Niedostosowanie społeczne - jego objawy

NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE - JEGO
OBJAWY. PROCES RESOCJALIZACJI.
Opracowali: Ryszard Świder
Zygmunt Totkowicz
DZIERZGOŃ 2003
1
Spis treści:
1. Wstęp ................................................................................................................ 3
2. Analiza procesów resocjalizacji ..................................................................... 3
3. Objawy społecznego niedostosowania ........................................................... 4
4. Niedostosowanie jako zjawisko społeczne ..................................................... 5
5. Metody resocjalizacji .......................................................................................6
6. Bibliografia ........................................................................................................7
2
1.Wstęp
Żadne dziecko nie rodzi się istotą społeczną. Zachowań społecznych musi się
uczyć w trakcie obcowania z innymi ludźmi, szczególnie w tym okresie, kiedy
podstawą jego rozwoju jest proces uspołecznienia.
Proces uspołecznienia ujawnia się najwcześniej w środowisku rodzinnym. W
życiu codziennym dziecka w rodzinie zachodzą różnorodne interakcje. Podstawowe
znaczenie dla społecznego rozwoju dziecka mają sytuacje społeczne, w jakich ono się
wychowuje, oraz kontakty emocjonalne nawiązywane w tym środowisku przede
wszystkim z rodzicami.
Wpływ rodziny na rozwój społeczny dokonuje się poprzez działanie różnych
modeli zachowań się członków rodziny. Do takich modeli można zaliczyć wzorce
zgodnego współżycia, jak również sytuacje konfliktowe i działania społeczne. Działają
one poprzez mechanizmy mimowolnego naśladownictwa, przyswajanie lub odrzucanie
wielu norm i wartości, które prowadzą do kształtowania rozmaitych postaw
przejawianych przez członków rodziny w ich codziennych działaniach.
2. Analiza procesów socjalizacji.
Z. Zaborowski dokonał analizy przyczyn zaburzeń rozwoju społecznego
dzieci, wypływających z zachowań rodziców. Zalicza do nich: odrzucenie, niestałość
emocjonalną i oddzielenie dziecka od matki. Odrzucenie dziecka przez rodziców, a
przede wszystkim przez matkę, wywołuje u niego postawę wrogości, agresję, upór,
negatywizm, bierność, apatię silne przeżycia emocjonalne.
Ważnym środowiskiem wychowawczym obok rodziny jest przedszkole i
szkoła. Ich wpływ zaznacza się w kształtowaniu społecznych postaw sprzyjających
współżyciu w grupie w różnych sytuacjach społecznych. Społeczne współżycie
odbywa się przy współudziale wychowania interpersonalnego, które Z. Zaborowski
określa jako „zespół metod i czynności mających na celu przygotowanie dzieci i
młodzieży do nawiązywania i utrzymywania konstruktywnych stosunków
interpersonalnych zarówno w grupie, jak i poza nią oraz przygotowanie ich do
twórczej, efektywnej współpracy i do zgodnego współżycia z innymi ludźmi”.
Dzięki działalności zespołowej wykształcają się cechy osobowości, jak na
przykład umiejętność współpracy, zmierzającej do ukształtowania prawidłowych
stosunków międzyludzkich w danej grupie społecznej. W procesie uspołeczniania
dużą role odgrywają również nauczyciele i wychowawcy, którzy przedstawiają
rozmaite modele społecznego współżycia. Reprezentują oni różnorodne wzory do
zaakceptowania przez dzieci. Mogą to być modele dostarczające wszechstronnej
wiedzy o społecznym zachowaniu, kształtowaniu wysokich zdolności i sprawności
intelektualnych, prawidłowej organizacji pracy, umiejętności współżycia w grupie itp.
3
Duży wpływ na proces socjalizacji wywierają bezkonfliktowe postawy
nauczycieli w stosunku do dzieci i demokratyczny styl wychowania, przyczyniający
się do kształtowania umiejętności pracy w zespole.
Nagrody i kary to jeden ze środków wychowawczych stosowanych w rodzinie,
przedszkolu i szkole, a mający wpływ na przebieg procesu socjalizacji dzieci. Cz.
Czapów i St. Jadlewski uważali, że kary mogą tylko wtedy wpłynąć na rozwój
społeczny dzieci i młodzieży, gdy spełniają określone warunki. Kary powinny być
wymierzone tylko przez osoby, z którymi dziecko się identyfikuje. Muszą być
rozumiane i zaakceptowane przez karane dziecko. Nagrody, pochwały i zachęty mogą
wzmocnić i utrwalić społeczne postawy, wpływające korzystnie na współżycie w
grupie.
Na proces socjalizacji mają także wpływ grupy nieformalne, jak na przykład
koleżeńskie, które powstają w wyniku pojawiania się wspólnych zainteresowań,
upodobań, zdolności itp. Do takich grup nieformalnych można też zaliczyć różnego
rodzaju bandy, gangi, które grupują młodzież, podejmującą działalność chuligańską,
przestępczą.
3. Objawy społecznego niedostosowania.
Zaburzenia w procesie socjalizacji dzieci i młodzieży przejawiają się w
niedostosowaniu społecznym. D. H. Stott uważał takie dziecko za niedostosowane
społecznie, „które rozwija się w taki sposób, że odbija się to źle na nim samym albo na
jego kolegach, a które, bez specjalnej pomocy z zewnątrz, nie może poprawić swoich
stosunków z rodzicami, nauczycielami i innymi dorosłymi.”
Najczęściej występującymi objawami niedostosowania społecznego, jakie
pojawiają się w zachowaniu dzieci i młodzieży, są agresywność i bierność społeczna.
Niedostosowanie społeczne dotyczy zachowań negatywnych z punktu widzenia
społecznego. Źródła tych negatywnych zachowań tkwią w czynnikach wewnętrznych
lub wadliwej socjalizacji. Istotną rolę spełnia tu osobowość, pojmowana jako centralny
system integrujący czynności człowieka.
Do określenia niedostosowania społecznego używa się zamiennie takich
terminów, jak: trudności wychowawcze, zaburzenia zachowania, zaniedbanie moralne,
zagrożenie moralne, wykolejenie, nieprzystosowanie społeczne. Pojęcie
niedostosowanie społeczne ma szeroki zakres i bywa stosowane w psychologii,
pedagogice, socjologii, psychiatrii czy kryminologii.
My rozpatrujemy niedostosowanie społeczne w kategoriach zaburzeń
zachowania, przejawiających się w różnych formach o różnym nasileniu.
Zachowanie dzieci niedostosowanych społeczne wiąże się często z sytuacjami
trudnymi: deprywacją, przeciążenia, utrudnienia, z sytuacjami konfliktowymi, z
sytuacjami zagrożenia. Sytuacje deprywacji polegają na uniemożliwieniu zaspokojenia
podstawowych potrzeb psychicznych dziecka, takich jak np. potrzeba bezpieczeństwa,
przynależności i miłości, uznania. W sytuacjach niezaspokojenia podstawowych
potrzeb psychicznych dziecka łatwo może się wykształcić postawa agresywna,
4
uważana za szczególnie silnie związaną z niedostosowaniem społecznym i
popełnianiem przestępstw.
4. Niedostosowanie jako zjawisko społeczne.
Rozmiar niedostosowania społecznego jako zjawiska społecznego jest trudna
do ustalenia. Jest ono zmienne i zależne od wielu czynników . J. Konopnicka uważa,
na podstawie własnych badań, że procent społecznie niedostosowanych w Polsce
wynosi od 10 – 13%. Wśród nich wyróżnia się trzy grupy:
 Grupę skrajnej społeczności, to jest grupę jednostek najtrudniejszych i
najgroźniejszych dla otoczenia.
 Grupę z zahamowaniami depresyjnymi.
 Grupę przejawiającą demonstracyjną wrogość względem otoczenia.
Rozmiar społecznego niedostosowania określają w pewnej mierze także inne
zjawiska społeczne:
 Ze statystyk dotyczących alkoholizmu wynika, że około 400 000 dzieci i
młodzieży wzrasta w rodzinach nadużywających alkoholu.
 W domach dziecka spośród 30 000 dzieci i młodzieży przebywających – ponad
70% wychowanków zagrożonych w rozwoju moralno-społecznym, pochodzi z
pełnych rodzin, które funkcji wychowawczo-opiekuńczych wobec własnych
dzieci nie spełniły należycie.
 W zakładach wychowawczych dla dzieci i młodzieży społecznie
niedostosowanej przebywa ok. 0,2% ogólnej liczby jednostek w tym wieku.
Podobny procent nieletnich przebywa w zakładach poprawczych i schroniskach
dla nieletnich.
Największy wpływ na rozwój cech moralno-społecznych ma niewątpliwie rodzina,
która zaspokaja potrzeby moralne dziecka, daje mu poczucie bezpieczeństwa, otacza je
troską i uczuciem.
W kręgu rodziny działają na dziecko także inne czynniki: książki, radio, telewizja,
czasopisma, komputery. Rodzina wywiera także wpływ pośredni, selekcjonując inne
wpływy. Rodzina sprawdza lektury dziecka, ogranicza czas audycji telewizyjnych.
Wychowawcze oddziaływanie rodziny w dużej mierze zależy od warunków
obiektywnych, wobec których rodzina może być bezsilna (choroba, niedostatek itp.).
Dziecko najbardziej jest zależne od samych rodziców, ich gotowości i umiejętności
spełniania funkcji opiekuńczych i wychowawczych. Jest zatem sprawą zasadniczą, aby
cały wysiłek poszedł w kierunku zacieśnienia więzi rodzinnych, by dziecko mogło
znaleźć w rodzinie miłość, stałość uczuć i silny autorytet.
Szkoła jest instytucją specjalnie powołaną do kształcenia i wychowywania
młodego pokolenia. Wydawało by się więc, że w szkole nie można dopatrywać się
przyczyn wykolejenia się dzieci. Badania jednak stwierdzają, że i szkoła jest
środowiskiem powodującym wykolejenie się. Szkoła stosuje programy i metody
nauczania dostosowane do dzieci średnio uzdolnionych. Dzieci mające trudności w
5
nauce doznają łatwo niepowodzeń, szybko się zniechęcają, zaczynają wagarować.
Dalej już łatwo wkraczają na drogę, prowadzącą do wykolejenia i przestępczości.
Niedostosowanych społecznie obejmuje się specjalna opieką, którą
rozpatrujemy w trzech aspektach:
1. Profilaktyki dewiacji społecznych
2. Specjalizacji niedostosowanych społecznie
3. Opieki postpenitencjalnej
Szczególny nacisk kładzie się obecnie na działanie profilaktyczne, a to z
następujących powodów:
- motywy ekonomiczne; mała skuteczność pracy resocjalizacyjnej i
długotrwały proces wychowania resocjalizacyjnego
- motywy pedagogiczne; dziecko trudne sprawia problemy w szkole i w
rodzinie.
- Motywy humanistyczne; punktem wyjścia jest dobro dziecka i troska o
zapewnienie mu prawidłowych warunków rozwoju.
5. Metody resocjalizacji.
Interes dziecka jest podstawowym motywem działania profilaktycznego. Interes
dziecka jest także interesem społecznym, gdyż ochrona jego przed demoralizacją
oznacza ochronę społeczeństwa przed zagrożeniem ładu i porządku.
Działania profilaktyczne mają bardzo szeroki zakres. Prowadzi je zarówno
rodzina, jak i szkoła. Działalnością profilaktyczną zajmują się także poradnie
wychowawcze, poradnie dla rodziców, komitety do walki z alkoholizmem i innymi
przejawami patologii społecznej, organizacje społeczne.
Działanie naprawczym niedostosowanych społeczne jest resocjalizacja.
Zmierza ona do ukształtowania w wychowaniu postaw akceptowanych społecznie.
Zadania resocjalizacji w stosunku do dzieci i młodzieży o mniejszym stopniu
demoralizacji należą do szkoły i placówek pozaszkolnych. Organizowane są świetlice,
dożywianie, koła zainteresowań, boiska otwarte, obozy letnie, kolonie, wycieczki.
Młodzież zaniedbana wychowawczo i pozbawiona dostatecznej opieki w domu tu
znajdzie pomoc i wsparcie.
Ważną rolę spełniają poradnie specjalistyczne, a szczególnie poradnie
psychologiczne, wychowawcze i zawodowe. Przeprowadzają one badania nad
przyczynami trudności wychowawczych, wyjaśniają rodzicom źródła trudności
wychowawczych, wskazują im drogi ich przezwyciężenia. Poradnie prowadzą także
zajęcia psychoterapeutyczne z dziećmi, współpracują ze służbą zdrowia, opieką
społeczną, zakładami pracy itp.
Dzieci i młodzież o głębszym stopniu wykolejenia, którym środowisko
rodzinne nie może zapewnić wystarczającej opieki, umieszczana jest w zakładach
wychowawczych, domach dziecka, domach młodzieżowych.
6
Popełnienie czynów przestępczych przez młodzież powyżej 14 roku życia
powoduje ingerencję organów bezpieczeństwa i resortu sprawiedliwości. Na
podstawie orzeczenia nieletni przestępca może pozostać w rodzinie pod opieką
rodziców, może być oddany pod nadzór kuratoryjny lub skierowany do zakładu
wychowawczego, poprawczego.
Istnieje tendencja do umieszczania młodzieży niedostosowanej społecznie w
zakładach tylko w przypadkach koniecznych. Wiadomo bowiem, że wychowanie w
izolacji nie stwarza dobrych perspektyw wychowania społecznego; z tego względu
preferuje się wszystkie formy wychowania otwartego. Opieka postpenitencjalna
sprawowana jest przez kuratorów sądowych, organy pomocy społecznej i organizacje
społeczne. Zasadnicza działalność tych placówek zmierza do ułatwienia osobom
przebywającym przez dłuższy czas w zakładach nawiązania normalnych kontaktów
społecznych. Działalność to ma przyczynić się do przeciwdziałania recydywie.
6. Bibliografia:
1. Hornowski Bolesław, Psychologia różnic indywidualnych, Wydawnictwo
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985r.
2. Pod red. Hulk Aleksander, Pedagogika rewalidacyjna, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988r.
3. Kościelak Ryszard, Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych
umysłowo, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989r.
4. Lipkowski Otton, Pedagogika specjalna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Warszawa 1981r.
7