Archeologia Paleolitu i Mezolitu

Wprowadzenie: Historia badań i podstawowe pojęcia
Prezentacja wykonana na potrzeby zajęć dydaktycznych na kierunku archeologia. Może być wykorzystywana wyłącznie w celach
edukacyjnych i wyłącznie w zastosowaniach niekomercyjnych. W prezentacji wykorzystano materiał ilustracyjny z publikacji i stron
internetowych m.in. Nature, Science, National Geographic, Wikipedia i in.
Specyfika Paleolitu
Z niemal 3 mln istnienia naszego gatunku na paleolit przypada ponad 99%...
W tym okresie ukształtowała się biologia i kultura człowieka, włącznie z całym
bogactwem naszej specyfiki. W ciągu tego bardzo długiego czasu pojawiały się i znikały
morza, lodowiec kilka razy pokrywał północną półkulę, następowały gigantyczne zmiany
klimatu i środowiska.
Kilka faktów:
- W Maksimum zlodowaceń, około 450-500 tysięcy ziemie polskie były pokryte lodowcem o grubości do kilku kilometrów. Znaczne
obszary kontynentu stanowiły wówczas niezamieszkaną pustynie lodową.
- W maksimum ostatniego interglacjału ok. 130 tys lat temu na naszych ziemiach żyły małpy i hipopotamy. Zwierzęta przystosowane
do panującego wówczas klimatu żyją obecnie w strefie śródziemnomorskiej i w Afryce.
- W trakcie ostatniego zlodowacenia na wyżynach wschodnich Chin powstały nawarstwienia lessowe o miąższości do 300 metrów.
Ewentualne stanowiska archeologiczne sprzed tego okresu musiały by być eksplorowane metodami górniczymi…
- Ostatnia epoka lodowcowa zakończyła się nieco ponad 10 tys. lat temu, przy czym tempo ocieplania się klimatu było bardzo szybkie.
Zasadnicze zmiany dokonały się w okresie życia dwóch pokoleń, a kluczowy skok średniej rocznej temperatury o niemal 10 stopni
zamyka się w okresie 6 lat.
O ile w zakresie poznawania bliższej historii dysponujemy dużym bogactwem źródeł, o
tyle dla poznawania najdawniejszych dziejów człowieka zakres źródeł jest bardzo
ograniczony. Podstawowe źródło to narzędzia krzemienne.
Początki:
od dogmatu do paradygmatu
James Ussher (1581-1656):
4004 lat BC, godz. 21:00 - Stworzenie świata
2348 lat BC - Potop
Paradygmat: model wedle którego interpretuje się spostrzeżenia i wyniki badań
Znaleziska
„przedpotopowe”
Pierwsze próby rekonstrukcji szkieletu
mamuta nie były do końca udane…
Znaleziska kości zwierząt nieznanych
współczesnym interpretowano często jako
„przedpotopowe”, a narzędzia krzemienne
jako „kamienie piorunowe”.
Kraków, Wawel
Pierwsze trafne interpretacje
Dokładniejsze opisy ludów pozaeuropejskich
John Frere,i 1797, opis
pierwsze studia etnograficzne znalezisk
dostarczyły
z Hoxne, Anglia:
przesłanek, iż także w prehistorii Europy istniały
epoki w których ludzie nie znali
...weapons
metalu of war,
wykorzystywali narzędzia kamienne. fabricated by a people who
had not the use of metals.
They lay in great numbers
at the depth of about
twelve feet, in a stratified
soil, which was dug into for
the purpose of raising clay
for bricks... The situation in
which these weapons were
found may tempt us to refer
them to a very remote
period indeed, even beyond
that of the present world..
4 FILARY ARCHEOLOGII PALEOLITU:
I. Geologia i stratygrafia
Georges Cuivier, twórca koncepcji katastrofizmu był też twórcą
powszechnej na pocz. XIXw opinii, że „człowiek kopalny nie istnieje”.
Przełamanie tych poglądów zawdzięczamy postępom geologii, które
pozwoliły zrozumieć zasady działania procesów kształtujących oblicze
Ziemi. W ich efekcie wypracowano następujące koncepcje:
James Hutton,17261797 idea aktualizmu
geologicznego
Charles Lyell 1797-1875
popularyzacja idei
Huttona
• Aktualizm: podobieństwo procesów geologicznych teraz i w przeszłości.
• Stratygrafia jako nauka o rozmieszczeniu warstw geologicznych
• Biostratygrafia pozwalająca określić wiek względny warstw
• Przekonanie o ciągłości i długim czasie trwania procesów geologicznych,
podważające koncepcję potopu (katastrofizm) i krótką chronologię świata
William Smith
1769-1839,
koncepcja
skamieniałości
przewodnich
Biostratygrafia
-skamieniałości
przewodnie:
4 FILARY ARCHEOLOGII PALEOLITU:
II. Typologia i periodyzacja
Klasyfikacja 1819:
Epoka kamienia
Epoka brązu
Epoka żelaza
Typologia: nauka o typach i metoda
porządkowania zbiory, w tym wypadku –
zbioru
znalezisk
archeologicznych.
Typologia skojarzona z ideą skamieniałości
przewodnich i umiejętnością analizy
stratyfikacji dała podstawę do pierwszej
periodyzacji etapów rozwoju kultury, w
której wydzielono epokę kamienia.
Christian Jürgensen Thomsen
1788-1865
4 FILARY ARCHEOLOGII PALEOLITU:
III. Teoria ewolucji
Charles Darwin
Alfred Russel Wallace
Thomas Henry Huxley
C. Darwin, 1859, On the Origin of Species
Teoria ewolucji, która upowszechniła się
wśród badaczy epoki kamienia w II poł.
XIX wieku pozwoliła stworzyć pierwszy
spójny paradygmat stopniowego rozwoju
człowieka w kulturowym i biologicznym
sensie. Stworzyła proste – czasem nazbyt
proste
–
narzędzie
interpretacji
wytworów kultury i szczątków praludzi w
zależności
od
stopnia
ich
„zaawansowania”. Z paradygmatem
ewolucyjnym związane są pojęcia
„doboru naturalnego”, „przystosowania”
oraz „postępu”.
Recepcja teorii ewolucji była procesem
długotrwałym, wiele środowisk ostro zwalczało
darwinizm. Nawet dziś można natknąć się na
poglądy tzw. kreacjonistów, choć egzystują one
całkowicie poza nauką.
4 FILARY ARCHEOLOGII PALEOLITU:
IV. Studia etnograficzne
Bardzo wiele archeologia paleolitu zawdzięcza
badaniom etnograficznym, które rozwijały się
dynamicznie od końca XIXw. Choć niemal
żadne z ludów podbitych przez Europejczyków
nie żyły na poziomie paleolitu, badacze tej
epoki mogli wiele nauczyć się studiując kulturę
Aborygenów, czy Indian. Informacje o obróbce
krzemienia można też było zdobyć w Europie.
Ishi był ostatnim Indianinem z plemienia
Yana, który w 1908 roku trafił jako żywy
eksponat do Muzeum Antropologii w
Berkley. W wyniku intensywnych studiów za
jego pośrednictwem udało się poznać wiele
elementów kultury rdzennych Amerykanów,
w
tym
umiejętność
wytwarzania
krzemiennych grotów strzał.
Wiedzę o kształtowaniu krzemienia czerpano
także od rzemieślników, którzy wytwarzali do
połowy XIXw. tzw. skałki do broni palnej
XIX wiek: budowanie sekwencji
Boucher de Perthes (1788 –1868):
Mimo, iż w całej Europie działało wielu
Badania na tarasach Sommy, użycie metody
wybitnych badaczy, w XIX i na pocz. XX wieku
stratygraficznej,
pierwsze
propozycje
centrum badań nad paleolitem znajdowało się
wewnętrznej periodyzacji epoki kamienia.
we Francji. Z uwagi na dużą koncentrację
stanowisk i tradycje badawcze to tutaj powstały
Édouard A.I.H. Lartet (1801-1871):
pierwsze
propozycje
sekwencji
kultur
Badania w jaskiniach Dordonii, zastosowanie
paleolitycznych, do których badacze z innych
szczątków fauny do określania sekwencji kultur.
regionów Europy starali się dowiązać swoje
znaleziska.
Gabriel de Mortillet (1821-1898):
Ugruntował podstawy periodyzacji epoki
kamienia opartej ewolucyjnej sekwencji
kultur identyfikowanych na podstawie
charakterystycznych zabytków.
Henri É.P. Breuil (1877-1961): Jeden z
najbardziej wpływowych badaczy pocz.
XXw, popularyzował koncepcję
równoległych linii (tradycji) rozwojowych.
Profesjonaliści i amatorzy
Początki badań nad epoką kamienia, tak jak w i innych dziedzin
archeologii, związane są z działalnością amatorów i
kolekcjonerów, którzy wykorzystując zdobycze innych nauk
stopniowo tworzyli profesjonalną dyscyplinę nauki. W drugiej
połowie XIX wieku nauka ta stawała się już nauką akademicką,
odbywały się również międzynarodowe kongresy badaczy
paleolitu. Warto wymienić kilka ważnych postaci z różnych
krajów Europy.
Josef Szombathy
(1853-1943), badacz
austro-węgierski, w
1908 roku odkrył
słynną Wenus z
Willendorfu
W Anglii, oprócz profesjonalnych
archeologów jak widoczny na zdjęciu sir
John Evans (1823-1908) działali także
utalentowani amatorzy jak Worthington
G. Smith (1835-1917), który precyzją
metod
wykopaliskowych
i
zainteresowaniem tzw. składankami
wyprzedzał epokę.
Prace badawcze Jana hr. Zawiszy w
jaskiniach Ojcowa, referowane na
międzynarodowych
kongresach,
potwierdzały pogląd o jednorodności
jednostek kulturowych paleolitu w
całej Europie
Szczątki praludzi
Chociaż Charles Darwin dopiero w 1871 oficjalnie zasugerował, iż człowiek wywodzi się od
wspólnego przodka ludzi i małp naczelnych, pogląd ten był logiczną konsekwencją jego
wcześniejszych prac i był podnoszony wcześniej przez innych przyrodników. Użycie
paradygmatu ewolucyjnego pozwoliło poprawnie zinterpretować szczątki znane z
wcześniejszych odkryć jako ślady ludzi ewolucyjnie poprzedzających współczesnych
mieszkańców Europy.
Jaskinia Feldhofer, szczątki neandertalczyków:
•1830’: szczątki neandertalskie z
jaskini Engis, Belgia
•1848: szczątki neandertalskie z
Gibraltaru
•1856: szczątki neandertalskie z
jaskini Feldhofer (Neanderthal,
Niemcy)
Początek XXw:
starcie paradygmatów
W
początku
XXw.
modne
jest
podejście
dyfuzjonistyczne, zakładające istnienie pojedynczych
centrów ewolucji kulturowej. Pod wpływem studiów
antropologicznych przenika do archeologii podejście
kulturowo-historyczne. Koncepcja linearnej ewolucji
kultury
znajduje
kontynuację
w
archeologii
marksistowskiej, podczas gdy podejście kulturowohistoryczne skłania do wydzielania w obrębie kultur
paleolitycznych równoległych linii rozwojowych,
identyfikowanych często z etnosami. Rozważania
odnośnie wyższości kulturowej prowadzą niektórych
badaczy (m.in. Oswald Menghin 1888-1973) do
wspierania idei nazistowskich. Na tym tle ugruntowuje
się metodyka badań nad paleolitem, oparta na
wydzielaniu skamieniałości przewodnich i ich
typologizacji. Badacze zainteresowani technologią
wytwarzania narzędzi stanowią margines, choć to ich
podejście okaże się z czasem bardziej perspektywiczne.
Hugo Obermaier (1877-1946),
badacz m.in. jaskini Altamira z
malowidłami z epoki górnego
paleolitu, przeciwnik nazizmu.
Stefan Krukowski (1890-1982),
ekscentryk i wyprzedzający
epokę badacz technologii
narzędzi kamiennych.
Od połowy XXw do dziś…
François Bordes (1919-1981), choć studiował
technologię i eksperyment archeologiczny, przede
wszystkim usystematyzował podejście typologiczne
analizy
traseologiczne
wskazały
faktyczne
funkcje
narzędzi
krzemiennych
Lewis Binford (1930-), sztandarowa postać tzw. nowej
archeologii kładącej nacisk na naukowość metod
stosowanych w archeologii i badania etnograficzne
Harald Dibble (1951-), w badaniach
koncentruje się na rekonstrukcji technologii
i stopnia oraz sposobu zużycia narzędzi.
Analizy DNA pozwoliły zdobyć dodatkową
wiedzę o przodkach H.sapiens
Metody
datowania
bezwzględnego
pozwoliły ustalić
relacje czasowe
Podsumowanie
HISTORIA BADAŃ
Początki archeologii paleolitu – znaleziska skamieniałości „przedpotopowych”
XIXw. Typologia, stratygrafia, ewolucjonizm: pierwsze modele prehistorii
Pocz. XXw: Podejście kulturowo – historyczne, marksizm, dyfuzjonizm i koncepcja
niezależnej ewolucji. Na marginesie – studia technologiczne
Lata 50-60 systematyzacja podejścia typologicznego
Lata 60-70 New Archaeology: procesualizm, podejście systemowe, strukturalizm
Lata 80-00… Postprocesualizm, renesans badań technologicznych, DNA
POJĘCIA
Paradygmat,
Model teoretyczny
Taksonomia i typologia