną tyranią w stosunku do innych
Germanów - Marbod z plemienia Markomanów przeprowadził swój lud do Czech, a następnie
podbił z nim Semnonów, Longobardów i Lugiów. W 17 roku n.e. uległ jednak Cheruskom,
którzy zmusili go do ucieczki na ziemie cesarstwa rzymskiego.
Wyznanie
Germanie byli do V w. poganami, wcześniejszej chrystianizacji uległy tylko te ludy, które
znalazły się w orbicie wpływów cesarstwa rzymskiego, ale przyjmowały one chrześcijaństwo
wyznania ariańskiego. Pierwszym ludem germańskim, który przyjął katolicyzm byli Frankowie
saliccy Chlodwiga. Do katolicyzacji pozostałych plemion przyczyniła się ekspansja blisko
związanego z papiestwem imperium frankijskiego Karolingów. Najpóźniej schrystianizowani
zostali Sasi (VIII w.), Anglowie (VII w.) i Germanie skandynawscy (X w.).
Sytuacja językowa i etniczna Europy w okresie wspólnoty pragermańskiej
Wspólnota pragermańska - definiowana jako wspólnota języka i religii ludów germańskich powstała około pięciu wieków przed naszą erą. Do początków IV w. n. e. używano stosunkowo
jednolitego języka pragermańskiego[1]. Był to okres dominacji Rzymu i prawie na całym
południu Europy i północy Afryki mówiono wówczas po łacinie. Wcześniej jednak Półwysep
Iberyjski i tereny dzisiejszej Francji zamieszkiwały ludy posługujące się wczesnymi językami
celtyckimi. Słowianie i Bałtowie mieli swoje siedziby na terenach dzisiejszej Rosji i Ukrainy.
Pozostała część Europy - północne tereny Niemiec, Półwysep Jutlandzki i południe Skandynawii
- znajdowała się w większości we władzy Germanów.
Początki języka pragermańskiego
Początki języka pragermańskiego owiane są tajemnicą. Niektórzy językoznawcy wysuwają
ostrożne hipotezy, że język ten powstał w wyniku nawarstwienia się późnych dialektów
praindoeuropejskich[2] na bliżej nieokreślony substrat języków uraloałtajskich. Inne hipotezy
wskazują raczej na substrat azjanicki. Dowodem takiego właśnie przebiegu wydarzeń ma być
fakt występowania we współczesnych językach germańskich dużej liczby słów
nieindoeuropejskiego pochodzenia - zwłaszcza tych związanych z morzem i żeglugą, np. niem.
See, ang. sea, niderl. zee, szwedz. sjö (rekonstruowana forma pragermańska - *saiwi-, *saiwa-)
obok indoeuropejskich nazw niem. Meer (por. pol. morze, łac. mare). Należy tu jednak jeszcze
cały szereg wyrazów ogólnych, takich jak niem. trinken - ang. drink - szwedz. dricka (=pić;
rekonstruowana forma pragerm. *drenk); niem. Weib - ang. wife (=kobieta, żona;
rekonstruowana forma pragerm.: *wiba).
Innowacje fonetyczne i fonologiczne [edytuj]
W języku pragermańskim pojawiło się w stosunku do praindoeuropejskiego kilka innowacji.
Przede wszystkim zniknął ruchomy akcent wyrazowy, zastąpiony stałym akcentem padającym
na samogłoskę tematyczną.[4]
Co się tyczy spółgłosek, odkryto w języku pragermańskim tzw. pierwszą przesuwkę
germańską (odkrycia dokonał Jakub Grimm). Polegała ona na regularnej zmianie artykulacji
niektórych spółgłosek (zob. prawo Grimma).
Innowacje gramatyczne
Język pragermański zachował wiele praindoeuropejskich własności gramatycznych. Niektóre
były systematycznie rozbudowywane, tak że praindoeuropejski przegłos stał się podstawą
nieregularnej odmiany czasownika (por. niem. sehen - sah - gesehen, ang. see - saw - seen,
szwedz. se - såg - sett). Jednak już w języku pragermańskim rozwinęła się obok tego odmiana
regularna, oparta na dodaniu przyrostka dla form czasu przeszłego (por. niem. liebte, ang. loved,
szwedz. älskade). Również w języku pragermańskim rozwinęła się regularna odmiana
przymiotnika oparta na końcówce -n (por. niem. das blaue Haus : des blauen Hauses). Bardzo
uproszczony został też praindoeuropejski system przypadków, z którego język pragermański
zachował tylko mianownik, dopełniacz, celownik i biernik (por. opis gramatyki w haśle język
niemiecki). Redukcji uległ też system czasów, z którego zachowały się tylko formy czasu
teraźniejszego i przeszłego trybów oznajmującego i łączącego.
Ludy słowiańskie
Słowianie – kryterium lingwistycznie - ogół ludności posługującej się językami słowiańskimi.
Najliczniejsza indoeuropejska grupa ludnościowa w Europie, zamieszkująca wschodnią,
środkową oraz południową część tego kontynentu.
Do Słowian zalicza się: Białorusinów, Bośniaków, Bułgarów, Chorwatów, Czarnogórców,
Czechów, Kaszubów, Ślązaków, Łemków, Macedończyków, Polaków, Rosjan, Serbołużyczan,
Serbów, Słowaków, Słoweńców i Ukraińców oraz ponad 140 pomniejszych grup.
W przeszłości istniały również grupy



Słowian dackich
Słowian panońskich
Słowian połabskich
Mniej więcej do połowy XIX w. za Słowian uważano również Wołochów i Mołdawian (zobacz:
Alexandru Cihac).
Znaczne rozprzestrzenienie Słowian zaważyło na wyodrębnieniu się trzech grup językowych:



Słowian zachodnich
Słowian wschodnich
Słowian południowych
Pochodzenie nazwy "Słowianie"
Jedną z licznych hipotez w tej kwestii wiąże nazwę Słowianie ze słowem "słowo". Słowianie byliby to zatem ludzie "znający słowa", potrafiący mówić, w odróżnieniu od innych ludów, z
którymi Słowianie się zetknęli, a którzy posługiwali się niezrozumiałym dla nich językiem (por.
Niemcy - "niemi, ludzie, którzy nie mówią (zrozumiałym językiem)"). Potwierdza to tezę, że
ukształtowanie się etnicznej świadomości Słowian nastąpiło w momencie zetknięcia się ich z
innymi ludami.
Część badaczy uważa, iż jest to słowo pochodzenia rdzennie słowiańskiego i wzięło się od
“słowa”. Inna teoria mówi o obcej etymologii tego wyrazu, prawdopodobnie celtyckiego lub
germańskiego pochodzenia. Badacze J. Peisker i H. Łowmiański określali pochodzenie nazwy
Słowian od “slovy”- czyli błota. Tłumaczyli to upodobaniem naszych przodków do wilgotnych
terenów. W tej kwestii nie ma jednak jednoznacznego wyjaśnienia.
Hipotezy dotyczące pochodzenia Słowian
Od roku 1745, kiedy Johann Christoph Jordan opublikował w Wiedniu książkę De originibus
slavicis, trwają ożywione dyskusje na temat tego, gdzie znajdowała się tzw. prakolebka Słowian
i kiedy nastąpiła emigracja ludów słowiańskich z tej prakolebki.
Językoznawcy, chociaż zasadniczo różnią się w swoich koncepcjach, zwykle zgadzają się co do
jednego faktu: języki słowiańskie powstały w wyniku rozpadu pierwotnego języka
prasłowiańskiego. Nie ma jednak uzgodnionego stanowiska co do tego, kiedy i gdzie język
prasłowiański istniał oraz kiedy doszło do jego rozpadu. Zasadniczo stanowiska w tej kwestii
podzielić można na dwa:
1. wspólnota językowa prasłowiańska istniała w odległych czasach (wymienia się tu często II
tysiąclecie p.n.e.);
2. wspólnota językowa prasłowiańska istniała w czasach bliskich pojawieniu się Słowian w
antycznych źródłach pisanych, a więc być może nawet dopiero około połowy I tysiąclecia n.e.
Większość językoznawców ponadto uważa, że przed etapem istnienia języka prasłowiańskiego
istniała wspólnota językowa bałto-słowiańska.
Oprócz sporu w sprawie chronologii przemian językowych, trwa spór o położenie pierwotnych
siedzib Słowian. W tej kwestii wyróżnić można dwa generalne stanowiska:


koncepcję autochtoniczną, która głosi, że przed etapem swoich wędrówek Słowianie
zamieszkiwali tereny środkowej Europy, w szczególności obszar dzisiejszej Polski, pomiędzy Odrą
i Bugiem;
koncepcję allochtoniczną, która głosi, że przed etapem swoich wędrówek Słowianie
zamieszkiwali obszar położony poza środkową Europą; zwykle wskazuje się na Europę
Wschodnią jako na miejsce położenia ich pierwotnych siedzib.
Dyskusja na temat koncepcji autochtonicznej i allochtonicznej była w ciągu ostatnich 250 lat
utrudniona wskutek częstego uwikłania w politykę i ideologię. Dla przykładu, kwestia
autochtoniczności Słowian na terenie Polski miała istotne znaczenie dla Polaków w dobie
zaborów; w okresie rodzenia się narodowego socjalizmu w Niemczech i w czasach hitlerowskich
archeolodzy niemieccy często podkreślali dowody potwierdzające allochtoniczną koncepcję, zaś
po II wojnie światowej polscy badacze ponownie często podkreślali dowody archeologiczne
świadczące o autochtonizmie Słowian i prasłowiańskim charakterze tzw. Ziem Odzyskanych.
Dyskusja ta do dnia dzisiejszego nie jest wolna od emocji.
Wśród rozmaitych szczegółowych koncepcji, pomijając te, które nie mają żadnego oparcia w
danych naukowych, wymienić można tytułem przykładu następujące proponowane ostatnio
lokalizacje "prakolebki" Słowian:

na obszarze Polski, ewentualnie także na Wołyniu i Podolu (koncepcja archeologów Józefa
Kostrzewskiego, Witolda Hensla, Konrada Jażdżewskiego czy językoznawcy Witolda Mańczaka
oraz mediewisty i onomasty Jerzego Nalepy)
o Analiza DNA (Y HG3) [1][2] potwierdza autochtoniczne lub wręcz zachodnie pochodzenie
Słowian.
o Ostatnie badania antropologiczne (przeprowadzone w latach 2002 - 2004 na
Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza), dotyczące stopnia zróżnicowania
antropologicznego populacji ludzkich zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły w okresie
wpływów rzymskich i we wczesnym średniowieczu, wskazują na prawdziwość koncepcji
autochtonicznej.[3] Badania te potwierdziły także wcześniejsze wnioski wysuwane przez
J. Czekanowskiego, W. Kockę i A. Wiercińskiego.




na Środkowym Podnieprzu (koncepcja etnologa Kazimierza Moszyńskiego czy archeologów
Kazimierza Godłowskiego i Michała Parczewskiego),
według językoznawcy Zbigniewa Gołąba:
o praojczyzna w górnym dorzeczu Donu do 1000 p.n.e.,
o pobyt nad środkowym Dnieprem,
o po inwazji Scytów (700 p.n.e.) od Odry po Don,
według koncepcji Martynowa:
o etap protosłowiański w zachodniej części terytorium Bałtów (XII wiek p.n.e.),
o oddziaływania substratu italskiego, wytworzenie kultury łużyckiej,
o etap prasłowiański: oddziaływania irańskie (V wiek p.n.e.),
o osiągnięcie zachodniej granicy na Odrze (V-III wiek p.n.e.),
o kontakty z Celtami w okolicach Wrocławia (III wiek p.n.e.),
o początki naszej ery: rozszerzenie obszaru słowiańskiego po Prypeć.
wg Trubaczowa:
o praojczyzna Słowian nad środkowym Dunajem.
Dodatkowo zakłada się niekiedy, że:

grupy plemienne sarmackich koczowników (może plemiona Antów, Serbów i Chorwatów)
sprawowały zwierzchnictwo (np. poprzez ochronę przed innymi koczownikami, pobierając za to
trybut), dołączyły do Słowian (będących rolnikami, piechotą), w wyniku czego powstała kultura
mieszana przypominająca stosunki między Fulbe a Hausa w Afryce. Język prasłowiański miałby
być wg nich skreolizowaną formą.

brak (rozpoznanych) Słowian przed 400 r n.e. oznacza, że byli oni wtedy jedną z grup bałtyckich,
zapewne skrajnie południową; dorzecze Dniepru w starożytności było zamieszkane przez
zróżnicowane grupy mówiące językami bałtyckimi ("Borystenidzi"), ich południowa peryferia
została ok. 300-400 zmieszana z Sarmatami i uformowała się w nowy ekspansywny etnos znany
jako Słowianie.
Istotne jest też że różne koncepcje mają różną historyczną głębię. Za najstarszą kolebką
jednoznacznie identyfikowanych przodków Słowian należy przyjąć południową Europę gdzie do
10 tys. lat temu prowadzą wyniki badań genetycznej genealogii wyznaczane przez haplogrupę
R1a1 chromosomu Y. Warto nadmienić że są to nowe dane z XXI wieku kompletnie nieznane
wcześniejszym historykom którzy mogli się tylko domyślać. Falsyfikacja danych genetycznych
jest praktycznie niemożliwa z uwagi na małe prawdopodobieństwo losowych kros mutacji w YDNA -
.
Również niedawno przeprowadzane badania genetyczne, stanowiące ciekawostkę genetyczną [4]
przedstawiają dowody na pokrewieństwo między Polakami a Węgrami. Zarówno Polacy jak i
Węgrzy (również Serbołużyczanie) mają najwyższą częstotliwość genetycznego znacznika R1a1
w Europie, który waha się i wynosi od 5 do 60%. Obydwa narody mają również zgodnie z tymi
badaniami ten sam znacznik chromosomu Y będący wskazówką mówiącą, że pochodzi od z tego
samego ojca i powstał ok. 10 000 lat temu.
Źródła do historii Słowian
O historii etnosu słowiańskiego można dowiedzieć się ze źródeł pisemnych, genetycznych,
paleoantropologicznych, legendarnych, etnograficznych, lingwistycznych i archeologicznych.
Najstarsze źródła pisane wymieniające ludy, które ewentualnie mogą być utożsamiane ze
Słowianami, pochodzą z I w. n.e. i są dziełem starożytnych historyków i geografów greckich i
rzymskich. Wspominają oni mianowicie o ludzie Wenedów (Venedi) lub Wenetów (Venethi),
zamieszkującym m.in. tereny identyfikowane z obszarem dzisiejszej Polski. Tacyt w dziele
Germania wymienia Wenetów wśród mieszkańców wschodniej Europy (na wschód od Wisły),
Pliniusz Starszy w dziele Historia naturalna wymienia Wenedów jako zamieszkujących tereny
pomiędzy Bałtykiem a Morzem Czarnym. W II w. Ptolemeusz z Aleksandrii w dziele
Geographia wymienia Wenedów jako zamieszkujących Sarmację, w pobliżu Zatoki Wendyjskiej
(utożsamianej z Zatoką Gdańską) i na wschód od rzeki Wistuli (Wisły). Wysunięto
przypuszczenie, że Wenedów można identyfikować po części z twórcami archeologicznej
kultury przeworskiej.
Znacznie później, bo w połowie VI w. n.e., gocki historyk Jordanes w dziele Getica stwierdził,
że Słowianie niegdyś zwani byli Wenetami. Na tej podstawie wielu uczonych, już od XIX w.
utożsamiało Wenedów/Wenetów ze Słowianami i to utożsamienie stało się podstawowym
argumentem dla teorii autochtonicznej.
Najstarsze wzmianki, które bez żadnych wątpliwości można wiązać ze Słowianami zawierają
dzieła historyków gockich, bizantyjskich, arabskich i innych, począwszy od VI stulecia – m.in.
Jordanesa, Prokopiusza z Cezarei, Pseudo-Maurycego, Teofylakta Simokatty, Teofanesa,
Konstantyna VII Porfirogenety, Ibrahima ibn Jakuba – a patrząc z perspektywy zachodniej króla
angielskiego Alfreda czy tzw. Geografa Bawarskiego. Jeden z pierwszych z nich, Jordanes,
wymienia nazwy dwóch odłamów Słowian: Antowie i Sklawinowie lub Sklawenowie (dodając,
że dawniej wszyscy Słowianie zwani byli Wenetami). W Geografii Ptolemeusza występują
wzmianki o narodzie zwanym Σουοβενοι (Suobenoi), mieszkającym w dorzeczu Wołgi, również
niekiedy utożsamianym z Prasłowianami.
Początki ekspansji
Według najbardziej w chwili obecnej wiarygodnej teorii, przyjmowanej najczęściej w
archeologii polskiej, ukraińskiej i rosyjskiej, obszaru wyjściowego migracji Słowian można
doszukiwać się w dorzeczu środkowego i górnego Dniepru, na obszarze, na którym w
pierwszych wiekach naszej ery (I-IV w. n.e.) archeolodzy wyróżniają archeologiczną kulturę
kijowską.
Po rozbiciu przez Hunów w r. 375 państwa Gotów, zajmującego rozległe tereny od stoków
karpackich i dolnego Dunaju na zachodzie aż po Dniepr na wschodzie, powstała możliwość
przesunięcia się protosłowiańskich grup z obszaru dorzecza środkowego i górnego Dniepru na
znacznie bardziej atrakcyjne (zarówno ze względu na dogodne warunki do uprawiania rolnictwa,
jak i ze względu na bliskość Cesarstwa Bizantyjskiego) tereny dzisiejszej zachodniej Ukrainy i
Mołdawii. Osadnictwo słowiańskie w tym okresie (schyłek V - początek VI w.) mogło sięgać na
tereny dzisiejszej Polski do linii górnej Wisły jak wynika z przekazu Jordanesa, jak również z
wymowy źródeł archeologicznych.
Kolejny etap migracji Słowian na południe stał się możliwy po rozbiciu kaganatu huńskiego w
roku 454. Wówczas Słowianie przesunęli się na północny brzeg dolnego Dunaju, czyli na
granicę Cesarstwa. W latach 518-527 Antowie najechali Bizancjum, potem ich nazwa znika z
zapisów historycznych. W latach 549-550 Sklawinowie spustoszyli prawie cały Półwysep
Bałkański. W 551 rozbili pod Adrianopolem armię Justyniana I.
Przybycie Awarów w tę strefę około roku 558 zmieniło sytuację Słowian, którzy zostali
podporządkowani koczownikom. Dalsza ekspansja Słowian na południe odbywała się aż do roku
626 w ramach najazdów awarsko-słowiańskich. Wówczas też bardziej atrakcyjny stał się
kierunek migracji na północny-zachód, wzdłuż łuku Karpat na ziemie dzisiejszej Polski (druga
połowa VI w.) i dalej na tereny położone nad Łabą na terenie dzisiejszych wschodnich Niemiec
(pocz. VII w.).
Życie i władza
Najstarszy znany ustrój panujący wśród Słowian to demokracja wojenna. Ludność zajmowała się
hodowlą bydła i uprawą ziemi, głównie prosa i beru. Budowała osady wzdłuż rzek. Podstawową
formą budynku mieszkalnego była niewielka ziemianka o planie kwadratu, z dużym piecem
kamiennym lub glinianym. Chaty rozmieszczone były w jednym lub kilku rzędach wzdłuż rzeki.
Kultura materialna wczesnych Słowian jest uboga w wyroby metalowe: licznie natomiast
występują proste, niezdobione naczynia gliniane, wykonywane bez użycia koła garncarskiego.
Słowianie przejawiali jednak łatwość w przyswajaniu sobie obcych wzorów - na terenach, gdzie
kontaktowali się z Cesarstwem Bizantyjskim czy z Awarami, występują liczne ozdoby o
formach zaczerpniętych z tych kultur. Nad Dunajem Słowianie zapoznali się też z takimi
wynalazkami, jak np. koło garncarskie.
Kilka spokrewnionych rodzin tworzyło ród, wspólnotę opartą na związkach krwi. Ziemię
uprawiano przez kilka lat, a po jej wyjałowieniu się przenoszono siedzibę o kilka lub kilkanaście
kilometrów. Na nowym miejscu wypalano las i użyźniano popiołem ugory.
Do elity plemiennej należała starszyzna plemienna, wybierana z najbogatszych rodów (żupani i
władykowie) oraz wojownicy posiadający konie. Pośród nich, na ogólnym zgromadzeniu
zwanym wiecem, wybierano dowódców wojskowych (wojewodów, czelników i kneziów). W
czasie wędrówki na zachód i ciągłych wojen właśnie dowódcom wojskowym udało się utrzymać
faktyczną władzę polityczną i przekazać ją nawet własnym synom, mimo że większość spraw
plemiennych załatwiano nadal podczas ogólnego zgromadzenia (wiecu).
Pierwsze państwa słowiańskie
Państwo Samona (pierwsza połowa VII w.): założone przez kupca frankijskiego Samona
około 624 r. Prawdopodobnie miało charakter związku plemion. Samon dał się poznać jako
waleczny władca Słowian, który toczył wojny z Awarami i Frankami. Po jego śmierci
państwo rozpadło się.







Karantania: państwo założone przez słowiańskie plemię Karantan. Głównym ośrodkiem był
Krnski Grad (okolice dzisiejszego Klagenfurtu w Austrii). Od lat czterdziestych VIII wieku zależne
od królestwa Franków. Po klęsce powstania Ljudewita w latach dwudziestych IX wieku jego
odrębność została zlikwidowana.
Bułgaria: państwo założone przez turecki lud Protobułgarów. Stojący na ich czele chan Asparuch
w 681 roku podporządkował swej władzy Słowian zamieszkujących Dobrudżę. W IX wieku
Protobułgarzy ulegli slawizacji.
Slawonia: państwo ze stolicą w Sisak powstało prawdopodobnie w końcu VIII wieku. Było
zależne od królestwa Franków. Władca Slawonii, książę Ljudewit, wzniecił w roku 819 powstanie
przeciw Frankom. Zostało ono jednak stłumione, a około 838 roku Slawonia została włączona do
państwa frankijskiego.
Chorwacja: państwo ze stolicą w Ninie powstało na przełomie VIII i IX wieku. Na początku IX
wieku jego władca Borna przyjął chrzest.
Księstwo Nitrzańskie: Jest najstarszym znanym organem państwowym Proto-Słowaków.
Początkowo niezależne, od 833 część Państwa Wielkomorawskiego.
Państwo wielkomorawskie: powstało ok. 830 r. na ziemiach Moraw i Słowacji. Jego pierwszy
władca to Mojmir I. Upadło ok. 906 roku w wyniku najazdu Madziarów.
Księstwo Błatneńskie (840-876)
Słowianie na ziemiach polskich
Na ziemiach polskich początkowo podstawową komórką społeczną była rodzina wraz z
krewnymi. Grupa rodzin z danego terytorium tworzyła małą społeczność zwaną opolem. Opola z
poszczególnych terenów (zazwyczaj oddzielonych od siebie barierami naturalnymi jak rzeki,
góry czy bory) tworzyły plemiona (np. Polanie, Wiślanie, Bobrzanie, Goplanie itp.). Na co dzień
opolem zarządzał wiec plemienny, który w razie zagrożenia wybierał dowódcę (księcia lub
wojewodę). Z czasem jednak tymczasowi wodzowie chcieli utrzymać władzę nad coraz
liczniejszymi wspólnotami. Właśnie ich ambicje przyczyniły się do jednoczenia całych plemion
we wspólnoty.
Na terenach Polski mieszkało wiele plemion słowiańskich, z których największe to Wiślanie
(nad górną Wisłą), Polanie (nad Wartą), liczne plemiona śląskie, plemiona pomorskie,
Mazowszanie (nad środkową Wisłą), Goplanie (na Kujawach), czy Lędzianie (nad Sanem i
Wieprzem). Wiele z nich zapewne zaczęło się jednoczyć, lecz największy sukces odnieśli
Polanie. Pierwszym udokumentowanym władcą państwa Polan był Mieszko I. Zgodnie z
przekazem Galla Anonima przed Mieszkiem państwem Polan rządził "król" Popiel a po nim
kolejni potomkowie Piasta: Siemowit, Lestek i Siemomysł.
Za panowania Mieszka I, kiedy Polanie przyjęli chrzest zbiorowo miało miejsce wiele buntów
przeciw nowej wierze. Miały one swój najwiekszy wydźwięk w powstaniu za Mieszka II, lecz
nawet wsześniej kapłani starej wiary obmywali wiernych ze chrztu w dawnych świętych
miejscach chcąc utrzymać jak naliczniejszą grupę zwolenników wśród niższych warstw
społecznych.
Języki słowiańskie - grupa języków w obrębie rodziny języków indoeuropejskich (podrodzina
bałtosłowiańska). Składa się z trzech zespołów językowych: zachodnio-, wschodnio- i
południowosłowiańskiego. Najstarsze zachowane manuskrypty z tekstami słowiańskimi
pochodzą z X wieku. Do zapisu języków słowiańskich używane są lub były alfabety: głagolicki,
cyrylicki i łaciński (w niewielkim zakresie również arabski). Wywodzą się z języka
prasłowiańskiego używanego przez dawnych Słowian, który uległ ostatecznemu rozbiciu na
dialekty regionalne w wyniku ekspansji Słowian na Bałkany w VI wieku naszej ery.
Językami słowiańskimi posługuje się ponad 300 mln osób.
Na bazie języków słowiańskich powstały też sztuczne języki słowiańskie jak slovio,
meżduslavianski i glagolica, które są zrozumiałe dla mówiących przynajmniej jednym językiem
słowiańskim. Na podstawie wschodniosłowiańskich dialektów Syberii (z zapożyczeniami z
języków tureckich oraz języka arabskiego) opracowano sztuczny język syberyjski. Również
oparte na językach słowiańskich są fikcyjne języki północnosłowiańskie oraz wenedyk, język
romański który przeszedł podobny rozwój jak polski.
POCHODZENIE INDOEUROPEJCZYKÓW – HIPOTEZY
1. Teorie praojczyzny indoeuropejskiej
Istnieją liczne teorie na temat domniemanej pierwotnej siedziby Indoeuropejczyków. Niektórzy
specjaliści łączą te ludy z tzw. kulturą grobów kurhanowych (zob. teoria kurhanowa). Kultura ta
zamieszkiwała tereny na północ od Morza Czarnego – od Kaukazu aż po Karpaty – między V i III
tysiącleciem p.n.e.. Według zwolenników tej teorii ekspansja ludów indoeuropejskich przebiegała w
kierunku Indii, a następnie Persji, Bliskiego Wschodu i Europy (niektórzy sugerują jednoczesne
przemieszczanie się Indoeuropejczyków z ich pierwotnych siedzib w kierunku Europy Wschodniej).
Według innej teorii praojczyzną Indoeuropejczyków były tereny Azji Mniejszej (jest to tzw. hipoteza
anatolijska, wysunął ją Colin Renfrew).
Teoria kurhanowa
Hipoteza stworzona w 1956 roku przez Mariję Gimbutas. Dotyczy rozwoju i rozprzestrzeniania
ludności praindoeuropejskiej. Uwzględnia występowanie kurhanów, zależności językowe oraz
dystrybucję genu R1a z markerem (M17).
Również poprzednie kultury naddunajskie wykazują podobieństwa. W rozwoju kultur mamy fale
migracji, których najbardziej genetycznie prężne czoła czasami zawracają po napotkaniu
naturalnych barier (TBH). Jest to uzupełnienie hipotezy kurhanowej, zakładającej
jednokierunkową migrację.
Dwie hipotezy rozprzestrzeniania się języków indoeuropejskich:
>> Hipoteza 1 (wędrówki plemion)
Najbardziej tradycyjna hipoteza pochodzenia Indoeuropejczyków wskazuje na stepową lokalizację ich ojczyzny oraz na grupy
plemion, które opuściły swoje pierwotne siedziby gdzieś w Azji i przywędrowały w kilku falach do Europy i południowo-zachodniej
Azji niosąc języki wywodzące się ze wspólnego indoeuropejskiego pnia.
>> Hipoteza 2 (rozwój rolnictwa)
Druga przedstawiona tu hipoteza wyklucza migracje plemion i przypisuje rozprzestrzenienie się języków indoeuropejskich na
skutek rozwoju rolnictwa w Anatolii i jego rozejściu się po Europie i zachodniej Azji. Plemiona zbieracko-łowieckie adaptowały
zarówno język jak i kulturę rolniczą niesioną przez rozprzestrzeniających się wczesnych rolników. Jest to tzw. teoria fali. ( Colin
Renfrew)
HIPOTEZA 1 (WĘDRÓWKI PLEMION)
Przyjmując, że w przeszłości istniał jeden wspólny język praindoeuropejski można śmiało założyć, że
istniał lud mówiący tym językiem.
Rzekomą praojczyznę ludu mówiącego językiem praindoeuropejskim lokalizuje się gdzieś na stepach
południoworosyjskich lub kazachskich (wg teorii stepowej) lub gdzieś w strefie leśnej w klimacie
umiarkowanym też na terenach rosyjskich (teoria leśna). Na poparcie tych teorii można przytoczyć wiele
argumentów będących efektem prac naukowych językoznawców badających języki rodziny
indoeuropejskiej oraz rekonstruujących język praindoeuropejski.
Szacuje się, że wspólnota indoeuropejska istniała w V-IV tysiącleciu p.n.e. Nie wiadomo dokładnie kiedy
mogła ulec rozpadowi na mniejsze grupy. Zasadniczo Indoeuropejczykom przypisuje się znajomość konia
z uprzężą. Ten udomowiony został ok. 3000 lat p.n.e., więc wspólnota mogła wtedy jeszcze istnieć. W
kolejnych stuleciach wspólnota miała się powoli rozpadać. Przedstawiana tu hipoteza poza stepowym
pochodzeniem Indoeuropejczyków zakłada także, że proces rozpadu dokonywał się na skutek migracji
plemion indoeuropejskich, lecz nie wiadomo co mogło być bodźcem który uaktywnił proces opuszczania
pierwotnych siedzib przez lud indoeuropejski. Odłączające plemiona poszukiwały lepszego miejsca pod
osadnictwo. Oddalające się plemię traciło kontakt z pozostałymi i wraz z upływem czasu język, którego
używali jego członkowie począł się zmieniać.
Na podstawie badań językowych określono stopień pokrewieństwa pomiędzy poszczególnymi grupami
języków indoeuropejskich szkicując przypuszczalny schemat rozpadu wspólnoty. Poniższy rysunek
obrazuje drzewo genealogiczne ludów indoeuropejskich.
Powolny rozpad wspólnoty indoeuropejskiej miały zainicjować odłączający się Hetyci (dający początek
językom anatolijskim), Grecy (dając początek językom helleńskim), Armeńczycy (dający początek
językom ormiańskim). Na dalszym etapie od wspólnoty odłączyli się Indoirańczycy, potem Trakowie.
Hetyci mieli pojawić się ok. 2000 r. p.n.e. w Anatolii, zapiski z Hattusas (obecnie środkowa Turcja) archiwum glinianych tabliczek z inskrypcjami wyrytymi pismem klinowym są najstarszymi najstarszymi
pisanymi zabytkami w języku hetyckim (obecnie wymarłym), a zarazem najstarszym pisanym zabytkiem
indoeuropejskim. Pochodzą one nawet z XV w. p.n.e. Indoirańczycy osiedlili się na terenie dzisiejszego
Iranu Afganistanu Pakistanu oraz Indii. Część Indoirańskiego szczepu pozostała na stepach (późniejsi
Scytowie i Sarmaci). Grecy dotarli do nad morze Egejskie ok. 1200 r. p.n.e.
Po rozejściu się pierwszej fali ludów pozostał w jedności lud zwany staroeuropejskim. On z czasem uległ
rozpadowi a kolejne fale odłączających się plemion wędrowały na zachód osiedlając się w Europie. Byli
to Celtowie, Italikowie, Ilirowie (prawdopodobnie przodkowie dzisiejszych Albańczyków), potem
Germanowie a także Słowianie i Bałtowie. Na skutek migracji plemion indoeuropejskich prawie cały
obszar Europy stał się ostoją różnych grup języków indoeuropejskich. Wyjątek stanowią dziś języki
ugrofińskie (w Finlandii, Estonii, Węgrzech i północnej Rosji) i baskijski (w północnej Hiszpanii). Aby język
przyniesiony przez plemiona mógł się utrzymać, miejscowe społeczności musiały zasymilować się z
przybyszami przejmując nową mowę.
Ta hipoteza ma wiele potwierdzeń natury językowej, np.: stworzenie drzewa genealogicznego języków
indoeuropejskich stanowiącego podstawę przypuszczeń dotyczących rozpadu wspólnoty. Niemniej
jednak archeologia nie przynosi potwierdzeń co do migracji plemion ze wschodu na zachód. Pojawia się
też problem nieznajomości wspólnych dla grup języków indoeuropejskich w Europie rdzeni słów
określających morze, las, jabłko i dąb w językach południowej Europy (celtyckie, italskie, iliryjskie)
podczas gdy istnieją takowe w językach północnych (słowiańskie, germańskie, bałtyjskie).
HIPOTEZA 2 (ROZWÓJ ROLNICTWA)
Druga hipoteza jest bardzo radykalna, gdyż teoria o stepowej ojczyźnie Indoeuropejczyków oraz migracji
plemion ma duże poparcie. Radykalizm wynika po pierwsze z odrzucenia migracyjności plemion na tak
wielką skalę jak w hipotezie pierwszej, po drugie głównym rozprzestrzenianie się języków
indoeuropejskich miało nastąpić w wyniku przesuwającej się fali niosącej rolnictwo.
Omawiana hipoteza kwestionuje nieograniczoną zasadność przypisywania Praindoeuropejczykom cech
rzekomej ojczyzny, jak też znajomości pewnych technologii odnosząc się do zrekonstruowanych słów
języka praindoeuropejskiego, wynikających z badań rdzeni danych słów wspólnych we wszystkich (lub
znacznej części) języków indoeuropejskich. Cytując A.B. Keitha: "gdyby traktować wszystkie świadectwa
językowe dosłownie, to doszlibyśmy do wniosku, że pierwsi użytkownicy indoeuropejskiego znali masło,
ale nie znali mleka, znali śnieg i stopy, ale nie znali deszczu i rąk". Wraz z upływem czasu słowa niekiedy
zmieniają swoje znaczenie, więc 5 tyś lat temu mogły oznaczać co innego. Nie należy wykluczać też
innowacji językowych - słów, które przechodzą z języka do języka (innowacje i zapożyczenia to najwięksi
wrogowie paleojęzykoznawstwa).
A zatem idąc od najdawniejszych czasów, na Bliskim Wschodzie w kilku niezależnych miejscach pojawili
się pierwsi rolnicy. Jednym z takich miejsc jest Anatolia (dzisiejsza środkowa Turcja). Archeolodzy odkryli
tam osady rolnicze takie jak Catalhoyuk i Hacilar datowane na ok. 7000 r. p.n.e. Pierwsi anatolijscy
rolnicy znali pszenicę płaskurkę i jednorzędową oraz owce i kozy. Można założyć, że ci pierwsi rolnicy
mówili wczesną formą języka indoeuropejskiego.
Wielkość wynalazku jakim było rolnictwo zmieniło zupełnie działalność człowieka i sposoby pozyskiwania
żywności. Śmiało można przyjąć, że doprowadziło to do szybszego wzrostu ludności na danym terenie,
co jednocześnie odbijało się konieczności poszukiwania nowych terenów pod uprawy i pastwiska.
Wzrost liczby ludności na danym terytorium do pewnej krytycznej wielkości (prawdopodobnie ok. 5
os/km2) stwarzał konieczność dalszej ekspansji gdyż możliwości gospodarki rolnej w ówczesnych
czasach nie dawały szansy wyżywienia wszystkich mieszkańców danego terytorium. Tak więc rolnictwo
rozchodziło się na zasadzie fali: wzrost populacji powodował rozchodzenie się pierwszych rolników wraz
z nową technologią. Osiedlali się oni w mniejszej lub większej odległości od miejsca, z którego pochodzili.
Niemniej jednak przypuszcza się, że średnia prędkość rozchodzenia się rolnictwa w Europie to ok. 1000
km na 1000 lat. Oczywiście proces ten na pewno zachodził nierównomiernie z uwagi na ukształtowanie
terenu, ale wzrost gęstości zaludnienia na danym terytorium z ok. 0,1 os/km2 (w społecznościach
zbieracko-łowieckich w Europie) do ok. 5 os/km2 (po nadejściu rolnictwa) ustalał średnie tempo wędrówki
na 1 km/rok.
Rolnicy mówili jakąś wczesną odmianą indoeuropejskiego, wchodząc na nowe terytoria prawdopodobnie
asymilowali miejscowe plemiona zbieracko-łowieckie stojąc na wyższym poziomie rozwoju. Poprzez
dominację technologiczną przybyszów zachodziła wymiana językowa, lokalne plemiona mezolityczne
przejmowały rolnictwo oraz nowy język. Nie wszędzie taki proces musiał zachodzić, czego dowodem
może być język etruski (tu mógł zajść przypadek odwrotny - to rolnicy zasymilowali się z miejscowymi
plemionami przyjmując ich język).
Z Anatolii na zasadzie przesuwającej się fali dotarli ok. 5500-5000 r. p.n.e. do dzisiejszej Grecji. W
dalszych stuleciach zajmowali tereny Półwyspu Bałkańskiego i południowych Włoch. Na skutek fali
praktycznie cała Europa (z wyjątkiem płn. Skandynawii i płn. Rosji) przyjęła rolnictwo do ok. 3000 r. p.n.e.
Na ziemiach polskich nadejście rolnictwa nastąpiło ok. 4600-4200 r. p.n.e.
W wyniku rozchodzenia się rolnictwa z Anatolii nastąpiły transformacje, które doprowadziły do
wytworzenia się grup języków i kultur archeologicznych. Transformacje (wg rysunku): 1. język protogrecki,
2. języki iliryjskie i trackie (kultury strefy umiarkowanej, 3. języki protoceltyckie i protogermańskie (kultura
ceramiki wstęgowej), 4. języki protosłowiańskie (kultura trypolska), 5. języki protogermańskie (kultura
pucharów lejkowatych), 6. języki protoitalskie (kultura impresso), 7. języki protoceltyckie i wczesne języki
iberyjskie (iberyjska kultura neolityczna), 8. języki protoceltyckie, 9. języki protoceltyckie (kultura ceramiki
wstęgowej), 10. języki praindoeuropejskie na stepach - prawdopodobnie, że indoirańskie.
Można przypuszczać, że rolnicy mówiący pewną wczesną odmianą indoeuropejskiego rozproszyli go bez
mała po całej Europie. Nie ma dowodów czy np. ok. 3000 r. p.n.e. cała neolityczna rolnicza Europa
mówiła względnie jednakowym językiem, czy już wcześniej podzielił się on na dialekty. Niemniej jednak
rozejście się indoeuropejskiego za pomocą fali tłumaczy (wspomniany przy omawianiu pierwszej
hipotezy) brak jednolitych określeń dla lasu, jabłka czy dębu w językach południowo-europejskich. Tam
gdzie te rośliny występowały nazwa utrwaliła się, a tam gdzie ich nie było - nie było też słów
określających je.
Trudniej jest jednak wytłumaczyć za pomocą fali rozwój języków indoirańskich. Niewykluczone, że fala
rozchodziła się w kierunku wschodnim na tereny dzisiejszego Iranu, Afganistanu, Pakistanu i Indii niosąc
języki indoeuropejskie. Cywilizacja doliny Indusu przeżywała rozkwit ok. 3000 r. p.n.e. i gwałtownie
upadła ok. 1800 r. p.n.e. Nie wiadomo co było tego przyczyną. Najstarsze indyjskie dzieło literackie
"Rygweda" wspomina o najeździe wojowniczych Ariów na rydwanach. Można przypuszczać, że był to
najazd zorganizowanych wojowniczych plemion z północy (z dzisiejszego Uzbekistanu czy
Turkmenistanu) mówiących przodkiem późniejszych języków indoirańskich. Z drugiej zaś strony można
nie dawać wiary zapisom "Rygwedy" i przyjąć, że rolnictwo dotarło na zasadzie fali z Bliskiego Wschodu
natomiast cywilizacja Indusu upadła wskutek załamania się systemu.
Wojowniczy nomadowie ze stepów azjatyckich, którzy mogli przynieść języki indoeuropejskie w dolinę
Indusu prawdopodobnie dotarli też do chińskiego Turkiestanu, gdzie natrafiono na inskrypcje w językach
tocharskich.
HIPOTEZA 1 KONTRA HIPOTEZA 2
Co wybrać? Pierwsza hipoteza jest zdecydowanie bardziej popularna, ponieważ jest dużo starsza i była
pierwszą kompleksową hipotezą w tym temacie. Dlatego niemalże we wszystkich książkach popularnonaukowych przyjmuje się, że języki indoeuropejskie rozeszły się po Europie i Azji dzięki migracjom
plemion mówiących językami indoeuropejskimi. Druga hipoteza jest nie mniej prawdopodobna, ale dla
zwolenników starszej hipotezy trudniejsza do zaakceptowania.
W ostatnich latach pojawiają się także kolejne hipotezy będące niekiedy kombinacjami obu
wspomnianych wyżej.