Nieprzystosowanie społeczne

Nieprzystosowanie społeczne
Termin „nieprzystosowanie społeczne” używany jest na ogół zamiennie z innymi
terminami, takimi jak: „ niedostosowanie społeczne” czy „wykolejenie społeczne”.
Każdy z wyżej wymienionych terminów odnosi się do zachowań jednostek lub grup
społecznych funkcjonujących w konkretnych systemach społecznych. Przy czym chodzi tu o
takie zachowania, które są nieadekwatnymi, powtarzającymi się reakcjami jednostek na
wymogi i nakazy zawarte w przypisanych im przez system społeczny rolach / np. roli dziecka,
kolegi, ucznia w szkole itp./.
Nieadekwatność reagowania na przepisy i nakazy wynikające z ról społecznych wyraża się
w jaskrawym i uporczywym łamaniu podstawowych norm społecznych/ prawnych,
moralnych, obyczajowych/ lub w lekceważeniu oczekiwań społecznych przez jednostkę.
Można wyróżnić dwa typy dzieci niedostosowanych społecznie: typ bierny, zahamowany
oraz typ demonstracyjny „bojowy”.
Objawy charakterystyczne dla pierwszej grupy dzieci to wycofywanie się, brak zaufania do
ludzi, do nowych rzeczy i nowych sytuacji, niezależność i obojętność w kontaktach
społecznych, postawy przeciw ludziom. Dzieci te wydają się pozbawione poczucia
powinności moralnych i poczucia winy. Nie mają skrupułów, gdy wyrządzają komuś
krzywdę, nie krępują się zakazami i regułami zachowania dopuszczalnego w danej
społeczności. Oszukują w zabawach i grach, są sprytne i przebiegłe, tak że trudno je złapać na
gorącym uczynku, np. na kradzieży; nie okazują żadnego żalu i wzruszeni, prawdopodobnie
go nie przeżywają. Nie można im niczego zawierzyć – rzeczy ani sekretu-nie cieszą się więc
zaufaniem i sympatią kolegów, a bliższe związki przyjacielskie, jakie zawierają, są
krótkotrwałe.
Dzieci bierne, zahamowane zachowują się na pozór normalnie i nie zwracają na siebie
specjalnej uwagi dorosłych. Natomiast dzieci o postawie demonstracyjnej i bojowej ujawniają
otwarcie swoją agresję i wrogość, np. odmawiają współpracy i zachowują się biernie w
sposób prowokacyjny, albo też stają się natarczywe i napastliwe: skarżą się, przechwalają
bądź popisują przed klasą lub inną grupą.
Dzieci niedostosowane społecznie cechuje głębokie zaburzenia emocjonalne. Z trudem
nawiązują jakiekolwiek kontakty uczuciowe z ludźmi, są niedojrzałe emocjonalnie, co
przejawia się w dominowaniu efektów strachu i gniewu. Warstwa uczuć wyższych –
społecznych, intelektualnych, moralnych i estetycznych – nie jest u tych dzieci wykształcona,
dlatego nie potrafią one okazywać serdeczności, życzliwości i sympatii ani najbliższym
członkom rodziny, ani rówieśnikom; nie potrafią tez przywiązać się do nikogo głębszy i
bardziej trwały sposób.
Opisane tu zachowania są znamienne dla zaawansowanej fazy niedostosowania
społecznego, który graniczy lub w wielu przypadkach pokrywa się z pełną demoralizacją
dziecka schodzącego na drogę przestępstwa. Nauczyciel może jednak zaobserwować w klasie
uczniów, którzy przejawiają jakąś jedną lub kilka cech niedostosowania społecznego. U
chłopców, zwłaszcza w początkowym stadium adolescencji, są to często zachowania
agresywne skierowane przeciw rówieśnikom, mieniu społecznemu, a także przeciw
nauczycielowi lub innym osobom dorosłym. Zachowanie takie mogą występować jako
konsekwencja doznanej frustracji lub wynikać z chęci dorównania kolegom imponującym siłą
fizyczną, albo też z chęci naśladowania bohatera powieści czy filmu Z kolei objawy pozornej
oschłości emocjonalnej towarzyszą często nieśmiałości i lękliwości; dziecko sprawia
wówczas wrażenie obojętnego uczuciowo i nie przejmującego się niczym, w rzeczywistości
zaś głęboko przeżywa niepowodzenia i przykrości doznawane przez innych ludzi.
Dzieci niedostosowane społecznie sprawiają szczególnie poważne trudności
wychowawcze w rodzinie i w szkole, ich relacje ze środowiskiem ulegają bowiem naruszeniu
i deformacji. Dzieci te nie przestrzegają podstawowych norm i zasad postępowania
obowiązujących w danej społeczności i kulturze. Nie jest to przy tym wyrazem chwilowego
buntu przeciw autorytetowi osoby narzucającej dziecku zbyt duże wymagania, lecz stanowi
uogólnioną postawę, którą cechuje negacja autorytetów i społecznie aprobowanych wartości.
Na ich miejsce pojawiają się niekiedy autorytety fałszywe: przywódców band, która swoista
subkultura opiera się na zasadzie solidarności wewnątrzgrupowej i agresji skierowanej
przeciw członkom innych grup społecznych. Czynności uczniów niedostosowanych są bardzo
często nieadekwatne do sytuacji, nieproporcjonalnie silne i gwałtowne w stosunku do
wywołującego je bodźca, a także do przedmiotu działania/ /np. atakowanie słabszych,
znęcanie się nad słabszym, niszczenie przedmiotów będących własnością społeczną/.
Z pedagogicznego punktu widzenia do najważniejszych czynników determinujących
nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży należą czynniki związane z przebiegiem
socjalizacji dziecka w rodzinie, a zwłaszcza te sytuacje i okoliczności, które prowadzą do
zerwania związku emocjonalnego dziecka z rodzicami, z osobami socjalizująco znaczącymi
dla niego- co w konsekwencji utrudnia proces prawidłowej internalizacji wartości i
kształtowania się sumienia u dziecka oraz innych mechanizmów kontroli wewnętrznej.
Nie mniej ważnym czynnikiem w genezie społecznego nieprzystosowania jest brak
sukcesów szkolnych u dziecka, który może być traktowany jako jeden z czynników
blokujących jego aspiracje społeczne .
Ostrość i wyrazistość procesu nieprzystosowania społecznego uzależniona jest od tego, jak
często, jak długo i jak silnie jednostka identyfikuje się z innymi dewiantami oraz jakie
znaczenie przypisuje własnym zachowaniem antyspołecznym w zaspakajaniu istotnych dla
niej potrzeb, dążeń i aspiracji.
Opracowanie publikacji Grażyna Anna Kuciapińska
Nauczyciel mianowany SP Nr 13 Piotrków Tryb.
Bibl.: Cz.Czapów: Wychowanie resocjalizujące. Elementy metodyki i diagnostyk, Warszawa
1987; 2. M.Grzegorzewska: Pedagogika specjalna, PIPS 1962; 3.L. Pytka: Diagnoza
nieprzystosowania społecznego /w/ „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” nr 9 1979; 4.
Maria Przetacznik-Gierowska, Ziemowit Włodarski : Psychologia Wychowawcza, PWN 1998.