Zło i cierpienie jako przejawy racjonalności Boga

Istnienie zła
jako przejaw racjonalności Boga
mgr Jakub Dziadkowiec
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Towarzystwo Metafizyczne im. A.N. Whiteheada
e-mail: [email protected]
www.kul.pl/dziadkowiec
Kraków, 10 grudnia 2010
Uwagi wstępne





Kontrowersyjność (absurdalność) głównej tezy w ramach
klasycznego ujęcia.
Zło jest brakiem bytu, brakiem obecności Boga, a nie
przejawem Jego racjonalności.
Racjonalność Boga powinna przejawiać się w
uporządkowanych strukturach, które są dobre.
Jeżeli zło cokolwiek mówi o Bogu, to chyba tylko tyle, że
czasami postępuje On irracjonalnie.
Pytanie jednak pozostaje: Unde malum?
mgr Jakub Dziadkowiec, Istnienie zła jako przejaw racjonalności Boga
2
Punkt wyjścia – hipoteza i siedem tez


Hipoteza: Istnienie zła jest przejawem racjonalności Boga
w świecie.
Siedem tez:
Bóg nie stworzył świata – jest jego współ-twórcą.
Zło jest „nagą siłą” wpisaną w ontyczną strukturę świata.
Bóg nie jest przyczyną zła w świecie.
Boska racjonalność przejawia się w nadawaniu światu wizji
całości, przezwyciężającej partykularyzm zła.
5. Bez zła, cierpienia i niezależnej przyrody nie mogłaby istnieć
społeczność wolnych dusz.
6. Zbawiając świat, Bóg ujmuje zło i cierpienie.
7. (Wniosek) Istnienie zła jest przejawem racjonalności Boga.
1.
2.
3.
4.
mgr Jakub Dziadkowiec, Istnienie zła jako przejaw racjonalności Boga
3
1. Bóg nie stworzył świata – jest jego współtwórcą




Potrzeba dookreślenia stwórczej
relacji Boga do świata.
Bóg jest przyczyną, dla której
niektóre fragmenty świata stają się
racjonalne. Bóg nie stwarza świata
– On zbawia świat [Whitehead
1978, 346].
Przedefiniowanie wszechmocy bożej – nie koncepcja magiczna, ale
zgodna z racjonalnością Boga [Heller 2008, 143]; nie zdolność robienia
wszystkiego, lecz autonomiczne decyzje w racjonalnym postępowaniu.
Dwa oblicza świata doczesnego [Whitehead 1997, 89]:
– porządek, sfera idealna, immanentny i niezmienny byt,
– niedopełnienie i zło, dodatkowe elementy formacyjnie, które nie odnoszą
się do Boga.
mgr Jakub Dziadkowiec, Istnienie zła jako przejaw racjonalności Boga
4
2. Zło jest „nagą siłą” wpisaną w ontyczną
strukturę świata

Metafora zła jako „nagiej siły”, stojącej w konflikcie z porządkiem
przyrody, pochodzi od Whiteheada [1988, 199]:
„Taki porządek, którego występowanie stwierdzamy w przyrodzie,
nigdy nie jest nagą siłą – jawi nam się jako harmonijne przystosowanie
mnogości szczegółów. Zło to naga siła napędowa fragmentarycznego
celu, pomijająca wieczną wizję. Zło jest odrzuceniem, opóźnieniem,
okaleczeniem.”

Tak rozumiane zło nie jest prostym brakiem bytu,
lecz pewnym ontycznie ugruntowanym faktem:
„Zło jest faktem, wplecionym w osnowę świata i
dowodzącym, że w naturze rzeczywistości tkwi
potencjalna możliwość degradacji.” Whitehead
[1997, 31]
mgr Jakub Dziadkowiec, Istnienie zła jako przejaw racjonalności Boga
5
2. Zło jest „nagą siłą” wpisaną w ontyczną
strukturę świata



W podobnym stylu wypowiada się Życiński [1987, 188-198]: „Zło
jako takie nie jest traktowane w metafizyce procesu wyłącznie w
kategoriach ontycznego niebytu. (...) Rzeczywistość zła doświadczana
w bólu stworzenia jest niemniej realna niż rzeczywistość dobra.”
Heller [2008, 145] natomiast tłumaczy ontyczne ugruntowanie zła w
świecie, odwołując się do pojęcia strukturalnej konieczności A.
Peacocke’a: „Mówiąc inaczej, w ewoluującym świecie istnienie
cierpienia jest strukturalną koniecznością.”
C.S. Lewis [2010] – zachowanie strukturalnej stabilności świata jest
warunkiem możliwości zachodzenia (sporadycznych) cudów w
świecie – analogia do gry w szachy.
mgr Jakub Dziadkowiec, Istnienie zła jako przejaw racjonalności Boga
6
3. Bóg nie jest przyczyną zła w świecie



Bóg „dopuszcza” w świecie zło i cierpienie. Nie robi tego jednak
dlatego, że „szanuje” wolną wolę człowieka – jest to wyraz myślenia
antropomorficznego – lecz dlatego, że taka jest struktura świata,
której On nie może zmienić.
Dookreślenie atrybutu bożej wszechmocy – Życiński [1987, 164]
wymienia siedem typów czynności, które stoją w sprzeczności z
pojęciem wszechmocy (klasyczny teizm i teologia procesu).
W bardziej tradycyjnym ujęciu, lecz odwołując się do
przedefiniowanego pojęcia wszechmocy Heller [2008, 143] wyjaśnia
przyczynę zła w świecie:
„Jeżeli jednak Bóg może tylko to, co mieści się w zasięgu Jego
racjonalnego działania, to niewykluczone, że chcąc osiągnąć jakiś
swój cel musiał dopuścić cierpienie.”
mgr Jakub Dziadkowiec, Istnienie zła jako przejaw racjonalności Boga
7
3. Bóg nie jest przyczyną zła w świecie


„Społeczne” ugruntowanie zła w świecie, system Whiteheada – sploty
[nexus], społeczności [societies] i wzorce [patterns]:
„I znów trzeba powiedzieć, że zło polega na stracie, jaką ponosi
środowisko społeczne. Zło występuje wówczas, gdy krzyżują się cele
poszczególnych rzeczy” [1997, 88]
„Wspólną cechą łączącą wszelkie przejawy zła jest to, że w istocie
spełnianie się zła implikuje zbieżne z nim urzeczywistnianie pewnego
negatywnego celu.” [1997, 86-87]
Życiński wiąże pochodzenie zła z twierdzeniami limitacyjnymi:
„W mym osobistym przekonaniu odkryte w naszym stuleciu
limitacyjne twierdzenia metalogiki sugerują istnienie nieznanych nam
jeszcze ograniczeń ontycznych, które uniemożliwiają całkowite
wyeliminowanie przejawów niedoskonałości i zła.” [1987, 190]
mgr Jakub Dziadkowiec, Istnienie zła jako przejaw racjonalności Boga
8
4. Boska racjonalność przejawia się w
nadawaniu światu wizji całości,
przezwyciężającej partykularyzm zła


Biorąc pod uwagę znaczenie twierdzeń limitacyjnych, Życiński [1987,
193] sądzi – w odniesieniu do filozofii procesu – że dla wyjaśnienia
znaczenia wydarzeń doczesnych niezbędne jest uzyskanie perspektywy
transcendentnej: „Whitehead podkreśla, iż nie można ująć sensu
zdarzeń jeśli traktuje się je synchronicznie bez perspektywy czasowej i
bez transcendującego wyjścia poza lokalną rzeczywistość chwilowych
doznań.”
W braku owej perspektywy przejawia się istota zła zorientowanego
zawsze na pojedyncze cele. Whitehead [1978, 340, 346] stwierdza, że
zło jest trywialne. Trywialność ta przejawia się w jego
partykularyzmie, prowadzącym do unicestwienia samego zła; neguje
ono całościową perspektywę, podążając za fałszywymi, negatywnymi
celami.
mgr Jakub Dziadkowiec, Istnienie zła jako przejaw racjonalności Boga
9
4. Boska racjonalność przejawia się w
nadawaniu światu wizji całości,
przezwyciężającej partykularyzm zła


Nadawanie światu wizji całości
odbywa się przez dostarczanie mu
bożych ideałów w postaci ujęć
bytów wiecznych [eternal objects]
– stanowią one wzorce dla
społeczności [societies] bytów
aktualnych, które prowadzą do ich
trwania i kreatywnego rozwoju.
Harmonizacja wysiłku wielu
podmiotów we wspólnym dążeniu
do bożych ideałów.
mgr Jakub Dziadkowiec, Istnienie zła jako przejaw racjonalności Boga
10
5. Bez zła, cierpienia i niezależnej przyrody
nie mogłaby istnieć społeczność wolnych
dusz


Podkreślając konieczność istnienia zła, C.S. Lewis [2010, 31]
stwierdza, że „nawet Wszechmoc nie mogłaby stworzyć społeczeństw
wolnych dusz, nie stwarzając jednocześnie względnie niezależnej i
‘nieubłaganej’ natury.” „Nieubłagalność” natury polega na
posiadaniu przez niej jej własnych mechanizmów sprawczych, które
mogą prowadzić do ontycznie ugruntowanego zła i cierpienia:
„Próbując wykluczyć możliwość cierpienia, które stanowi
konsekwencję porządku natury i istnienia wolnej woli – odkryjemy, że
wykluczamy w ten sposób samo życie.” [2010, 37]
W podobnym stylu konieczność zła jako naturalnego bólu ujmuje
Życiński [1987, 192]: „Ból okazuje się więc nieodłącznym
współtowarzyszem wzrostu wrażliwości i świadomości stanowiących
konieczne warunki rozwoju samo-świadomości.”
mgr Jakub Dziadkowiec, Istnienie zła jako przejaw racjonalności Boga
11
6. Zbawiając świat, Bóg ujmuje zło i
cierpienie



Nowe wyrażenie ewangelicznej nauki o cierpieniu Boga w osobie
Chrystusa. Życiński [1987, 195] pisze: „Nauka Golgoty ma w stanach
naszego cierpienia przypominać o Boskim Współtowarzyszu cierpień,
u Którego we wtórnym aspekcie natury utrwalona zostaje
rzeczywistość naszych bolesnych doświadczeń.”
Obecność Boga w rzeczywistości zła i cierpienia: „Bóg jako
współtowarzysz naszych cierpień jest realnie obecny w ciągach
zaistnień naznaczonych przez ból i prowadzi je ku wzorcom
najtrudniejszej Harmonii.” [Życiński 1987, 200]
Nie doświadcza On jednak zła i cierpienia w ten sam sposób, co byty
aktualne, lecz już jako wkomponowanych w swoją wtórną naturę,
która „z czuła troską [dba – J.D] o to, aby nic nie zostało stracone”
[Whitehead 1978, 346].
mgr Jakub Dziadkowiec, Istnienie zła jako przejaw racjonalności Boga
12
6. Zbawiając świat, Bóg ujmuje zło i
cierpienie


Zbawienie w teologii procesu – włączenie we
wtórną naturę Boga, która konstytuuje Królestwo
Niebieskie – „przebóstwienie” tego, co doczesne,
również zła.
Whitehead [1997, 125-126] podsumowuje ten
problem następująco:
„Bóg ma w swej naturze znajomość zła, bólu i
poniżenia, ale zwyciężonych dobrem. Wszelki fakt
jest tym, czym jest – przyjemnością, radością,
bólem, cierpieniem. W unii z Bogiem fakty te nie
ulegają całkowitej zatracie: każdy ujawnia swą
doskonalszą stronę i jest cząstką wplecioną po wsze
czasy w rytm rzeczy przemijających. To, co w nim
złe, staje się odskocznią we wszechogarniających
ideałach Boga.”
mgr Jakub Dziadkowiec, Istnienie zła jako przejaw racjonalności Boga
13
7. (Wniosek) Istnienie zła jest przejawem
racjonalności Boga


Bóg nie jest odpowiedzialny za zło w świecie.
Przyczyną zła w świecie są wolne decyzje bytów doczesnych:
– koncepcja „społeczna” [Whitehead],
– twierdzenia limitacyjne [Życiński],
– racjonalna struktura świata [Heller].

Teologia procesu: nowy język – tradycyjne prawdy, zmiana akcentów:
– ograniczenie wszechmocy Boga,
– częściowa autonomiczność bytów doczesnych.

Zło jest wpisane w strukturę świata, ale pozostaje trywialne:
– prowadzi do wzrostu degeneracji społeczeństw,
– ulega samo-unicestwieniu w wyniku ich rozpadu.

Bóg ujmuje zło i cierpienie świata w swoją wtórną naturę,
„przebóstwia” je – Bóg zbawia świat.
mgr Jakub Dziadkowiec, Istnienie zła jako przejaw racjonalności Boga
14
Dziękuję za uwagę!
mgr Jakub Dziadkowiec, Istnienie zła jako przejaw racjonalności Boga
15
Bibliografia
Heller, Michał (2008), Sens życia i sens Wszechświata. Studia z teologii
współczesnej, Tarnów, Biblos.
Lewis, Clive Staples (2010), Problem cierpienia, Kraków, Wydawnictwo
Esprit.
Whitehead, Alfred North (1978), Process and Reality. An Essay in
Cosmology, New York, The Free Press.
― (1988), Nauka i świat współczesny, Warszawa, Instytut Wydawniczy
Pax.
― (1997), Religia w tworzeniu, Kraków, Wydawnictwo Znak.
Życiński, Józef (1987), „Filozoficzne aspekty matematyczności
przyrody”, w: M. Heller / A. Michalik / J. Życiński (red.), Filozofować
w kontekście nauki, Kraków, Polskie Towarzystwo Teologiczne, 170185.
mgr Jakub Dziadkowiec, Istnienie zła jako przejaw racjonalności Boga
16