krytyka tekstu - hebraistyka UW

Wprowadzenie do literatury i historii
biblijnej – Pięcioksiąg (Tora)
Cele:
Ukazanie specyfiki środowiska wczesnej tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej. Przedstawienie
zarysu procesu kompozycją ksiąg i kanonów Biblii (żydowskiej i chrześcijańskiej). Omówienie
kontekstu historycznego i najważniejszych odkryć archeologicznych związanych ze światem
biblijnym. Prezentacja podstawowych metod i narzędzi do studiów biblijnych.
1. Wprowadzenie - miejsce Biblii we współczesnej kulturze. Religie oraz ruchy
religijne odwołujące się do historii i tradycji biblijnych (Judaizm, Chrześcijaństwo,
Samarytanie, Islam, współczesne sekty).
2. Powstawanie tekstu ksiąg i kanonów biblijnych (problem autorstwa i redakcji).
Metody i narzędzia w studiach biblijnych.
3. Biblia hebrajska a Biblie chrześcijańskie (katolicka, prawosławna, protestancka).
Historia i problematyczności tłumaczeń starożytnych oraz współczesnych
(Septuaginta, Peszitta, Wulgata, Targumy, historia tłumaczeń polskic
h)
4. Kulturowy i geograficzny kontekst Biblii (specyfika Starożytnego Bliskiego
Wschodu, wpływ kultury greckiej i rzymskiej). Najważniejsze odkrycia
archeologiczne, które wpłynęły na rozwój i kierunek studiów biblijnych.
5. Powstanie i rozwój wczesnej tradycji żydowskiej (religia patriarchów a mozaizm).
Problem redakcji i źródeł Pięcioksięgu (Tora).
6. Opowiadania o Patriarchach na tle przemian cywilizacyjnych w Mezopotamii
(XX/XIX w. p.n.e.) i Egiptu (XVIII/XVI w. p.n.e.).
7. Narodziny i specyfika mozaizmu. Problem historyczności wydarzeń biblijnych:
niewola egipska, wyjście, przymierze na Synaju, itd.
8. Główne hipotezy wyjaśniające pojawienie się Izraela w Kanaanie. Charakterystyka
kultury i mitologii kananejskiej oraz jej wpływu na rozwój tradycji iterackiej
l
monarchicznego Izraela.
9. Formy i rodzaje literackie użyte w kompozycji Pięcioksięgu. Opis prahistorii (Rdz
1-11) a mitologie Starożytnego Bliskiego Wschodu.
10. Obraz społeczności i instytucji religijnej starożytnego Izraela na tle kodeksów
prawnych Pięcioksięgu. Narodziny teologii Przymierza i jej wpływ na redakcję
pozostałych ksiąg kanonu Biblii hebrajskie. Historia interpretacji Pięcioksięgu
(starożytności, średniowiecze i czasy współczesne).
BIBLIOGRAFIA

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych ze wstępami i
komentarzami. Opracował zespół pod redakcją M. Petera i M. Wolniewicza, t. 1-4, Poznań3 1999.

The New Jerusalem Bible – komentarze

STACHOWIAK L.,
WSTĘP DO STAREGO TESTAMENTU, Pallotinum, Poznań 1990.

PRITCHARD J.,
WIELKI ATLAS BIBLIJNY Vocatio, 1994

AHARONI J,.
BIBLE ATLAS New York, 1993

ACHTEMEIER P. J.,

METZGER M.

BRIGHT J., HISTORIA IZRAELA Warszawa, 1994

HARRINGTON W. J., KLUCZ DO BIBLII, PWN, 1992.

CHROSTOWSKI W. (red. tł. pol.),

PARROT A., BIBLIA I STAROŻYTNY ŚWIAT, PAX, 1968
ENCYKLOPEDIA BIBLIJNA Vocatio, 1998
SŁOWNIK WIEDZY BIBLIJNEJ Vocatio, 1999
KATOLOCKI KOMENTARZ BIBLIJNY, Vocatio, 2001
Biblia a kultura (cywilizacja)
europejska
Możemy mówić o trzech źródłach obecnej cywilizacji:



tradycja grecko-rzymska,
tradycja chrześcijańska wypływająca z tradycji
żydowskiej,
nauka współczesna.
Kultura rozumiana jako produkt myśli i wysiłku
pojedynczego człowieka i wszystkich ludzi razem jest
określonym dobrem, zawierającym: język, literaturę,
edukację, naukę, sztukę, filozofię, prawo, obyczaje itd.
Wpływ Biblii na kulturę
Wpływ ten jest widoczny we wszystkich
dziedzinach aktywności ludzkiej:
religia, polityka, prawo, sztuka, moralność, język i
historia (wszak Biblia jest księgą historyczną).
Warto uświadomić sobie jak wiele idiomów
zawdzięczamy Biblii, np. niewierny Tomasz, wilk
w owczej skórze, sodomia, manna z nieba,
Judasz, oraz wiele imion własnych.
Co to jest Biblia?
?
Problem nazwy

1) Biblia

2) Pismo Święte

3) Stary Testament i Nowy Testament

3) Kanon (ksiąg świętych)

4) Tanach

??????????????????????????????
1) Biblia

(z greckiego βιβλίον,
biblion – zwój
papirusu, księga, l.m.
βιβλία, biblia – księgi)
Rysunek 1Fragment zwoju [papirus; Qumran]
Rysunek 1 Miedziany zwój [Qumran]
Rysunek 1 Zwoje używane synagodze [Kraków]
2) Pismo Święte:

Zbiór ksiąg, spisanych
pierwotnie po hebrajsku,
aramejsku i grecku,
uznawanych przez Żydów,
chrześcijan (i innych?) za
natchnione przez Boga.
Ręcznie przepisywany egzemplarz Bibl ii łacińskiej z 1407 r. do czytania na głos w klasztorze

Nie tylko chrześcijanie i
Żydzi moją święte księgi
Koran
Księga Mormona
Wedy
Tora Samarytan
Wielki Kapłan Yaacov
ben Aaharon ben Shalma (1900 r.)
Samarytanie na g. Gerizim
3) Stary i Nowy Testament
Biblia i poszczególne jej części posiadają
odmienne znaczenie religijne dla różnych
wyznań. Na chrześcijańską Biblię składają się
Stary Testament i Nowy Testament.
Trzeba pamiętać, że kanony Kościołów
Prawosławnych są zróżnicowane nieco w
zależności od patriarchatu, u protestantów w
zależności od wspólnoty. Różnice nieraz są
znaczne, jeśli chodzi o przyjęcie lub odrzucenie
całych ksiąg, jak i ich fragmentów.
cd. Stary i Nowy Testament



Katolicy → 46 ksiąg ST z księgami
deuteronomicznymi (Tobiasza, Judyty, Mądrości
Salomona, Barucha, 1-2 Machabejską,
fragmentami Estery i Daniela) oraz 27 ksiąg NT;
Protestanci → 39 ksiąg ST (bez
deuteronomicznych) i 27 NT;
Prawosławni → dodają do Biblii Katolickiej 1-2
Ezdrasza, Modlitwę Manassesa, Psalm 151
oraz 3 Księgę Machabejską (4 Mch jest
dodatkiem).
3) Kanon (ksiąg świętych)
(z gr. od "kané" miara, pręt
mierniczy, "kanon" reguła
postępowania)
– zbiór lub spis ksiąg
uznanych za autentyczne i
natchnione Pismo Święte
(Biblię).
Ustalenie kanonu jest ściśle
związane z uznaniem Biblii
i jej poszczególnych części
za dzieło powstałe z
inspiracji Boga.
4) Tanach
Biblia hebrajska Judaizm

1) Tôrâh (pięcioksiąg
Mojżesza),

2) Nêbî’îm (Prorocy),

3) Kĕtûbîm (Pisma).
Sposób podejścia do Biblii



Religijne (dewocjonalne od łac. devotus – wierny,
pobożny lub devotio – ślubowanie, ofiarowanie) →
Biblia jest Słowem Żywym, wykładnikiem doktryny
religijnej.
Naukowo – krytyczne → Przygotowaniem do niego
jest ten kurs. Opiera się ono na szukaniu znaczenie
tekstu w jego dalszym i bliższym kontekście zarówno
tekstualnym jak historycznym i stanowi informację
obiektywną.
Synteza → jest obecnie domeną teologii biblijnej
oficjalnie wykładanej w dokumentach Kościoła.(SWD)
I. METODY I NARZĘDZIA DO
STUDIOWANIA BIBLII
Błędy interpretacji tekstu biblijnego spowodowane są:

różnicami kulturowymi;

przepaścią czasową (nawet 3000 lat);


specjalnym statusem przypisanym Biblii przez religie. Biblia jest traktowana
jako test święty, któremu stawiane są inne pytania niż innym tekstom;
nastawieniem uprzednim. Itp. ....
Biblia jako księga pisana w obcym, starożytnym języku wymaga egzegezy.
Słowo egzegeza pochodzi od gr. evxhgei/to – wyjaśnia, opowiada, oznacza
proces wyjaśniania i interpretacji tekstu.
Typy krytycyzmu biblijnego
Słowo „krytyczny” nie ma tu znaczenia
negatywnego, lecz odwołuje się do greckiego
rdzenia znaczeniowego kritiko.j – zdolny do
rozróżniania, osądzania.
Krytycyzm biblijny nie niszczy znaczenia tekstu,
lecz szuka sensów głębszych i szerszych.
KRYTYKA TEKSTU (Textual criticism)


Krytyka tekstualna poprzez porównywanie różnych, dostępnych
manuskryptów stara się odsłonić tekst oryginalny. Ta forma studiów
biblijnych nazywana jest czasem Lower criticism.
W tej metodzie, która jest zasadniczo wstępną metodą interpretacji tekstu
wyróżnia się dwa obszary studiów: Fakty zewnętrzne; Fakty wewnętrzne.
Jako przykład może służyć Ps 49(48), 12 – „Groby są ich domami na wieki …”,
hebrajskie słowo tłumaczone na język polski jako „grób” ma rdzeń
rb,q, - „grób”, ale inny równorzędny manuskrypt
zawiera formę rdzenia br,q, - „wnętrze”. Za tym pierwszym
zwokalizowany jako
tłumaczeniem przemawia kontekst.
KRYTYKA HISTORYCZNA (Historical criticism)
Krytyka ta obejmuje dwa pola studiów:

Historyczność zawartych w tekście informacji.
Przykładem może być pytanie o historyczność narodzenia Jezusa. Łukasz
podaje (Łk 2,1-7) podaje, że Jezus narodził się, „gdy wielkorządcą Syrii był
Kwiryniusz,” a był on nim od 6 – 9 r po Chr. Mateusz natomiast (Mt 2,1)
mówi o narodzeniu Jezusa „za panowania króla Heroda”, który umarł w 4 r.
przed Chr. Większość egzegetów opowiada się za pomyłką Łukasza, który
pisał swą ewangelię później tzn. pod koniec I w. po Chr., dzieciństwa zaś
Jezusa przypadało właśnie na rządy Quiriniusa.

Czynniki historyczne kształtujące tekst.
Analiza ta bierze pod uwagę następujące czynniki: czas kompozycji tekstu,
który kształtuje przesłanie; miejsce kompozycji; autora; tożsamość
słuchaczy, czyli to kim byli. (nb. adresat wpływa także na kompozycję tekstu
poprzez swoje potrzeby, problemy, pochodzenie itp.)
KRYTYKA LITERACKA (Literary criticism)
W procesie tej analizy należy rozważyć:


Tekst niezależnie od jego historycznych i kulturowych uwarunkowań.
Specyfikę wewnętrznych elementów tekstu takich jak: funkcja słów,
znaczenie symboli i znaków, dynamika i znaczenie tekstu, gramatyka, styl,
struktura, integralność itp.
KRYTYKA ŹRÓDEŁ (Source criticism)
Rozważa się tu inne źródła potwierdzające lub zaprzeczające szczegółom
tekstu badanego oraz źródła, do których tekst odwołuje się lub które cytuje.
Przykładem może być Lb 21,14-15 – „ … powiedziane jest w księdze "Wojen
Pana"”


Cechami pozwalającymi wyodrębnić inne źródła, wkomponowane w tekst są:
zmiana słownictwa (np. zmiana nazwy Boga: Elohim / Jahwe), składni, stylu,
przerwy w płynności tekstu, powtórzenia (np. Rdz1,1 – 2,4a i Rdz 2,4b-25).
Wnioskiem z tej analizy jest np. teoria dokumentów (XIX w.), która
wyodrębnia w Pięcioksięgu Mojżesza cztery hipotetyczne źródła, z których
jest on skompilowany: źródłoJ-Jahwisty (1000 – 900 r. przed Chr.), źródło EElohisty (pochodzące z królestwa północnego 900 – 800 r. przed Chr.),
źródło D-Deuteronomiczne (głównie Księga Powtórzonego Prawa) oraz
źródło P-kapłańskie (zwierające głównie przepisy kultyczne, genealogie).
KRYTYKA FORM (Form criticism)
Akty komunikacji wyrażają się poprzez użytą formę: żart, wiadomość, telefon
itp. Forma wpływa na rozumienie wiadomości. Przykładami mogą być:
Apokalipsa, która ma formę apokalipsy, listy św. Pawła mające formę listów,
hymny jak Flp 2,6-11, itp.
Proces polega także na badaniu formy ustnej na podstawie tekstu zapisanego
poprzez próbę odpowiedzi na pytanie jak użyty był badany materiał na
początku np. do modlitwy, jako treść ślubu, jako dokument prawny itp.
Krytyka Form pozwala określić także zmiany tradycji oraz miejsca styku
rożnych tradycji.
KRYTYKA REDAKCJI (Redaction criticism)
Krytyka redakcji zajmuje się odpowiedzią na pytanie: jak autor uformował
materiał? O ile krytyka form zajmowała się stosunkowo małymi jednostkami
tekstu, o tyle krytyka redakcji spogląda na bardziej całościowe dane. Pisarze
biblijni nie byli tylko kolekcjonerami i kompilatorami tradycji, lecz byli
twórczymi pisarzami i teologami. Redaktor był, więc edytorem, korektorem
uzupełniającym idee.
Krytyka Redakcji domaga się zrozumienia teologicznego, ideologicznego,
politycznego punktu widzenia przyjętego przez autora (redaktora) tekstu,
jego literackich zainteresowań, uwarunkowań jego życia itd.
Przykładem może być 1Krn, która używa jako źródeł 1 i 2 Sm, lecz prezentuje
postać Dawida w sposób wyidealizowany (np. pomija grzech z Batszebą) dlaczego???.
KRYTYKA KANONICZNA
Jest to najnowsza metoda analizy biblijnej. Zajmuje się ona ostateczną formą
tekstu, sposobem, w jaki badany tekst pojawia się w kanonie. Analiza
traktuje tekst jako część większej całości i pyta o jego znaczenie dla
wspólnoty wierzących w czasie powstawanie tekstu oraz współcześnie.
Teksty biblijne stanowią mowę części wspólnoty do pozostałych wierzących.
Czasem teksty pozornie sobie zaprzeczają i tylko analiza kanoniczna pozwala
wydobyć ich prawdziwie uniwersalny i głęboki sens. Przykładem może być
Rz 13,1 – „Każdy niech będzie poddany władzom, sprawującym rządy nad
innymi. Nie ma bowiem władzy, która by nie pochodziła od Boga, a te, które
są, zostały ustanowione przez Boga.” oraz Dz 4, 19 – „Piotr i Jan
odpowiedzieli: «Rozsądźcie, czy słuszne jest w oczach Bożych bardziej
słuchać was niż Boga?” i Ap 13, które mówią wyraźnie o konieczności
stawienia oporu władzy. Dopiero zestawienie tych tekstów ze znaczeniem
całościowym Biblii pozwala na prawidłową interpretację tego problemu