Danuta Walczak-Duraj

Danuta Walczak-Duraj
„Podstawy współczesnej socjologii”
Rozdział pierwszy.
Socjologia jako dyscyplina naukowa.
1. Wyodrębnienie się socjologii jako dyscypliny naukowej.
Socjologia jest nauką, której przedmiotem jest ogół zjawisk i procesów związanych z
tworzeniem, funkcjonowaniem, przekształcaniem i rozpadem różnorodnych form życia
zbiorowego. Ogólnie możemy więc powiedzieć, iż socjologia jest nauką o zjawiskach i procesach
społecznych, o życiu społecznym. Wyodrębnienie się socjologii jako dyscypliny naukowej
następowało stopniowo od połowy XIX w . na podstawie wielu nauk. Sam termin, "socjologia"
wprowadził August Comte (1798 - 1857) w 4 tomie "Cous de philosophie positive (1837);
wcześniej zamiast pojęcia socjologia używano takich terminów jak: "filozofia społeczna", "fizyka
społeczna". Od samego początku swego rozwoju socjologia, jako dyscyplina
wieloparadygmatyczna, ulegała bardzo różnorodnym wpływom naukowym, zarówno o orientacji
przyrodniczej (kierunki naturalistyczne łącznie ze współczesną socjobilogią) jak i filozoficznej (np.
socjologia humanistyczna F. Znanieckiego ).
Wyjaśnić przy tym należy , iż przez paradygmat rozumieć będziemy za T . S.Kuhnem
wszystkie powszechnie w danym okresie uznawane przekonania teoretyczne (zarówno
przyrodnicze jak i filozoficzne ) oraz metody eksperymentalne, jakie stosowane są przez
specjalist6w w ich pracy badawczej. stąd też nie tyle odrębny przedmiot czy metoda badawcza
zadecydowały o wyodrębnieniu się socjologii jako dyscypliny naukowej ale zdolność do
zbudowania teorii naukowej. Należy zatem poczynić kilka uwag na ten temat.
Socjologia jest młodą dyscypliną, ciągle in statu nascendi ( w procesie tworzenia), stąd wszelkie
zmiany w sposobie podejścia do analizy społeczeństwa wynikają w zasadzie, przede wszystkim z
ingerencji czynników zewnętrznych. Głównie z innych ideologii, wzorów myślenia naukowego,
tradycji intelektualnych czy filozofii. Jakie są zatem owe podstawowe tradycje socjologii.
Rodowód współczesnej socjologii według S.Osowskiego wyprowadzić można z sześciu odrębnych
nurtów.
- nauki o państwie i sztuce rządzenia,
- historiografii, która prowadziła do uogólnień opartych na materiałach istorycznych,
- nauki o gospodarce ( ekonomii),
- nauk "o obcych ludziach" (etnografii, etnologii),
- nauki o człowieku (fizjologii i psychologii), - filozofii (zwłaszcza nurt pozytywistyczny).
Refleksja o życiu społecznym, społeczeństwie jest równie dawna jak refleksja w ogólności.
W starożytności problematyką socjologiczną zajmowali się tacy filozofowie jak Platon czy
Arystoteles. W tym to też okresie historycznym czynione już były refleksje na temat struktury
społecznej. Tak np. termin "klasa" w znaczeniu klasy społecznej spotykamy już w "Etyce" Spinozy
, który w twierdzeniu 46 część III mówi o tym, iż "(...) doświadczenia społeczne bywają
uogólnione w zależności od tego, jaką nazwą zostali obdarzeni ludzie, których te doświadczenia
dotyczą".
Główne zainteresowania socjologiczne, począwszy od ich początków w pismach szkockich
filozofów moralności (Hume, Fergusson, Shaftesburg) i francuskich filozofów Oświecenia
(Montesquieu, Turgot, Condorcet, Saint-Simon), koncentruj]ą się bądź to na społeczeństwie jako
1
całości obejmującej całokształt życia ludzi, bądź to na specyficznych problemach dotyczących
ludzi jako zbiorowości. Te dwa podstawowe podejścia do badania społeczeństwa: syntetyczne (
syntetyzujące ) i diagnostyczne, z wyraźnymi implikacjami praktycznymi, są ciągle obecne we
współczesnych refleksjach socjologicznych. Po to jednak by socjologia mogła stać się dyscypliną
naukową potrzebna była teoria socjologiczna, wypracowana w ramach tzw . podejścia
analitycznego.
2. Podstawowe założenia teorii socjologicznej.
Teoria socjologiczna, tak jak każda inna teoria naukowa stanowi określoną konstrukcję pojęciową,
stosowaną do analizy i interpretacji danych empirycznych. Konstrukcja pojęciowa składa się zaś z
trzech podstawowych klas: pojęć ogólnych, praw i innych typów generalizacji oraz z samej teorii.
Wśród pojęć ogólnych występują zarówno pojęcia porządkujące i klasyfikujące określone zjawiska
( ogólne określenia, kategorie ) jak i pojęcia występujące w charakterze zmiennych w
twierdzeniach ogólnych na temat tych zjawisk (pojęcia operacyjne, analityczne ). Określenia
ogólne stanowią rodzaj zmiennych niezależnych, określenia analityczne zaś rodzaj zmiennych
zależnych. Prawa występujące w teoretycznej treści każdej nauki stanowią rodzaj twierdzeń
orzekających zachodzenie jednorodnych relacji (np. współwystępowania czy współistnienia). Sama
teoria zaś to schemat pojęciowy służący wyjaśnianiu określonych praw. Jak stwierdza Th.Abel,
schematy pojęciowe stanowiące treść i teorii socjologicznej zajmują w socjologii szczególne
miejsce, ze względu m.in. na jej subdyscyplinarność. Istnieć musi przede wszystkim taka klasa
konstrukcji teoretycznych, które są powszechnie używane we wszystkich badaniach
socjologicznych. Tym samym stanowią one rzeczywistą treść teorii socjologicznych bez względu
na to, czy w badaniach socjologicznych stosujemy podejście "syntetyczne", "diagnostyczne" czy
"analityczne". W socjologii, z uwagi na złożoność zjawisk życia społecznego stosowana jest
metoda budowania teorii idealizacyjnych.
Wtedy to narzędziem poznawczym może stać się konstruowanie "typów idealnych "
badanych zjawisk i procesów . Przykładem może być tutaj weberowska koncepcja (M. Weber 1864-1920) typów idealnych, traktowanych jako pojęcia analityczne o jakościowym charakterze,
służące do organizacji i interpretacji danych, posiadających heterogeniczne (zróżnicowane)
właściwości.
Generalnie, zgodnie z typologią stosowaną w odniesieniu do nauki wyróżnić można pięć
kategorii praw socjologicznych.
a) Prawa stwierdzające stałe współwystępowanie faktów społecznych.
Takim prawem może być np. stwierdzenie, iż wszelka socjalizacja zaczyna się w grupach
pierwotnych (rodzinie, grupie rówieśniczej - Ch. Cooley).
b)'Prawa stwierdzające zależność. funkcjonalną lub współzmienność faktów społecznych. Takim
prawem może być stwierdzenie, iż im bardziej jednostka pragnie być zaakceptowana przez grupę,
tym większą wykazuje gotowość do ulegania naciskom tej grupy (E.Aronson).
c) Prawa stwierdzające prawidłowości rozwoju i regularne tendencje.
Na przykład: Intensywna industrializacja przyczynia się do wahań stopy wzrostu i dystrybucji
ludności poprzez takie środki, jak wzrost ośrodków metropolitarnych, zasiedlanie nowych terenów
, pośredni wpływ na organizację rodziny i stopę życiową oraz postępującą sekularyzację, która
prowadzi do otwarcia struktury klasowej.
d) Prawa orzekające o podobieństwie lub statystycznym prawdopodobieństwie związku pomiędzy
faktami społecznymi. Na przykład: Zachowanie przestępcze jest bardziej prawdopodobne: a) wśród
ludzi, którzy nie są związani ściśle ze swą grupą społeczną lub z ogółem społeczeństwa, gdyż nie
podzielają norm zachowania; b ) wśród mężczyzn; c ) wśród grup klasy niższej ; d) wśród ludzi
młodszych; e ) wśród pewnych grup mniejszościowych; t) na terenie miast; g) w środowiskach o
2
mniejszej religijności; h) raczej w czasach normalnych niż w okresie wojen lub klęsk (B. Berelson,
G.A. Steiner).
e) Prawa stwierdzające lub sugerujące związek przyczynowy pomiędzy faktami społecznymi. Na
przykład: Udział we wsp6lnych interesach i ich realizowanie jest koniecznym i wystarczającym
warunkiem rozwoju integracji społecznej Należy przy tym zaznaczyć, iż prawo socjologiczne, aby
mogło być uznane za prawo musi się opierać nie tylko na uznanych faktach ale również na
określonych, uzasadnionych racjach. Stąd też wiele praw ograniczonych jest co do miejsca i czasu:
poszczególnych okresów historycznych, konkretnych obszarów kulturowych.
Teorie socjologiczne Są więc ułożone na continuum wedle takich kryteriów jak: sprawdzalność,
uniwersalność, precyzja, elegancja i zdolność predykcji. Dość często mówi się o ogólnych teoriach
socjologicznych, teoriach "średniego zasięgu" (np. teoria roli społecznej, biurokracji, dysonansu
poznawczego, anomii społecznej itp.). Continuum to możemy również ustalić ze względu na
relacje między dwoma zasadniczymi składnikami każdej nauki "teoretycznym" (wyrażającym się w
formie abstrakcyjnej i przy pomocy swobodnie ustalonych pojęć) i "empirycznym" (wyrażającym
się na ogół w kategoriach, konkretnych, nieinstrumentalnych, fenomenologicznych). Biorąc pod
uwagę wzajemną relację tych dwóch składników stwierdzić należy, iż socjologia z całą pewnością
zawiera przewagę elementów empirycznych nad teoretycznymi; jest więc, np. w porównaniu do
fizyki jest nauką bardziej empiryczną. Przy tym jest jednocześnie nauką specjalnego rodzaju;
głównie z tego względu, iż jak pisał wielki polski socjolog, F.Znaniecki "Systemów społecznych,
przeciwnie niż systemów naturalnych, nie można rozpatrywać tak, jakby istniały całkowicie
niezależnie od doświadczeń i działań człowieka. Każdy system społeczny istnieje nieodmiennie w
sferze doświadczeń i działań poszczególnych ludzi. [...] Gdyby wyeliminować współczynnik
humanistyczny i gdyby uczeni usiłowali badać system kulturowy podobnie jak badają system
naturalny [...], system ten zniknąłby i zamiast niego znaleźliby chaotyczną masę naturalnych rzeczy
i procesów , w niczym niepodobne do rzeczywistości, jakiej badacze podjęli. Rola współczynnika
humanistycznego w socjologicznym namyśle nad przebiegiem życia społecznego uwidacznia się
zwłaszcza w tym obszarze ludzkich działań i przeżyć, które określamy mianem kultury.
Rozdział drugi.
Więź społeczna.
1. Pojęcie więzi społecznej.
Termin więź społeczna jest terminem, który przeniknął do socjologii z języka potocznego.
w Polsce rozpowszechnił je L. Krzywicki pod koniec XIX wieku ("Pierwociny więzi
społecznych"), który uważał, że to właśnie dzięki więzi społecznej społeczeństwo tkwi niejako całą
swą treścią w jednostce. w socjologii zachodniej używa się raczej terminu społeczna organizacja
bądź integracja. Aczkolwiek z pojęciem więzi wiąże się szereg kontrowersji i kłopotów
definicyjnych, możemy jednak przyjąć, iż występują dwie podstawowe orientacje w jej ujmowaniu.
Pierwsza orientacja. w której autorzy odwołują się do porządku motywacyjnego
(subiektywnego) i traktują więź jako ogół procesów zbiorowego działania, wyprowadzanego z
wewnętrznych stanów psychicznych jednostek, z poczucia łączności psychicznej z innymi,
procesów identyfikacyjnych.
Druga orientacja. w której autorzy odwołują się do porządku obiektywistycznego i traktują
, więź jako ogół stosunków i zależności w grupie społecznej. ze względu na współwystępowanie
tych dwóch podstawowych orientacji pojęcie więź społeczna określane też jest przez takie zbliżone
semantyczne terminy , jak: więzy , związek. złączenie, powiązanie czy też przez terminy
zapożyczone, jak: integracja, harmonia, koherencja, identyfikacja, solidarność. Jedne z tych pojęć
odnoszą się tylko do analizy zbiorowości (harmonia, integracja), inne również do poszczególnych
3
jednostek, ich obiektywnych zależności, postaw i działań (powiązanie, przywiązanie ). Jeden z
terminów synonimicznych, dość powszechnie używanych, odnosi się wyłącznie do jednostek; jest
nim termin identyfikacja ( utożsamianie się).
To co jednak rodzi najwięcej problemów w analizie więzi społecznej to jej dwoisty
charakter, powodujący, iż można ją odnosić zarówno do tego, co w życiu społecznym wynika
z harmonii i więzów psychicznych, emocjonalnych o silnym ładunku dodatnim jak i do tego,
co ludzi dzieli i wywołuje konflikty .
" Stad też wydaje się, iż najbardziej adekwatną definicją więzi społecznej jest definicja J.
Szczepańskiego. który określają jako: "(..) zorganizowany system stosunków., instytucji środków
kontroli społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość
zdolna do trwania i rozwoju.
Przy tak ogólnej, szerokiej definicji więzi możemy wydzielić trzy podstawowe stany czy
sytuacje społeczne oznaczające więź:
a) Więź jako coś naturalnego, spontanicznego, zazwyczaj nie będącego przedmiotem refleksji
jednostek uczestniczących w tej więzi. Można ją określić mianem więzi naturalnej (łączącej np.
matkę i dziecko ale nie tylko ).
b ) Więź jako intencjonalny związek, w którym stosunki i zależności między partnerami oparte są
na zasadzie umowy bądź chęci czy woli przystąpienia do już spójnej grupy. Więź taką można
nazwać więzią zrzeszeniową lub stanowioną dowolnie; więź taka angażuje zazwyczaj emocjonalnie
jej członków i pociąga za sobą celowe działania.
c) Więź jako przymus, nacisk, coś zewnętrznego wobec partnerów interakcji, coś narzuconego.
Więź taką można nazwać więzią stanowioną z zewnątrz, a nawet pod przymusem. Tak np. F.
Tónnies w definicji więzi społecznej akcentuje właśnie przymus; dla niego więź to przeciwieństwo
wolności, to mus, powinność, brak przyzwolenia.
Odpowiadając na pytanie o to, czym jest więź społeczna odpowiadamy zarazem na wiele
innych pytań. Należą do nich pytania o to, jak ludzie łączą się w trwałe lub bardziej luźne całości,
jak tworzą wartości i normy grupowe a następnie ich przestrzegają. Więź społeczna nie ma jednak
swego substratu (nie jest rzeczą); istnieją tylko określone zachowania ludzkie, wyznaczone przez
bardzo różnorodne uwarunkowania.
Można zatem powiedzieć, iż w szerokim ujęciu więzi społecznej mieści się to wszystko,
co prowadzi do tworzenia i rozwoju grup i innych zbiorowości społecznych. Do czynników
łączących ludzi w grupy i inne zbiorowości należą wszelkie zjawiska przyczynowe i celowościowe,
zewnętrzne i wewnętrzne, działające niezależnie od świadomości i Uświadamianie przez jednostkę.
Czynnik te podlegają bądź to łączeniu mechanicznemu bądź też przez podobieństwo (np.
integracja kulturowa, normatywna) czy na zasadzie organicznej, w oparciu o różnice,
uzupełnianie się, współpracę (integracja funkcjonalna). Możemy również mówić o łączeniu
bezpośrednim (typowym dla przebiegu procesów interakcyjnych) lub pośrednim (przede
wszystkim poprzez rzeczy, obiekty, symbole ).
Gdybyśmy jednak posługiwali się wąskim rozumieniem więzi społecznej, pojęcie to mieściłoby się
jedynie w obszarze podstawowego pytania o to, co łączy , spaja i utrzymuje ludzi razem, jaka jest
treść tego, co łączy? pytanie o to, jak to łączenie się odbywa, w jaki sposób tworzy się pewna
całość a więc pytanie o proces łączenia można by odnosić do pojęcia integracji. Przy czym o
integracji mówimy wtedy, gdy członkowie grupy wyznaczają sobie cele, które można osiągnąć
tylko wspólnie, tzn. kiedy na tym tle powstają między nimi kooperacje.
W. S. Landecker wyróżnia przy tym róże typy integracji, stanowiące kombinację takich
podstawowych elementów , jak normy społeczne, osoby i ich zachowania. Pierwszym z nich jest
integracja kulturowa, tworzona na podstawie określonych wzorów kulturowych, między którymi
zachodzi bądź to wysoki stopień spójności /konkretność/ bądź też wysoki stopień rozbieżności /
wliczając w to oczywiście wszystkie stany pośrednie/ . Drugą jest integracja normatywna, będąca
wskaźnikiem stopnia zachowań konformistycznych w grupie społecznej, a więc zgodności między
4
normami grupowymi a zachowaniami. Trzecia to integracja komunikatywna (łącznościowa)
polegającą na wymianie między członkami grupy symboli, znaczeń i informacji. Czwarta to
integracja funkcjonalna, odnoszona do procesu wymiany usług między członkami grupy. Ma więc
ona charakter obiektywny i wynika z podziału pracy. Wszystkie te rodzaje integracji traktować
należy oczywiście jako proces, w którym stopień natężenia integracji może być bardzo różny , ale
zawsze prowadzi do powstania pewnych społecznych całości. Tak rozumiana integracja oznacza
raczej szczegółowe aspekty i rodzaje powiązań i mając wyraźnie proceduralny charakter nic nie
orzeka o stanie integracji.
Z tego też powodu, przy węższym rozumieniu pojęcia więzi społecznej rezultat procesów
integracyjnych (procesów łączenia) w odniesieniu do konkretnej grupy społecznej określić można
mianem spójności grupowej.
Przy czym owa spójność może mieć zarówno wymiar czysto formalny i oznaczać siłę więzi
grupowej bez względu na genezę i rodzaj więzi łączących, jak i wymiar czysto subiektywny .
Spójność oznacza wtedy więź psychiczną między członkami danej grupy, która ma wyraźne
korelaty świadomościowe i behawioralne (odnoszące się do określonych zachowań).
Następne pytanie wynikające z określenia spójności grupowej to pytanie o jej następstwa. Takim
zgeneralizowanym następstwem spójności jest solidarność. W literaturze przedmiotu występują
dwa rozumienia solidarności. Pierwsze, tradycyjne i szerokie zarazem rozumienia oznacza
wszystko to, co łączy ludzi razem w określone całości (stanowi więc równoważnik pojęcia więź
społeczna). W węższym rozumieniu solidarność oznacza relację części do całości, pewne
funkcjonalne zachowania jednostek, zmierzające do realizacji celów grupy. Tak więc
posługując się tym drugim rozumieniem solidarności możemy powiedzieć, iż następstwem
spójności grupowej jest osiągnięcie przez nią zakładanych celów. Możemy wiec powiedzieć, że o
ile szerokie rozumienie więzi społecznej odnosi się do wszelkich zjawisk i procesów zachodzących
w grupie, o tyle wąskie rozumienie odnosi się jedynie do zespołu elementów wspólnych,
koniecznych i wystarczających dla powstania i istnienia grupy.
Przechodząc zatem od najwęższego do najszerszego rozumienia więzi społecznej wyróżnić
możemy pięć sposobów jej ujmowania:
a) zespół elementów i czynników wspólnych, koniecznych i wystarczających dla powstania grupy
społecznej,
b) zespół czynników koniecznych dla istnienia grupy społecznej,
c) zespół czynników prowadzących do powstania i istnienia grupy społecznej,
d) zespół zjawisk zachodzących w trakcie tworzenia i funkcjonowania grupy społecznej,
e) wszelkie powiązania zależności, relacje i stosunki jakie zachodzą między jednostkami będącymi
nośnikami więzi.
Przyjmując zatem założenie, iż więź społeczną możemy przedstawić zarówno jako
proces jak i stan, należy przede wszystkim wyjść od krótkiej analizy mechanizmu tworzenia więzi
społecznej, nie wnikając już bliżej w to, czy mamy do czynienia z więzią naturalną, zrzeszeniową
czy stanowioną z zewnątrz.
2. Proces tworzenia się więzi społecznej.
Proces tworzenia się więzi społecznej i mechanizmy towarzyszące temu procesowi jest
równoznaczny z procesem tworzenia się społeczeństwa. śledzenie tego procesu jest oczywiście
zabiegiem czysto analitycznym, w kt6rym nie można jednak przeciwstawić zdecydowanie
subiektywnych czynników i elementów - elementom i czynnikom obiektywnym.
Do XVII i XVIII wieku przedstawiciele nauk społecznych byli przekonam, iż podstawą
tworzenia społeczeństwa są dwa rodzaje organizacji: organizacja państwowa (rozumiana jako
polityczna organizacja społeczeństwa) i organizacja kościelna (religijna).
5
Dopiero później zaczęto zwracać uwagę na to, iż o spójności wewnętrznej zbiorowości ludzkich
decydują przede wszystkim procesy spontaniczne, stanowiące również podstawą tworzenia się
organizacji państwowych i religijnych. J. Szczepański zaznacza przy tym, iż "Socjologia jako
odrębna nauka zaczęła się rozwijać właśnie wtedy, gdy zaczęto szukać praw rządzących tymi
spontanicznymi procesami życia zbiorowego. Wśród tych zagadnień problem wewnętrznej
spójności grup, problem utrzymywania się zbiorowości i trwania jako identycznych całości, mimo
zmiany składu członków, utrzymywania norm, wzorów zachowań, wartości kulturowych itp.
wysuwał się na czoło, jako podstawowy6.
Styczność Przestrzenna.
Powstaje zatem pytanie jakie podstawowe elementy składają się na proces tworzenia i
podtrzymywania więzi. Wspomniany już J. Szczepański stwierdza, iż pierwszym, najprostszym
elementem jest styczność przestrzenna między jednostkami, która może mieć zarówno
charakter bezpośredni, jak i pośredni (poprzez informację w środkach masowego przekazu).
Możemy ją określić jako akt"(...) spostrzeżenia innego osobnika lub uświadomienia sobie jego
istnienia w przestrzeni, w której przebiega działalność człowieka. Jej podstawowym składnikiem
jest zdanie sobie sprawy z istnienia innych ludzi w tej przestrzeni i spostrzeżenia ich cech 7.
Styczność przestrzenna nie musi oczywiście prowadzić do pojawienia się dalszych etapów rozwoju
więzi, zwłaszcza wtedy, gdy ma ona zupełnie przelotny i przypadkowy charakter (styczność
przestrzenna w środkach komunikacji miejskiej, w sklepach, kinach czy teatrach).
Stycznośc i łączność psychiczna.
Styczność przestrzenna przerodzić się może w styczność i łączność psychiczną. Ma to
miejsce wtedy, gdy wystąpi zainteresowanie drugą osobą z punktu widzenia bardzo różnych,
zarówno świadomych jak i nieświadomych potrzeb (ekonomicznych, społecznych, emocjonalnych
itd.). Zainteresowanie to może być zarówno jednostronne jak i dwustronne, stanowiące bardziej
pewną podstawę do rozwoju więzi społecznej. Styczność psychiczną tworzą więc wzajemne
zainteresowania (może mieć ona zarówno charakter bezpośredni jak i pośredni), które
niekoniecznie muszą wiązać się z rozwojem pozytywnych emocji i postaw. Styczność psychiczna
przekształcić się może w łączność psychiczną prowadzącą do rozwoju wzajemnych sympatii,
przywiązania itp. Nie jest to jednak warunek konieczny do pojawienia się następnego elementu
więzi, tj. styczności społecznej, w której występuje nie tylko element zainteresowania ale również
podejmowania określonych czynności.
Styczność społeczna.
Styczności społeczne są to pewne układy, złożone przynajmniej z dwóch osób oraz
pewnej wartości, która jest przedmiotem tej styczności, a także pewne czynności dotyczące tej
wartości. Styczności społeczne stanowią w istotny sposób o charakterze grupy, ponieważ mają one
bardzo różnorodną treść i formę. Stąd też wydziela się kilka podstawowych, dychotomicznie
(dwudzielnie) ujętych rodzajów styczności:
a) przelotne (pytanie na ulicy o drogę, godzinę) i trwałe (kupowanie gazety u tego samego
kioskarza),
b) publiczne i prywatne (student składający egzamin przed wykładowcą i np. ten sam student
proszący kolegę o pożyczenie książki),
c) rzeczowe i osobiste (np. kupienie akcji w biurze maklerskim i pomoc kolegi w przygotowaniu
się do egzaminu),
d) pośrednie i bezpośrednie (np. wysłuchanie czyjegoś wystąpienia w telewizji i wszelkie
czynności wykonywane przez co najmniej dwóch partnerów na zasadzie face - to - face czyli"
twarzą w twarz").
Grupując powyższe pary w szersze układy możemy przy ich pomocy określić charakter
powstającej więzi społecznej. Tak więc dominacja styczności społecznych o charakterze
6
przelotnym, publicznym, rzeczowym i pośrednim typowa jest nie tylko dla określonych
zbiorowości rozpatrywanych w perspektywie makrostrukturalnej (łącznie z tzw. społeczeństwem
masowym) ale również może odnosić się do poszczególnych jednostek, uczestników "samotnego
tłumu".
Interakcje
Dalszy element konstytuujący więź społeczną to interakcje czyli inaczej wzajemne
oddziaływanie na siebie jednostek. Jak się podkreśla, interakcja ta może mieć zarówno charakter
bezpośredni (intencjonalny) i wynikać z subiektywnych zamierzeń, jak i pośredni, oparty na
symbolach i uczestnictwie jednostek (w sposób zapośredniczony) w szerszych zbiorowościach (bez
subiektywnych zamierzeń).
Wzajemne oddziaływania są "(...) systematycznym, trwałym -wykonywaniem działań
skierowanych na wywołanie u partnera określonej reakcji, przy czym reakcja ta z kolei wywołuje
nowe działania pierwszego osobnika. "9 Stąd też uznaje sieje za podstawowy składnik zjawisk i
procesów zachodzących w określonej zbiorowości. Dotyczy to zarówno procesów
podporządkowania jak i dominacji, współpracy i konfliktów między jednostkami czy grupami
społecznymi.
Zarazem jednak wzajemne oddziaływania przebiegają wedle stałych zasad i wzorów
postępowania nie tylko zrozumiałych dla osób na które chcemy oddziaływać ale również przez
nich akceptowanych i mieszczących się w szerszych zasadach postępowania, opanowanych w
procesie socjalizacji. W analizie wzajemnych oddziaływań uczestników interakcji szczególną
uwagę zwraca się na metody działań społecznych, mające prowadzić do osiągnięcia zakładanego
celu. F. Znaniecki a za nim wielu innych polskich socjologów uważa, iż wszelkie metody działań
społecznych, występujące we współczesnych nam społeczeństwach są pochodnymi dwóch
podstawowych metod: metody negatywnego przymusu (nakazu i zakazu) i pozytywnego
nakłonienia (perswazji, czyli przekonywania). W procesie interakcji istotną rolę odgrywają nie
tylko metody działania ale również same narzędzia tego działania, które określa się mianem
wzorów działań społecznych. Wzory te, stanowią jasne dla obydwu stron interakcji "przepisy"
stosowania różnych metod działań społecznych (podporządkowywania, nakłaniania do współpracy,
wyrażania buntu itp.) mają charakter czysto kulturowy, a więc różnią się bardzo w zależności od
społeczeństwa (np. potakiwanie głową w jednym społeczeństwie jest wyrazem zgody,
potwierdzenia w innym zaś wyrazem zaprzeczenia)
Jak już wspominaliśmy, wszystkie wzory działań jednostki przyswajają sobie w toku
socjalizacji, zarówno pierwotnej jak i wtórnej. Jednakże poszczególne zbiorowości mogą także
wytwarzać swoje własne wzory działania, które choć są zwykłymi replikami wzorów przyjętych w
szerszych zbiorowościach, mogą być stosowane do sytuacji i zadań charakterystycznych tylko dla
tej jednej zbiorowości.
Stosunki społeczne
Wzajemne oddziaływania prowadzące do modyfikowania zachowań, postaw, systemów
wartości zarówno w wymiarze jednostkowym jak i grupowym są trwałym elementem więzi
społecznej, stanowiącym podstawę do rozwoju jej następnego elementu -stosunków społecznych.
Stosunki społeczne odnoszą się do tych wszystkich oddziaływań partnera na partnera, które są
względnie uregulowane nie tylko poprzez określone wzory działań społecznych ale również
poprzez określoną płaszczyznę, na której te oddziaływania przebiegają. J. Szczepański definiując
stosunki społeczne, które mówiąc ogólnie porządkują, systematyzują i organizuj ą życie społeczne
w pewną całość pisze, iż stanowią one "(...) pewien układ zawierający następujące elementy:
dwóch partnerów (jednostki i grupy), jakiś łącznik czyli przedmiot, postawa, interes, sytuacją,
która stanowi "platformą" tego stosunku, dalej pewien układ powinności i obowiązków czyli
unormowanych czynności, które partnerzy powinni wobec siebie wykonywać. Stąd też można
7
mówić o stosunkach koleżeńskich, przyjacielskich, politycznych, stosunkach pracy. Znaczna część
stosunków społecznych przybiera postać zależności społecznych (np. stosunki między władzą a
obywatelami, przełożonymi a podwładnymi itd.), wymikajacych ze świadomych oddziaływań ludzi
na siebie w ramach określonej grupy społecznej. Mimo różnorodności podejść do definiowania
tego pojęcia występującego nie tylko w języku potocznym ale i w wielu dyscyplinach naukowych,
możemy przyjąć, iż zajeżność^połeczna z perspektywy więzi społecznej oznacza przede wszystkim
dysponowanie zespołem środków (przemocy, prawnych, moralnych, religijnych, magicznych,
emocjonalnych) zapewniających asymetryczny przebieg stosunków społecznych. Mogą to być
stosunki podporządkowania, nakłaniania, wymuszania czy dominow
Instytucje społeczne
Proces kształtowania więzi społecznej nie kończy się na stosunkach i zależnościach
społecznych, choć to one właśnie w sposób wyraźny decydując trwałości i ciągłości określonej
zbiorowości. Ważnym elementem tego procesu są instytucje społeczne, które są określonymi
sposobami utrwalania zasad, wedle których przebiegają stosunki społeczne, zwłaszcza zasad
wyprowadzanych z określonych norm i wartości. Tym samym instytucje społeczne stanowią
istotny składnik następnego elementu - kontroli społecznej/Przy czym rozumienie instytucji
społecznych jest w analizie więzi społecznej nieco inne niż w potocznym odczuciu^Przede
wszystkim wskazać można na cztery podstawowe znaczenia, w jakich to pojęcie w socjologu
występuje:
a) instytucje jako zespoły ludzi powołane do realizacji zadań ważnych dla danej zbiorowości (np.
rada gminy),
b) instytucje jako zespoły czynności wykonywane przez niektórych członków grupy w jej imieniu
(uprawnienia i możliwości działania w imieniu grupy - np. starostowie),
c) instytucje jako dobra materialne i środki działania pozwalające i umożliwiające wskazanym
członkom grupy publiczne wykonywanie zadań regulujących funkcjonowanie grupy i zaspokajanie
jej potrzeb (budżet, fax itp.),
d) instytucje jako istotne role społeczne niektórych członków grupy''.
Tak więc niezależnie od różnic w sposobach ujmowania możemy powiedzieć, iż instytucje
społeczne są "(...) zespołami urządzeń, w których wybrani członkowie grup otrzymują
uprawnienia do -wykonywania czynności określonych publicznie i impersonalne, dla
zaspokojenia potrzeb jednostkowych i grupowych i dla regulowania zachowań innych
członków grupy"12. Z definicji tej wynika, iż w każdej zbiorowości funkcjonuje bardzo wiele
instytucji, które badacze próbują poklasyfikować.
Klasyfikacja instytucji społecznych.
Najbardziej ogólny podział instytucji społecznych to podział na instytucje formalne i
nieformalne. Instytucja formalna to zbiorowość zorganizowana i funkcjonująca wedle reguł
formalnych, przewidzianych prawem: szkoła, zakład przemysłowy, partia polityczna, szpital,
wyższa uczelnia. Instytucje formalne dość często określane są mianem organizacja które
utworzone zostały do realizacji ściśle określonych celów. Instytucje te są na ogół dużymi
zbiorowościami, wewnętrznie zróżnicowanymi i ustrukturalizowanymi, o różnym stopniu
otwartości na wpływy otoczenia społecznego (innych zbiorowości społecznych). Szczególnym
przykładem instytucji formalnych są tzw. instytucje totalne (nazwa nadana przez E.
Goffmana)13 - więzienia, klasztory, szpitale psychiatryczne, koszary, domy opieki, obozy
koncentracyjne - których wspólną cechą jest właśnie izolacja od świata zewnętrznego i
wszechogarniająca kontrola społeczna nad członkami, posługująca się często środkami przymusu.
Instytucje nieformalne to takie instytucje, których funkcjonowanie nie zostało ujęte w
żadnych sformalizowanych przepisach, zaakceptowanych przez szersze zbiorowości. Z tego
też względu instytucją nieformalną może być zarówno banda chłopców bawiąca się na podwórku,
która ma swego wybranego przywódcę jak i międzynarodowa mafia o bardzo złożonej,
wewnętrznej strukturze. Instytucje nieformahie dysponują wobec swoich członków bardzo
8
szerokim repertuarem środków skłaniających ich do postaw i zachowań zgodnych z
oczekiwaniami. Niekiedy zaś skuteczność czy rygoryzm instytucji nieformalnej jest większy
niż formalnej. Warto również podkreślić, iż bardzo wiele instytucji formalnych (organizacyjnych)
nie zaspokaja wielu potrzeb swoich członków. Wtedy to w ramach albo obok takiej instytucji jej
członkowie tworzą własne normy i wzory postępowania - instytucję nieformalną. W niektórych
instytucjach totalnych przybiera to często postać tzw. drugiego tycia, które będąc instytucją
nieformalną wymierzone jest przeciwko organizacji formalnej.
Klasyfikując instytucje według funkcji pełnionych w zbiorowościach (kryterium
merytoryczne) wyróżnić możemy: instytucje ekonomiczne, polityczne, wychowawcze, kulturalne i
socjalne (w tym tzw. instytucje ceremonialne (określenie użyte przez H. Spencera), dotyczące
niesformalizowanych sposobów obchodzenia uroczystości, wzajemnych odnoszeń się do
siebie), religijne. Z tej krótkiej charakterystyki wynika, iż instytucje •potoczne tym się przede
wszystkim różnią od wcześniejszych elementów więzi społecznej, iż mają charakter
zewnętrzny wobec jednostki, nie stanowią wartości zintenalizowanych (uwewnętrznionych,
uznanych za własne, oczywiste) przez jednostkę. Stąd też istotnym dla przebiegu życia jest
sposób ułożenia instytucji w pewien spójny system, który w miarę bezkonfliktowo i elastyczne
przyczyniać się będzie do realizacji określonych celów i zadań poszczególnych zbiorowości.
Kontrola społeczna
Wspomnieliśmy na początku, iż instytucje społeczne zarówno formalne jak i nieformalne
pełnią również funkcję kontroli nad swymi członkami. Kontrola społeczna jest tym elementem
więzi społecznej, który powoduje, iż przebieg życia społecznego jest w miarę uporządkowany,
zaś jego uczestnicy mogą nawzajem przewidywać i oczekiwać określonych, wzajemnych
zachowań. Samo pojęcie kontroli społecznej wprowadził w 1901 r. amerykański socjolog E. A.
Ross. Ma ono nieco inne znaczenie niż potoczne w języku polskim Sprawdzenie; odnosi się
ono również do procesów i sytuacji kierowania, regulowania, sterowania czy nadzoru.
Oczywiście nie wszystkie sfery ludzkiej aktywności i działań jednostek poddawane są nadzorowi
społecznemu. W zależności od typu społeczeństwa i jego wewnętrznej strukturalizacji każdy
człowiek posiada szerszy lub węższy zakres prywatności. Na ogół jednak nie odnosi się ona do
zachowań i postaw ważnych w swych skutkach dla poszczególnych zbiorowości. Zachowania i
werbalizowane postawy, które nie są społecznie akceptowane spotykają się z określonym rodzajem
sankcji społecznych, stanowiących istotny element kontroli społecznej. Jak stwierdza J.
Szczepański "Każda grupa, każda zbiorowość społeczna rozwija szereg miar, sugestii, sposobów
przekonywania, nakazów i zakazów, system perswazji i nacisku, sankcji aż do przymusu
fizycznego włącznie, system sposobów wyrażania uznania, wyróżniania, nagród dzięki któremu
doprowadza zachowania jednostek i podgrup do zgodności z przyjętymi wzorami działania, do
respektowania kryteriów wartości, słowem przy pomocy którego kształtuje konformizm członków.
Można zatem przyjąć, iż w skład kontroli społecznej wchodzą zarówno wzory zachowań
(role społeczne), mechanizmy przekazywania ich jednostce (mechanizmy uczenia się poprzez
system kar i nagród, naśladownictwa czy identyfikacji) jak i normy i wartości, określające nakazy
i zakazy a ujęte w takie instytucje jak moralność, prawo czy religia. Normy i wartości by stały się
regulatorami naszych zachowań muszą być w znacznym stopniu zintemalizowane, czemu z kolei
służą mechanizmy konformizowania jednostek. Przy czym w uzasadnieniu norm zbiorowość
wprowadzająca jednostkę w życie społeczne odwohije się bądź to do tradycji i doświadczenia, do
słuszności wpajanych norm, bądź też do reguły prawnej ("bo tak stanowi prawo"). Normy te są
więc bardzo różne, różną też mają siłę oddziaływania. To co je jednak łączy, to ich funkcjonalność
wobec określonych zbiorowości społecznych, zmiennych w czasie i przestrzeni a jednak ciągle
zachowujących swą tożsamość.
Z tego też powodu mówi się o tzw. relatywizmie systemu normatywnego jak i absolutyzowaniu
norm społecznych, o skłonności do narzucania norm i zasad innym. Przewaga jednej z tych
postaw zależy przede wszystkim od charakteru i treści więzi społecznej.
9
Niektórzy autorzy definiując pojęcie kontroli społecznej eksponują zresztą przede
wszystkim czynnik normatywny, pisząc, iż "Kontrola społeczna to zespół czynników kształtujących zachowanie jednostki w sposób społecznie pożądany. Czynniki te występują w dwóch
aspektach - statycznym i dynamicznym. Aspekt statyczny - to społeczny system normatywny
przedstawiający wzorzec zachowań wymaganych. Aspekt dynamiczny - to społeczne
oddziaływanie represyjne i prewencyjne, podjęte w wyniku stwierdzenia rozbieżności między
aktualnym lub prawdopodobnym zachowaniem jednostki a wymaganiami systemu normatywnego
oddziaływania zmierzające do usunięcia lub zmniejszenia tej rozbieżności.
Psychospołeczne i materialno-społeczne mechanizmy kontroli społecznej.
Biorąc zaś pod uwagę fakt, iż system normatywny może być albo zinternalizowany przez
jednostkę albo też wyegzekwowany przez instytucje społeczne, J. Szczepański w zespole
środków kontroli społecznej wyróżnia dwa jak gdyby rodzaje mechanizmów: mechanizmy
psychospołeczne i materialna - społeczne. Pierwsze z nich odnoszą się do procesów internalizacji
norm i wartości, które powodują, iż kontrola społeczna ma charakter "wewnętrzny", oznaczający
przymus moralny ("społeczeństwo wewnątrz nas"), drugie zaś odnoszą się do stosowania przez
instytucje określonego przymusu i mają charakter "zewnętrzny" wobec jednostki.
Psychospołeczne mechanizmy kontroli społecznej odnoszą się nic tylko do zinternalizowanych
przez jednostkę norm i wartości ale również do potrzeb bezpieczeństwa i uznania, które każda
jednostka pragnie zrealizować, ponieważ zapewnia to jej wewnętrzną równowagę psychiczną.
Potrzeby te zaś mogą być zrealizowane przede wszystkim poprzez zachowania zgodne z
oczekiwaniami zbiorowości w której uczestniczy.
Specjalnym rodzajem mechanizmów kontroli społecznej nad jednostką, mieszczących
się, jak to podkreśla J. Szczepański, na pograniczu mechanizmów psychospołecznych i
materialne - społecznych ss^zwyczaje i obyczaje. Zwyczaje są uwzorowanymi sposobami
zachowań jednostkowych lub grupowych w sytuacjach, które nie wywołują negatywnych reakcji
otoczenia społecznego, a które oparte są bądź to na tradycji, na dawnych obrzędach religijnych,
bądź też na indywidualnych nawykach. Zaliczyć możemy do nich zarówno zwyczaj specjalnego
ubierania się, późnego wstawania, przygotowywania choinki na Święta Bożego Narodzenia, jak
zwyczaje wypracowywane przez grupę i tylko dla niej charakterystyczne (np. zwyczaj grupy
studenckiej polegający na chodzeniu po każdym kolokwium do wesołego miasteczka). Obyczaj zaś
to "(...) ustalony sposób postępowania, z którym grupa wiąże już pewne oceny moralne i którego
naruszenie -wywołuje sankcje negatywne. Obyczaj zakłada już wyraźnie pewien przymus w
uznawaniu wartości grupowych i przymus w takim definia\vaniu sytuacji, które prowadzi do
zachowań pożądanych z punktu widzenia grupy. Ze względu na fakt, iż obyczaje odnoszą się do
wartości uznawanych przez grupę i mających istotny wpływ na funkcjonowanie grupy,
obwarowane są one sankcjami moralnymi. Do obyczajów zaliczyć możemy poszanowanie cudzego
cierpienia, podstawowe symbole grupy, szacunek dla wykładowców itp.). Ich nieprzestrzeganie
wywołuje reakcje ze strony grupy, które określa się mianem sankcji społecznych.
Sankcje społeczne definiuje się zazwyczaj jako reakcje grupy na zachowania się jej
członków w sytuacjach społecznie ważnych. Stąd też termin ten ma o wiele szerszy zakres
pojęciowy niż ten używany w języku potocznym czy nawet prawniczym. Sankcją społeczną będzie
zatem pochwała wykładowcy skierowana do studenta za dobre przygotowanie do egzaminu,
wpisanie pozytywnej oceny do indeksu jak i krytyka za złe przygotowanie czy wpisanie
negatywnej oceny.
Klasyfikacje sankcji społecznych.
Powyższy przykład sugeruje, iż sankcje możemy podzielić na: negatywne (czyli kary)
{pozytywne (czyli nagrody). Oczywiście nie przyznanie oczekiwanej nagrody odbierane bywa
zazwyczaj jako sankcja negatywna (kara). Wymienione dwa rodzaje sankcji można również poddać
dalszej klasyfikacji na sankcje formalne lub nieformalne. Sankcje formalne pochodzą od
instytucji sformalizowanych, takich jak instytucje państwowe, partyjne, ekonomiczne.
10
Sankcje nieformalne są "(...) reakcjami opinii publicznej, kręgów koleżeńskich, sąsiedzkich,
grup rówieśników i znajdują swój wyraz w działaniach instytucji nieformalnych"18.
Skuteczność tych sankcji może być niekiedy większa niż sankcji formalnych; zwłaszcza wtedy,
gdy instytucje formalne nie cieszą się uznaniem zbiorowości.
Sankcje społeczne można również poklasyfikować ze względu na kryterium treści nacisku,
wywieranego przez grupę społeczną na jednostkę. Zgodnie z tym kryterium wydzielić możemy:
a) Sankcje etyczne, odnoszące się do zachowań ocenianych jako moralne lub niemoralne. Przy
uruchamianiu tego typu sankcji zbiorowość ocenia czyjeś zachowanie według takich kryteriów jak
dobro i zło, słuszność, sprawiedliwość (tzw. zasada miary sprawiedliwej). Sankcje etyczne opierają
się na normach moralnych, które choć są wtórne wobec norm społecznych są również wytworem
grupy i grupy też dotyczą (wraz z jej członkami). Społeczny charakter norm moralnych wynika z
warunków, które w istotny sposób wpływają na ich wystąpienie oraz samą treść normy. Normy
moralne, co szczególnie mocno podkreśla M. Ossowska, są uzasadnione poprzez pełnienie
określonych funkcji społecznych, zaś ich przestrzeganie "(...) jest dla współżycia pożyteczne, a
naruszenie - szkodliwe"'9. Normy moralne bardzo trudno odróżnić od norm religijnych i prawnych.
Generalnie jednak sankcje społeczne wyprowadzane z tych norm mają charakter sankcji
nieformalnych skojarzonych z opinią publiczną. Wśród norm moralnych związanych z
funkcjonowaniem życia społecznego M. Ossowska wyróżnia normy odnoszące się do obrony
biologicznego istnienia, do realizacji potrzeby zaufania i sprawiedliwości, normy związane ze
współżyciem i organizacją życia zbiorowego oraz normy wyprowadzane z zasady wzajemności i
pomocy, które stanowią podstawową przesłankę do rozwiązywania konfliktów społecznych20.
b) Sankcje religijne, czyli sankcje przewidziane przez system dogmatów i wierzeń danej religii za
przestrzeganie lub naruszanie jej nakazów lub zakazów (od zbawienia wiecznego począwszy po
wieczne potępienie). Sankcje religijne wobec konkretnych zachowań (a nawet powstrzymywania
się od zachowań) jednostkowych związanych z realizacją religijnych norm odnoszą się faktycznie
do norm, które również określają stosunki zachodzące między ludźmi. Stąd też sankcje religijne
dotyczą przede wszystkim norm moralnych, których złamanie jest zarówno grzechem wobec Boga
jak i przekroczeniem normy społecznej. Normy i sankcje religijne maja jednak wobec norm
moralnych charakter pośredni. Zaś sam "Wpływ religii na społeczeństwa jest dlatego tak silny, że
dotyczy zarówno światopoglądu oraz moralności wiernych, jak też funkcjonowania organizacji
kościoła, oddziaływującego na inne organizacje i instytucje. Regulowanie zachowań przez religię
zależy od zakorzenienia religijnych norm w życiu codziennym zbiorowości oraz od przeniknięcia
wzorów i norm społecznych wskazaniami religii. Nie zawsze występuje tu zgodność. Religijność
Polaków manifestuje się silniej w sferze ceremonii i obyczajów niż w sferze filozofii i przeżywania
świętości. Kontrola zachowań niewiele jednak na tym traci"21.
c/ Sankcje prawne, czyli sankcje przez przepisy prawne, mają na ogól charakter negatywny zaś
specyfika formalnej normy prawnej polega na zobowiązaniu należnym komuś drugiemu. Stąd też
prawo orzeka raczej o tym jakie zachowania są negatywne niż jakie są zalecane. Powszechnie
podkreśla się, iż przepisy i normy prawne odgrywają bardzo ważną rolę wówczas, gdy w
społeczeństwie nie ma zgody co do porządku aksjonormatywnego, a więc nie ma powszechnie
akceptowanego systemu wartości i norm społecznych. Z drugiej jednak strony skuteczność i
akceptacja stosowania sankcji prawnych są tym większe, im większa jest zgodność normy prawnej
z innymi normami społecznymi. Wtedy też w sposób wyraźny zaznacza się socjalizacyjna (a
zwłaszcza wychowawcza) i motywacyjna funkcja prawa. Oczywiście przy założeniu, iż istnieje
również wyraźna akceptacja określonych treści i ostrości sankcji prawnych.
d/ Sankcje satyryczne, czyli sankcje stosowane najczęściej przez opinię publiczną i instytucje
nieformalne pod adresem zachowań jednostki, traktowanych jako śmieszne, niepoważne czy wręcz
komiczne. Ze względu na swoją funkcję są sankcjami negatywnymi o szczególnej dotkliwości,
ponieważ poniżanie i wyszydzanie jest bardzo często odbierane przez jednostki jako coś gorszego
niż formalna sankcja negatywna o charakterze prawnym.
11
Sankcje formalne i nieformalne, pozytywne i negatywne mieszczą się w materialne społecznych mechanizmach kontroli społecznej. "Zaczynają one działać tam, gdzie kontrola
zinternalizowana staje się nieskuteczna, gdy jednostka traci poczucie wewnętrzne co jest a co nie
jest dopuszczalne i musi być w interesie grupy przywołana "do porządku"22.
System kontroli społecznej oparty na sankcjach oraz na zinternalizowanych normach i
wartościach powoduje zatem, iż "(...) styczności społeczne, wzajemne oddziaływania i stosunki
społeczne przebiegają w ramach ustalonych przez zbiorowość, że działania i czyny odchylające się
od normy, "nienormalne" podlegają ocenie, kwalifikacji, represji lub opiece lekarskiej i izolacji.
Tak więc role społeczne wykonywane są "prawidłowo", z odchyleniami dopuszczalnymi jako
indywidualne "interpretacje"23.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na dychotomiczną klasyfikację środków kontroli
społecznej, sformułowanej przez S. Eitzena, który dowodzi, iż kontrola społeczna w szczególny
sposób dotyczy tych, którzy norm nie przestrzegają. S. Eitzen wyróżnia środki ideologiczne i
bezpośrednie środki kontroli społecznej.
Do środków ideologicznych zalicza te, które wiążą się z zabiegami propagującymi
określone wartości i zasady postępowania (środki masowego przekazu, szkoła, rodzina, instytucje
sportowe), zaś do środków bezpośrednich te, które polegaj ą na karaniu lub neutralizowaniu
jednostek lub grup zachowujących się wbrew obowiązującym normom. Do tych jednostek i grup
społeczeństwa amerykańskiego zalicza cytowany autor biednych, chorych umysłowo, politycznych
dysydentów i przestępców. Kontrola społeczna nad tymi kategoriami sprawowana jest przez
instytucje pomocy społecznej, służbę zdrowia, system sądowniczy, więzienia a także m. in. poprzez
system podatkowy, ewidencjonowania ludności w związku z zatrudnieniem itp.
Organizacja społeczna
Ostatnim elementem dopełniającym proces tworzenia więzi społecznej jest organizacja
społeczna. Na samym początku należałoby jednak zaznaczyć, iż pojęcia organizacja społeczna nie
należy utożsamiać z terminem organizacja, o którym wcześniej już pisaliśmy przy omawianiu
instytucji społecznych i który oznacza zbiorowość, grupę o charakterze formalnym (np.
przedsiębiorstwo), zmierzającą do osiągnięcia przyjętych celów w sposób zorganizowany. I choć
tak zdefiniowane organizacje są typowymi instytucjami o charakterze zrzeszeniowym,
występującymi we współczesnych, rozwiniętych społeczeństwach to jednak nie wyczerpują one
znaczenia pojęcia organizacja społeczna. Mieszczą się jeszcze w nim również wszelkie sposoby
zarządzania i kierowania ludźmi różnymi środkami działania, sposoby koordynowania czynności,
sprawdzania ich efektów itp. (np. organizacja pracy, organizacja wypoczynku itp.) oraz wszelkie,
spontanicznie wytwarzane (np. w grupach pierwotnych) sposoby realizacji często zmiennych w
czasie celów grupowych. Stąd też możemy powiedzieć za J. Szczepańskim, iż"(...) organizacja
społeczna dowolnej zbiorowości to taki układ wzorów zachowań, instytucji, ról społecznych,
środków kontroli społecznej, który zapewnia współżycie członków zbiorowości, przystosowuje ich
dążenia i działania w procesie zaspokajania potrzeb i rozwiązuje problemy i konflikty wynikające
w toku współżycia.
Organizacja społeczna będąc zespołem środków regulujących zachowania, dążenia i
aspiracje członków grupy przyczynia się przede wszystkim do zapewnienia ładu społecznego,
występującego zarówno w instytucjach formalnych jak i nieformalnych. Ład ten (nazywany
bardzo często porządkiem społecznym) ma oczywiście swój wymiar statyczny jak i dynamiczny,
stabilizacyjny i rozwojowy. Od wzajemnego ułożenia wszystkich omówionych tutaj elementów
więzi zależy, czy zmiany i innowacje prowadzą do procesów dezorganizacji czy też do tworzenia
nowych jakości życia społecznego. Oczywistym bowiem jest fakt, iż aby jakakolwiek zbiorowość
mogła trwać i rozwijać się "(...) musi posiadać więź powodująca jej wewnętrzną spójność,
zapewniającą zaspokajanie potrzeb indywidualnych i zbiorowych, lojalność członków wobec
całości, przeciwstawianie się innym zbiorowością lub współpracę z nimi, słowem, każda
zbiorowość musi być wewnętrznie zorganizowana i uporządkowana"26. W zależności jednak od
12
charakteru i struktury zbiorowości inna jest treść więzi społecznej, co z kolei wpływa na skłonność
czy podatność tych zbiorowości na wszelkie zmiany pochodzące z zewnątrz bądź też wprowadzone
przez jej członków. W związku z tym koniecznym jest dokonanie choćby w bardzo ogólny sposób,
próby typologizacji tej więzi.
3. Typy więzi społecznej.
Kryteria różnicowania więzi społecznej
W analizie więzi społecznej eksponuje się dwa zasadnicze procesy społeczne: procesy
instytucjonalizacji związane z wykształcaniem się wzorów działania w danej zbiorowości oraz
procesy internalizacji związany z przyswajaniem (uzewnętrznianiem) sobie wzoru przez jednostkę.
Z tego też powodu bliskim pojęciem określającym więź społeczną jest pojęcie internalizacji.
Aby przedstawić najbardziej powszechne typologie więzi społecznej trzeba najpierw wyjść
od wskazania podstawowych kryteriów różnicujących, choć charakterystyczną cechą tej typologii
jest dychotomizacja. Wśród tych kryteriów wymienić trzeba przede wszystkim kryterium
styczności społecznych, które decydują o tym, iż w jednych zbiorowościach mamy do czynienia z
przewagą więzi typu osobistego, prywatnego, bezpośredniego i w miarę trwałego, w innych zaś z
przewagą więzi o charakterze rzeczowym, publicznym, pośrednim i przelotnym. Przykładem
zbiorowości, w której dominuje pierwszy rodzaj więzi jest rodzina bądź grupa przyjacielska, drugi
zaś rodzaj więzi dominuje w grupie roboczej.
Innym kryterium jest stopień wzajemnych związków i zależności między jednostką a
zbiorowością. W sytuacji, gdy wszystkie związki i zależności, w jakie uwikłana jest jednostka, są
ze sobą powiązane w jednej zbiorowości, gdy jednostka tylko i wyłącznie identyfikuje się z tą
zbiorowością "całą swoją osobowością", również poprzez pełnione role społeczne, mówimy o więzi
całkowitej.
Więź częściowa to więź, która obejmuje tylko niektóre aspekty i rodzaje wzajemnych
oddziaływań między zbiorowością a jednostką! w którą jednostka angażuje się "częściowo",
poprzez pełnienie w tej zbiorowości tylko niektórych ról społecznych, co powoduje, iż może ona
identyfikować się także z innymi zbiorowościami, w których pełni też określone role.
Innym kryterium różnicowania więzi społecznej jest stopień jej sformalizowania. Stąd też
mówimy o więzi formalnej, utrwalonej przez przepisy i prawo, oraz o więzi nieformalnej, która
pojawia się na gruncie związków emocjonalnych, zwyczajowych czy obyczajowych. Więź
przyjacielska jest przykładem na więź nieformalną, więź małżeńska współwystępowania obu
typów więzi zaś więź łącząca dwóch wsporników spółki z o.o. przykładem więzi formalnej.
Następne kryterium to trwałość więzi społecznej. W wielkiej różnorodności więzi
społecznych, stanowiących z punktu widzenia ich trwałości określone kontinuum, wskazać
możemy na więzi długotrwałe (rodzinne, zwłaszcza między matką a dzieckiem) jak i na więzi
krótkotrwałe (więzi łączące kibiców na meczu sportowym), co oczywiście nie oznacza, iż więzi
długotrwałe muszą być zawsze bardzo intensywnie przeżywane. W zbiorowościach wyróżnianych
na podstawie podobieństwa zachowań więzi zazwyczaj mają charakter nieustrukturalizowany i
bardzo krótkotrwały, jednak są zarazem bardzo intensywne (tłum, zbiegowisko itp.). Z kolei inne
więzi są bardzo silnie wzorowane i zrytualizowane a mimo to nietrwałe w czasie. Należą do nich
więzi odnoszące się do wymiany dóbr i usług (zakupy w sklepie, wizyta u lekarza, w urzędzie itp.).
Typologia E. Durkheima
Znaną typologię więzi przedstawił francuski socjolog - Emil Durkheim (1858-1917). Dwa
typy więzi, które wydzielił: solidarność2'1 (wieź) mechaniczną i solidarność organiczną różnią się
między sobą w sposób zdecydowany. Więź mechaniczna oparta jest na zwyczajach, tradycji,
wspólnie wyznawanej religii a przede wszystkim na podobieństwie sytuacji. Więź organiczna
wyprowadzona została ze społecznego podziału pracy i jest zdaniem Durkheima typowa dla
społeczeństw przemysłowych, w których więź pomiędzy jednostkami i grupami podtrzymywana
jest poprzez pełnione role społeczne (głównie zawodowe). Solidarność organiczna, oparta jest więc
13
raczej na wymianie wzajemnych usług, zaś relacje między jednostkami mają inną treść niż wtedy,
gdy były oparte tradycji, zwyczaju czy religii. Wyraźne zróżnicowanie "rozczłonkowanie" ról w
których występują jednostki powoduje, iż we współczesnych społeczeństwach solidarność
organiczna - zdaniem E.Durkheima - zawiera wiele przesłanek do pojawienia się anomii społecznej
a więc swoistego procesu dezintegracji społecznej, wywołanej zagubieniem się jednostek w świecie
zbyt zróżnicowanych, czasem wewnętrznie sprzecznych wartości i norm społecznych. W
pierwotnym ujęciu Durkheima anomia odnosi się zresztą do stanu względnego zaniku norm w
społeczeństwie czy określonej grupie społecznej. Odnosi się więc to pojęcie przede wszystkim do
właściwości kultury i struktury danego społeczeństwa nie zaś jednostek, które w ich obrębie
funkcjonują.
Typologia F. Tonniesa
Inna znana typologia więzi społecznej, to typologia niemieckiego socjologa i ekonomisty,
przedstawiciela socjologii humanistycznej - Ferdinanda Tonniesa, który problematyce więzi
społecznej poświęca większość swych prac. Samo zrozumienie istoty więzi społecznej wiąże
F.Tonnies z dwoma rodzajami woli ludzkiej: woli która wypływa z głębi naszej jaźni i jest
niedostępna refleksji - nazwał ją wolą organiczną i woli która jest wynikiem namysłu i
wyrachowania - nazwał ją wolą arbitralną. Jak słusznie podkreśla historyk myśli socjologicznej J.Szacki, z każdym rodzajem woli wiąże się inny typ ludzkiego działania. Wola organiczna kreuje
działania pochodzące z wewnętrznej potrzeby jednostki zaś wola arbitalna działania związane z
realizacją jakichś zewnętrznych celów, które jednostka chce osiągać. Stosunki społeczne
kształtowane są przez obydwa rodzaje woli ale są to stosunki odmienne w swej treści. Wola
organiczna powołuje do życia wspólnotę (Gemeinschaft) zaś wola arbitralna, społeczeństwo
(Gesellschaft). Przedstawiając charakterystykę wspólnoty, F.Tonnies mówi o dominacji w niej
więzów pokrewieństwa, braterstwa i sąsiedztwa zaś w charakterystyce społeczeństwa powołuje się
na więzy umowy i wymiany dóbr materialnych oraz wyrachowania. Jak pisze J.Szacki "C...)
wspólnota łączy ze sobą ludzi jako osobowość, społeczeństwo -jako role wyodrębnione ze względu
na jakąś jedną funkcję; we wspólnocie czynnikiem kontroli społecznej jest zwyczaj i tradycja, w
społeczeństwie - sformalizowane prawo; członkowie wspólnoty kierują się w swym postępowaniu
wiarą, członkowie społeczeństwa - względem na opinię publiczną; gospodarczą podstawą
wspólnoty jest własność zbiorowa, społeczeństwa -pieniądz i własność prywatna.
We wspólnocie stosunki między ludźmi oparte są też na związkach przyjaźni wynikających
z podobieństwa zainteresowań i zatrudnienia. Za typowy przykład zbiorowości, w której
dominuje więź wspólnotowa wielu badaczy29 uznaje małą społeczność lokalną, w której
występują więzy wspólnego posiadania, zależności i względnej samowystarczalności gospodarczej.
Mała społeczność lokalna (gmina wiejska, małe tradycyjne miasteczko rzemieślnicze) to
zbiorowość wewnętrznie jednorodna (homogeniczna), głównie pod względem podejmowanych
form aktywności zawodowej, zainteresowań i poziomu wykształcenia, tradycji kulturalnych.
Społeczność taka jest jednocześnie wyraźnie wyodrębniona i odgraniczona od innych społeczności
lokalnych, zwłaszcza pod względem treści kultury materialnej i symbolicznej. Więzi łączące
członków takiej społeczności są bardzo silne i oparte są głównie na stycznościach bezpośrednich,
osobistych, prywatnych i trwałych. Więzy zaś z zewnętrznym szerszym społeczeństwem są dość
luźne i posiadają małe znaczenie dla regulowania podstawowych funkcji społecznych pełnionych
przez członków takiej społeczności.
Więź drugiego typu, określona mianem Gesellschaft rozpatrywana być może na
przykładzie społeczności wielkomiejskiej. Społeczność taka jest wyraźnie zdepersonalizowała,
zaś jednostki podlegaj ą daleko idącej indywidualizacji czyli oderwania się od unifikującego
wpływu tradycyjnych instytucji społecznych, które w małych społecznościach roztaczają nad nią
niesformalizowane treści kontroli społecznej. Społeczność wielkomiejska, oparta na
sformalizowanych interakcjach (występujemy najczęściej w rolach publicznych: pracownika,
interesanta, pasażera itp.) jest wyraźnie heterogeniczna (zróżnicowana) zarówno pod względem
14
zajęć, zawodów jak i wykształcenia, bogactwa, tradycji, pochodzenia regionalnego, uznawanych
norm i wartości tradycji kulturalnej. Styczności między ludźmi oparte są w społeczności
wielkomiejskiej głównie na stycznościach przelotnych, rzeczowych, publicznych i pośrednich.
Jednostki, mimo zdecydowanie większego niż w społeczności lokalnej, stłoczenia w przestrzeni
geograficznej zachowują o wiele większy dystans społeczny i poczucie anonimowości. Wiąże się z
tym tak wiele razy już opisane poczucie izolacji społecznej (zob. D-Riesman - The Lonely Crowd
"Samotny tłum"). Przedstawiona tutaj typologia więzi F.Tonniesa wykorzystywana jest zresztą o
wiele szerzej. Badacze nadają jej jednocześnie trojaki sens interpretacyjny:
a) Sens historiozoficzny polegający na pokazaniu ewolucyjnego charakteru więzi społecznej,
zmian jakim ulegały społeczeństwa europejskie pod wpływem kapitalizmu. Chodziło tutaj przede
wszystkim o analizę rozkładu dawnych więzi wspólnotowych i kształtowania się stosunków
społecznych opartych na daleko posuniętym społecznym podziale pracy w
których więzi wynikają przede wszystkim z przemysłowo - handlowej organizacji zaś podstawową
instytucją jest kapitalistyczny rynek.
b) Sens ideologiczny polegający na próbie ukazania upadku w świecie szybko rozwijającego się
systemu kapitalistycznego (XIXw.) pewnych istotnych wartości społecznych. Sens ten polegał
również na wykazaniu, iż żadne formy życia społecznego nie mogą być trwałe jeśli nie towarzyszą
im określone elementy o charakterze wspólnotowym, odwołujące się do potrzeby przeżywania
życia w obrębie stosunków osobowych, spontanicznych a nie tylko na kalkulacji i wyrachowaniu.
c) Sens teoretyczny polegający na dostarczaniu określonych kategorii analitycznych, które mogą
być wykorzystane do analizy wszelkich przejawów życia społecznego, występujących obok siebie.
Omawiane powyżej treści więzi społecznej, małej społeczności lokalnej oraz społeczności
wielkomiejskiej są przykładem takiego właśnie, teoretycznego wykorzystania tej bardzo
interesującej typologii.
Typologia T. Parsonsa
T.Parsons, światowej sławy twórca koncepcji systemu społecznego przy analizie więzi
społecznej posłużył się koncepcją układu zmiennych, wyprowadzonych z przeprowadzonego przez
F.Tonniesa rozróżnienia na Gemeinschaft i Gesellschaft. Zmienne te potraktował jako dylematy
zawarte nieuchronnie w każdym naszym działaniu. W zależności od tego jaka jest treść owych
zmiennych, taka też będzie, zdaniem T.Parsonsa3', treść więzi społecznej. Dylematy te można
sformułować w postaci następujących pytań:
- czy działania nasze, w sensie jednostkowym lub grupowym, mają być nastawione na
zaspokojenie potrzeb uczuciowych czy też tylko jako środek do osiągnięcia celów zewnętrznych,
- czy działania mają być zorientowane na drugiego człowieka jako wykonawcę określonej roli
społecznej czy też na człowieka jako osobę (na aspekt przedmiotu czy też jego całość),
- czy działania mają być skierowane ku drugiemu człowiekowi ze względu na takie jego cechy,
które mogą przysługiwać wielu innym ludziom, czy też tylko na takie, które przysługują tylko jemu
i decydują przez to o jego indywidualności,
- czy traktujemy drugiego człowieka według tego kim jest, niezależnie od jego czynów, czy też
wręcz przeciwnie, według jego zasług.
Zarazem jednak, tak jak i inni autorzy (m.in.E.Durkheim) TParsons podkreśla, iż w analizie więzi
społecznej istotne są dwa zasadnicze procesy społeczne: procesy instytucjonalizacji, czyli
wykształcanie się wzorów działania w danej zbiorowości oraz procesy internalizacji, związane z
przyswajaniem sobie przez jednostkę owych wzorów.
4. Rozpad więzi społecznej - procesy dezorganizacji.
Stosując interakcjonistyczne podejście do analizy rozpadu więzi społecznej stwierdzić
można, iż mamy z takim procesem do czynienia wówczas, gdy nie tyle załamuje się określona
zastana struktura społeczna, ale gdy pojawia się w określonym społeczeństwie niemożność
podjęcia skutecznego działania. Chodzi tutaj o te wszystkie sytuacje, w której proces
15
dopasowywania wzajemnych czynności zostaje bądź to przerwany bądź też zaniechany czy
przekształcony. Ma to miejsce również wtedy, gdy jednostki formułują odmienne definicje tej
samej sytuacji.
Thomas i Znaniecki stwierdzili np. iż "Każdy członek grupy jako suwerenny podmiot
systematyzuje na swój własny sposób dostarczane mu przez grupę schematy postępowania czy
definicje sytuacji, a także ogarnia ich pewną część"32. Zarazem jednak Znaniecki wprowadza
rozróżnienie między dezorganizacją jednostki (demoralizacją) a dezorganizacją społeczną
rozumianą jako "spadek wpływu istniejących społecznych reguł na zachowania jednostki należącej
do grupy"33. Przypomnijmy, iż pogląd ten jest bardzo bliski poglądom E.Durkheima, wedle którego
stan anomii wywołuje załamanie się systemu regulacyjnego i niemożność przystosowania się do
okoliczności z tego wynikających. Nie można jednak dezorganizacji jednostkowej (zachowań
dewiacyjnych typu przestępstwa, samobójstwa, alkoholizmu itp.) traktować jako prostego i
bezpośredniego wskaźnika dezorganizacji społecznej.
A.M.Rose stwierdza z kolei, iż "(...) dezorganizacja społeczna przejawiająca się w postaci
jednego lub wielu problemów społecznych następuje wówczas, gdy znaczna część znaczeń i
"wartości przestaje być wystarczająco zinternalizowana na to, by kierować zachowaniem
większości osób pozostających nadal we wzajemnym kontakcie fizycznym'134. W stanowisku tym
widać wyraźnie odejście od pierwotnej koncepcji rozpadu więzi społecznej Durkheima, której
podstawową przyczynę upatrywał w występowaniu w danym społeczeństwie silnej rozbieżności
pomiędzy normami i celami kulturowymi a społecznie ustrukturalizowanymi możliwościami
działania członków grupy zgodnie z tymi normami. Jak stwierdza R.Merton, w takim ujęciu "(...)
wartości kulturowe mogą się przyczyniać do wywoływania zachowań sprzecznych z tym do czego
same zobowiązują (...). Kiedy struktura kulturowa i społeczna są źle zintegrowane - pierwsza
wymagając zachowań i postaw, które druga wyklucza – występuje tendencja do załamania norm,
do ich rozpadu"35. Mamy więc do czynienia z dezorganizacją społeczną, w której wartości i normy
społeczne nie są w stanie regulować przebiegu stosunków społecznych.
Mimo wielu prób, nie udało się dla celów badań empirycznych opracować dobrych
wskaźników, miar anomiijako obiektywnego stanu życia grupy. Najczęściej za wskaźniki te
uznaje się takie, statystycznie uchwytne miary jak: fluktuacja, wskaźniki przestępczości, rozwody
itp.
O wiele większe sukcesy uzyskano przy budowie skal służących do pomiaru anomii
doświadczanej subiektywnie, przez poszczególne jednostki. Oczywistym jest jednak fakt, iż
badanie empiryczne nad źródłami anomii, czyli nad rozkładem więzi społecznych, prowadzone być
winny przy uwzględnieniu wzajemnych oddziaływań tych dwóch rodzajów składników.
Pierwszą skalę, którą zastosowano do pomiaru anomii doświadczanej subiektywnie
zbudował Leo Srole. Skala ta składa się z pięciu pozycji, które dotyczą:
- przekonania o obojętności przywódców społeczności lokalnej wobec potrzeb jednostki,
- przekonania, że niewiele da się osiągnąć w społeczeństwie, którego funkcjonowanie postrzegane
jest jako zasadniczo niemożliwe do przewidzenia i chaotyczne,
- przekonania, iż zrealizowanie celów życiowych jest raczej niemożliwe,
- poczucia bezsensu,
- przekonania, że jeśli idzie o społeczne i psychologiczne wsparcie, to człowiek nie może liczyć na
własnych przyjaciół.36.
Z czasem psychologiczne ujęcie anomii, rozumiane jako stan subiektywnych przekonań jednostki
staje się coraz częściej stosowane; zwłaszcza od czasu kiedy anomię uznano za jeden z aspektów
alienacji człowieka.
Warto przy tym wspomnieć, iż psychologiczne ujęcie anomii sformułowali jednocześnie
D.Riesman i R.M. Maclver. Ten ostatni autor stwierdza, iż "Anomia oznacza stan Świadomości
człowieka wykorzenionego moralnie, człowieka który zamiast norm posiada już tylko chaotyczne
popędy, który został pozbawiony poczucia ciągłości, wspólnoty, zobowiązania. Człowiek
16
anemiczny stał się sterylny duchowo, reaguje wyłącznie na samego siebie, przed nikim nie jest
odpowiedzialny. Wartości innych są przedmiotem j ego szyderstwa. Jego jedyną wiarą jest filozofia
zaprzeczenia. Żyje na pograniczu doznania braku przyszłości i braku przeszłości. [...] Anomia jest
stanem świadomości, w której poczucie więzi społecznej człowieka - źródło jego morale - zostało
załamane albo śmiertelnie osłabione.
Ta wyraźnie psychologiczna perspektywa ujmowaniu anomii z pewnością pozwoliła
spojrzeć na nią z nieco szerszej perspektywy badawczej, w której stanowi ona jedynie jeden z
aspektów bardziej złożonego procesu. Mam tutaj na myśli współczesne, socjologiczne zrozumienie
alienacji.
Dla wielu badaczy alienacja oznacza często samotność, bezradność człowieka w otaczającym go
świecie, bierność społeczną, nieprzystosowanie itp. W różnych koncepcjach alienacji jedna rzecz
jest'wspólna: na gruncie nauk społecznych ma ona wymiar subiektywny - stanowi ona zawsze
uświadamianą cechę własnej osoby lub jej relacji ze światem.
Amerykański socjolog M.Seeman w 1959r. zaproponował wielowymiarową koncepcję
alienacji, w której wyróżnił 5 jej odrębnych rozumień. Mówi więc o alienacji jako o:
- poczuciu bezsilności,
- poczuciu bezsensu,
- poczucie anomii (normiessness),
- poczucie izolacji kulturowej i społecznej,
- poczucie samowyobcowania (self-estrangement),
Poczucie bezsilności odnosi się przede wszystkim (kontynuacja oryginalnego wątku
K.Marksa i M.Webera) do przekonania jednostki, że od jej zachowania nie zależą skutki tego
zachowania bądź też oczekiwane nagrody (wzmocnienia). Dobrym przykładem może być tutaj
sytuacja pracy, w której różne grupy zawodowe (nie tylko robotnicy) izolowani są od środków
pracy, nie mają wpływu, ze względu na układ własności i organizacji pracy, na decyzje dotyczące
przebiegu procesu pracy i sposobu partycypacji w wytworzonej wartości. O poczuciu bezsensu
mówi się najczęściej wtedy, gdy jednostka nie posiada minimum jasności, koniecznej do
podejmowania decyzji. Operacjonalizując bliżej to pojęcie badacze stwierdzają, iż oznacza ono
"(...) niski poziom oczekiwania, że w sposób satysfakcjonujący można czynić przewidywania
dotyczące przyszłych efektów zachowania". O ile poczucie bezsilności odnosi się do oczekiwanej
możliwości kontrolowania efektów naszego zachowania (np. pracy) to poczucie bezsensu odnosi się
do odczuwanej możliwości ich przewidywania. Jak słusznie się podkreśla, te dwa rodzaje alienacji
są od siebie logicznie niezależne; jednak poczucie sensu z pewnością wpływa na przekonanie o
tym, iż mamy możliwość kontrolować efekty własnych działań.
Poczucie anomii występuje tutaj w wersji przedstawionej powyżej, jako kontynuacja
poglądów E.Durkheima i R.K.Mertona. Wedle definicji Seemana alienacja oznacza ona
przekonanie jednostki, że nieaprobowanie społecznie zachowania się koniecznie dla osiągnięcia
przez jednostkę określonych przez siebie celów. To nieco odmienne znaczenie pojęcia nie neguje
podstawowej cechy tego specyficznego stanu świadomości: przekonania, iż można, a nawet trzeba
lekceważyć propagowanie normy i wartości.
Postać alienacji określona jako poczucie izolacji nastręcza wiele trudności przy bliższych
próbach operacjonalizacji. Generalnie jednak termin ten odnosi się do przekonania jednostki o
tym, iż jest wyobcowana ze społeczeństwa i kultury. Przekonaniu temu towarzyszy zarazem
przypisywanie niskiej nagraczającej wartości celom i wartościom, które w społeczeństwie cenione
są wysoko.
Poczucie samowyobcowania, dość silnie wiązane z brakiem możliwości samorealizacyjnych
określone jest najczęściej w kategoriach autodeprecjacji, negatywnej samooceny. E-Fromm
określa to wyobcowanie jako "(...) rodzaj doświadczenia, w którym osoba przeżywa się jako coś
obcego". Inni autorzy wskazują tutaj na taki stan psychiczny jednostki, która ma poczucie
dryfująco-bezcelowego istnienia. Seeman39 stwierdza zaś, iż samo wyobcowanie jednostki
17
oznacza"(...) stopień, w jakim zachowanie jednostki jest zależne od antycypowanych,
zewnętrznych wobec niego wzmocnień". W takiej sytuacji jednostka wykazuje obserwowalną
niemożność zaangażowania się w aktywność samo nagradzającą. Nie jest w stanie zmobilizować
się do jakichś określonych działań poprzez odwołanie się do własnych motywów, aspiracji czy
pragnień. Mobilizacja do owych działań musi pochodzić z zewnątrz. Mamy wtedy do czynienia z
jednostką zewnątrz sterowną. Jeden z amerykańskich socjologów pracy stwierdza (Blauner), iż
pracownik wyobcowany to taki, który nie uczestniczy psychicznie we własnej pracy i czeka jedynie
na sygnał jej zakończenia.
Generalnie osoby wyalienowane zdaje się cechować depresyjny nastrój, niepokój, ogólne poczucie
niezadowolenia z siebie i ze świata. Źródeł poczucia alienacji, w postaciach o których tutaj
skrótowo mówiliśmy, z konieczności również rezygnując z przytaczania wyników badań
empirycznych, upatruje się w zjawiskach społecznych, w procesie rozpadu więzi. Wielu
badaczy jeszcze w XIX wieku zwracało uwagę np. na fakt, iż istotnym źródłem alienacji jest
system oparty o zasady biurokratyczne. Wskazuje się przy tym na takie jego centralne cechy
alienujące pracowników jak: strukturalizacja (kodyfikacja) aktywności pracowników (daleko
posunięty podział pracy, sformalizowanie, standaryzacja działań, rutyna), koncentracja władzy
czyli podejmowanie decyzji na szczycie hierarchii organizacyjnej, bezosobowa kontrola przebiegu
pracy (oparta o określone przepisy). Wspomina się również o tym, iż alienacja jednostki może
być efektem wadliwego przebiegu procesu socjalizacji, który generuje wysoki poziom
niepokoju jednostki, słabe poczucie własnego "ja", niski poziom rozwoju poznawczego.
Liczne badania na ten temat potwierdzają założenia z tym związane, choć nadal trudno jest
odpowiedzieć na pytanie, czy alienacja jednostki jest przede wszystkim jej system przekonań na
temat siebie i otaczającego świata, czy też stanem psychicznym jednostki, zmienną osobowościową
trudno obserwowalną.
W bardziej socjologicznej niż psychologicznej perspektywie mówi się raczej o alienacji w
sensie relacyjnym a więc poprzez wskazanie obiektu czy segmentu rzeczywistości z których
człowiek wyobcował się (alienacja pracy, alienacja z otoczenia społecznego, alienacja polityczna
itp.) Alienacja oznacza wtedy przede wszystkim uzależnienie aktywności jednostki od
występowania zewnętrznych bodźców, wzmocnień, wycofywanie się jej ze związków
interpersonalnych czy też określony system przekonań np. politycznych.
Dezorganizacja społeczna może więc być opisywana zarówno poprzez wskazanie na takie jej
przejawy jak: przestępczość, alkoholizm, narkomania, lekomania, zachowania autodestrukcyjne
(samobójstwa i samouszkodzenia) zaburzenia psychiczne i nerwowe, dewiacyjne zachowania
seksualne (w tym prostytucja) czy dezorganizacja rodziny (rodziny rozbite, rozwody, sieroctwo
społeczne) jak i poprzez odwołanie się tylko do werbalizowanych przez jednostkę przekonań,
odczuć i oczekiwań (poczucie alienacji).
Między tymi dwiema formami dezorganizacji (w wymiarze społecznym i psychologicznym)
zachodzą oczywiście określone związki i zależności. Sama zaś dezorganizacja jako proces
niezmiernie złożony analizowana jest zarówno w kontekście gwałtownie zachodzących zmian
społeczno - gospodarczych (urbanizacja, industrializacja, przejście na system gospodarki
rynkowej), politycznych jak i w kontekście nasilenia barier w realizacji celów życiowych jednostek
czy większych zbiorowości społecznych. Dezorganizacja stanowi więc rezultat takich zmian w
systemie społecznym, które prowadzą (przejściowo lub bardziej trwale) do załamania się
określonego porządku (ładu) społecznego i moralnego. Załamanie tego porządku dotyczyć może,
posługując się typologią S.Ossowskiego, zarówno ładu "przedstawień zbiorowych" których życie
społeczne oparte jest na konformizmach społecznych uregulowanych przez tradycyjne wzory
(dominującego w społeczeństwach tradycyjnych opartych na solidarności mechanicznej), ładu
(porządku) policentrycznego w którym równowaga osiągana jest w wyniku indywidualnych nie
skoordynowanych decyzji, przy respektowaniu określonych reguł gry (ideał zachodnich demokracji
opartych o koncepcje liberalne) czy ładu (porządku) monocentrycznego, w którym życie społeczne
18
regulowane jest przez centralne decyzje dzięki organizacji czuwającej nad ich przestrzeganiem 40
(przykładem są tutaj doskonale zorganizowane organizacje militarne, biurokratyczne).
W efekcie prowadzi to do załamania wzorów zachowania, określonego systemu wartości i
postaw społecznych a w dalszej konsekwencji do zakłócenia procesów kontroli społecznej,
wyrażającej się w określonych formach moralności, religii, prawa i obyczajowości.
Proces transformacji systemowej w Polsce oraz w innych krajach Europy Wschodniej
związany jest bardzo wyraźnie z rozpadem systemów wartości towarzyszących minionemu,
monocentrycznemu ładowi społecznemu. Dylematy aksjonormatywne (dotyczące wartości i norm
życia społecznego) towarzyszące transformacji, stanowią konsekwencję zmian zachodzących w
dotychczasowych stosunkach własności, wchodzenia w gospodarkę rynkową, bezrobocia, przemian
w organizacji pracy wewnątrz przedsiębiorstwa, zmian w systemach prawnych. Należy zatem
oczekiwać częściowych redefinicji istniejących ideologii grupowych w tym zawodowych a także
rozwoju nowych etyk zawodowych przedsiębiorcy. Proces transformacji w Polsce to głównie
proces przechodzenia od porządku monocentrycznego do porządku policentrycznego.
Nie ma jednak zgody co do tego, jak ów porządek policentryczny ma być bliżej
operacjonalizowany; czy ma on być budowany na logice "niewidzialnej ręki rynku" i wyraźnej
interferencji norm i wartości życia grupowego czy też na bliższej jeszcze nie wykształconej
instytucjonalizacji nowego układu norm i wartości.
Rozdział trzeci.
Osobowość społeczna i proces jej kształtowania.
l. Pojęcie osobowości.
Termin osobowość stosowany jest nie tylko w psychologii społecznej i socjologii ale
również w filozofii, antropologii, prawie, historii i w mowie potocznej. Stąd też jest terminem
wieloznacznym. Etymologicznie nazwa osobowość pochodzi od osoba (po łacinie persona) co
pierwotnie -jak zauważa J. Szczepański41 oznaczało maskę używaną przez aktorów w starożytnym
teatrze. Od tego łacińskiego terminu powstały takie terminy osobowości jak:
personality i self (j. angielski) i personnalite (j. francuski). Wieloznaczność terminu osobowość
wynika przede wszystkim z różnicy podejść do zagadnienia osobowości.
"Różnice między filozoficzną, psychologiczną a socjologiczną perspektywą rozpatrywania
osobowości można scharakteryzować - ze znacznym uproszczeniem - w następujący sposób.
Filozofów zajmujących się problematyką osobowości interesuje przede wszystkim wyjaśnienie
swoistości świata podmiotowego w relacji do świata przedmiotowego, relacji świata myśli i
przeżyć do świata rzeczy. Psychologowie koncentrują uwagę na poszukiwaniu wyjaśnień
swoistości zachowań jednostek danego typu w odróżnieniu od innych ludzi. Natomiast
socjologowie, posługując się pojęciem osobowości, poszukują swoistości działań określonych
zbiorowości ludzkich"42. Swoistość ta, odnoszona do jednostki polega przede wszystkim na tym, iż
jej zachowanie odznacza się pewną stałością i uporządkowaniem. Owa stałość i uporządkowanie to
wynik posiadania przez człowieka ustrukturalizowanego zespół względnie trwałych i
zorganizowanych cech, które można określić mianem cech osobowości. Mimo istotnych różnic w
podejściu do koncepcji osobowości, wśród przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych panuje
19
powszechna zgodność co do tego, iż istota człowieka i istota osobowości są tożsame, a więc
zróżnicowanie jednostek to konsekwencja różnicowania się czynnika określonego mianem
osobowość.
W socjologicznym podejściu do problematyki osobowości i próbach jej definicyjnego
określenia zaznacza się przede wszystkim brak treści oceniających oraz wyraźny akcent na jej
społeczne uwarunkowania.
W bardzo wielu definicjach osobowości podkreśla się, iż jest ona kształtowana w
bezpośrednich bądź pośrednich relacjach między ludźmi. G. H. Mead pisze np., iż osobowość to
jest"(...) coś co może być dla siebie obiektem, jest strukturą społeczną i powstaje w procesie
doświadczenia społecznego"43. J. Szczepański stwierdza, iż"(...) osobowość to element społeczny
człowieka, to zintemalizowana kultura, to dynamiczna organizacja idei, postaw, nawyków
nadbudowanych nad naturą biologiczną (..,)"44 i dalej mówi, iż osobowość to"(...) system
zorganizowanego życia wewnętrznego człowieka, przejawiający się w jego zachowaniach"45. Nie
znaczy to oczywiście, iż nasze zachowanie w konkretnej sytuacji jest zawsze wskaźnikiem
osobowości.
Istota, struktura osobowości w ujęciu socjologicznym sprowadzają się nie tyle do
biologicznych czy psychicznych cech gatunku ludzkiego, co do wielowymiarowych relacji między
zbiorowością a jednostkami ludzkimi tworzącymi tę zbiorowość. Stąd też powszechnie głoszona
teza, iż osobowość nie jest cechą gatunkową, lecz kulturową, co znajduje swój odpowiednik w
stwierdzeniu socjologa R. E. Parka, iż "człowiek nie rodzi się ludzkim", lecz się staje nim poprzez
życie w społeczeństwie. Pośrednim dowodem na to mogą być tutaj przykłady dzieci
wychowywanych bądź to przez zwierzęta bądź też w prawie całkowitej izolacji od ludzi46. Ch. H.
Cooley twierdził np., iż "(...) odosobniona jednostka to abstrakcja nieznana doświadczeniu, tak
samo jak i społeczeństwo rozpatrywane w oderwaniu od jednostek"47.
Na ogół wyróżnia się pięć podstawowych rodzajów relacji (zależności) między jednostką a
zbiorowością społeczną:
1. Zależności o charakterze statystycznym, dotyczące zespołu względnie trwałych
właściwości psychicznych, wspólnych większości członków określonej zbiorowości bądź też
występujących w niej szczególnie często. Relacje te podnoszone są bardzo często w badaniach
porównawczych nad typami osobowości występującymi w różnych krajach czy w badaniach
tzw. charakteru narodowego (teorie tzw. osobowości podstawowej -basie personality).
2. Zależności odnoszące się do swoistych procesów i uwarunkowań społeczno - kulturowych
osobowości ludzkiej, które określić możemy mianem historycznych doświadczeń wspólnego,
zbiorowego losu. Ten typ relacji podkreślany jest zwłaszcza wtedy, gdy chcemy wyjaśnić
tworzenie się mechanizmów wyraźnej identyfikacji grupowej, zwłaszcza zaś narodowej.
3. Zależności funkcjonalne, służące bądź to do wyjaśniania procesów adaptacji i
nieprzystosowania (wymiar jednostkowy i grupowy), bądź też do wyjaśnienia wpływu
określonego zespołu cech osobowości na trwanie i rozwój całego systemu społecznego
(badania tzw. osobowości tradycyjnej i nowoczesnej).
4. Zależności, w których podkreśla się odpowiedniość między treściami danej kultury (norm,
obyczajów, mitów, legend, instytucji) a konfiguracją cech osobowości członków danego
społeczeństwa (badania R. Benedict, M. Mead, E. Sapir).
5. Zależności, w których relacje między jednostką a społeczeństwem rozważane są w
perspektywie dynamicznej i z wyraźnym akcentem na osobowość jako podmiot działania a
więc określonych zmian społecznych. W tym nurcie rozważań mieszczą się m. in. analizy ról
społecznych (przywódców, bohaterów, twórców, wynalazców), analizy sytuacji (wojny,
kryzysy, rewolucje), w których cechy jednostek pełniących niektóre role społeczne stają się
bardzo ważne dla przebiegu zmian czy analizy cech tych osobowości, które ze względu na swą
unikatowość wyprzedzają swoją epokę4'. Przykładem tutaj może być klasyfikacja typów
20
osobowości F. Znanieckiego49, w której do czwartego typu (poprzednie to: typ człowieka
dobrze wychowanego, typ człowieka pracy, typ człowieka zabawy) - ludzi - zboczeńców
zalicza tych wszystkich, którzy nie ulegając wpływom społecznym i odrzucając istniejące
ideały osobowości przekazywane im przez różne grupy społeczne, tworzą nowe ideały, modele
i wzory zachowań o wyraźnych cechach innowacyjnych.
Kończąc ogólne rozważania dotyczące pojęcia osobowości możemy zatem powiedzieć, iż w
socjologicznym ujęciu osobowość "(...) stanowi konstrukt teoretyczny - model właściwości, funkcji
i procesów psychicznych, służący jako narzędzie rozumienia bądź -wyjaśniania i przewidywania
regularności społecznych zachowań ludzi. W określeniu tym przeciwstawiamy się
behawiorystycznemu utożsamianiu osobowości z regularnością zachowań człowieka, bowiem nie
wszystkie powtarzające się wzory zachowań są wyrazem
trwałych cech osobowości, a równocześnie poszczególne stałe dyspozycje osobowościowe mogą
znajdować wyraz w różnych formach zachowania. Są one wszakże tylko jednym z czynników
determinujących działanie obok takich jego wyznaczników jak aktualne uwarunkowania
gospodarczo - polityczno - kulturowe, wymogi i możliwości stwarzane przez bezpośrednią sytuację
społeczną, zmieniające się interesy, kwalifikacje i nastroje jednostek (..)"50.
2. Elementy składowe osobowości.
Istotnym pytaniem dotyczącym koncepcji osobowości człowieka jest pytanie dotyczące
podstawowych elementów składających się na przyjęty w danej teorii model osobowości. Z
pewnym uproszczeniem możemy przyjąć, iż występują trzy podstawowe modele osobowości:
1. Model, w którym osobowość traktowana jest jako zbiór różnego rodzaju cech ludzkich,
stanowiących względnie trwałe dyspozycje do określonych zachowań. Model ten jest nie tylko
najprostszy i najbardziej rozpowszechniony ale również bardzo bliski potocznemu rozumieniu
osobowości jako enumeratywnej listy takich m. in. cech jak: uczciwość, lojalność, pracowitość,
nieufność etc.
2. Model, w którym niektórym tylko cechom przypisuje się konstytuujące znaczenie w całym
złożonym procesie tworzenia i funkcjonowania osobowości człowieka.
Przykładem może być tutaj koncepcja rozwoju osobowości Ch. Cooley'a i H. Mead'a. Ch.
Cooley wyjaśniał proces kształtowania się osobowości (jaźni) poprzez odwołanie się do
społecznego procesu komunikowania się, które rozumiał jako "(...) mechanizm, przez który istnieją
i rozwijają się ludzkie stosunki - ogól symboli ludzkiego umysłu wraz ze środkami ich
przekazywania w przestrzeni i przechowywania w czasie. Komunikowanie się obejmuje wyraz
twarzy, postawę i gest, tonację głosu, słowa, pismo, druk, koleje, telegramy, telefony i wszystko
cokolwiek jeszcze zostanie wynalezione w toku podboju przestrzeni i czasu"51.
Proces społecznego komunikowania kreuje wedle Ch. Cooley'a fenomen, który powoduje,
iż mimo dużego zróżnicowania środków komunikowania mechanizm formowania ludzkiej
osobowości jest względnie jednolity. Fenomenem tym jest jaźń odzwierciedlona -looking-glassself- a więc nasze wyobrażenia na temat tego, jak wyobrażają nas sobie inni ludzie. Traktując
rzeczywistość społeczną wyłącznie jako zespół faktów psychicznych ten amerykański psycholog
społeczny i socjolog był przekonany, iż społeczeństwo dostępne jest jednostce jako"(...) stosunek
między wyobrażeniami o osobach. Aby społeczeństwo istniało, konieczne jest, aby osoby gdzieś
się razem zebrały. Otóż zbierają się one w umyśle jako wyobrażenie o osobach. Gdzieżby indziej.
J. Szczepański traktując jaźń odzwierciedloną jako jeden z istotnych socjogennych
elementów osobowości podkreśla zarazem, iż owa swoista gra wyobraźni składa się z:
a) wyobrażeń na temat tego, jak postrzegają nas inni ludzie,
b) wyobrażeń na temat tego, jak inni ludzie oceniają zarówno nasz wygląd fizyczny jak i nasze
postępowanie,
21
c) reakcji na te wyobrażenia, które mogą być bardzo różne; od poczucia dumy i zadowolenia do
poczucia wstydu, zażenowania czy upokorzenia53.
Koncepcja rozwoju osobowości G. H. Mead'ajest w pewnym sensie rozwinięciem koncepcji
Ch. Cooley'a. Wychodząc z filozoficznych założeń dotyczących człowieka jako organizmu
zdolnego percypować samego siebie, mającego określony pogląd na swój temat i świadomie
regulującego swe postępowanie G. H. Mead twierdził, iż "Jednostka doświadcza siebie samej jako
takiej nie bezpośrednio, lecz tylko pośrednio, przyjmując punkty widzenia innych członków tej
samej grupy społecznej lub uogólniony punkt widzenia grupy społecznej, do której należy.
Wkracza w swoje własne doświadczenie jako osobowość lub jako jednostka, nie bezpośrednio lub
natychmiast, nie stajać się dla siebie podmiotem, ale w takiej mierze, w jakiej staje się dla siebie
najpierw obiektem, w sposób taki sam, w jaki inne jednostki są dla nie/obiektami.
Mówiąc inaczej, podstawowym czynnikiem konstytuującym osobowość społeczną jest dla
G. H. Mead'a dialog - wewnętrzna konwersacja do, której dochodzimy poprzez wcześniej podjętą
konwersację z innymi ludźmi danymi nam w bezpośrednim doświadczeniu. Jak słusznie zauważa
przy tym J. Szacki" w pewnym sensie od innych ludzi "dowiadujemy się" o swoim istnieniu.
Można dodać, że dzięki nim wchodzimy też w posiadanie własnej tożsamości, polegającej przede
wszystkim na traktowaniu siebie samych jako czegoś autonomicznego, niezależnego od otoczenia
społecznego ale również jako podmiotu zachowującego poczucie ciągłości, stałości i kontroli nad
samym sobą i otoczeniem. Tak więc jednostka występując wobec siebie nieustannie w roli ludzi,
stanowiących dla niej wyimaginowaną widownię, staje się, mówiąc językiem G. H. Mead'a,
organizmem zdolnym do internalizacji działania społecznego, a więc do potraktowania tego co ma
genezę społeczną jako coś własnego, autonomicznego. Cały ten proces występowania jednostki
wobec samej siebie w roli innych ludzi G. H. Mead określa jako przyjmowanie ról (role taking).
Przy czym w samym procesie rozwoju osobowości Mead wyróżnił dwie fazy ściśle związane z
odmienną zasadą przyjmowania owych ról społecznych:
a) pierwsza faza, którą można określić jako./ozę zabawy, to przyjmowanie przez jednostkę
konkretnych ról innych osób (np. ojca, matki, listonosza), naśladowanie ich zachowania,
b) druga faza, którą można określić jako fzę gry, to postępowanie jednostki zgodnie z określonymi
normami, zasadami i regułami.
Pierwsza faza przyjmowania ról społecznych odnosi się zatem do naśladowania tzw.
"znaczących innych", zaś w drugiej fazie "innymi" stają się określone zbiorowości jako całości.
Postawy i zachowania jednostek zostają zgeneralizowane (pojawia się "uogólniony inny"); jawią
się one jednostce jako "wszyscy", "naród", "moralność" itp.
Ten dwufazowy proces kształtowania osobowości oparty o jeden element - rolę społeczną ma wyraźnie charakter "kolektywistyczny". "Me to jednostka konwencjonalna, kierująca się
nawykami. Zawsze jest taka. Musi ona mieć te same nawyki, te same reakcje co wszyscy, bo bez
tego nie mogłaby być członkiem zbiorowości. Ale jednostka stale reaguje na taką zorganizowaną
zbiorowość przez samoekspresję (...). Wchodzące tu w grę postawy są wzięte od grupy, ale
jednostka, w której zostają one zorganizowane, może dać im wyraz, jaki nigdy przedtem nie miał
miejsca'156.
W pełnej charakterystyce procesu kształtowania osobowości G. H. Mead dostrzegał więc
również aspekt "indywidualistyczny" (I). Stąd też "I to odpowiedź organizmu na postawy innych,
me to zorganizowany zespół postaw innych ludzi przyjęty przez daną jednostkę. Postawy innych
ludzi stanowią zorganizowane me, a jednostka reaguje na nie jako I"57.
"Indywidualistyczny " aspekt kształtowania osobowości ludzkiej podnoszony przez C. H.
Mead'a, to nie tylko próba przedstawienia jednostki jako względnie nie zależnego i świadomego
podmiotu ale również poważny argument na rzecz tezy, iż osobowość człowieka nie jest tylko
prostym odzwierciedleniem (kalką) społeczeństwa, ale również efektem aktywnego stosunku
jednostki do otoczenia społecznego.
22
3. Model, w którym osobowość przedstawiona jest jako określona struktura, w którym
wewnętrzne mechanizmy regulacyjne odpowiadają określonemu poziomowi jej organizacji.
Przykładem może być tutaj psychoanalityczna koncepcja Zygmunta Freuda, w której
osobowość przedstawiana jest jako całość składająca się z trzech poziomów:
1. Poziom pierwszy - Id (Ono) - to zbiór prymitywnych impulsów i popędów, stanowiących stany
napięcia pobudzające do ich usunięcia, wyładowania. Działają one na zasadzie przyjemności
(zaś miejsce i czas ich zaspokojenia nie odgrywają żadnej roli); zatem ich zaspokojenie
wywołuje uczucia przyjemne. Id stanowi podstawowy mechanizm przekazywania energii
instynktów (mających charakter psychiczny) i impulsów (mających charakter biologiczny i
pochodzących z napięć powstałych w różnych erogennych sferach ciała) do osobowości. Owe
pierwotne impulsy, wśród których szczególne miejsce zajmuje popęd seksualny są
podświadome i, jak sam autor tej koncepcji podkreśla, u normalnego człowieka w swej
bezpośredniej formie nie występuje (niekiedy tylko we śnie, w stanach maniakalnych lub u
małych dzieci). Można przy tym powiedzieć, iż Id składa się zarówno z czynników
dziedzicznych jak i z nagromadzonych doświadczeń innych pokoleń, które powodują, iż w
zderzeniu z otoczeniem przyrodniczym i społecznym człowiek uczy się regulować swoje
impulsy i popędy. W przeciwnym razie dążenie do ich natychmiastowego zaspokojenia
mogłoby zniszczyć człowieka. Można zatem powiedzieć z pewnym uproszczeniem, iż dwa
podstawowe instynkty: instynkt życia (oparty na popędzie seksualnym) i instynkt śmierci
(oparty na popędzie agresji) stanowią nie tyle kategorię biologiczną co psychologiczną.
2. Poziom drugi - Ego (świadoma jaźń człowieka) to zespół wewnętrznych mechanizmów
zabezpieczających przed konfliktem zewnętrznym. Owo świadome "ja" kieruje się przede
wszystkim zasadą realizmu, a więc dążeniem do zaspokojenia poszczególnych popędów w
sposób akceptowany zarówno przez otoczenie społeczne jak i samego człowieka. Ten poziom
osobowości składa się przede wszystkim z wyobrażeń, spostrzeżeń, pamięci, umiejętności
oceny oraz woli i decyzji. Na tym poziomie rozwoju osobowości uruchamiane są różnorodne
mechanizmy obronne, stanowiące wynik konfrontacji między Id a trzecim poziomem
osobowości - Superego. Do tych podstawowych mechanizmów Z. Freud zalicza:
a) Mechanizm stłumienia - obejmuje on różnego rodzaju sposoby wyparcia do sfery
podświadomości impulsów pochodzących z Id; o swym istnieniu dają one znać dopiero bądź to
w marzeniach sennych bądź też w sytuacji obniżonej samokontroli (np. pod wpływem
alkoholu).
b) Mechanizm racjonalizacji - obejmuje on różnorodne, z pozoru racjonalne uzasadnienia dla
podejmowania różnorodnych działań, które wynikają z impulsów mogących w sposób pośredni
lub bezpośredni zagrażać jednostce. Klasycznym przykładem uzasadniającym naszą agresję
wobec drugiego człowieka może być powoływanie się np. na konieczność utrzymania
dyscypliny, a generalnie na społecznie akceptowane cele np. wychowawcze, produkcyjne itd.
c) Mechanizm reakcji upozorowanej - obejmuje on różne sposoby stłumienia niebezpiecznych
impulsów poprzez manifestowanie wobec innych osób impulsów (uczuć) im przeciwnych.
Typowym przykładem jest manifestowanie postawy nadmiernej pewności siebie w sytuacji gdy
jesteśmy bardzo nieśmiali i boimy się, iż ta nasza cecha może być podstawą do ośmieszenia
nas.
d) Mechanizm sublimacji - obejmuje on różnorodne, zastępcze formy wyładowania impulsów,
którymi w tym przypadku są wszelkie formy twórczości artystycznej. Ten mechanizm zgodnie
z założeniami ortodoksyjnej psychoanalizy stosowany jest szczególnie często przez wielkich
ludzi mających kłopoty z życiem seksualnym.
e) Mechanizm projekcji - obejmuje on te wszystkie sytuacje, w których innym ludziom
przypisujemy impulsy i popędy, których sami nie możemy lub nie mogliśmy zaspokoić. Tak
np. będąc osobami, które z licznych względów nie mogą ujawnić naszej agresji, innym ludziom
przypisujemy złe intencje, nieliczenie się z nikim i niczym,
23
f) Mechanizm przeniesienia - obejmuje on te wszystkie sytuacje, w których wyładowujemy nasze
impulsy, np. agresję, na osobach (przedmiotach), które są substytutem właściwego przedmiotu
naszej agresji (pełnią dla nas niejako funkcję "zastępczą") i wobec którego działanie to jest dla
nas bardziej bezpieczne, ze względów etycznych, statusowych, przewagi fizycznej itp. U
dawnych Izraelitów istniał obyczaj przekazywania (przeniesienia) własnych, indywidualnych i
grupowych win na kozła i wypuszczanie go na pustynię. W mowie potocznej zresztą
funkcjonuje również określenie "kozła ofiarnego", które zazwyczaj odnoszone jest do sytuacji,
mieszczących się w obrębie zasady przypisanej temu mechanizmowi.
3. Poziom trzeci - Superego (nadjaźń) - to rezultat przyswajania sobie przez jednostkę,
uwewnętrznienia norm, zasad postępowania i wartości kultury w taki sposób, iż stają się
one wewnętrznym mechanizmem autokontroli. Superego, określane często mianem
"uwewnętrznionej kultury" czy "uwewnętrznionego społeczeństwa" to wewnętrzny
reprezentant standardów moralnych społeczeństwa posługujący się takimi środkami kary i
nagrody, jak: wyrzuty sumienia, poczucie winy, duma, zadowolenie. Ów wewnętrzny
cenzor jest swoistą represją kultury nad impulsami i popędami pochodzącymi z poziomu Id.
Tym samym rodzaj mechanizmów obronnych uruchamianych na poziomie Jaźni (Ego) jest
wynikiem konfrontacji między Id a Superego. Im surowsze jest zatem Superego, tym Id
dochodzi do głosu rzadziej i w bardziej ukrytej formie. Zarazem jednak niszczycielską rolę
przypisuje Z. Freud nie tylko pierwotnym impulsom ale również kulturze, która odbiera
(ogranicza) człowiekowi pełnię swobody ekspresji, czyni go jednostką konwencjonalną. W
tym ciągłym napięciu między Id i Superego widział zresztą Z. Freud główne źródło
powstawania zaburzeń psychicznych5'.
Koncepcja osobowości Z. Freuda, aczkolwiek krytykowana przez wielu socjologów stanowi
ciągle inspirację do podejmowania na nowo rozważań na temat wzajemnych związków i zależności
między biologicznymi i społecznymi uwarunkowaniami osobowości człowieka. Powszechnie
znana jest koncepcja osobowości J. Szczepańskiego, który twierdzi, iż osobowość jest wytworem
społeczeństwa i jego kultury. Dostrzega on jednak również wrodzone uwarunkowania natury
biologicznej i psychicznej. Tak więc wedle J.Szczepańskiego59, elementy składowe osobowości są
różnego pochodzenia:
I.
Elementy biogenne(biologiczne) - to przekazywane dziedzicznie wyposażenie biologiczne,
wzrost, budowa organizmu, jego właściwości fizjologiczne, działalność gruczołów.
II.
Elementy psychogenne (psychologiczne) - przekazywane dziedzicznie wyposażenie
psychiczne, które w odróżnieniu od wyposażenia biologicznego charakteryzuje się dużą
plastycznością i skłonnością do modyfikacji pod wpływem procesu socjalizacji, a więc
procesu związanego z wprowadzeniem jednostki w życie społeczne. Do psychicznych
elementów osobowości należą takie jak: inteligencja, pamięć, wola, wyobrażenia,
temperament, spostrzegawczość.
III.
Elementy socjogenne (socjologiczne) - przekazywane w procesie socjalizacji, polegającym
na wprowadzeniu jednostki w życie społeczne, na uczeniu jej zachowania się według
przyjętych wzorów i norm kulturowych.
Za F. Znanieckim60 wyróżnia J. Szczepański cztery podstawowe socjogenne elementy osobowości:
1. Kulturowy ideał osobowości, narzucony przez społeczeństwo w toku socjalizacji a zwłaszcza
wychowania.
2. Role społeczne pełnione w grupach społecznych, polegające na wykonywaniu zespołu
czynności ustalonych przez te grupy w sposób formalny bądź nieformalny.
3. Jaźń subiektywna rozumiana jako wyobrażenie o własnej osobie wytworzone pod wpływem
innych ludzi.
4. Jaźń odzwierciedlona (looking - glass - self), rozumiana jako zespół naszych wyobrażeń na
temat tego jak wyobrażają nas sobie inni ludzie.
24
Mówiąc o biologicznych elementach konstytuujących osobowość należy pamiętać przede
wszystkim o tym, iż nadal otwartym jest zagadnienie wielkości i charakteru wpływu tych
elementów na osobowość a w dalszej kolejności na treść kultury i organizację życia społecznego.
Tym nie mniej, zdaniem J. Szczepańskiego do "(...) dziedzicznych cech organizmu ludzkiego,
wpływających na życie społeczne i kulturalne człowieka należą:
a) wyprostowana postawa, która pozwala człowiekowi lepiej ogarnąć wzrokiem otoczenie,
uwalnia przednie kończyny, nawet przy poruszaniu się (...),
b) chwytliwe ręce z ruchomymi palcami i przeciwstawnym kciukiem, pozwalające na
wykonywanie delikatnych i skomplikowanych czynności,
c) wzrok skierowany do przodu, a nie na boki, umożliwiający trójwymiarowe widzenie
przestrzeni, lepsze jej organizowanie,
d) wielki mózg i złożony system nerwowy umożliwiający wysoki rozwój intelektu i życia
psychicznego,
e) złożony mechanizm głosowy, budowa warg i krtani umożliwiające rozwój mowy, wydawanie
zróżnicowanej ilości dźwięków,
f) długa zależność dzieci od rodziców, a więc długi okres dojrzewania i długi okres opieki
dorosłych, wolne tempo wzrostu i dojrzewania biologicznego, długi okres "wchodzenia do
społeczeństwa" i uczenia się. W tym (...) długim okresie dokonuje się "ukierunkowanie"
impulsów biopsychicznych, włączenie popędów w ustalone "reguły" kultury,
g) plastyczność wrodzonych potrzeb, brak stałych mechanizmów instynktownych,
przystosowywanie popędów do warunków ich zaspokajania - wszystko to powoduje rozwijanie
się w społeczeństwach zróżnicowanych wzorów postępowania dla zaspokojenia tych samych
popędów i potrzeb. Stałość podstawowych popędów i potrzeb nie wyklucza zróżnicowanych
sposobów ich zaspokajania,
h) trwałość popędu seksualnego działająca stale a nie okresowo, wpływa na funkcje rodziny i
szereg innych zjawisk społecznych wywołanych represją czy też sublimacją ą popędu"61.
Prócz tego możemy wymienić takie oczywiste cechy biologiczne jak płeć czy wiek, które
raz mogą stwarzać szansę, kiedy indziej zaś ograniczenie dla działań specyficznie społecznych.
Sytuacja kobiet i mężczyzn, ludzi młodych i starych w dziejach ludzkości i jej różnorodnych kultur
jest bardzo zmienna. Zarazem jednak z płcią i wiekiem związane są nierozerwalnie takie wartości,
jak podtrzymywanie gatunku czy przekazywanie doświadczenia życiowego.
Wspomnieć należy tutaj również o takich cechach biologicznych, jak różnice rasowe, które
ze względu na ich kontekst moralny i polityczny mają ogromny wpływ na układanie się stosunków
społecznych. Współcześni socjologowie w zdecydowanej większości są przekonani, iż różnice
(cechy) rasowe nie wpływają bezpośrednio na cechy psychiczne, zwłaszcza zaś intelektualne,
uzasadniające akceptację nierówności społecznych, wyprowadzonych z tych różnic. Badania
empiryczne dowodzą, iż "(...) ludzie różnych ras wychowani w podobnych warunkach społecznych
i kulturowych rozwijają podobne postawy, dążenia, sposoby myślenia i działania"62.
Powiedzieliśmy, iż biogenne i psychogenne elementy osobowości ludzkiej są dziedziczone.
Liczne badania na temat wzajemnych korelacji między dziedziczonymi genami a środowiskiem
społecznym pozwalają stwierdzić, iż geny warunkują wiele cech typowo ludzkich lecz ich nie
determinują. Stąd też sam proces dziedziczenia coraz częściej w naukach przyrodniczych czy
socjobiologii traktowany jest nie jako stan ale bardzo złożony proces. Badania nad tzw. ilorazem
inteligencji (która jest dziedziczna) wykazały np., iż stopień dziedziczności ilorazu inteligencji jest
wysoki. Stąd też najwyższy średni współczynnik korelacji IQ występuje wśród bliźniąt
jednojajowych wychowywanych razem (+ 0,87) i takich samych bliźniąt wychowanych oddzielnie
(+ 0,75). Dla porównania współczynnik korelacji IQ między rodzicem i dzieckiem wynosi + 0,50,
dziadkiem i wnukiem + 0,27, dzieckiem i przybranym rodzicem + 0,20, zaś dziećmi nie
spokrewnionymi, wychowywanymi oddzielnie + 0,01. Dzieci z adopcji zaś mają silniejsze
korelacje IQ z rodzicami biologicznymi niż przybranymi .
25
Jednocześnie jednak badania dotyczące przeciętnych ilorazów inteligencji ojców i ich dzieci
w różnych klasach społecznych (różniących się standardem życia, wykształceniem, charakterem
pracy) pokazuj ą nie tylko wysoką zbieżność tych ilorazów ale również istotny wpływ
uwarunkowań społecznych na wysokość tego ilorazu. Różnice między skrajnymi klasami:
najwyższej, skupiającej wolne zawody i najniższej, skupiającej robotników niewykwalifikowanych
sięgały nawet 15 punktów64.
Zarazem występuje tutaj zjawisko regresji do średniej. Dzieci rodziców o wybitnej
inteligencji na ogół nie dorównują rodzicom własną sprawnością intelektualną. Z kolei dzieci
rodziców o inteligencji stosunkowo niskiej na ogół przewyższają swych rodziców ilorazem
inteligencji. Stąd też, jak stwierdzają polscy badacze "(...) dzieci rodziców z określonej warstwy
społecznej mają szansę trafienia do różnych warstw; zarówno wyższych jak i niższych. Zależeć to
będzie głównie od ich poziomu umysłowego a nie ich rodziców"65.
Spełnione muszą być wtedy jednak określone warunki: równy start życiowy, powszechność
i drożność systemu kształcenia stwarzająca warunki rozwoju intelektualnego jednostkom zdolnym.
Stąd też można zgodzić się z tezą, iż rola czynników genetycznych rośnie w miarę jak maleje
zróżnicowanie czynników społecznych, w których wzrasta młody człowiek, zwłaszcza do 8 roku
życia.
Powyższe rozważania z konieczności zaprezentowane w dużym uproszczeniu pozwalają
stwierdzić, iż konstytuującą rolę w procesie kształtowania osobowości ludzkiej mają wymienione
już wcześniej elementy socjogenne (społeczne).
Kulturowy ideał osobowości to według J. Szczepańskiego "(...) najczęściej ideał
wychowawczy, służący jako wzór do naśladowania, przekazywany młodzieży w szkołach i innych
instytucjach wychowawczych, w rodzinie i czasami w grupach rówieśników. Starożytna Grecja
wytworzyła wizję człowieka doskonałego, wszechstronnie rozwiniętego w zharmonizowanej
doskonałości cech fizycznych, umysłowych i moralnych. Wieki średnie wytworzyły ideał
osobowości rycerskiej, a Kościół i zakony ideał osobowości ascetycznej i świątobliwej. Powstający
kapitalizm, pod wpływem etyki protestanckiej, stworzył ideał osobowości przedsiębiorcy
pracowitego i oszczędnego, którego najlepszym wyrazem jest napisany przez Beniamina Frank lina
dokument pt. "Rady dla młodego przedsiębiorcy" napisany w 1748 r., zawierający następujące
sformułowania: "Pamiętaj, że czas to pieniądz... droga do bogactwa, jeżeli go pragniesz, jest tak
prosta jak droga na rynek. Zależy ona głównie od dwóch słów, pracowitość i oszczędność; to
znaczy nie marnowanie ani czasu, ani pieniędzy, lecz najlepsze wykorzystanie obu. Bez
pracowitości i oszczędności nic nie osiągniesz, przy ich pomocy - wszystko". Ten ideał osobowości
Ameryki zmierzającej do rozwoju gospodarczego i bogactwa był potężnym wzorem dla kolejnych
pokoleń pionierów amerykańskich budujących swoje imperium na dziewiczym kontynencie, lecz w
XX wieku Stany Zjednoczone stworzyły nowy ideał osobowości człowieka umiejącego wydawać,
żyjącego na kredyt, słowem posiadającego te cechy, od których zależy stały wzrost współczesnej
gospodarki. Powstająca formacja socjalistyczna także wytworzyła swój ideał osobowości, może
najlepiej przedstawiony w książce Ostrowskiego "Jak hartowała się stal." Widzimy więc, że ideał
kulturowy osobowości zależy od formacji społecznej, od klas społecznych i od różnych środowisk.
Kontynuując swe rozważania na temat kulturowego ideału osobowości J. Szczepański pisze,
iż "ideał kulturowy osobowości zostaje zintemalizowany w okresie dojrzewania, kiedy człowiek
dorastający zaczyna sobie tworzyć ideały i szukać ideałów do naśladowania. Ideał kulturowy jest
więc modelem, według którego powinien kształtować swoje zachowania, jest ucieleśnieniem
pożądanych cech, wysoko cenionych w danej grupie. Realizowanie tego ideału, starannie
zmierzające w kierunku zbliżenia się do niego, ściąga na jednostkę pozytywną ocenę i różne
nagrody, zachowanie zgodne z ideałem jest usankcjonowane pozytywnie, podczas gdy zachowania
rozbieżne z nim są przedmiotem sankcji negatywnych. W ten sposób ideał osobowości zostaje
przyswojony przez jednostki i staje się elementem ich osobowości"67.
26
Wielu autorów termin "kulturowy ideał osobowości" utożsamia z terminem "wzór
osobowy", rozumiejąc pod nim bądź to konkretny opis postaci ludzkiej, obdarzonej zespołem cech
aprobowanych6*, bądź też (...) przedstawiony w formie modelowej (typu idealnego) zespół cech
osobowości, który stanowi układ odniesienia dla opisu porównawczego oraz oceny działań i
dyspozycji jednostek należących do określonej zbiorowości społecznej, a także spełniać ma funkcje
normatywne, funkcje regulowania zachowań ludzi w tej zbiorowości"69. A
kcent na regulacyjny charakter wzorów osobowych, które są bardziej konkretne od ideałów
osobowościowych, bardziej zorientowane na realizację tzw. wartości dnia codziennego oraz
występują niekiedy pod postacią wzorów negatywnych, kładł wielki polski socjolog S. Ossowski.
Pisał on, iż "Każda trwała zbiorowość narzuca swym członkom wzory reakcji mięśniowych,
uczuciowych i umysłowych na najróżniejsze podmioty. Inaczej mówiąc, narzuca wzory
zachowania się w różnych okolicznościach, reguły moralne i prawne tego co przyzwoite, a co
niestosowne, narzuca pewne poglądy i sposoby myślenia. Narzuca je bądź świadomie za pomocą
metod wychowawczych i propagandy, za pomocą oznak aprobaty lub nagany, niekiedy nawet przy
użyciu środków zewnętrznego przymusu bądź nieświadomie, przez sam fakt zbiorowego
stosowania się do owych wzorów i reguł Ogół tych wzorów stanowi o swoistej kulturze takiej
zbiorowości, a przecież ich zespół składa się na panujący w tej grupie wzór osobowy, który zresztą
może bardzo odbiegać od tego ideału osobowości, jaki grupa stawia przed oczy swym członkom
niejako oficjalnie w mniej lub więcej uroczystych momentach"70.
Warto przy tym jednak zaznaczyć, iż zachowanie jednostki nie zawsze jest wynikiem
wyuczonych i świadomie przyjętych wzorów i wartości; nie zawsze też wzory i wartości przyjęte
przez jednostkę znajdują swój zewnętrzny wyraz w zachowaniu. Stąd też warto zapoznać się z
niektórymi typologiami tych wzorów. St. Ossowski mówi np. o wartościach uznawanych (w sensie
obiektywnym uznajemy ich słuszność) i wartościach odczuwanych (w sensie subiektywnym,
emocjonalnym)7'. A. Jasińska i R. Siemieńska mówiąc czterech rodzajach wzorów:
a) wzorach propagowanych, czyli takich, które są zobiektywizowane w bardzo różnej formie
(artystycznej, norm prawnych, moralnych, ideologicznych) i rozpowszechniane72 przez
oficjalne, sformalizowane instytucje komunikowania społecznego (głównie poprzez środki
masowego przekazu, instytucje oświatowe i wychowawcze),
b) wzorach akceptowanych, czyli takich, które zyskują bądź to społeczną aprobatę i przyzwolenie
na ich obowiązywanie bądź też nie wzbudzają jawnej nieprzychylności,
c) wzorach zinternalizowanych, czyli takich, które jednostka traktuje jako jej własne, ma zatem
wobec nich pozytywną postawę i jest głęboko przeświadczona o ich słuszności,
d) wzorach realizowanych, czyli takich, które mają walor wyraźnej powtarzalności i regularności
w zachowaniach jednostek, niezależnie od tego, czy jednostka jest tego świadoma73.
Kryteria służące wyróżnieniu owych wzorów sugerują, iż nie zawsze między nimi może
występować zgodność. Zwłaszcza wtedy, gdy rozproszenie kompetencji socjalizacyjnych
powoduje formułowanie pod adresem jednostek, różnych, często sprzecznych oczekiwań, a co za
tym idzie sprzecznych niekiedy wzorów osobowych. S. Ossowski stwierdzał zatem, iż "W
poszczególnych zbiorowościach istnieje tedy wzór urzędnika i wzór nauczyciela, wzór oficera i
wzór księdza albo pastora, wzór inteligenta i robotnika fabrycznego (...). (...) Dopóki mamy przed
sobą jeden tylko główny wzór osobowości, dopóty środowisko wskazuje nam jeden tylko sposób
postępowania, sugeruje jeden tylko typ reakcji uczuciowych, dopóty nie mamy potrzeby
zastanawiać się nad sobą. Refleksja nad sobą zjawia się wtedy, gdy staje przed nami wybór
wzorów, do których mielibyśmy się upodobnić i gdy każdy z tych wzorów rozporządza pewną
imperatywnością. Wtedy zjawia się przed nami zagadnienie: czym chcę być?. Z powyższej analizy
wynika, iż kulturowy ideał osobowości czy też wzór osobowy to bardzo istotny element
osobowości ludzkiej, choć jego regulacyjna rola w procesie funkcjonowania osobowości jest
wysoce złożona.
27
Drugim elementem socjogennym osobowości jest jaźń subiektywna (czyli inaczej obraz
własnej osoby), której przypisuje się funkcję organizowania wszystkich pozostałych elementów
osobowości człowieka. Stanowiąc subiektywne wyobrażenia o naszej wewnętrznej istocie jest
bardzo wyraźnie uwarunkowana społecznie, choć nie zawsze jesteśmy tego świadomi. Wytwarza
się pod wpływem oddziaływania innych ludzi, rodziców, rodzeństwa, rówieśników i na ogół, jak
stwierdza J. Szczepański "(...) jest zespołem urojeń, fantazji kompensujących niepowodzenia i
upokorzenia w wykonywaniu różnych ról"75. W miarę rozwoju osoboniczego człowieka jaźń
subiektywna staje się względnie niezależna od środowiska społecznego. Ma to miejsce wtedy, gdy
jesteśmy głęboko przekonani o tym, iż jesteśmy tacy jak to sobie wyobrażamy. Postawa człowieka
wobec samego siebie ma podstawowe znaczenie dla jego funkcjonowania jako określonej,
zintegrowanej osobowości. , To poprzez jaźń subiektywną kształtuje się nasze poczucie własnej
wartości, poziom samooceny (zaniżona, realistyczna lub zawyżona) i samoakceptacji76.
"Poczucie własnej wartości" formuje się przede wszystkim w wyniku doświadczenia
emocjonalnego, polegającego na tym, że człowiek jest przedmiotem miłości i spotyka się z
zainteresowaniem oraz akceptacją ze strony otoczenia. Dziecko, które nigdy nie było kochane i
aprobowane przez otoczenie będzie miało słabo rozwinięte poczucie własnej wartości, co w
konsekwencji może prowadzić do braku emocjonalnej równowagi i przejawów aspołeczności w
zachowaniu. Czynniki wpływające na podwyższenie poczucia własnej wartości są dla człowieka
szczególnie pożądane i budzą silne emocje dodatnie. Czynniki obniżające to poczucie wywołują
emocje przykre - poczucie wstydu, winy, lęku i uruchamiają różne mechanizmy obronne
osobowości.
Samoocena, czyli ogólna ocena własnych możliwości - przeświadczenie o tym na co nas
stać, ma zasadniczy wpływ na to, jakich czynności i zadań podejmujemy się i ile energii w nie
wkładamy. Cechą stałą jednostek może być tendencja do przypisywania sobie możliwości
wyższych niż rzeczywiste - "zawyżona" samoocena, bądź niedocenianie swych realnych
możliwości - "zaniżona" samoocena albo wreszcie samoocena realistyczna. Brak realistycznej
samooceny wiąże się z zaburzeniem regulacyjnych funkcji osobowości: ludzie o "zawyżonej"
samoocenie wykazują skłonność nieodpowiedzialnego podejmowania się zbyt trudnych zadań, do
których łatwo zniechęcają się w sytuacji zagrożenia i często wchodzą w konflikty z otoczeniem;
osoby o "zaniżonej" samoocenie również przejawiają niską odporność w sytuacjach stresu, mają
obniżoną aktywność społeczną i wykazują skłonność do izolacji oraz wycofywania się w obliczu
trudnych zadań.
Poziom samoakceptacji jest to ocena oparta na porównaniu swoich osiągnięć ze stawianymi
sobie wymaganiami w zakresie tych właściwości, które człowiek uważa za szczególnie ważne.
Istotną rolę odgrywa tu tzw. "ja idealne" czyli wyobrażenie jednostki o tym, jaką chciałaby być. "Ja
- idealne" formuje się początkowo pod wpływem identyfikowania się z różnymi osobami
znaczącymi i cenionymi w otoczeniu (rodzicami, rówieśnikami, nauczycielami, gwiazdami ekranu)
oraz pod wpływem pragnienia naśladowania ich. Ostateczny kształt idealnego "ja" zależy w
znacznym stopniu od kulturowego ideału osobowości zintemalizowanego przez człowieka w
okresie dojrzewania, od wzorów osobowych upowszechnianych w zbiorowościach, do których
człowiek należy, a także od ról społecznych, jakie odgrywa"77.
Jaźń subiektywna, stanowiąc uogólnione informacje zarówno na temat swoich cech
fizycznych jak i psychicznych, miejsca w strukturze społecznej, związków i zależności z innymi
ludźmi czy grupami społecznymi, kształtuje się w długim procesie rozwoju osobniczego. Nie
zawsze też obraz własnej osoby jest wyraźnie oddzielony od tego co "nie -ja". Stąd też zdaniem J.
Reykowskiego "konsekwencją braku wyraźnych granic między "ja" i "nie -ja" jest skłonność do
przypisywania otoczeniu własnych uczuć i myśli (skłonność do projekcji), a z drugiej strony
skłonność do przyjmowania bezkrytycznie cudzych uczuć, sądów, postaw i traktowania ich jako
własnych (skłonność do introjekcji)78.
28
Oczywistym zatem jest fakt, iż proces kształtowania się jaźni subiektywnej w znacznym
stopniu zależy od kształtowania się jaźni odzwierciedlonej (trzeci element socjogenny
osobowości), której ogólną charakterystykę przedstawiliśmy nieco wcześniej. W tym miejscu
należy tylko zaznaczyć, iż nasze wybrażenie na temat tego jak wyobrażają nas sobie inni ludzie
prowadzi do określonych zachowań. Zachowania te mogą wyrażać bądź to skłonność do
dostosowywania się do tych wyobrażeń i rozwoju konformizmu społecznego, bądź też do
zachowań nonkonformistycznych, związanych z przeciwstawieniem się wpływom społecznym.
Stąd też "Dążenie do integracji jaźni subiektywnej i jaźni odzwierciedlonej może prowadzić z
jednej strony do selekcji zakresu interakcji społecznych (np. zawężenie ich do kręgu osób, które
oceniają nas zgodnie z naszą własną samooceną), z drugiej strony do podejmowania działań
zmierzających do narzucenia innym takiego obrazu własnej osoby jaki będzie odpowiadał naszym
pragnieniom"79.
Czwartym, istotnym elementem kształtującym osobowość są role społeczne.
Wspominaliśmy już wcześniej o koncepcji H. Meada, dotyczącej procesu przyjmowania roli
społecznej, która stanowi podstawową treść wszelkich oddziaływań ludzi na siebie, czyli interakcji.
Pojęcie(roli społecznej^ choć różnie interpretowane, należy do podstawowych pojęć
socjologicznych. Rola społeczna ma zarówno wymiar jednostkowy (czynnik i element
konstytuujący osobowość człowieka) jak i grupowy; stanowi istotny wytwór ustrukturalizowanych
zbiorowości. Pojęcie "rola" oznacza zatem pewien punkt graniczny pomiędzy jednostką a
społeczeństwem. Główna idea teorii roli społecznej w tradycyjnym ujęciu zgodna jest ze słynnym
fragmentem utworu W.Szekspira "Jak wam się podoba" (akt n, scena VII w tłumaczeniu Leona
Urlicha '80 r.): "Świat jest teatrem, aktorami ludzie, którzy kolejno wchodzą i znikają. Każdy tam
aktor niejedną gra rolę (...)". Tak więc samo pojęcie roli społecznej ma, jak wiele innych pojęć w
socjologii, charakter metaforyczny. Oznacza ono z jednej strony oczekiwany zespół określonych
postaw i zachowań jednostki, wynikający z zajmowania przez nią jakiejś pozycji w grupie
społecznej. Z drugiej zaś strony faktyczne postawy i zachowania jednostki, związane z pełnieniem
określonej roli. Przy czym pozycja oznacza zespół praw i obowiązków przyznanych
(przydzielonych) jednostce w danej grupie.
Rola społeczna będąc sposobem zachowania się jednostki wobec innych osób, pełniona jest
według mniej lub bardziej utrwalonych w społeczeństwie wzorów i norm, w tym wzorów
osobowych. Podkreślić jednak należy, iż rozwój osobowości polega nie tylko na tym, iż jednostka
jest w stanie, w wyniku działania określonych mechanizmów socjalizacyjnych przyswajać treści
poszczególnych ról społecznych (córki, matki, kolegi, przełożonego, członka organizacji itd.) ale
również mieć do nich własny, indywidualny stosunek, choć mieszczący się zawsze w ramach
wzoru roli. Stąd też roli nie można przypisać jednoznacznego, statycznego charakteru. Role
społeczne są też tworzone i modyfikowane w procesie interakcji z innymi ludźmi. Do zagadnienia
tego powrócimy jeszcze w dalszych fragmentach wykładu. Gdybyśmy zatem chcieli zdefiniować,
choćby w sensie operacyjnym pojęcie roli społecznej to możemy powiedzieć za J. Szczepańskim,
iż rola społeczna"(...) to względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań, będących
reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających według mniej lub bardziej wyraźnie
ustalonego wzoru"80.
Przy czym sam proces przyjętej przez jednostkę roli do realizacji zależy od wielu złożonych
czynników. Wśród nich wskazuje się przede wszystkim na:
a) cechy biologiczne i psychiczne jednostki, które mogą ułatwiać, utrudniać czy wręcz
uniemożliwiać pełnienie określonej roli (np. człowiek pozbawiony słuchu nie może być
dyrygentem),
b) wzór osobowy, w którym mieści się zarówno zespół cech idealnych, przypisanych do danej roli
i zespół idealnych sposobów zachowania - czyli inaczej "scenariusz" danej roli (takie cechy jak:
honor, prawdomówność, skromność itd.),
29
c) definicję roli przyjętą w grupie, w której, lub przed którą dana rola jest wykonywana co
powoduje, iż do jednej roli (np. studenta) można przyporządkować różne wzory osobowe ( w
przypadku studenta pochodzące np. od władz uczelni i grupy kolegów); stąd też definicje roli
mogą być zarówno komplementarne względem siebie, rozbieżne a nawet sprzeczne,
d) strukturę i organizację wewnętrznej grupy, a więc przede wszystkim na to, czy grupa oparta jest
na więzi formalnej czy nieformalnej oraz jakim systemem sankcji społecznych (pozytywnych i
negatywnych) dysponuje wobec jednostki,
e) stopień identyfikacji (utożsamiania się) jednostki z grupą, w której pełni określoną rolę
społeczną".
Tak wiec w tej bardzo ogólnej charakterystyce społecznych elementów osobowości
społecznej człowieka wyróżnia się dwie podstawowe grupy tych elementów. Pierwsza z nich to
kulturalny ideał osobowości i rola społeczne, które traktować można jako elementy "zewnętrzne"
wobec jednostki, "nałożone" niejako na zespół elementów biologicznych i psychicznych. Drugą
grupę stanowi jaźń subiektywna i jaźń odzwierciedlona, które choć również mają społeczny
"rodowód", to jednak odnoszą się do względnie autonomicznych, wewnętrznych regulatorów
całego złożonego procesu realizacji kulturowego ideału osobowości i różnorodnych ról
społecznych. Niewątpliwie słuszne przy tym stwierdzenie, iż "pełna znajomość ludzi wymaga
poznania także ich wyobrażeń o sobie samych i ich wyobrażeń o tym, jak otoczenie na nich
reaguje. Są to elementy bardzo trudne do ścisłego ujęcia i wymagają dość skomplikowanych
technik projekcyjnych, tzn. badań przy pomocy sytuacji, w których ujawnia się jaźń subiektywna,
oraz sytuacji ujawniających jaźń odzwierciedloną. Potoczne wyczucie i potoczna obserwacja
bywają często bardzo zawodne, stąd też dość częste rozczarowania wobec nieprzewidywalnych
zachowań ludzi, o których sądziliśmy, że ich dobrze znamy"82.
3. Rola społeczna - istotny czynnik strukturalizacji świata społecznego.
W bardzo wielu koncepcjach socjologicznych role społeczne rozpatrywane sanie tyle w
perspektywie procesu konstytuowania osobowości ludzkiej, co raczej w perspektywie organizacji
społecznej, zbudowanej z różnorodnego układu pozycji i oczekiwań dotyczących tego, jak
jednostki je zajmujące winny się zachowywać. J. H. Tumer, mówi np. o występowaniu trzech
ogólnych klas oczekiwań: oczekiwania wynikające "ze scenariusza", oczekiwania ze strony innych
"aktorów" (jednostek) i oczekiwania "publicznośc.
Oczekiwania wynikające ze "scenariusza" odnoszone są do tych sytuacji społecznych,
związanych z zajmowaniem danej pozycji, w których istnieją normy określające dokładnie sposób
zachowania się jednostki. Oczekiwania ze strony innych "aktorów" odnoszone są do tych
wszystkich sytuacji, w których w procesie interakcji nasi partnerzy wysuwają pod naszym adresem
konkretne oczekiwania czy żądania. Oczekiwania ze strony "publiczności", "audytoriów" to
oczekiwania jednostek zajmujących określone pozycje. Przy czym "audytoria" te mogą by ć
rzeczywiste bądź wyimaginowane, mogą dotyczyć sytuacji członkostwa w grupie lub też same
intencje wejścia do niej.
Każdy z tych rodzajów oczekiwań adresowany jest do niejako innego komponentu roli
społecznej. Stąd też mówi się o: rolach przepisanych, rolach subiektywnych i rolach spełnianych.
Kiedy mówimy o rolach przepisanych mamy na myśli przede wszystkim wyraźnie
określone normy związane z zajmowaniem danej pozycji społecznej. Interesuje nas wtedy treść
jaźni subiektywnej i umiejętność odgrywania roli wynikającej ze "scenariusza", a w konsekwencji
stopień konformizmu związanego z wymogami roli.
Role subiektywne traktowane są jako wyniki subiektywnej oceny i interpretacji określonych
oczekiwań oraz zindywidualizowanego sposobu przystosowania się do roli. Z i pojęciem roli
subiektywnej związana jest zarazem teza, iż do każdej nowej sytuacji interakcyjnej jednostki
odnoszą się w sposób zindywidualizowany co stanowi podstawowy czynnik zmienności i płynności
30
świata społecznego. Stąd też parafrazując J. Szczepańskiego można powiedzieć, iż społeczeństwo
lepiej można zrozumieć w kategoriach dramatu niż systemu.
Rola spełniana ma wyraźnie wymiar behawioramy, a wiec odnosi się do jawnego
zachowania jednostki, będącego wypadkową oczekiwań i subiektywnych ocen tych oczekiwań.
W takiej perspektywie przedstawiana rola społeczna nie ma jednoznacznego statycznego
charakteru. Pogląd taki głosił również S. Ossowski pisząc, iż "Rola, którą sobie wybieram, bądź do
odegrania w przyszłości, bądź do oglądania swojej przeszłości, nie musi mnie zmieniać na stałe i
może się odbić na kształtowaniu się postaw, które zjawiają się w pewnych okolicznościach, aby
zniknąć w innych (...)"85.
Stąd też możemy mówić nie tylko o procesie "przyjmowania ról" (G. H. Mead - role taking)
ale również o "tworzeniu roli" (R. Tumer - role making) czy jej modyfikowaniu w procesach
interakcji z innymi. Role społeczne podlegać bowiem mogą swoistej negocjacji w procesie
interakcji z inną osobą. Niekiedy można też mówić o "przymierzaniu ról", "wymuszaniu" czy ich
wyraźnej "eksploatacji". Wiele zależy bowiem od tego jakie role są w danej chwili ważne dla
jednostki, jaka jest jej grupa odniesienia.
Przyjmując tę bardziej dynamiczną koncepcję ról społecznych można mówić o czterech
typach stosunku jednostki do ról społecznych:
I.
Przystosowaniu do roli społecznej, które może przybierać postać:
1. Identyfikacji z rolą, wynikającej przede wszystkim z procesu zintemalizowana norm i
zachowań z daną rolą związanych,
2. Wdrukowania roli (naznaczania rolą w sensie pozytywnym lub negatywnym) wynikający z
mechanizmu retrospektywnej interpretacji zachowań i postaw jednostki, pełniącej określone
role (np. role eks - więźnia, eks - alkoholika),
3. Wrastania -w rolę, występujący bardzo często w procesie przystosowywania się do ról
społecznie i moralnie nieakceptowanych. Proces ten opiera się przede wszystkim na
mechanizmie neutralizacji roli po przez:
a) negację ofiary,
b) negację krzywdy,
c) negację odpowiedzialności.
4. Fetyszyzacji
(autonomizacji)
roli,
wynikającej
z
przyjęcia
przez
jednostkę
superkonfonnistycznej postawy względem roli, która jest celebrowana nie ze względu na
określony cel ale na nią samą (np. rola matki). Podkreślić należy, iż szczególnie łatwo
procesowi fetyszyzacji podlegają role służbowe.
II.
Manipulacji rolą, polegającą na tym, iż pełniona rola pełni wyraźnie funkcje dekoracyjne,
fasadowe, mające ułatwić pełnienie innych ról lub czerpanie z tej roli wyraźnych korzyści.
W tym procesie ukrytego przedefiniowania pełnionej roli podstawowe znaczenie ma fakt, iż
rola ta traktowana jest często instrumentalnie.
III.
Negacji roli, polegającej na mniej lub bardziej wyraźnym odrzuceniu roli pełnionej przez
siebie (lub też roli do pełnienia której jesteśmy formalnie zobowiązani) lub roli jako takiej
(np. roli kobiety w koncepcji ruchów wyzwolenia kobiet, roli narkomana w ich społecznej
terapii itp.).
IV.
Kreacji roli (czyli tworzenie roli, której dotąd nie było). Ten rodzaj relacji między jednostką
a rolą społeczną ma miejsce przede wszystkim w odniesieniu do jednostek innowacyjnych,
twórczych ale nie tylko (w Polsce rola maklera giełdowego, bezrobotnego absolwenta
wyższej uczelni itp.)86.
Jeżeli zatem przyjmiemy za Meadem, iż ludzie komunikują się i wchodzą w interakcje
dzięki temu, że są zdolni do uzgodnienia symbolicznego sensu gestów słownych i gestów ciała
(mimika, tonacja głosu), to z pewnością czynią to w oparciu o procesy interpretowania, oceniania,
definiowania i planowania. Kreacyjna natura interakcji powoduje, iż mówiąc słowami Tumera
"Zamiast tworzyć jedynie mechanizm transmisji, dzięki któremu istniejące wcześniej struktury
31
psychologiczne, społeczne i kulturowe w sposób nieunikniony kształtują zachowanie, symboliczna
natura interakcji gwarantuje, że społeczne, kulturowe i psychologiczne struktury będą się zmieniać
poprzez zmiany w definicjach i zachowaniach ludzi"87.
R. H. Tumer w swych rozważaniach na temat procesu przyjmowania roli społecznej jest
nawet zdania, iż jest on zarazem procesem "tworzenia roli", ponieważ interakcja jest zawsze
procesem tymczasowym, związanym z nieustannym sprawdzaniem naszej wiedzy i wyobrażeń na
temat roli naszego partnera. Stąd też wspomniany autor podkreśla m. in., iż charakter roli (jej
definicja) będzie się zmieniać, o ile istnieją permanentne zmiany albo w zachowaniach tych,
których się sądzi, że odgrywają role, lub w kontekście, w jakim rola ta jest odgrywana (tendencja
do zgodności zachowania z rolą).
W swych twierdzeniach R. Tumer podkreśla, iż role społeczne wykazują tendencje do
uzupełniania się z innymi rolami (rola męża i żony, pracodawcy i pracobiorcy), zaś same jednostki
dążą do działania w taki sposób, by łagodzić napięcie powstające w wyniku sprzeczności w obrębie
ról, konfliktu ról i nieadekwatności roli oraz aby zwiększać gratyfikacje wynikających z wysokiego
stopnia tej adekwatności. Będąc bardzo konsekwentnym w swych twierdzeniach na temat roli
społecznej Tumer określa osobę jako "(...) repertuar ról, jakie odgrywa jednostka. Podczas gdy
uznaje, że "ludzie są zwykle całkowicie kim innym", gdy odgrywają odmienne role, a nawet
posiadają poczucie tego "kim w danej chwili są", to w rzeczywistości używają oni ról także jako
środków do samoidentyfikacji i samopotwierdzenia się. Pewne role są więc dla jednostek
ważniejsze i opierają się oddzieleniu lub odseparowaniu od koncepcji samego siebie jaką posiada
dana jednostka. Role wyzwalające silne emocje, które ludzie zdają się grać niezależnie od sytuacji,
z których nie chcą zrezygnować, oraz które dodatkowo wiążą się z określonymi postawami,
pociągają za sobą wyraźne scalenie jaźni danej jednostki z wolą.
Tak oto proces w miarę bezkonfliktowego pełnienia ról społecznych, rozróżniania ich,
dzielenia w kategoriach ważności i istotności przy jednoczesnym zachowaniu tożsamości i
możliwości przeciwstawienia się sankcjom społecznym, które mogłyby skłaniać jednostkę do
zachowań wewnętrznie sprzecznych, czy niekonsekwentnych, zależy przede wszystkim od jaźni
subiektywnej - koncepcji samego siebie.
Oczywistym jest zatem fakt, iż działania związane z budowaniem własnego personalnego image
(wizerunku) muszą opierać się na dobrej znajomości tych podstawowych mechanizmów, które
powodują zakłócenia w procesie komunikowania społecznego. Dotyczyło zarówno mechanizmów
natury społecznej, kulturowe jak i psychicznej.
4. Proces socjalizacji i jego podstawowe mechanizmy.
Pojęcie socjalizacji należy do podstawowych pojęć socjologicznych. Wykorzystywane
bywa przede wszystkim do wyjaśniania procesu rozwoju osobowości człowieka i wyodrębniania
jej poszczególnych stadiów rozwojowych. W szerszym znaczeniu socjalizacja rozumiana jest jako
"(...) całokształt procesów wzajemnych oddziaływań jednostki i jej środowiska społeczno kulturowego, trwających przez całe jej życie i obejmujących zarówno przyswajanie sobie
wymogów tego środowiska i przystosowywania się do nich, jak też i przekształcanie go w
rezultacie własnych działań. Szeroko rozumiane pojęcie socjalizacji obejmuje m.in. proces
akulturacji, czyli przekazywanie dziedzictwa kulturowego zbiorowości z pokolenia na pokolenie, a
także procesy -wychowania" (...)"'. Przy czym procesy wychowania mają wyraźnie intencjonalny
charakter i związane są z kształtowaniem osobowości człowieka ze względu na przyjęte w danej
grupie czy szerszej zbiorowości ideały i wzory osobowe. W węższym rozumieniu pojęcia
socjalizacja odnoszone jest do wczesnego okresu rozwoju jednostki, kiedy to dziecko wprowadzane
jest w życie społeczne, zapoznaje się z jego normami i regułami postępowania.
Niektórzy autorzy rozumiejąc socjalizację jako wszechstronne i zwarte wprowadzanie
jednostki w obiektywny świat społeczny lub jakiś jego obszar, podkreślając wyraźnie, iż jednostka
32
staje się członkiem społeczeństwa dopiero po osiągnięciu pewnego stopnia socjalizacji. Stąd też
próba spojrzenia na proces socjalizacji głównie jako na proces ontogenezy czyli rozwoju
osobniczego. Proces ten składa się jak gdyby z dwóch etapów: socjalizacji pierwotnej i socjalizacji
wtórnej.
I.
Socjalizacja pierwotna to okres, który jednostka przechodzi w dzieciństwie i który pozwala
się jej stać istotą społeczną w pełnym tego słowa znaczeniu. Socjalizacja wpływając na
rozwój jednostki, kształtuje wszystkie podstawowe elementy jej osobowości "(...)
przystosowuje (...) do życia w zbiorowości, umożliwia im porozumiewanie się i inteligentne
działanie w jej ramach, uczy jak się trzeba zachowywać, by osiągnąć cele życiowe. Przede
wszystkim zaś dzięki procesowi socjalizacji jednostka:
a) zdobywa umiejętności kontrolowania swych popędów i potrzeb a zarazem zaspakajania ich w
społecznie aprobowanej formie i w określonym czasie;
b) zdobywa umiejętności (uczy się) w zakresie pełnienia różnorodnych ról społecznych (syna,
kolegi, przyjaciela, ucznia) a więc umiejętności wchodzenia w interakcje z innymi i w złożony
proces symbolicznego komunikowania się (głównie dzięki opanowaniu języka, symboli danej
kultury);
c) kształtuje zarówno swoje sposoby odczuwania i wyrażania swych emocji jak i sposoby
postrzegania, ujmowania otaczającej ją rzeczywistości społecznej i fizycznej;
d) zdobywa umiejętności wykonywania określonych czynności i posługiwania się podstawowymi
dla danej kultury i cywilizacji przedmiotami i rzeczami;
e) uwewnętrznia rozpowszechnianie w danej zbiorowości wartości, normy, aspiracje i cele
działania i traktuje je jako własne.
Dla jednostki zazwyczaj ważniejsza jest socjalizacja pierwotna, której zasadnicza struktura
powielana jest w trakcie przebiegu socjalizacji, wtórej. Jak to wyraźnie podkreślają Berger i
Luckmann91 osoby wprowadzające jednostkę w życie społeczne, tzw. "znaczący inni",
wprowadzają ją w sposób zapośredniczony; poprzez własne doświadczenia i ich miejsce w
strukturze społecznej. Ze względu jednak na fakt, iż socjalizacja pierwotna odbywa się w tzw.
grupach pierwotnych, które określone są(Ch.Cooley) "piastynkami natury ludzkiej" (rodzina, grupa
równieśnicza, sąsiedzka, zabawowa itp.), jest ona zarazem procesem dokonującym się w
atmosferze silnych związków emocjonalnych. Stąd też, podkreśla się, iż bez takiego
emocjonalnego związku dziecka ze "znaczącymi innymi" proces stawania się istotą społeczną
byłby bardzo trudny lub wręcz niemożliwy. Przede wszystkim z tego względu, iż socjalizacja
pierwotna opiera się na takich mechanizmach jak: mechanizm uczenia się, związany z systemem
stosowania kar i nagród, mechanizm naśladownictwa, polegający na skłonności do odtwarzania
zachowania innych osób lub do wzorowania się na nich oraz mechanizm identyfikacji
(utożsamiania się), oznaczający zarówno pragnienie upodobnienia się do owych innych, jak i
postrzeganie podobieństwa i więzi między nimi. Dziecko utożsamia się z bliskimi sobie osobami na
wiele różnych sposobów. Przede wszystkim przejmuje system wartości, normy, postawy, role
społeczne znaczących innych, czyli intemalizuje je i czyni swymi własnymi. Występowanie
identyfikacji jest warunkiem koniecznym do wystąpienia internalizacji, która przebiega najczęściej
w sposób bezrefleksyjny, a zarazem warunkiem tego, by dziecko stało się zdolne do identyfikacji
samego siebie, do uzyskiwania tożsamości. Normy i wzory zachowań "(...) które zostały już
dostatecznie zintemalizowana, same stają się źródłem wewnętrznych nagród (gdy jednostka ma
poczucie właściwego, zgodnie z wzorem postępowania) bądź też źródłem wewnętrznych kar poczucia winy, obniżonej własnej wartości itp. Dzięki procesowi uczenia się osobowość człowieka
odznacza się pewną stałością i możliwe jest wyjaśnienie i przewidywanie jego aktualnych
zachowań na podstawie jego przeszłych doświadczeń. Procesy uczenia się trwają jednak przez całe
życie człowieka i mogą w znacznym stopniu modyfikować przede wszystkim jego zachowanie
się"92
33
W socjalizacji pierwotnej obserwować możemy stopniowe abstrahowanie w świadomości
dziecka od ról, norm i postaw konkretnych, innych osób i postrzeganie ról, norm i postaw w ogóle.
Normy czy zasady postępowania ulegają uogólnieniu, generalizacji. Jednostka przechodzi od stanu
identyfikacji z konkretnymi osobami do identyfikacji z ogółem innych (koncepcja Ch.Meada tzw.
uogólnionego innego), z całym społeczeństwem. Proces internalizacji norm, postaw i zachowań
zachodzi równolegle z procesem internalizacji języka, który traktowany jest zarówno jako
najistotniejsza treść jak i najważniejsze narzędzie socjalizacji93.
W socjalizacji pierwotnej, zwłaszcza tego jej fragmentu który dotyczy rodziny, mechanizmy
identyfikacji mają quasi-automatyczny charakter, ponieważ dziecko nie ma możliwości wyboru
znaczących innych, ustalających reguły i zasady postępowania. Stąd też świat rodziców
internalizowany jest - jak to podkreślają cytowani autorzy P.Berger i Th.Luck.mann -jako jedyny
istniejący. Powoduje to, iż wartości i normy zintemalizowana we wczesnym dzieciństwie są bardzo
silnie zakorzenione nie tylko ze względu na ów silny ładunek emocjonalny towarzyszący
identyfikacjom ale również na fakt, iż to co może być zbiorem przypadkowych zdarzeń, wydaje się
dziecku koniecznością, oczywistością, wyraźną realnością. Oczywiście różnego rodzaju
wątpliwości czy dylematy moralne pojawiają się później, w okresie socjalizacji wtórnej.
Socjalizacja pierwotna kończy się z chwilą wykształcenia poczucia tożsamości oraz
utrwalenia w świadomości jednostek pojęcia "uogólnionego innego", a więc z chwila, gdy
określone normy, wartości i wzory zachowania nabiorą dla tej jednostki walorów ogólności.
Oczywiście konkretne treści, które sąintemalizowane w socjalizacji pierwotnej są bardzo różne, w
zależności od społeczeństwa, różnic kulturowych. Dotyczy to zarówno różnic w systemach
wartości jak i zespołów czynności czy umiejętności.
W każdym jednak społeczeństwie w socjalizacji pierwotnej jednostka musi zinternalizować:
a) Język, stanowiący treść i narzędzia socjalizacji,
b) Różne schematy motywacyjne i interpretacyjne, Istotę mogą by ć uruchamiane także w
odniesieniu do aktualnie występujących sytuacji, które będą miały miejsce w przyszłości (np.
antycypacja ról zawodowych, rozliczenia się przed Bogiem z naszych uczynków). Warto w tym
miejscu podkreślić, iż owe schematy motywacyjne i interpretacyjne są w znacznym stopniu
zróżnicowane ze względu na płeć dziecka. Stąd też odmienne programy wychowawcze,
socjalizacyjne dla dziewcząt i chłopców,
c) Różnego rodzaju umiejętności, potrzebne do życia w danej cywilizacji. W jednym
społeczeństwie młody człowiek musi opanować umiejętność posługiwania się kajakiem i
harpunem, w innym umiejętność prowadzenia samochodu na ruchliwej ulicy. Tym samym
człowiek staje istotą społeczną, a społeczeństwo "rodzi" się jak gdyby na nowo w społecznej a
nie biologicznej naturze człowieka.
II.
Socjalizacja wtórna to okres, w który wchodzi jednostka po socjalizacji pierwotnej. W
odróżnieniu od tej ostatniej, socjalizacja wtórna nigdy nie jest całkowita i nigdy się nie
kończy.
Polega ona przede wszystkim na nabywaniu wiedzy związanej z rolami, które pośrednio lub
i bezpośrednio wyprowadzone są ze społecznego podziału pracy.
Tak jak socjalizacja pierwotna opiera się na mechanizmach uczenia się i naśladownictwa,
jednak dominującym mechanizmem jest mechanizm uczenia się. W toku socjalizacji wtórnej, w
której uczestniczą różne grupy społeczne i instytucje, jednostka musi opanować przede wszystkim:
a) słownictwo związane z pełnionymi zadaniami,
b) "ukryte znaczenia" - symbolikę dotyczącą sposobu pełnienia owych ról społecznych,
c) różne schematy motywacyjne i interpretacyjne, mające zastosowanie przy pełnieniu tych ról.
W socjalizacji wtórnej zazwyczaj nie wykorzystuje się mechanizmów identyfikacji z innymi
po to, by osiągnąć zakładane cele. Wy starczają tutaj minimalne identyfikacje, typowe dla
przebiegu procesów komunikacyjnych między jednostkami. Jednak w przypadku wystąpienia
takich identyfikacji skuteczność oddziaływania na dorosłąjednostkę wyraźnie wzrasta. Jak
34
stwierdzają P.Berger i Th.Luckmann "(...) trzeba kochać swoją matkę ale nie koniecznie swojego
nauczyciela'194. Socjalizacja wtórna nie tylko nie wiąże się z wysokim stopniem identyfikacji ale
również same jej treści nie mają cech konieczności. Stąd też internalizacja określonych norm i
zachowań, postrzeganych przez jednostkę wyraźnie w kontekście instytucjonalnym zachodzi
zdecydowanie rzadziej i musi być wymuszana technikami pedagogicznymi (np-nauka drugiego
języka obcego). Dziecko w okresie socjalizacji pierwotnej żyje w świecie wyraźnie zdefiniowanym
przez rodziców. Świat ten jest jedyny i bardzo realny, "(...) zaś świat arytmetyki można beztrosko
opuścić".95
Po to więc "Aby spowodować dezintegrację przemożnej rzeczywistości zintemalizowanej
we wczesnym dzieciństwie trzeba wielu szoków życiowych, ale mniej aby zburzyć rzeczywistość
zintemalizowaną później".96. Kryzysy przeżywane po socjalizacji pierwotnej, zwłaszcza gdy była
ona związana dla jednostki z negatywnymi konotacjami, nie zawsze muszą prowadzić do
odrzucenia zintemalizowanych norm i wartości. Tym nie mniej subiektywna rzeczywistość
zaintemalizowanych treści jest ciągle zagrożona.
Aby więc społeczeństwo mogło trwać, musi wytwarzać takie procedury podtrzymywania
rzeczywistości, aby między rzeczywistością obiektywną a subiektywną występowała względna
odpowiedniość. Konieczność ta powoduje zarazem, iż proces socjalizacji wtórnej nigdy się nie
kończy, jednostka zaś kierując się ogólnymi zasadami organizuje zarazem swe działania, postawy i
interakcje z innymi we własną, niepowtarzalną biografię.
Tym samym analiza procesu socjalizacji, rozumianego jako wpływ środowiska społecznego
na jednostkę jest zarazem analizą kształtowania się osobowości ludzkiej. Środowisko społeczne czy
mówiąc inaczej rzeczywistość społeczna jest niejednorodna i złożona. Składa się ona z wielu
poziomów, ma wielowymiarową strukturę zarówno w sensie empirycznym jak i teoretycznym.
Elementy składowe tych struktur w sposób niejednakowy oddziaływują na jednostkę.
Strukturę świata społecznego w wymiarze teoretycznym przedstawia się zazwyczaj jako
układ wzajemnie powiązanych ze sobą mikro i makrostruktur.
Elementami składowymi makrostruktur społecznych sanie poszczególne jednostki (tak jak
w przypadku mikrostruktur) lecz grupy społeczne stanowiące struktury o mniejszej złożoności lub
węższym zakresie. Makrostmktury społeczne obejmuj ą zatem klasy i warstwy społeczne, partie,
instytucje polityczne i inne masowe organizacje, wielkie przedsiębiorstwa gospodarcze, narody czy
państwa. Z charakteru tych zbiorowości wynika, iż interakcje między jednostkami w ramach
makrostruktur społecznych przebiegają w sposób anonimowy i bezosobowy, zaś więź między nimi
częściej ma charakter przelotny i publiczny. Nie oznacza to, iż w pewnych sytuacjach nie może
wystąpić bardzo silna identyfikacja jednostki z tymi dużymi zbiorowościamijak np. z Kościołem,
narodem czy partią polityczną. Jednakże wpływ tych makrostruktur na jednostkę, na proces
kształtowania się jej osobowości odbywa się przede wszystkim za pośrednictwem grup
pierwotnych i małych grup, w których przebiega doświadczanie codziennej rzeczywistości.
Można zatem powiedzieć, iż proces socjalizacji (uspołecznienia) jednostki należy
rozpatrywać również w ujęciu strukturalnym, z perspektywy mikro- i makrostruktur społecznych.
Zawsze jednak największą rolę odgrywają mikrostruktury, w obrębie których jednostka
intemalizuje podstawowe wartości i normy życia społecznego. Te zagadnienia zostaną zresztą
szerzej rozwinięte w następnych rozdziałach.
W psychologii społecznej i socjologii formułowane są dwie podstawowe, komplementarne
względem siebie odpowiedzi na temat trwałości porządku społecznego (pewnej stałości i
powtarzalności zachowań jednostkowych i grupowych).
Pierwsza z nich odwołuje się do podstawowych mechanizmów socjalizacyjnych, przy
pomocy których wpajanie normy i zasady postępowania zostają choćby częściowo
zintemalizowane (ten punkt widzenia został powyżej przedstawiony).
Druga z nich odwołuje się głównie do mechanizmów kształtowania się osobowości
ludzkiej, zwłaszcza zaś do procesu formowania pozytywnego obrazu samego siebie i osiągania
35
akceptacji innych. Z procesem tym zaś nierozerwalnie związane jest dążenie jednostki do jak
najlepszego pełnienia ról związanych z zajmowanej określonej pozycji w grupie. Te dwie
perspektywy, wzajemnie się uzupełniające, staraliśmy się w niniejszym rozdziale przedstawić w
miarę szeroko i wyczerpująco.
Rozdział czwarty
Kultura i jej wpływ na życie społeczne.
l. Pojęcie kultury w socjologu i antropologii społecznej.
Pojęciem "kultura" posługujemy się zarówno w mowie potocznej jak i w ramach myślenia
naukowego. Nie wnikając szczegółowo w analizę rozwoju samego pojęcia stwierdzić jednak
należy, iż od czasu kiedy zaczęto się nim posługiwać (a miało to miejsce jeszcze w starożytności,
kiedy mówiono: "cultura agri" - uprawa roli) chciano podkreślić różnicę między tym co wiąże się z
biologicznym wyposażeniem człowieka a tym, co wiąże się z przetwarzaniem, wzbogacaniem
treści i warunków ludzkiego życia. Stąd też wedle pierwotnej konwencji, terminem kultura od
czasów Cycerona (który kulturą ducha nazywał filozofię) aż do końca XVIII wieku (JAdelung
mówił, że kultura to "uszlachetnienie lub wysubtelnienie wszystkich duchowych sił człowieka")
posługiwano się jako pojęciem wartościującym. Taki sposób pojmowania kultury widoczny był
wyraźnie zarówno w opisie odkrywanych społeczeństw pierwotnych przez podróżników,
misjonarzy czy samych antropologów, których kultura była miarą przykładaną do oceny sposobów
życia społeczeństw "dzikusów" czy "ludzi natury". Oczywiście kultura badacza była oceniana
zdecydowanie wyżej. Jednakże od XVIII wieku zaczęło się kształtować w społecznej i naukowej
refleksji nad kulturą jej opisowe ujęcie, bazujące na podstawowej tezie o istnieniu różnorodności
kultur. Coraz większy, społeczny zasięg tej tezy pozwolił w końcu zbliżyć się badaczom do
podejmowania kultury jako szczególnego sposobu życia, jako narzędzia przystosowania,
uzupełniającego braki wyposażenia naturalnego człowieka w walce o byt.
Opisowe a nie wartościujące ujęcie kultury, które nabrało przy tym globalnej (uniwersalnej)
perspektywy (nie ma społeczeństwa bez kultury) dobrze oddaje klasyczna już dzisiaj definicja
Taylora, etnologa, zawarta w książce pt. "Primitive Culture" (1871). "Kultura czyli cywilizacja jest
to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne
zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa "97.
W XIX wieku oraz w I połowie XX wieku, wśród badaczy zajmujących się etnologią, która w
niektórych krajach nazywana jest antropologią społeczną (Wlk.Brytania) lub antropologią kultury
(USA), pojawiło się wiele równoległych szkół i orientacji teoretycznych a co za tym idzie wiele
odmiennych koncepcji kultury. A-L.Kroeber i C-Kluckhohn w pracy pt. "Culture A Critical
Review ofConcepts and Definitions (1944) zebrali 161 definicji kultury, które podzielili na
definicje: opisowo - wyliczające, historyczne, normatywne, psychologiczne, strukturalistyczne i
genetyczne. Taka wielość definicji wynika oczywiście stąd, iż badacze posługują się globalnym,
antropologicznym ujęciem kultury, odnoszonym do ukształtowanego w pewien sposób życia
jednostek i zbiorowości. Przekorna opinia związana z wrażeniami po lekturze książki Kroebera i
Kluckhohna, wygłoszona przez Ph.Bagby'ego nie powinna więc czytelnika zbytnio zdziwić. Bagby
stwierdza więc, iż "Kultura -czytamy- są to wartości; są to normy; jest to zachowanie wyuczone
albo symbolizujące, albo nawykowe; jest to strumień idei albo jest to organizm społeczny, albo
mnóstwo innych rzeczy".98 Szerokie ujęcie kultury, mimo kłopotów jakie sprawia, stwarza zarazem
możliwość zajęcia się tymi jej aspektami, które w danym czasie najbardziej interesują badacza.
Ponadto, mimo wielości ujęć, badacze kultury są powszechnie zgodni co do podstawowego rdzenia
znaczeniowego tego pojęcia, używanego na oznaczenie tych wszystkich wytworów celowej
36
refleksji człowieka, z którymi wiozę on jakieś znaczenie, tego wszystkiego, czemu człowiek
nadsye^ens swoją aktywnością.
Przede wszystkim przyjmuje się powszechnie, iż kultura jest wyuczona. Wszelkie nasze
nawyki, postawy, motywacje do działania oraz konkretne zachowania w określonych sytuacjach
kształtują się pod wpływem doświadczenia wynoszonego przez nas w procesie społecznego
funkcjonowania większych lub mniejszych zbiorowości. Tak więc nasze doświadczenie nie ma
charakteru czysto osobniczego, ale jest przejęciem doświadczenia od innych ludzi i to często na
drodze symbolicznej (np. poprzez jeżyk).
Kultura wywodzi się oczywiście nie tylko ze środowiskowych i historycznych
uwarunkowań ludzkiej egzystencji ale i w pewien specyficzny sposób również z biologicznych.
Kultura jest bowiem ściśle związana z ewolucyjnym rozwojem gatunku ludzkiego, który jako
jedyny rozwinął ten unikatowy sposób relacji z otoczeniem. Stąd też powszechnie głoszona teza, iż
kultura wynika z gatunkowej istoty człowieka ale tylko w sensie filogenetycznym, a więc z punktu
widzenia antropogenezy, rozumianej jako pojawianie się kolejnych faz rozwoju gatunku ludzkiego.
Jednak z punktu widzenia ontogenezy czyli rozwoju osobniczego, traktowanego jako proces
kształtowania się człowieka - istoty społecznej - dochodzenie jednostki do kultury nie jest
procesem w pełni naturalnym aczkolwiek opartym na naturalnych mechanizmach biologicznych i
psychologicznych. Występuje tutaj mniej lub bardziej eksponowana w różnych koncepcjach
sprzeczność między naturą a kulturą, ujmowaną najczęściej w postaci sprzeczności między tym co
uniwersalne (natura) a tym co różnorodne (kultura), spontaniczne a tym co jest uregulowane przez
normy, czy między tym co bezwzględne a tym co względne a więc odnoszone do innych zjawisk
wyjaśniających.
Sprzeczność między naturą a kulturą jest przy tym przez część badaczy (F.Znaniecki,
S.Czamowski) odrzucana ze względu na fakt, iż oparta jest na nieakceptowanym przez nich
założeniu o niezmienności natury ludzkiej. Liczni badacze o humanistycznej orientacji,
odrzucający zasadność wyjaśniania życia społecznego w kategoriach natury ludzkiej często
wskazuje na fakt, iż silna internalizacja wzorów i norm kultury przez jednostkę sprawia, iż odbiera
ona postępowanie według nich jako całkowicie spontaniczne choć takimi z pewnością nie są. W
takich sytuacjach mówimy o ukrytych (utajonych) funkcjach wzorów kultury. Występuje również
powszechne przekonanie, iż kultura ma charakter ideacyjny, tzn. że jest uświadamiana w postaci
norm i wzorców^ie oznacza to, iż nie występują określone, powtarzalne nawyki grupowe, które nie
mają swoich odpowiedników w postaci uświadamianych przez jednostki reguł i zasad
postępowania.
W tym szerokim, antropologicznym ujęciu kultury przyjmuje się również, iż jest ona
wieloaspektowa, zintegrowana (zorganizowana) a zarazem dynamiczna, zmienna. W tej
perspektywie kultura postrzegana jest jako względnie otwarty system będący produktem różnych
form społecznego działania, zmierzający do integracji. Czynnikami kumulatywnymi jest głównie
rozwój narzędzi, techniki i języka zaś czynnikami akumulatywnymi sztuka, religia itp.
Za istotny czynnik składający się na ów wspólny rdzeń znaczeniowy kultury uznaje się również to,
iż kultura stanowi podstawowy instrument przystosowania jednostki do życia w społeczeństwie,
narzędzie zaspakajania różnorodnych potrzeb ludzkich, również potrzeby twórczej
ękspresj^Zaakomitym. przykładem ukazującym modyfikujący wpływ kultury jest fakt, iż w każdej
kulturze ludzie są głodni jednak to kiedy ten głód się pojawia oraz czym jest zaspakajany zależy
przede wszystkim od tego z jaką kulturą mamy do czynienia. To co w jednym kraju uchodzi np. za
smakowite danie w innych uważa się za coś obrzydliwego. W Polsce i w wielu innych krajach
flądrę uważa się za smaczną rybę natomiast w Nowej Finlandii i na Labradorze używa się jej tylko
do nawożenia gleby. Biali mieszkańcy Ameryki i Europy z pewnością mieliby opory przed
zjedzeniem mięsa skunksa, natomiast Indianie z plemienia Alponquin uważają je za przysmak.
Ten pobieżny przegląd podstawowych czynników składających się na podstawę zjawisk
kulturalnych pozwala stwierdzić, iż dla pełnej analizy kultury wyróżnić można trzy podstawowe
37
istotne jej aspekty: aspekt normatywno-aksjologiczny, aspekt norm, reguł i wartości kultury,
aspekt internalizacyjny kultury oraz aspekt przedmiotów i wytworów kultury.
Eksponując w analizie kultury aspekt normatywno-aksjologiczny badacze wychodzą z
założenia, iż na drodze czysto analitycznej możemy oddzielić od ludzkich działań zespoły norm i
wartości, które regulują te działania. Zwłaszcza te normy i wartości, które przybierają postać
zobiektywizowanych form symbolicznego wyrazu.
Wartość rozumiana socjologicznie oznacza cokolwiek, co jest lub może być dla człowieka
cenne. W węższym rozumieniu, typowym dla podejść stosowanych w psychologii, wartość
rozumiana jest jako najważniejsze lub najcenniejsze dla danej jednostki lub zbiorowości
przedmioty dążeń, idee, dziedziny aktywności lub źródła satysfakcji.
Tak rozumiane wartości pełnią w systemie motywacyjnym, w osobowości człowieka kilka
istotnych funkcji:
- funkcję integrującą motywacje i kierunki aktywności człowieka, przez co nadają sens życiu i
pozwalają uporządkować podejmowane działania w określonej perspektywie,
- funkcją socjalizującą, poprzez którąjednostka zostaje wprowadzona w życie określonej
zbiorowości. Funkcje tę w sposób wyraźny pełnią wartości etyczne, określone idee społeczne oraz
takie wartości "nadrzędne" jak rodzina. Bóg, , ojczyzna, ludzkość, wolność, honor itp,
- funkcję orientacyjną, gdzie określona wartość stanowi kryterium ocen i orientacji, ' porządkując
ludzkie działania według takich pojęć jak korzyść, szczęście, prawda, ; piękno itp; hierarchia ta
może być różna w różnych grupach społecznych oraz zmienna w czasie,
- funkcję metadecyzyjną lub inaczej rozstrzygającą, w ramach której wartości pomagają ,
podejmować decyzje w przypadku występowania konfliktu motywów lub racji, których
doświadcza w danej sytuacji jednostka,
- funkcję gratyfikacyjną czyli nagradzającą pełnią wartości będące źródłem najsilniejszych
satysfakcji (np. obiekty miłości); wartości te pozwalają zachowywać jednostce równowagę
psychiczną i kompensować jej dyssatysfakcje odnoszone w innych obszarach życia,
- funkcję dekoracyjną (werbalną) pełnią te wartości, za którymi jednostka się opowiada
(werbalizuje ich znaczenie w swoim życiu) a które faktycznie nie regulują postaw i zachowań
jednostkowych.
W takim ujęciu dana wartość pełnić może równocześnie kilka wymienionych powyżej
funkcji. Zarazem każda z tych funkcji może być realizowana przez kilka wartości jednocześnie.
Wartość i wypływające z nich normy zachowań są podstawowymi regulatorami ludzkich dążeń i
zachowań. Siła owego regulującego wpływu wartości na życie społeczne zależy od bardzo wielu
czynników. Najważniejszy z nich to bardzo złożony proces socjalizacji, w którym niektóre wartości
zostają przez jednostkę zintemalizowana, tzn. tak przyswojone, iż dążenie do nich staje się czymś
naturalnym, "wbudowanym" w osobowość człowieka.
Stąd też drugim, eksponowanym aspektem zjawisk kulturalnych jest mechanizm,
internalizacji wykształconych w danej zbiorowości (społeczeństwie) wartości i norm społecznych.
W ujęciu tym podkreśla się wielość sposobów prowadzących do przyswojenia przez jednostkę
wzorów, modeli normatywnych i wartości - doświadczenie, nawyki, procesy świadomościowe itp.
Uznając proces internalizacji za istotę kultury S.Ossowskijest np. zdania, iż kultura to nic innego,
jak zintemalizowana dyspozycja do reagowania w pewien uporządkowany sposób wobec
tzw.korelatów kultury, czyli rzeczy i utrwalonych w różny sposób systemów znaków."
Trzeci, wymieniony tutaj istotny aspekt podstaw zjawisk kulturalnych odnosi się do samych
wytworów {przedmiotów kultury czyli artefaktów. Taką perspektywę badawczą przyjmuje
S.Czamowski, który określa kulturę jako "(...) całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku
społecznego wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych
rozszerzać się przestrzennie.
Upraszczając nieco dość złożoną dyskusję o charakterze metodologicznym stwierdzić
możemy, iż kultura to wytwór określonych działań ludzkich. Współczesne szerokie, "globalne"
38
rozumienie kultury, skłaniające do całościowej rekonstrukcji sposobu życia właściwego jakiejś
społeczności dobrze oddaje definicja A.Kłoskowskiej, która stwierdza, iż"(...) kultura jest to
względnie zintegrowana całość, obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla
zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswojonych w toku interakcji oraz
zawierające wytwory takich zachowań".
Jednakże w czysto socjologicznej perspektywie przedmiotem dociekań odnoszących się do
kultury jest badanie jej różnorodnych związków z przejawami życia grupowego ludzi. Wiąże się z
tym jednak konieczność posługiwania się węższym rozumieniem kultury jako kultury
symbolicznej. Tendencja do wyróżniania w szeroko, antropologicznie rozumianej kulturze dwóch
zasadniczych dziedzin - kultury i cywilizacji - pojawiła się już w n połowie XIX wieku.
Nieco później, w pracach M.Webera czy R.MacIvera widać wyraźnie rozróżnienie między tymi
treściami kultury, które mają wyraźnie instrumentalny charakter i związane są z realizacją jakiegoś
celu a treściami które mają charakter autoteliczny, są dla człowieka ważne dla nich samych i nie
wymagają odniesień do zewnętrznych uzasadnień i celów. Pierwsze z nich określone są mianem
cywilizacji będącej wyrazem rozwijających się możliwości adaptacyjnych człowieka do warunków
zewnętrznych, głównie wynalazki i udoskonalenia techniczno-technologiczne drugie zaś mianem
kultury w węższym rozumieniu (sztuka, religia, wiedza itp.) która pozbawiona jest na ogół
praktycznej użyteczności.
Jak stwierdza A.Kloskowska ^Kultura symboliczna to te zachowania, wytwory i zjawiska
stanowiące przedmiot ludzkich reakcji, które mają charakter znaków.
Owa klasa znaków, składająca się na kulturę symboliczną (znaki dźwiękowe -język,
muzyka, plastyczne - malarstwo, grafika, przedmiotowe - np. krzyż w religii chrześcijańskiej,
motoryczne - ruchowe charakteryzujące się tym, iż wartość lub znaczenie nadawane jest jej
poprzez tych, którzy się nimi posługują. Tym samym ważny jest nie tyle sam znak co
doświadczana poprzez niego sytuacja, zjawiska. Można z tego wyprowadzić prosty wniosek, iż
każdej czynności ludzkiej (np. sadzenie drzewa) można nadać symboliczne znaczenie jeśli wyraża
ona tylko coś więcej poza sobą ( w tym przypadku przekazuje jakieś znaczenie lub wyraża jakąś
wartość poza samym bezpośrednim, obiektywnym faktem zasadzenia drzewa).
2. Kultura masowa - procesy homogenizacji kultury.
Termin kultura masowa wprowadzony został w 1944r. przez D.Mac Donalda103 który,
podobnie jak i późniejsi autorzy analizował kulturę masowanie ze względu na samą formę lecz
treści tej kultury. Interesowały go specyficzne treści kultury, które dzięki pojawiającym się
technicznym środkom przekazu (prasa, radio, telewizja) znajdowały się w masowym obiegu. Treści
te zaś oceniał ( na ogół dość krytycznie) z punktu widzenia kryteriów moralnych, intelektualnych i
estetycznych. A-Kłosowska, zajmując się od wielu lat problematyką kultury masowej pisze, iż
kultura masowa obejmuje "(...) zjawiska intelektualnej, estetycznej i ludyczno-rekreacyjnej (czyli
zabawowe - rozrywkowej) działalności ludzkiej, związane w szczególności z oddziaływaniem tzw.
środków masowego komunikowania, a więc treści rozpowszechniane za pomocą tych środków (...).
Dzięki masowym środkom komunikowania realizują się najpełniej dwa podstawowe kryteria
charakteryzujące masową kulturę: kryterium ilości oraz kryterium standaryzacji.
Kultura masowa odnosi się do współcześnie obserwowanych zjawisk przekazywania dużym
masom odbiorów identycznych lub analogicznych treści, które są nadawane z nielicznych źródeł
przekazu (w Polsce do niedawna występował np. monopol państwowy na przekaz telewizyjny).
Owe identyczne bądź analogiczne treści kultury masowej, przygotowane przez nadawcę docierają
jednak do mniej lub bardziej zróżnicowanych odbiorców zarówno pod względem intelektualnym
jak i zainteresować czy specyficznych gustów. Stąd też nadawcy chcąc osiągnąć taką treść i formę
przekazu, która mogłaby ułatwić dotarcie (w sensie percepcyjnym) do jak największej publiczności
poszukiwać muszą "wspólnego mianownika". Nadawcy posługujący się środkami masowej
39
komunikacji traktowani są często jako "sprzedawcy postaw społecznych", który za ów wspólny
mianownik dla licznych, heterogenicznych zbiorowości uznają homogenizację (ujednolicenie)
kultury masowej.
W największym uproszczeniu powiedzieć możemy, iż owa homogenizacja w odniesieniu do
treści kultury polega na pomieszaniu elementów różnego poziomu (kultury mniej i bardzie
złożonej) i przekazywanie ich w jednolitej postaci, tak jak gdyby były one równie cenne.
Generalnie można mówić o trzech sposobach homogenizacji kultury symbolicznej jako o:
- homogenizacji upraszczającej, polegającej na dokonaniu określonych przeróbek odnoszących się
do oryginalnych dzieł sztuki a polegających głównie na uproszczeniu, skrótach i specyficznej
adaptacji zgodnej z zasadą wspólnego mianownika. Przykładem mogą być tutaj formy
kieszonkowych wydań utworów klasyki światowej (digest, livres de poche) ich wydania
komiksowe, aranżacje utworów muzyki poważnej dla muzycznych zespołów kawiarnianych itp.
Warto przy tym zaznaczyć, iż o ile homogenizacja kultury intelektualnej nie
wywołuje na ogół zastrzeżeń (przykładem publicystyka naukowa) to homogenizacja kultury
estetycznej traktowana jest najczęściej jako wulgaryzacja.
- homogenizacji poprzez zestawienie (mechanicznej) polegającej na prezentowaniu przez mass
media dzieł wyższego rzędu obok dzieł zupełnie płytkich, bez udzielenia wskazówek co do ich
znaczenia w danej kulturze. Ta najbardziej typowa postać homogenizacji, prezentując obok siebie
dzieła ze sfery sacrum i profanum w istotny sposób wpływa na dezorientację odbiorców
określonych treści kultury masowej.
homogenizacji immanentnej polegającej na włączeniu do określonego wytworu kultury
symbolicznej (dzieła literackiego, utworu muzycznego itp.) elementów popularnych,
standardowych, będących często przedmiotem potocznych, zwyczajowych doświadczeń,
zdolnych tym samym zainteresować szerszego odbiorcę. W przypadku homogenizacji
immanentnej podstawowym elementem wyróżniającym j ą od dwu poprzednich jest to, iż
homogenizacji dokonuje sam autor danego dzieła, wytworu kultury symbolicznej nie zaś
nadawcy tego dzieła. Niektórzy badacze są zdania, iż W.Szekspir, pisząc początkowo swe
wielkie dzieła literackie dla marynarzy z okrętu Drake'a celowo wprowadzał popularne wątki
(postać Spodka, treść dowcipów grabaczy, czy sposób przedstawienia namiętności Otella).
Istnienie w kulturze współczesnej tak specyficznego obszaru jakim jest kultura masowa,
związana jest ze wspomnianymi procesami jej homogenizacji, nastawionymi na realizację owego
"wspólnego mianownika" zdolnego sprowadzić milionową publiczność do pewnych typowych
potrzeb i oczekiwań. Te potrzeby i oczekiwania wiązane są najczęściej z występowaniem czasu
wolnego, w którym poszukujemy odpoczynku, relaksu i oderwania się od codzienności. W związku
z tym producenci treści kultury masowej odwołują się do względnie uniwersalnych zainteresowań
odbiorcy. W relultacie treści te stanowią najczęściej kompilację kilku podstawowych motywów i
wątków: humorystycznego, dramatycznego, seksualno-romansowego, sentymentalnego i
personalnego.
3. Kultura masowa a propaganda.
Kultura masowa to jak powiedzieliśmy kultura wolnego czasu, w którym chcemy odpocząć.
Środki masowego przekazu wykorzystywane są jednak również po to, aby kształtować określone,
pożądane przez nadawcę postawy i zachowania jednostek i grup społecznych.
Współczesny odbiorca treści nadawanych przez środki masowego przekazu, często w sposób przez
siebie nieuświadomiony zaczyna przede wszystkim posługiwać się określonym językiem do opisu
otaczającej go rzeczywistości, dostarczanym mu właśnie przez mass media. Na działania i postawy
ludzi znaczny wpływ wywiera wiedza potoczna o rzeczywistości w której żyją. Wiedza ta
konstytuowana jest na podstawie codziennych doświadczeń, ale jak gdyby na kilku poziomach:
40
- na poziomie wizji deskryptywnej, czyli na poziomie zbioru przekonań na temat tego jaki świat
jest (przekonania te przybierają głównie postać czysto opisową),
- na poziomie -wizji normatywnej, czyli na poziomie zbioru przekonań na temat tego, jaki świat
powinien być (przekonania te przybierają postać stwierdzeń wartościujących, oceniających),
- na poziomie wizji propagandowej, czyli na poziomie zbioru zdań opisowych na temat
doświadczonej rzeczywistości, rozpowszechnianych przez środki masowego przekazu.
Tym co bezpośrednio wpływa na wybór strategii zachowań jednostkowych jest stopień
zgodności przekonań występujących na tych trzech poziomach. W przypadku braku takiej
zgodności z wizją propagowaną (czyli rozpowszechnioną przez środki masowego przekazu)
jednostka, jak to wykazały badania i tak posługuje się językiem dostarczanym jej przez mass media
a służącym nie tylko jako środek do budowy obrazu otaczającej nas rzeczywistości ale również
jako środek który kreuje (tworzy), często w sposób intencjonalny, obrazy rzeczywistości, której
faktycznie nie ma. Nie wnikając w tym miejscu w dość złożone analizy socjolingwistyczne oraz
analizy treści107 rozpowszechniane przez środki masowego przekazu stwierdzić możemy, iż owa
intencjonalna kreatywność języka rozumiana jest jako "(...) zabiegi na obrazach rzeczywistości
społecznej podejmowane przede wszystkim w celu zmiany zachowań poszczególnych jednostek,
grup społecznych lub całych społeczeństw (...)10<, wykraczające często poza działania czysto
propagandowe.
Ze względu na fakt, iż celem każdej propagandy a propagandy politycznej w szczególności
było i jest kształtowanie pożądanych treści świadomości społecznej, musi się ona posługiwać
całym arsenałem, niekiedy bardzo wyrafinowanym pod względem psychologicznym, środków,
metod i technik. Tym samym propaganda uprawiana przy pomocy środków masowego przekazu
staje się swoistą formą sterowania świadomością i zachowaniem się jednostek i grup społecznych.
Efektywność oddziaływań propagandowych przy pomocy mass mediów zależy oczywiście
od bardzo wielu czynników. Do najważniejszych należą: stopień zmonopolizowania środków
komunikacji masowej, stopień w jakim przekazywane treści nastawione są na utrwalenie,
kanalizowanie postaw już istniejących a nie wykształcanie nowych, stopień w jakim treści
propagowane z wysokich pięter strukturalizacji społeczeństwa wzmacniane są na poziomie
oddziaływania małych grup na jednostkę.
Cały szereg analiz przeprowadzonych przez socjologów, zwłaszcza amerykańskich pozwala
jednak stwierdzić, iż poddawanie jednostki działaniu masowych środków komunikacji w
silniejszym stopniu umacnia postawę już istniejącą, niż powoduje całkowitą zmianę określonych
postaw.
Zdaniem J.T.Klappera postawy już istniejące mają tendencje do sarnowzmacniania, stąd
skłonność do wybiórczej akceptacji określonych treści propagandowych, zgodnych z już
istniejącymi postawami związana jest nie tylko z selektywnością percepcji ale i selektywnością
zapamiętywania czy selektywnością ekspozycji - czyli z tendencją do ulegania, wybierania takich
treści przekazu propagandowego, który zgodny jest z już istniejącymi postawami.
Stąd też niekiedy, jak stwierdza R.Holly, najlepszą propagandą jest jej
niepodejmowanie, zwłaszcza wtedy gdy propagandzista nie jest w stanie przewidzieć w jakich
warunkach będą się przejawiać ukształtowane przezeń postawy oraz wtedy, gdy "(...) nie dysponuje
możliwościami modyfikowania tych warunków110. W przeciwnym razie może pojawić się
uzasadniona obawa, iż działanie propagandowe nadawcy przypominać może opisywane przez
R.Likerta działanie dyrektora, który dla wykonania okresowego planu rujnuje swoje
przedsiębiorstwo.
Widzimy więc, iż pojawienie się środków masowego przekazu otworzyło nowe możliwości
przekazywania treści kultury, zarówno tych, które mają dostarczyć jednostce rozrywki jak i
przekonać ją do manifestowania określonych postaw i zachowań o charakterze politycznym,
religijnym czy ekonomicznym.
41
Kultura masowa stanowiąc pewien specyficzny sposób komunikowania społecznego jest
jednak nie tylko związana z samym faktem pojawienia się technicznych środków masowego
przekazu, ale również a może przede wszystkim -jak na to wskazują analizy dotyczące skutków
rozwoju cywilizacji przemysłowej w XIX wieku - z przekształceniami struktury społecznej.
Pojawienie się społeczności wielkomiejskich, przemysłowych, zmiana sposobu życia
wyraźniej niż w społecznościach lokalnych podzielonego na czas pracy, czas wolny to wszystko
czynniki prowadzące do zaniku możliwości podtrzymywania kultury tradycyjnej. Kultura ta, jak
wiadomo, opierała się głównie na przekazie ustnym i była ściśle związana z charakterem więzi
typowych dla małych społeczności lokalnych. Procesy urbanizacji i industrializacji związane były
zarazem z postępującym procesem społecznego podziału pracy i pojawianiem się coraz to nowych
ról zawodowych. Zarazem pojawił się zgodnie z zasadą komercjalizacji specyficzny rodzaj towaru:
produkowany na sprzedaż przez specjalistów-profesjonalistów przekaz kulturowy. Tym samym to
co określamy mianem kultury uległo wyraźnemu zróżnicowaniu. Sama zaś kultura symboliczna
procesowi autonomizacji. Symboliczne komunikowanie ulega również procesowi komercjalizacji
za pomocą masowych środków. Wielu autorów, m.in. amerykański socjolog R.W.Mills używają na
określenie współczesnych społeczeństw pojęcia "masowe społeczeństwo". Wspomniany autor
twierdzi np. iż współczesna Ameryka to "społeczeństwo mas", w którym nieliczna elita władzy
manipuluje w umiejętny sposób zatomizowanymi i wewnętrznie zdezorganizowanymi masami za
pomocą propagandy i reklamy. Wydają się, iż tę konstatację można by rozciągnąć na wiele innych
społeczeństw.
Rozdział piąty
Zbiorowości społeczne.
Kiedy mówimy o zbiorowościach społecznych mamy przede wszystkim na myśli potoczne
rozumienie społeczeństwa, w którym między jego poszczególnymi członami zachodzą różnego
rodzaju związki i zależności odpowiednio ustrukturalizowane. Przy całej wieloznaczności pojęcia
"społeczeństwo" zazwyczaj pod tym terminem rozumiemy więc ogół ludzi, między którymi, bez
względu na wielkość, występują określone więzi i zasady regulujące członkostwo poszczególnych
jednostek. Stąd też, bardzo empirycznie podchodząc do różnych propozycji definicyjnych,
stwierdzić możemy, iż społeczeństwem nazwać możemy te wszystkie formy życia zbiorowego
współwystępujące, krzyżujące i uzupełniające się, które posiadają określoną zasadę odrębności
kulturowej i strukturalnej utrzymywaną w dłuższym lub krótszym przedziale czasowym.
l. Podstawowe rodzaje zbiorowości społecznych.
Posługując się, dla uproszczenia wywodu, pojęciem zbiorowości jako synonimu pojęcia
społeczeństwo stwierdzić należy, iż o zbiorowościach społecznych możemy mówić dopiero wtedy,
gdy w ramach określonych, dowolnych skupień ludzi, wytworzyła się i występuje (choćby
krótkotrwale) więź społeczna. Stąd też wszelkie inne, nawet liczebne "zbiorowości", które nie
spełniają tego warunku (między jego członkami nie występują określone formy więzi społecznych),
określone są na gruncie socjologii mianem zbiorów społecznych. Zbiór społeczny to zatem ogół
ludzi posiadających jakąś cechę wspólną, która może być wyróżniona przez obserwatora
zewnętrznego. Zbiory tworzone w sensie statystycznym a mające istotne znaczenie dla przebiegu
życia społecznego określone s^mianem kategorii społecznych. Kategoriami społecznymi są więc
zbiory wyróżniane ze względu na kryterium wieku, płci, wykształcenia, kwalifikacji, dochodu itp.
Oczywiście w obrębie niektórych tych kategorii wytwarzać się mogą związki, zależności,
instytucje, które w efekcie prowadzą do przekształcenia określonych kategorii lub ich części w
zbiorowość społeczną.
42
Jakie zatem wyróżić możemy rodzaje zbiorowości społecznych? Wykorzystując częściowo
znaną typologię J.Szczepańskiego możemy mówić o:
- parach i dwójkach, skupiających dwie osoby różnej lub tej samej pici, połączonych więzią
stosunków pokrewieństwa, przyjaźni, pomocy, stosunków seksualnych, wychowawczych,
zwierzchnictwa czy zależności przelotnych (np. przewodnik i turysta w górach),
- kręgach społecznych złożonych z niewielkiej liczby osób, których członkowstwo w kręgu jest
bardzo płynne, niedookreślone i nie jest celem samym w sobie lecz powstaje na marginesie innych
celów (kręgi stycznościowe, koleżeńskie, przyjacielskie),
- grupach społecznych, skupiających co najmiej trzy osoby, powiązanych systemem stosunków
uregulowanych przez instytucje, (formalne lub nieformalne) posiadających pewne wspólne
wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności prowadzącą do
wytworzenia się wśród ich członków poczucia przynależności do grupy (poczucie wspólności
wyrażone słowem "my"),
- społecznościach lub wspólnotach (Community, Gemeinschaft) odnoszonych zazwyczaj do
zbiorowości lokalnych (terytorialnych), w ramach których członkowie mogą zaspakajać swoje
podstawowe potrzeby w sensie kulturowym i ekonomicznym,
- zbiorawosciach opartych na podobieństwie zachowań (zbiegowisko, publiczność, audytorium,
dum), które niekiedy mogą być zbiorowościami niezwykle krótkotrwałymi lecz między ich
członkami wytwarzają się niezwykle silne związki emocjonalne, prowadzące do opisywanych
przez psychologię i socjologię zjawisk dezindywidualizacji i tzw. "zarażenia emocjonalnego";
polega ono na wytwarzaniu się identycznych lub podobnych stanów napięcia emocjonalnego
przechodzącego w identyczne zachowania,
- zbiorowościach opartych na -wspólnej kulturze (ród, klan, plemię, lud, naród), które mogą być
grupami w ścisłym tego słowa znaczeniu bądź też zbiorowościami
swoistymi, zaś podstawę ich wyróżnienia stanowi zazwyczaj wspólny język, czasem odrębna
gwara, generalnie jednak szerszy kompleks kulturowy.
2. Rola i znaczenie grup społecznych.
Spośród wymienionych tutaj rodzajów zbiorowości największym zainteresowaniem
badaczy cieszą się grupy społeczne.
W charakterystyce grupy społecznej wyróżnia się zazwyczaj cztery podstawowe cechy,
stanowiące istotne wyróżniki spośród innych zbiorowości. Po pierwsze grupa społeczna to
zbiorowość -względnie trwała, w odróżnieniu np. od publiczności zebranej na koncercie,
przedstawieniu teatralnym czy od tłumu. Po drugie grupa jest zbiorowością zorganizowaną i
ustrukturalizawaną, w której poszczególne role są wyraźnie zdefiniowane. Po trzecie w
zbiorowości określanej mianem grupy zachodzą względnie trwałe stosunki i interakcje. Po czwarte
grupa społeczna składa się z wybranej i ograniczonej liczby członków. Fakt członkostwa oraz
subiektywne poczucie przynależności uznaje się dość powszechnie za podstawowe właściwości
grupy społecznej, Inne, również istotne elementy grupy społecznej stanowią w zasadzie naturalną
konsekwencję tych dwóch ostatnich elementów (np. poczucie odrębności, wspólne wartości, idee,
symbole, ośrodek skupienia itp.)
Funkcjonowanie grupy jako zbiorowości regulowane jest zarówno przez instytucje formalne
jak i nieformalne; niektóre z grup opartych na nieformalnych instytucjach kontroli społecznej
bardziej dyscyplinują swych członków niż grupy funkcjonujące na gruncie instytucji formalnych.
Stąd też grupa nieformalna jest grupą w ścisłym tego słowa znaczeniu. Wspólne wartości grupy
mają bardzo szerokie znaczenie. Wartościami tymi są więc zarówno określone idee wyrażające cele
i ideały grupy, symbole (hasło, odznaka, pieczęć, sztandar itp.), przedmioty materialne ( majątek,
nieruchomości itp.) oraz jakiś ośrodek skupienia, którym zazwyczaj jest określone terytorium,
gmach czy lokal. Życie społeczne "utkane" jest wręcz z różnorodnych grup społecznych, jednak
43
mimo tej różnorodności to co je różni w sposób wyraźny od innych zbiorowości to nie tylko
wyraźnie poczucie odrębności występujące wśród ich członków ale również mniej lub bardziej
ściśle określona zasada członkostwa. Zmiana tych zasad zmienia zasady odrębności a tym samym
zmienia charakter grupy.
W stosunku do swych członków grupa określa: wzór fizyczny członka czyli jego wygląd
zewnętrzny, wzór moralny członka, czyli zespół cech moralnych jakie winien w swym zachowaniu
manifestować członek grupy ona/uncje członka, czyli zakres czynności, które członek grupy winien
wykonywać w celu utrzymania ciągłości, tożsamości grupy oraz jej rozwoju. Skład grupy
oczywiście zmienia się w czasie, lecz mimo to grupa zachowuje swoją tożsamość i nadal trwa. O
tej trwałości decyduje - przypomnijmy to jeszcze raz - niezmiennie ważna zasada odrębności.
"Zasada odrębności jest zespołem idealnych określeń i warunków, jakim powinien odpowiadać
członek danej grupy, z jednej strony, a z drugiej - wyraża ona kryteria przyjmowania i usuwania
jednostek do grupy i z grupy.
Zasada członkostwa i odrębności ściśle wiąże się z treścią zadań określonych grup
społecznych. Zadania te, które grupa chce osiągnąć jako całość są zawsze ustalone intencjonalnie,
określone statutem lub inną formą porozumienia między jej członkami i zaakceptowywane przez
nich.
Każdy z członków grupy pełni w niej określone funkcje, które mogą różnić się od funkcji innych
członków; wynika to z faktu -wewnętrznej strukturalizacji grupy, polegającej na ułożeniu i
przyporządkowaniu sobie jej członków, instytucji i podgrup, składających się na grupę oraz innych
jej elementów o charakterze materialnym lub idealnym (symbole lub wartości), wzorów zachowań,
stosunków i pozycji społecznych zajmowanych przez członków. Pozycja jaką zajmuje dany
członek w grupie oraz prestiź (uznanie) związany z tą pozycją ókseSl&jStstatns jednostki w grupie.
Przynależność jednostek do grup wynika z faktu członkostwa. Można jednak mówić o
dwóch postaciach tej przynależności: o przynależności obiektywnej i subiektywnej. Student należy
do grupy bo został do niej zapisany; w związku z tym powinien spełniać podstawowe obowiązki
wynikające z tego faktu. Nie oznacza to jednak, iż w każdym przypadku musi identyfikować,
utożsamiać się z tą grupą.Taką sytuację określamy mianem przynależności formalnej, obiektywnej.
Kiedy jednak ów student rozwinie subiektywne poczucie związku z tą grupą, zacznie się z nią
identyfikować, akceptować jej wartości, zasady działania, solidaryzować się z nią- możemy mówić
również o przynależności subiektywnej. Nie zawsze oczywiście subiektywna przynależność do
określonej grupy musi być budowana na gruncie przynależności obiektywnej. Niekiedy jednostka
w sensie obiektywnym, formalnym należąc do danej grupy identyfikuje się z celami i wartościami
grupy do której nie należy a z różnych względów należeć nie może w ogóle czy też w określonej
sytuacji, przedziale czasowym itp. Każdy z nas należy do bardzo wielu grup społecznych, jednak
najczęściej zjedna identyfikujemy się najpełniej w sensie subiektywnym. Taką grupę, z którą
jesteśmy ściśle związani w sensie emocjonalnym określamy mianem grupy odniesienia.
Po to, aby grupa mogła trwać konieczne jest zdefiniowanie przez jej członków własnej roli
społecznej w tej grupie i choćby częściowa identyfikacja z celami i zasadami jej funkcjonowania.
Brak takiej samoidentyfikacji w odniesieniu do grupy wywołuje duże napięcie wśród członków
grupy, poczucie niepewności i nieprzystosowania a w konsekwencji opisywane już stany anomii
czy alienacji społecznej.
Tak więc trwałość grupy zależy w poważnej mierze od stopnia samoidentyfikacji
określającej:
umiejscowienia grupy w czasie i przestrzeni, wzajemne oczekiwania członków wobec grupy i
grupy wobec jej członków, podstawowe wartości, wzory (symbole) i normy grupowe oraz same
zasady przynależności do grupy (kto, kiedy, w jaki sposób, na zasadzie jakich uprawnień i
obowiązków). Wszystko to pozwala osiągnąć pewien ład psychologiczny w relacji "ja" i
"inni".
44
3. Rodzaje grup społecznych.
Ze względu na to, iż w życiu społecznym występuje bardzo wiele różnorodnych grup
społecznych, występuje też wiele różnych zasad ich klasyfikowania, koniecznego dla celów
analitycznych. My ograniczymy się tylko do krótkiej charakterystyki tych rodzajów grup, które są
najczęściej wymieniane.
Możemy zatem wyróżnić przede wszystkim:
- Grupy małe i grupy duże, które wydzielone są ze względu na kryterium strukturalne. Grupy
małe to zatem grupy posiadające prostą strukturę, wyrażającą się w tym, iż składają się one
wyłącznie z niewielkiej liczby członków i nie posiadają żadnych podgrup. Przykładem może
być tutaj rodzina, grupa koleżeńska itp. Grupy duże (wielkie) to grupy o strukturze złożonej, z
dużą liczbą członków (którzy bardzo często nie kontaktują się w sposób bezpośredni), nie
wchodzące już jako części składowe do jeszcze większych grup w ścisłym tego słowa
znaczeniu.Mogą jednak wchodzić np. do kompleksu państw, określonego typu cywilizacji itp.
Przykładem wielkich grup może być państwo, samodzielny kościół, partia polityczna, klasa
społeczna.Często mówi się, iż w małych grupach stosunki społeczne między jej członkami
przebiegają na zasadzie "face-to-face" (twarzą w twarz). Z całą pewnościąjest to istotne
kryterium rozróżniające, choć przecież nie możemy ściśle określić (w sensie liczebności grupy)
gdzie kończy się mała a zaczyna duża grupa społeczna.
- Grupy pierwotne i grupy wtórne, które odróżniamy ze względu na kryterium dotyczącego typu
więzi łączącej ich członków. W grupach pierwotnych występuje wyłącznie więź budowana na
stycznościach osobistych, prywatnych, bezpośrednich, na silnych związkach o charakterze
emocjonalnym (rodzina, grupa sąsiedzka, rówieśnicza). W grupach wtórnych więź wynika
głównie ze ściśle określonego celu przyjętego do realizacji, mającego najczęściej postać
szeroko rozumianego interesu (politycznego, ekonomicznego, kulturalnego itp.) oraz ze
styczności rzeczowych, często publicznych i pośrednich. Podany tutaj przykład rodziny jako
grupy małej może być również wykorzystany jako przykład grupy pierwotnej. Rodzina jako
jedna z najistotniejszych grup społecznych jest najczęściej nie tylko grupą małą ale i pierwotną.
Każda grupa pierwotna może przekształcić się w grupę wtórną, jeśli zanikają w niej więzi
emocjonalne a w ich miejsce wchodzą (lub tylko pozostają) więzi związane z realizacją
jakiegoś interesu. Proces ten może dotyczyć również rodziny, rozumianej jako grupy złożonej z
osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim.
W analizach psychologów i socjologów podział na grupy pierwotne i wtórne stanowi istotny
element porządkujący sposób analizy przebiegu życia społecznego. Badacze są powszechnie
zgodni co do tego, iż grupy pierwotne odgrywają podstawową rolę w procesie socjalizacji
jednostki. Sam termin "grupa pierwotna" wprowadzony został przez amerykańskiego psychologa
społecznego Ch. H. Cooleya w 1909r., który określał je również mianem "piastunek natury
ludzkiej". Pierwotność tych grup, stanowiących główne ośrodki socjalizujące jednostkę polega na
tym, iż w ich obrębie realizowane są wszystkie psychiczne, emocjonalne potrzeby jednostki
uczestniczącej w takiej grupie "całą osobą". Interakcje w takiej grupie nie tylko mają charakter
bezpośredni (twarzą w twarz) i osobisty ale są niezmiernie intensywne. Sama zaś przynależność do
takiej grupy jest źródłem satysfakcji, która ułatwia cały proces socjalizacji a więc przekazywania
jednostce społecznych wartości, norm i wzorów zachowań. Grupy pierwotne, ze względu na swój
specyficzny charakter, zaspakajają takie istotne potrzeby psychospołeczne jednostki jak potrzebę
bezpieczeństwa (w sensie społecznym i psychicznym), uznania, przynależności i miłości, potrzebę
intymności czy kompensacji niepowodzeń i porażek życiowych, ponoszonych w innych grupach
społecznych. Grupy pierwotne, podtrzymując więź w większych zbiorowościach, charakteryzują
się zarazem względnie jednolitym charakterem oddziaływań na jednostkę. Ponadto, co ma istotne
znaczenie, grupy te rozrastają się od wewnątrz (rodzina) a nie poprzez dokooptowywanie
członków. To one właśnie "dostarczają" członków innym grupom społecznym.
45
-
Grupy formalne i grupy nieformalne, które wyróżniamy na podstawie występowania w grupach
instytucji i kontroli społecznej sformalizowanej lub tylko instytucji i kontroli nieformalnych.
Grupy formalne oparte są na sformalizowanej organizacji określonej prawem (statuty),
regulujące dokładne działania swych członków i ustalające formalne zasady odpowiedzialności.
Stąd też każda grupa wtórna jest zarazem grupą formalną. Grupy nieformalne są zazwyczaj
małe (grupa koleżeńska, klika w grupie celowej a nawet mafia) i choć nie wytwarzają instytucji
sformalizowanych, mogą być oparte zarówno na stycznościach osobistych jak i rzeczowych.
Stąd też mogą się one niekiedy bardzo szybko rozrastać. Grupy nieformalne należą obok grup
pierwotnych do tego rodzaju zbiorowości, które stanowią istotną część życia społecznego,
ponieważ zaspakajane są w ich obrębie nie tylko podstawowe potrzeby i dążenia jednostek ale
również właśnie poprzez uczestnictwo w tych grupach jednostka uczy się sposobów zachowań ;
kształtuje swoje postawy, aspiracje życiowe a więc kształtuje swoją osobowość.
- Grupy celowe, określane też mianem zrzeszeń, które wyróżniamy ze względu na kryterium celu
określanego bardzo wąsko. W szerokim sensie wszystkie zbiorowości społeczne a szczególnie
grupy służą jakiemuś celowi, w tym również rodzina. Grupami celowymi nazywamy tylko takie
grupy "(...) które zostały zorganizowane planowo dla realizacji jednego tylko celu lub jednej
grupy celów i w których istnieje tylko więź sformalizowana ze względu na osiągnięcie tego
celu..""4 Stąd też w grupach celowych (grupy sportowe, organizacje wychowawcze, partie
polityczne, kliki, towarzystwa akcyjne, przedsiębiorstwa itp.), dominuje więź rzeczowa i
stosunki oparte na stycznościach rzeczowych. Grupy celowe charakteryzują się też dużą
różnorodnością. Najczęściej w ich obrębie wyróżnia się zrzeszenie jako grupy celowe
powstające dobrowolnie (np. towarzystwo akcyjne) i mogące być rozwiązane decyzją ich
członków oraz grupy celowe - przymusowe, w których członkostwo wynika z mocy prawa i
przymusu i które istnieją niezależnie od woli ich członków (np.armia).
Każda grupa celowa wśród wielu cech charakterystycznych, których tutaj
nie będziemy omawiać, posiada jedną niezmiernie istotną - rozbudowany system instytucji
sformalizowanych i urządzeń zapewniających współpracę ludziom, którzy nie stykają się z sobą
bezpośrednio i którzy są zainteresowani tylko tymi cechami innych członków, które przyczyniają
się do osiągania zakładanych przez grupę celów. Grupy celowe posiadać zatem muszą specyficzny
typ organizacji, mającej formalny charakter, określany mianem biurokracji. Biurokracja to sposób
zarządzania i kierowania ludźmi, służący do osiągania celów określonych grup społecznych, m.in.
przedsiębiorstw. Sam termin "biurokracja" wprowadził M.Weber na oznaczenie organizacji władzy
administracyjnej, która jest efektywna, zracjonalizowana i podporządkowana wyraźnie ustalonym
regułom prawa. Wspomiany autor skontruował również "idealny typ" biurokracji, który należy
traktować jako abstrakcyjny schemat organizacji biurokratycznej. Koncepcja biurokracji w wersji
tutaj wspomnianej, rozwijana przez wiele innych autorów (m.in. M.Croziera, który skonstruował
ciekawą koncepcję biurokratycznego błędnego koła), różni się oczywiście od potocznego znaczenia
terminu "biurokracja", mającego wyłącznie pejoratywne (negatywne) znaczenie.
- Grupy terytorialne, wyodrębnione na postawie stosunku do terytorium jak np. miasto czy wieś.
- Klasy społeczne, wyróżniane na podstawie ich pozycji zajmowanej w społeczeństwie.
Problematyka klas społecznych omówiona zostanie w kontekście struktury społecznej.
Oczywiście możnaby przytoczyć tutaj wiele dalszych typologii. Te powyżej omówione wydają
się jednak najbardziej przydatne do zrozumienia dość złożonej natury grup społecznych, w
charakterystyce których ważna jest nie tylko klasyfikacja ale również pewne założenia tyczące
statusu grup i to co będzie nas dalej interesować - norm grupowych.
46
4. Normy grupowe a problemy konformizmu.
4.1. Specyfika norm grupowych.
W grupach społecznych, zwłaszcza w grupach pierwotnych, którą współcześni
socjologowie i psychologowie zastępują takimi określeniami jak: mała grupa, grupa nieformalna
czy mikrostruktura przebiega podstawowy proces kształtowania człowieka jako istoty społecznej.
Dokładna analiza procesów zachodzących w tych grupach, kształtujących stosunki
wewnątrzgrupowe (różnicowanie ról, współzawodnictwo, konflikt z jednej strony z drugiej zaś
procesy przystosowania i współpracy) to domena psychologów społecznych. Sformułowali oni,
m.in. L.Moreno czy K.Lewin szereg interesujących metod i koncepcji badawczych,
wykorzystywanych również przez socjologów, w tym socjologów pracy. To co zwraca uwagę w
tych analizach, prowadzonych zarówno w perspektywie badań socjometrycznychjak i badań
dotyczących dynamiki grupowej, to proces interakcji między członkami grupy, w rezultacie
którego powstają normy grupowe.
W bardzo ogólnym ujęciu norma grupowa oznacza przepis, zasadę określającą w jaki
sposób powinien zachować się (lub też nie) członek danej grupy, pełniący w niej określoną rolę i
pozycję społeczną, np. ojca, brata, lidera opinii grupowej, przełożonego itp. Normy grupowe w
założeniu obowiązują wszystkich członków grupy, niezależnie od pozycji zajmowanej w grupie. W
procesie funkcjonowania określonych grup założenie to nie zawsze jest do końca realizowane.
Normy grupowe mają bowiem pewien zakres obowiązujących zachowań a nie tylko jedno
określone zachowanie; np. norma punktualności przybierająca postać tzw. kwadransa
akademickiego czy norma dotycząca przyjścia gości. Normy grupowe pełnią dwie podstawowe
funkcje:
- przyczyniają się do osiągania celów grupy,
- zapewniają trwanie grupy w sytuacji naturalnej wymiany jej członków, czy mówiąc inaczej
pozwalają na zachowanie tożsamości, samoidentyfikacji grupy. Realizacja poczucia tożsamości
uwidacznia się szczególnie w odniesieniu do norm kulturowych, regulujących sposób
spożywania posiłków, witania się i żegnania, ubierania czy innych jeszcze, specyficznych
sposobów zachowania się.
Normy grupowe mają oczywiście swoją genezę. Mówiąc ogólnie są dwa źródła norm:
zewnętrzne i wewnętrzne. Część norm jest przenoszona przez jej członków z grupy do grupy i
mogą być one również narzucone przez daną kulturę czy też są one elementem większej organizacji
w skład której wchodzi dana grupa (np.normy występujące w plutonie wojskowym). Normy mogą
być również wynikiem procesów wewnątrzgrupawych, których powstanie obserwowało wielu
psychologów społecznych w licznie prowadzonych eksperymentach. Tym podstawowym procesem
w obrębie którego dochodzi do powstania takich norm jest proces interakcji, wzajemnego
oddziaływania członków danej grupy na siebie. Co ciekawe, raz ustanowione i zaakceptowane
normy wywierają wpływ na zachowanie się członka grupy nawet wtedy, gdy opuści on już grupę,
w której brał udział w wytwarzaniu normy lub w której ją sobie przyswoił"5. Wpływ ten polega nie
tylko na "praktykowaniu" danej normy, zachowywaniu się zgodnie z jej treścią ale również na
kształtowaniu się jego postaw i innych, złożonych mechanizmów wewnętrznych, wpływających na
zachowania człowieka. Dostrzegana przez członka grupy rozbieżność między zachowaniami
innych jej członków a swoim własnym lub między akceptowanymi normami a własnym,
niezgodnym z nimi zachowaniem, przyczynia się do powstania u niego szeregu napięć
psychicznych. Redukcja tych napięć możliwa jest jednak głównie poprzez zmianę uprzedniego
zachowania innych na zgodną z zachowaniem lub akceptowanymi przez nich normami.
Dochodzimy zatem w tym miejscu do zagadnienia skutków oddziaływania norm grupowych na
członków grupy czyli do zagadnień konformizmu.
47
4.2. Konformizm - podstawowe powody oraz czynniki określające jego skuteczność.
Pojęcie konfomizmu definiowane jest na wiele różnych sposobów. Na ogół jednak pod tym
terminem rozumie się dwa blisko ze sobą związane zjawiska. Pierwsze z nich oznacza zgodność,
zbieżność istniejącą między członkami, grupami, dotyczącą norm, postaw i zachowań. Taki stan
prowadzi do podobieństwa zachowań i wygłaszanych opinii. Spowodowany jest on przez normy,
których oddziaływanie na członków grupy polega na tym, że przestrzegając tych norm zachowują
się tak jak inni. W tym ujęciu więc konformizm to nic innego jak uniformizm.
Liczne eksperymenty dowiodły, iż obraz zachowań związanych z przestrzeganiem jakiejś normy
przybiera kształt krzywej w postaci litery "J".
F.HAllport przytacza na dowód tej tezy wyniki dwóch prostych ale interesujących badań. W
pierwszym z nich obserwatorzy umieszczeni na skrzyżowaniu ulic obserwowali ilu kierowców
zatrzymuje się na widok czerwonego światła (na skrzyżowaniu nie było policjanta). Znaczna
większość kierowców - 94,1% zatrzymała się, 2,9% znacznie zwalniało szybkość, 2% nieznacznie
zwalniało, a tylko 1% przejeżdżało skrzyżowanie z taką szybkością, z jaką do niego dojeżdżało.
W drugim badaniu obserwatorzy notowali liczbę osób spóźniających się na mszę. Najwięcej
osób, bo 46,9% przychodziło na mszę bez spóźnienia, 18,4% ze spóźnieniem do 4 minut, 6,1% ze
spóźnieniem od 8 do 12 minut itd. Na przykładzie tego drugiego badania mogliśmy jednocześnie
obserwować realizację normy grupowej (punktualność na mszy), która jest zdecydowanie bardziej
elastyczna jeśli chodzi o zakres obowiązujących zachowań niż norma nakazująca kierowcom
zatrzymywanie się na czerwonym świetle. Na marginesie warto wspomnieć, iż złamanie tej
ostatniej normy sankcjonowane jest głównie poprzez przepisy prawne. Wyniki zreferowanych tutaj
badań skłoniły Allporta do stwierdzenia, iż w danej grupie najmniej jest osób, które zachowuj ą się
niezgodnie z jakąś jej określoną normą. Nieco więcej jest takich osób, które w niewielkim stopniu
wykraczaj ą poza zakres obowiązujących norm, natomiast zdecydowana większość osób zachowuje
się zgodnie z obowiązującą normą grupową; stąd też obraz zachowań związany z przestrzeganiem
normy przybiera postać litery "J".
Nieco inne, aczkolwiek niesprzeczne ujmowanie konformizmu polega na definiowaniu go
jako poddawaniu się naciskom grupy. Chodzi tutaj o te wszystkie sytuacje, w których członek
danej grupy początkowo miał inne poglądy czy też zachowywał się inaczej niż grupa, później zaś,
pod wpływem nacisków wywieranych przez grupę zmienił je w kierunku zgodnym z
oczekiwaniami grupy. W efekcie tak pojęty konformizm prowadzi do zgodności i zbieżności czyli
do konformizmu w pierwszym rozumieniu. Większość eksperymentów prowadzona jest jednak w
ramach tej drugiej konwencji, kiedy to możemy obserwować proces konformizowania jednostki
przez grupę do której należy. Zatem patrząc na konformizm jako na określony proces powiedzieć
możemy, iż konformizm to zmiana zachowania lub poglądów (opinii) danej osoby spowodowana
rzeczywistym lub wyobrażonym naciskiem ze strony jakiejś osoby lub grupy osób. Przykładem
klasycznych już serii eksperymentów, dotyczących tak zdefiniowanego konformizmu, były
eksperymenty przeprowadzone przez Solomona Ascha (pierwszy w 195 k). Autor badań
wprowadzał właściwą osobę badaną do grupy osób, które byty jego współpracownikami i polecał
im oceniać i porównywać długości odcinków. Założenie eksperymentu było takie, iż osoba badana
oceniała i porównywała narysowane odcinki jako ostatnia lub przedostatnia w kolejności zaś
współpracownicy eksperymentatora wygłaszali opinie o tych odcinkach niezgodne z
rzeczywistością. Warto jeszcze podkreślić, iż w eksperymencie tym nie było przewidzianych (jak
to zazwyczaj w życiu społecznym bywa) żadnych wyraźnych nagród za zajęcie postawy
konformistycznej ani żadnych wyraźnych kar za postawę nonkonformistyczną. Eksperymentator
pokazywał wszystkim narysowany odcinek linii prostej (odcinek X). Jednocześnie pokazywał w
celu dokonania porównania trzy inne odcinki - A, B i C. Długość tych odcinków przedstawiała się
następująca (odcinek X był równy odcinkowi B):
48
C
X
B
A
E. Aronson tak komentuje przebieg tego eksperymentu, proponując czytelnikowi wczuć się
w sytuację osoby badanej, biorącej w nim udział "Zgłosiłeś się na ochotnika, by uczestniczyć w
eksperymencie badającym spostrzeganie. Wchodzisz do pokoju razem z czterema innymi
uczestnikami...Wasze zadanie polega na ocenieniu, który z tych trzech odcinków jest najbardziej
zbliżony pod względem długości do odcinka X. Jesteś zaskoczony, gdyż zadanie to jest bardzo
łatwe. Nie masz żadnych wątpliwości, że poprawną odpowiedzią jest B i gdy przyjdzie twoja kolej,
powiesz oczywiście, że chodzi tu o odcinek B. Jednakże jako pierwszy odpowiadasz nie ty, lecz
inny uczestnik, który przygląda się z namysłem odcinkom i mówi "odcinek A". Otwierasz usta ze
zdumienia i patrzysz na niego kpiąco. "Jak on może myśleć, że to A skoro każdy głupiec
zauważyłby, że to B?" - zadajesz sobie pytanie. "Musi być albo ślepy albo pomylony". Teraz
przychodzi kolej na drugiego uczestnika; on także wybiera odcinek A. Zaczynasz się czuć jak
Alicja w Krainie Czarów. "Jak to może być?" - pytasz sam siebie. "Czy obaj ci ludzie są albo ślepi,
albo pomyleni"? Po nich jednak odpowiada następna osoba i także mówi: "Odcinek A".
Przypatrujesz się jeszcze raz tym odcinkom. "Może to właśnie ja tracę rozum" - mamroczesz
bezgłośnie do siebie. Teraz czwarta osoba tak samo jak jej poprzednicy ocenia, że poprawnym
odcinkiem jest odcinek A. Zimny pot występuje ci na czoło. Wreszcie przychodzi twoja kolej. "To
jest oczywiście odcinek A" - stwierdzasz. Wiedziałem to od razu.
Mamy więc tutaj do czynienia z klasycznym przykładem ulegania naciskowi grupowemu.
Owe niepoprawne odpowiedzi współpracowników eksperymentatora podawane były w serii
dwunastu ocen. Ogółem mniej więcej trzy czwarte osób badanych przynajmniej raz dostosowało
się do opinii większości, odpowiadając niepoprawnie. Biorąc zaś pod uwagę wszystkie odpowiedzi
stwierdzono, że przeciętnie 35% ogółu odpowiedzi było zgodnych z niepoprawnymi
odpowiedziami współpracowników S.Ascha. Powstaje zatem podstawowe pytanie dotyczące tego,
dlaczego badane przez Ascha osoby dostosowały się w swych ocenach (opiniach) do zdania
większości? W grę mogą wchodzić dwie hipotezy o których mówił zresztą sam autor badań; albo
badani doszli do przekonania, pod wpływem jednomyślnej opinii grupy biorącej udział w
eksperymencie, że ich własne oceny były niezgodne z prawdą, albo też, mówiąc potocznie
wykazali "odruch stadny", "poszli za tłumem", mimo że wewnętrznie byli nadal przekonani o
słuszności swoich pierwotnych ocen. Przede wszystkim po to, aby pozyskać sympatię większości
lub też uniknąć nieprzychylności grupy w sytuacji nie zgadzania się z jej zdaniem.
Pojawiło się jednak następne pytanie. Jak możemy ustalić, czy nacisk grupy na jednostkę
rzeczywiście wpływa na percepcję, proces postrzegania (w tym przypadku odległości odcinków)?
Należałoby (co zrobiono) powtórzyć eksperyment Ascha zmieniając w nim jedynie to, iż od
prawdziwych badanych a nie od podstawionych przez eksperymentatora, nie wymagamy, aby swe
oceny podawali w obecności innych. Potwierdzenie tezy, że pod . •wpływem grupy nastąpiła
zmiana przekonań osoby badanej miałoby miejsce wtedy, gdyby badani wybierali bez świadków
(pomocników eksperymentatora) te same odcinki co publicznie. W kilku badaniach sprawdzono tę
hipotezę. Wynik był zawsze taki sam. Zdecydowana większość badanych, oceniających długość
odcinków, liczbę uderzeń metronomu, estetyczną wartość dzieła sztuki nowoczesnej zgodnie z
opinią większości (miał więc miejsce proces ulegania) w bezpośrednim kontakcie z
eksperymentatorem powracała do swoich pierwotnych ocen. Tak więc nacisk skłaniający do
49
wygłaszania konformistycznych poglądów w niewielkim stopniu wpływa na osobiste oceny
wygłaszane w sytuacji poczucia braku kontroli ze strony grupy; oczywiście nie zawsze tak musi
być. Bardzo wiele zależy bowiem zarówno od cech osobowościowych jednostki na którą
wywierany jest nacisk, od cech charakteryzujących daną grupę społeczną oraz od wzajemnych
relacji między grupą a jednostką.
Wyniki eksperymentów przeprowadzonych przez Kelleya i Volknarta wśród drużyn
harcerskich i studentów wyznania rzymskokatolickiego dowiodły np. iż można mówić o
•występowaniu dwóch rodzajów nacisków grupowych lub ich skutków. U członków wysoko
oceniających daną grupę normy grupowe są najczęściej internalizowane (uwewnętrzniane), zaś
członkowie nisko oceniający własną grupę, słabo z nią związani, realizują jej normy grupowe
raczej pod wpływem bezpośredniego nacisku wyrażającego się stosowaniem szerokiej gamy
socjologicznie i psychologicznie pojmowanych kar i nagród. Wyniki innych eksperymentów
dowiodły również, że nacisk grupowy w kierunku zmiany postawy zwiększa się w przypadku
fizycznej obecności innych członków grupy. Nacisk ten występuje również tylko w czasie "
psychicznej obecności " grupy a więc uświadomienia sobie przez osobę istnienia grupy do której
należy i w której obowiązuj ą takie a nie inne normy.
Należałoby zatem bliżej przyjrzeć się czynnikom występującym w sytuacji nacisku
grupowego, wpływającym na zwiększenie lub zmniejszenie się liczby postaw bądź zachowań
konformistycznych jednostki. Czynniki te można ująć w trzy duże grupy:
a) cechy i skład grupy wywierającej nacisk,
b) cechy zadania lub sprawy, której dotyczy nacisk,
c) cechy osób na które wywierany jest nacisk.
Ad.a) Cechy i skład grupy wywierającej nacisk.
Wśród cech i składu grupy, wpływających na stopień konformizmu jednostek wymienić
należy: stopień jednomyślności grupy, wielkość grupy wywierającej nacisk, stopień kompetencji
członków grupy w dziedzinie, w której następuje próba konformizowania jednostki, obecność w
grupie osób znaczących (autorytetów, przyjaciół) dla jednostki, podobieństwo członków grupy pod
jakimś względem do osoby na którą wywierają oni nacisk (są np. również studentami) oraz
spoistosč grupy, która zależy przede wszystkim od tego na ile jest ona atrakcyjna dla swoich
członków. Bardzo ważną cechą jest jednomyślność grupy wywierającej nacisk na jednostkę.
Istnieją badania na podstawie których można oszacować spadek efektywności nacisku grupy na
jednostkę w przypadku różnych rozmiarów braku tej jednomyślności jak i w przypadku
dokonywania zmian opinii przez grupę. Dla nas ważne jest stwierdzenie Ascha, wedle którego
wystarczy, by tylko jedna osoba z grupy wypowiadała opinie niezgodne z opiniami większości,
lecz zgodne z rzeczywistością, by stwierdzić, że osoba badana w znacznie mniejszym stopniu ulega
naciskowi grupy niż wtedy, gdy wszystkie osoby są jednomyślne.
Interesujące są również wyniki badań dotyczące wielkości grupy. Okazało się, że im
większa jest grupa wywierająca nacisk na jednostkę, tym większy jest, do pewnej wielkości grupy,
stopień konfornizmu rozumianego jako uleganie naciskowi grupy. Zależność ta nie ma więc
charakteru zależności prostoliniowej ale raczej krzywoliniowej. Stosunkowo duży wzrost
zachowań i postaw konformistycznych występuje wtedy, gdy wielkość grupy wzrasta z 2 do 3
członków. Oczywiście dalsze zwiększanie wielkości grupy powoduje wzrost ulegania jednostki
jednak nie w takim stopniu jak wtedy, gdy dwie osoby chcące przekonać kogoś, powołują się na
opinie jeszcze 3 osoby. Co ciekawe, przy 8 i 16 osobach wywierających nacisk liczba zachowań
konformistycznych maleje.
Ad. b) Cechy zadania lub sprawy której dotyczy nacisk grupowy.
Oczywistym wydaje się fakt, że siła nacisku wywieranego przez grupę na jednostkę zależeć
będzie również od tego jaka jest treść zadania lub sprawy w których oczekuje się zmiany opinii i
50
zachowań. Liczne eksperymenty wykazały, że im mniej jasne jest to zadanie lub sprawa (również
mniejsze różnice miedzy porównywanymi odcinkami) tym nacisk na jednostką jest bardziej
skuteczny.
Obserwacje potoczne dostarczają każdemu z nas również dowodów na to, iż w sytuacjach
niejasnych, w których nie wiemy jak mamy się zachować czy jakie głosić poglądy korzystamy z
pomocy innych ludzi. Gdy rzeczywistość jest niejasna to inni ludzie stają się dla nas głównym
źródłem informacji co do właściwego sposobu działania. Służą nam do określenia otaczającej
rzeczywistości (jak np. należy zachować się w innej kulturze). Eksperymenty Schachtera,
polegające na wstrzykiwaniu jednej grupie badanych syntetycznej postaci adrenaliny, drugiej zaś
na podaniu nieszkodliwego place bo wykazały, iż ludzie dostosowują się do innych nawet przy
ocenie czegoś tak osobistego, jak treść własnych emocji. Warto jednak w tym miejscu podkreślić,
iż konformizm wynikający z obserwowania innych w celu uzyskania informacji o właściwym,
sposobie zachowania ma zazwyczaj poważniejsze, trwalsze następstwa w postawach i
zachowaniach jednostki niż konformizm wynikający z ulegania, z chęci uzyskania nagrody lub
uniknięcia kary.
Inną cechą zadania wpływającą na stopień uległości jednostki wobec grupy jest stopień jego
trudności. Im trudność większa, tym większa tendencja do poszukiwania wskazówek u innych
osób. Pospolitym przykładem może być tutaj sytuacja trudnego kolokwium, w której studenci
mając trudności z jego napisaniem bardzo chętnie poszukuj ą pomocy innych kolegów i często
bezkrytycznie tę pomoc wykorzystują.
Ważne jest również to, czego nacisk grupowy dotyczy: czy spraw o charakterze
informacyjnym czy też spraw związanych z normami społecznymi. W tym ostatnim przypadku
efektywność nacisku grupowego jest o wiele mniejsza.
Ad. c) Cechy osób na które wywierany jest nacisk.
W sytuacji wywierania nacisku na jednostkę nie możemy abstrahować od tego, jaką jest ona
osobowością. Wiele naszych cech osobowościowych ułatwia wywieranie na nas konformizującego
wpływu, wiele też utrudnia (w pierwszej kolejności wymienimy te które sprzyjają wzrostowi
efektywności oddziaływań grupy na jednostkę).
Są to:
- płeć osoby poddawanej naciskowi i płeć osób wywierających nacisk; generalnie kobiety
wykazują wyższy stopień ulegania co można tłumaczyć względami natury psychologiczno kulturowej,
- pewien rodzaj inteligencji czy pewien sposób myślenia które można nazwać twórczym; osoby o
takim sposobie myślenia (elastyczne poznawczo) wykazują zdecydowanie mniejszą podatność
na konformizujący wpływ grupy,
- zdolność abstrakcyjnego myślenia, które jest negatywnie skorelowane z uleganiem naciskom
grupy,
- wiara we własne siły, wysoka samoocena obniża efektywność konfomizujących wpływów,
niska samoocena - związana z poczuciem niższości i lęku - zwiększa wpływ grupy na
jednostkę,
- przekonanie o własnych kompetencjach w dziedzinie, której nacisk grupy dotyczy wpływa
negatywnie na konformizujące zabiegi; należy podkreślić, iż chodzi tutaj o przekonania a nie
stan faktyczny,
- pozycja członka w grupie związana z jego akceptacją i rozmiarami okazywanego mu uznania;
najmniej konformistyczne są osoby najbardziej akceptowane przez grupę; członkowie w ogóle
nie akceptowani (odrzucani), najbardziej zaś osoby akceptowane w średnim stopniu i osoby
najsłabiej akceptowane (ale nie odrzucone).
51
Wymienione wyżej cechy odnoszą się głównie do tych obszarów naszej osobowości, które
nie są związane z systemem nastawień i motywacji osobniczych. Wiele badań prowadzonych przez
psychologów społecznych dowodzi jednak, iż osoba mająca silnie rozwiniętą jakąś motywację
będzie skłonna do ulegania wtedy, gdy taka postawa ułatwi jej te rozwinięte motywacje e
realizować.
Do motywów tych zaliczamy:
a) potrzebę afiliacji czyli przebywania, kontaktu z innymi ludźmi,
b) potrzebę otrzymywania pomocy od innych ludzi,
c) potrzebę udzielania pomocy innym ludziom, której realizacja możliwa jest przez dobre
kontakty z tymi ludźmi, a które można nawiązać będąc wobec nich konformistą,
d) potrzebę osiągnięć, która wymaga dla swej realizacji ulegania przez jednostkę wszędzie tam,
gdzie ta uległość zbliża nas do pożądanej wartości; w tym przypadku konformistyczne
zachowanie jednostki ma wyraźnie instrumentalny charakter.
Istnieją również takie potrzeby czy motywy, które zbyt mocno rozwinięte utrudniają
pojawienie się zachowań i postaw konformistycznych. Należą do nich: potrzeba dominacji nad
innymi ludźmi, zajmowania wyższej pozycji społecznej oraz potrzeba niezależności.
Analiza wielu badań nad konformizmem prowadzi do wniosku, iż dużym uproszczeniem
jest proste przeciwstawienie konformizmu nonkonformizmowi. S. Mika wyróżnia np. cztery typy
zachowań będących reakcjami na naciski społeczne:
- czysty (pełny) konformizm, czyli pełna zmiana postaw i zachowań, zgodna z treścią nacisku
grupowego,
- czysta pełna niezależność czyli brak jakichkolwiek zmian w kierunku zgodności z treścią
nacisków,
- pełny (czysty) antykonformizm czyli pojawienie się maksymalnej zmiany, jednak w kierunku
przeciwnym niż treść wywieranego nacisku,
czysta (pełna) zmienność, kiedy członek zmienia swoje zachowanie i poglądy bez względu na
to, jaki jest kierunek wywieranego nacisku na strony grupy.
Podsumowując zatem nasze dotychczasowe rozważania możemy powiedzieć, iż w życiu
społecznym mamy do czynienia z dwoma rodzajami konformizmu:
a) konformizmem opartym na motywach jednostki: chęć uniknięcia kary i uzyskania nagrody oraz
na motywie związanym z potrzebą uzyskania ogólnie pojętej informacji,
b) konformizmem opartym na względnej trwałości konformistycznego zachowania, wynikającej z
naszego przekonania (na podstawie zachowania i opinii innych) o błędności pierwotnych ocen
czy zachowań.
Przy tak istotnych różnicach związanych zarówno z samym procesem konformizowania jednostek
jak i efektami tego procesu warto na zakończenie posłużyć się wprowadzonym przez
E.Aronsona122 rozróżnieniem miedzy trzema rodzajami następstw wpływu społecznego, któremu
poddawana jest jednostka zarówno w procesie socjalizacji pierwotnej jak i wtórnej: uleganiem,
identyfikacją i internalizacją.
Ogólnie można powiedzieć, iż uleganie dotyczy zachowania lub opinii osoby, która kieruje
się pragnieniem umknięcia kary lub uzyskania nagrody. Oczywistym jest więc, że uleganie jest
najmniej trwałym rodzajem następstw wpływu społecznego, który trwa tak długo, jak długo działa
obietnica nagrody bądź groźba kary. W uleganiu -ważnym komponentem jest władza jaką w
stosunku do nas dysponuje osoba oddziaływująca, decydująca o rozdziale kar (m.in. zwolnienia z
pracy, upokarzania, stosowania przemocy fizycznej itp.) i nagród (m.in. chwalenia, okazywania
miłości, awansowania, dawania premii, podziwiania itp.)
Identyfikacja to następstwo wpływu społecznego, wywołane pragnieniem danej jednostki,
by by č podobną pod jakimś wzglądem (dotyczącym głównie głoszonych opinii i zachowań) do
osoby, od której oddziaływanie to pochodzi.^ tym przypadku również nie możemy stwierdzić, by
52
określone zachowanie czy głoszona opinia dawały jednostce zadowolenie. Jednostka akceptuje
określony wpływ ponieważ chce ona uzyskać lub utrzymać satysfakcjonujący ją związek, relację z
daną osobą lub grupą z którą się utożsamia. Tutaj już jednostka zaczyna wierzyć (choć niezbyt
mocno) w opinie, poglądy i akceptować zachowania, które przejmuje i które realizuje. Ten rodzaj
następstwa wpływu społecznego Aronson nazywa "efektem wujka Karola". Warto podkreślić, iż w
procesie identyfikacji osoba z którą się utożsamiamy nie musi być obecna; potrzebne jest tylko
pragnienie bycia podobnym do tej osoby.
Efekty wpływu społecznego w postaci identyfikacji mogą być jednak zmienione, choćby
przez prosty fakt zmiany poglądów i zachowań osoby z którą się identyfikujemy, pojawienie się
osób lub grup z którymi zaczynamy identyfikować się silniej czy też poprzez pragnienie danej
osoby aby mieć słuszność. Wynika to z tego, iż decydującym komponentem w identyfikacji jest
szeroko rozumiana atrakcyjność (nie tylko fizyczna) osoby, z którą identyfikuje się dana jednostka.
Internalizacja jakiejś wartości czy przekonania i wypływające stąd zachowania to
następstwo wpływu społecznego, wywołane jego akceptacją ze względu na samą treść tego
wpływu, pełniącego wobec jednostki funkcje gratyfikacyjne. Motywem zintemalizowana
określonego przekonania jest pragnienie aby mieć w jakiejś sprawie słuszność; stąd głoszone
normy i wartości akceptujemy i włączamy w nasz system wartości i traktujemy jako niezależne od
swego źródła (wpływu społecznego). Z tego też względu internalizacja stanowi najbardziej trwałe,
najgłębiej zakorzenione następstwo wpływu społecznego zaś ważnym jej komponentem jest
wiarygodność osoby od której pochodzą określone treści wpływu społecznego. Należy jednak
pamiętać, iż opisany tutaj proces internalizacji norm i wartości odnosi się głównie do okresu
socjalizacji wtórnej. W socjalizacji pierwotnej internalizacja, jak o tym pisaliśmy w rozdziale
drugim, przebiega na nieco innych zasadach; z dużym udziałem pozarefleksyjnych uwarunkowań.
Warto również wspomnieć o tym, iż określone postawy czy zachowania, będące następstwem
wpływu społecznego uwarunkowane są zarówno przez uleganie, identyfikację jak i internalizację.
Wprowadzony i zaproponowany tutaj podział służyć ma jedynie celom czysto analitycznym.
5. Style kierowania grupami.
Na zakończenie naszych rozważań o doniosłości grup społecznych i sposobach regulowania
przez nie postaw i zachowań jednostek warto wspomnieć o stylach kierowania grupami np. w
zakładzie pracy. Gross wiedzy na ten temat, włączonej do nauk o zarządzaniu, pochodzi z wyników
badań i eksperymentów przeprowadzonych przez psychologów społecznych. Student zdobywający
wiedzę z zakresu zarządzania i marketingu winien również posiadać świadomość, iż efektywność
podejmowanych działań o charakterze ekonomicznym uwikłana jest w dość skomplikowany
system uwarunkowań psychologicznych. Można w tym miejscu przywołać słynne stwierdzenie
twórcy "cudu gospodarczego" Niemiec po n wojnie światowej - L.Erhardta - który mawiał, iż
ekonomia to 70% psychologii.
Wracając jednak do problematyki grup i stylów kierowania należy przede wszystkim
stwierdzić, iż badania na ten temat rozpoczęli R.Lippitt i R-K.White123 inspirowani przez
K.Lewina. W tym celu stworzyli kluby chłopców zajmujących się wytwarzaniem masek i modeli.
Kluby te spełniały wszystkie warunki do uznania ich za grupy. Kierownikami klubów były
odpowiednio przygotowane osoby dorosłe, które posługiwały się trzema stylami kierowania:
autokratycznym, demokratycznym i liberalnym.
W stylu autokratycznym kierownik sam określał, jakie będą cele grupowe i jakie czynności
będzie wykonywała grupa w związku z ich realizacją. Członkowie grupy nie brali udziału w
podejmowaniu decyzji a kierownik nie wyjaśniał ani tego, jaka jest jego decyzja, ani też tego, co
skłoniło go do jej podjęcia. Członkowie grupy znali tylko cząstkowe zadania i wykonując jakąś
czynność nie byli zorientowani czemu ona służy. Nikt z członków grupy nie miał wpływu na to,
kto będzie wykonywał określoną czynność. Podstawową formą zwracania się kierownika do swych
53
"podwładnych" było wydawanie rozkazów i poleceń. Wszelkie oceny wydawane przez kierownika,
zarówno pozytywne jak i negatywne miały charakter arbitralny i nie były uzasadniane. Ponadto
kierownik stosujący ów autokratyczny styl nie brał udziału w wykonywaniu pracy, przy ocenie
której sięgał częściej do kar niż nagród.
Kierownik realizujący styl demokratyczny w sposób wyraźny zachęcał członków grupy do
podejmowania decyzji związanych z realizacją jej celów wraz z doborem środków do ich
wykonywania. W przypadku pojawiających się trudności w realizacji określonych działań
kierownik zamiast stosować negatywne oceny pracowników (że nie mogą sobie z czymś poradzić),
proponował alternatywne formy rozwiązania tych trudności zaś sama grupa decydowała o wyborze
jednej z nich. Grupa również decydowała o podziale czynności. Pochwały lub nagany za
wykonywane czynności kierownik starał się formułować w sposób obiektywny z przywołaniem
określonych uzasadnień o charakterze faktograficznym. Pracował razem z grupą lecz sam nie
wykonywał zbyt wielu czynności.
Przy realizacji stylu liberalnego kierownik pozostawiał członkom grupy zupełną swobodę w
zakresie podejmowania decyzji indywidualnych i grupowych. Jego rola ograniczała się do
niezbędnego minimum; przede wszystkim dostarczał grupie różnych materiałów potrzebnych do
wykonywania pracy w której zresztą sam nie uczestniczył. Przekaz informacji niezbędnych grupie
ma miejsce tylko wtedy, gdy grupa się z tym sama do kierownika zgłosi. Liberalny kierownik
unika również komentarzy na temat pracy grupy i ocen dotyczących poszczególnych pracowników
(chyba, że go o to poproszą). W opisywanym tutaj eksperymencie każdy z kierowników grupy
posługiwał się wszystkimi trzema stylami kierowania choć każdy z nich stosowali w innej grupie.
Stąd też każda grupa doświadczała wszystkich trzech stylów. Praca w poszczególnych grupach i
zjawiska w nich zachodzące były przedmiotem szczegółowych obserwacji. Prowadzono również
wywiady z członkami grup oraz oceniano ilość i jakość wykonywanej pracy.
Wyniki uzyskanych badań okazały się bardzo interesujące. W grupach kierowanych przy
użyciu stylu autokratycznego najważniejsze wartości notowano w odniesieniu do ilości pracy.
Zdecydowanie gorzej było z jakością i motywacją pracy, którą przerywano gdy kierownik
opuszczał grupę. W odniesieniu do stosunków międzygrupowych na plan pierwszy wysuwały się
dwa rodzaje reakcji: agresja (zarówno wobec osób jak i przedmiotów), jak i apatia. Pracownicy byli
bardzo niezadowoleni z takiego stylu kierowania zaś w przypadku jego zmiany na inny
obserwować można było wiele symptomów wytworzonych wcześniej stanów frustracyjnych.
Uplasowany na przeciwległym biegunie styl demokratyczny prowadził przede wszystkim
do osiągania wysokie/jakości a zwłaszcza oryginalności wytwarzanych produktów. Zdecydowanie
większy niż przy poprzednim stylu był poziom motywacji do pracy, czego dowodem może być to,
iż po opuszczeniu grupy przez kierownika chłopcy nie przerywali pracy. Niższa jedynie była ilość
wykonywanych produktów. Istotnym jest również fakt, iż. stosunki wewnątrzgrupowe oparte byty
głównie na przyjaźni wyrażającej się m.in. w życzliwym wyrażaniu uwag o pracy, we wzajemnych
pochwałach i wspólnych zabawach. Częściej też niż w grupach kierowanych autokratycznie
używano zaimka "my" niż "ja" co świadczy o większej atrakcyjności i spoistości takiej grupy.
Stosunki pracowników z kierownikiem miały również przyjacielski charakter.
O efektach stosowania stylu liberalnego badacze mogli powiedzieć nieco mniej. Były one
jednak dość wyraziste. Przede wszystkim, chłopcy kierowani w sposób liberalny chcieli się raczej
bawić niż pracować, stąd wykonywali najmniejszą ilość produktów o najgorsze/jakości. W grupach
tych tworzyła się również nieformalna struktura grupy, w której - co ciekawe -jeden z członków
stawał się nieformalnym kierownikiem, kierującym w autokratyczny sposób, choć sami członkowie
mieli do tego stylu negatywny stosunek.
Można więc powiedzieć, iż ten prosty eksperyment dowiódł (potwierdzony zresztą w wielu
innych badaniach), iż lepsze jest kierowanie demokratyczne. Kierowanie autokratyczne jest
bowiem efektywne jedynie pod względem produktywności. Badania podjęte nad stylami
54
kierowania w przemyśle zaowocowały różnymi próbami szerszej klasyfikacji samych stylów
kierowania jak i samych kierowników.
Okazało się, że część kierowników orientuje się bardziej na zadania stojące przed grupą, część zaś
na przebieg stosunków międzygrupowych. Pozwoliło to badaczom konstruować bardzo
interesujące i rozbudowane typologie stylów kierowania lepiej oddające różne, rzeczywiste
zachowania kierowników.
Zarazem jednak, w miarę postępów badawczych okazało się, iż nie wszyscy pracownicy i
nie we wszystkich sytuacjach preferują jednak styl demokratyczny. W warunkach silnego
zagrożenia (konkurencją, trudną sytuacją finansową firmy itp.) pracownicy wykazują tendencję do
preferowania autokratycznego stylu kierowania.
Tak więc nie tylko sam proces kształtowania się norm grupowych jest procesem złożonym ale
również wszelkie próby nadania im przez grupę właściwego statusu, związanego zarówno z
realizacją zadań, celów grupy jak i z utrzymaniem określonych standardów jej tożsamości. Uwaga
ta odnosi się oczywiście również do sytuacji, w której zastanawiamy się nad efektywnością
organizowania działań zbiorowych, które tutaj rozpatrywane były w perspektywie stylów
kierowania.
6. Naród - problemy tożsamości narodowej.
Naród należy do tych zbiorowości społecznych, które odgrywaj ą podstawową rolę w
każdym społeczeństwie. W zasadzie możemy powiedzieć, iż zbiorowość ta jest podstawowym
spoiwem o charakterze kulturowym różnorodnych grup i zbiorowości. Myśl społeczna i
socjologiczna XIX wieku oraz pierwszej połowy XX wieku zdominowana była wręcz przez
problematykę narodu.
Od czasu Wiosny Ludów w Europie zapanowało przekonanie, iż ludzkość składa się głównie z
grup etnicznych, narodowości, narodów, mających nienaruszalne prawo do suwerenności i
wolności. Wielu autorów zajmujących się problematyką narodu zwraca uwagę na fakt, iż koncepcje
rozwoju społecznego w myśli społecznej budowane były w zasadzie dwutorowo. Z jednej strony
koncepcje rozwoju społecznego, w których odwoływano się do społeczności narodów, z drugiej zaś
opozycyjna koncepcja uniwersalistycznej wizji społeczeństwa stanowiącego trwałą wspólnotę
ludzi. Warto przypomnieć tutaj szerokie wizje zunifikowanych społeczeństw postindustrialnych
czy marksowski ideał społeczeństwa komunistycznego, w którym kategoria narodu nie była żadną
zmienną wyjaśniającą zjawiska i procesy społeczne. Postępujące, zwłaszcza po II wojnie
światowej, procesy globalizacji w wymiarze politycznym jak i gospodarczym, tworzenie różnego
rodzaju unii i zjednoczeń zdawało się dostarczać argumentów na rzecz tezy, iż problemy narodu i
nacjonalizmów są już nieistotne. W ostatnich jednak kilku latach najpierw w krajach Europy
Zachodniej, Ameryki Północnej, Azji i Afryki a ostatnio również w krajach Europy Środkowej i
Wschodniej (znamienny przykład byłej Jugosławii) pojawiły się nie tylko próby poszukiwania
własnych "korzeni" przez indywidualne osoby ale wręcz eksplozja antagonizmów narodowych i
nacjonalizmów, nad którymi jak wiadomo, nie jest w stanie zapanować żadna organizacja
międzynarodowa. Pod koniec dwudziestego wieku naród okazał się być wartością tak istotną w
życiu wielu ludzi, iż w sytuacji wystąpienia rzeczywistego lub wyimagowanego zagrożenia jego
tożsamości zdolni są do prowadzenia bratobójczych wojen.
6.1. Pojęcie i specyfika narodu.
Naród jest zbiorowością która, jak słusznie zauważa J.Szczepański, stanowi zamknięcie
długiego łańcucha, w którym język, gwara, pojawienie się pisma oraz szerokie kompleksy
kulturowe odegrały podstawową rolę. Na ten długi łańcuch składają się zarówno najprostsze grupy
etniczne, wyodrębniane na podstawie stosunków pokrewieństwa czyli rody jak też, w późniejszym
55
okresie klany, będące związkami rodowymi czy plemiona (złożone z rodów i klanów)
wyodrębniające się na podstawie własnego języka czy też dialektu, pewnych wspólnych
obyczajów, religii, własnej kultury materialnej i innych elementów wyrażających ich poczucie
odrębności. Przedostatnim ogniwem w łańcuchu zbiorowości poprzedzających wykształcenie się
narodu jest lud, który określić możemy, pomijając jego bardzo różnorodne znaczenie (w języku
potocznym czy doktrynach politycznych) jako "(... zbiorowości szersze niż plemię wyżej
zorganizowane, posiadające wyższy stopień rozwoju kulturalnego, wyodrębniające się na
podstawie własnej kultury, przede wszystkim wyraźnych odrębności w kulturze materialnej (
budownictwo, stroje, narzędzia pracy, lecz także obyczaje, pieśni, tańce, obrzędy i zdobnictwo)".124
W charakterystyce ludu często eksponuje się takie istotne elementy ich kultury duchowej, często
określanej mianem folkloru, jak mity, legendy, przysłowia, tańce itp. Ludy choć zdecydowanie
bardziej złożone od plemion mogą rozwijać się bez posiadania własnego pisma czy też takiej
sformalizowanej organizacji jak państwo. Niekiedy oprócz pojęcia lud, używa się pojęcia
narodowość, które oznacza nie tylko przynależność danej jednostki do narodu (lub obywatelstwo)
ale również najwyższy etap rozwoju ludu, który nie osiągnął jeszcze stopnia rozwoju w pełni
ukształtowanego narodu. Narodowość to taka zbiorowość oparta na wspólnej kulturze, która nie
ukształtowała się jeszcze w postaci zbiorowości politycznej określanej mianem państwa. Widzimy
więc, iż droga do ukształtowania się narodów była bardzo długa. Naród, stanowiąc zbiorowość
bardzo dynamiczną, w Europie w dojrzałej postaci ukształtował się dopiero w okresie kapitalizmu.
Zresztą w literaturze krajów anglosaskich przeważa pogląd, że naród to zbiorowość
obywateli państwa, a więc nie naród a państwo jest czynnikiem najważniejszym. W niektórych
przypadkach naród pokrywa się z państwem, jak np. w USA, gdzie bardzo liczne grupy etniczne
należą do narodu amerykańskiego na podstawie przynależności obywatelskiej do państwa.
Nie wnikając jednak dalej w te dość złożone spory dotyczące rozróżnień terminologicznych
stwierdzić możemy, iż większość autorów125 zgadza się co do tego, iż naród jest wspólnotą w
znaczeniu tońniesowskim (Gemeinschaft).
Owa wspólnotowość narodu zaznacza się w wielu obszarach. Narodzę względu na swą
specyfiką, wyrażającą się -w tym, iż jest wielką zbiorowością, -wykształconą w długim procesie
rozwoju kulturowego stanowi:
- najszersze ramy dla wielu innych zbiorowości, w których element wspólnych norm i wartości
odgrywa istotną rolę,
- bardzo trwałą postać zbiorowości, zdolną trwać nawet kilka tysięcy lat,
- przykład zbiorowości wytwarzającej trwałe dziedzictwo kulturowe; to w obrębie narodu
powstały wielkie kultury,
- przykład zbiorowości, która wytwarza bardzo silne poczucie identyfikacji jednostek z różnymi
zbiorowościami mieszczącymi się w jego ramach; stanowi najczęściej najważniejszy czynnik
społecznej tożsamości jednostki ("kto ty jesteś?..."),
- przykład zbiorowości wytwarzającej silne poczucie solidarności między jej członkami oraz
antagonizm w stosunku do członków innych narodów.
Przykład ostatnich lat zdaje się w pełni dokumentować te dwie ostatnie cechy narodów.
Procesy zachodzące w tych zbiorowościach powodują, iż ich członkowie stają się twórcami i
realizatorami nie tylko bardzo ekspresyjnych ruchów społecznych ale również bardzo skrajnych
ideologii, wśród których na podkreślenie zasługuje nacjonalizm.
Termin nacjonalizm, wbrew potocznemu, najczęściej pejoratywnemu znaczeniu, używa się do
opisu:
- określonych postaw solidarności i identyfikacji z narodem, przywiązania do niego i gotowości
do najwyższych poświęceń w jego obronie; w tym przypadku nacjonalizm utożsamiany jest z
patriotyzmem,
56
-
system idei politycznych stawiających solidarność i służbę interesom własnego narodu jako
najważniejsze zadanie połączone zarazem z próbami podporządkowania sobie innych narodów,
ideologii skrajnych, w których egoizm narodowy jest podstawową, naczelną dyrektywą
działania politycznego, połączoną często z prześladowaniami mniejszości narodowych we
własnym kraju (np.ideologia faszyzmu).126
W ideologiach nacjonalistycznych występuje przesadne podkreślenie wagi i doniosłości własnego
narodu w dziejach ludzkości, wyjątkowych jego cech związanych z koniecznością realizacji
określonych misji dziejowych oraz wysoki stopień nietorelancji wobec innych narodów.
6.2. Podstawowe typy definicji narodu.
Przedstawiona poniżej typologia różnorodnych definicji narodu127 dokonana została na
podstawie czynników, uznanych przez różnych autorów za dominujące w procesach
narodotwórczych. Autorzy ci jednak uwzględniali i inne czynniki, które ich zdaniem były jedynie
współokreślające bądź towarzyszące. Ogółem wyróżnić możemy pięć typów definicji narodu.
a) Naród jako wspólnota historyczna, będąca wynikiem wspólnego losu historycznego określonej
zbiorowości terytorialnej. Na ten wspólny los składają się zarówno więzi o charakterze
obiektywnym jak i subiektywnym. Do pierwszych należy wspólne terytorium, wspólnie
podejmowane działania o charakterze ekonomicznym oraz wykształcające się z czasem
państwo. Na więzi o charakterze subiektywnym składa się przede wszystkim świat symboli i
ideii wyrażonych w ojczystym języku oraz określone treści świadomości zbiorowej wyrażające
się w wyraźnym odróżnieniu "swoich" i "obcych".
b) Naród jako -wspólnota terytorialno-ekonomiczna.
W tym typie definicji wyeksponowane są przede wszystkim takie czynniki obiektywne,
konstytuujące naród jak zamieszkiwanie wspólnego terytorium, ziemia ojczysta, zarówno w sensie
geograficznym jak i w znaczeniu źródła bytowania ludzi.
c) Naród jako wspólnota polityczna.
W tym typie definicji autorzy na plan pierwszy w zespole czynników narodotwórczych wysuwają
dążenie członków zbiorowości do wykształcenia i posiadania wspólnej organizacji politycznej w
postaci państwa. Państwa, które promując określone dążenia integracyjne (np.w plemiennej formie
rozwoju społecznego) stoi jednocześnie na straży języka, religii, określonego typu wierzeń i
obyczajów m.in. poprzez wprowadzanie narodowego systemu oświaty i wychowania. Na początku
wieku R-Dmowski pisał, iż "Naród jest wytworem życia państwowego. Wszystkie istniejące
narody mają swoje własne państwo albo je kiedyś miały i bez państwa żaden naród nie powstał...
Naród może utracić państwo i nie przestaje być narodem, jeżeli nie zerwał nici moralnego związku
z tradycją państwową(...)
d) Naród jako wspólnota kulturowa.
Zgodnie z poglądami zwolenników tego typu definicji naród, jako specyficzna zbiorowość,
kształtowany jest przede wszystkim przez wartości kulturowe, historycznie ukształtowane, uznane i
pomnażane przez tę zbiorowość. Stąd też tożsamość narodową można utrzymać a nawet wzmocnić
wtedy, gdy na miejsce utraty niepodległości państwowej (jako przykład podaje się dzieje Wielkiej
Emigracji polskiej w XIX stuleciu). S.Ossowski, który wprowadził do socjologii rozróżnienie
między "ojczyzną prywatną" i "ojczyzną ideologiczną" pisał, iż "Naród nie musi być zbiorowością
zamieszkującą zwarcie jakieś określone terytorium - chociaż zakłada się, że taką zbiorowością być
powinien -musi natomiast posiadać wspólną dla wszystkich swych członków ojczyznę. Ojczyzna
stanowi bogaty zespól wartości odgrywający doniosłą rolę w kulturze narodowej, a pewna swoista
postawa względem ojczystego terytorium jest nieodzownym elementem tej kultury; nieodzownym
w tym sensie, że nie byłoby podstawy, aby kulturę pozbawioną tego elementu nazywać kulturą
narodową, a zbiorowości o takiej kulturze - narodem".129 Ten typ wartości S.Ossowski nazwał
"ojczyzną ideologiczną", stwierdzając zarazem, iż "Ojczyzna istnieje tylko w rzeczywistości
57
subiektywnej grup społecznych, które są wyposażone w pewne elementy kulturowe...Cechy
ojczyzny są zawsze funkcją obrazów, które z jej imieniem łączą członkowie pewnej
zbiorowości".130 Ojczyzna prywatna zaś to terytorium, na którym urodziliśmy się i wychowali. Jak
stwierdza zaś sam autor, stosunek do ojczyzny prywatnej poparty jest"(...) nakazem moralnym: jest
on nie tylko sprawą moich osobistych przywiązań, ale jest także moim obowiązkiem, powinienem
kochać okolice stanowiące moją ojczyznę osobistą, bo one mi reprezentują ojczyznę w znaczeniu
ideologicznym, której są częścią (,..)
e) Naród jako -wspólnota psychiczna. tej perspektywie definicyjnej najistotniejszym elementem
decydującym o uzyskaniu tożsamości narodowej jest zbiorowa wola bycia narodem, zgoda na
wspólny, historyczny los, duma z osiągnięć i gotowość do ponoszenia największych ofiar w
sytuacji zagrożenia bytu narodowego. W ujęciu tym eksponuje się rolę wzorów osobowych
(bohaterowie narodowi) kreujących bohaterskie postawy, wzmacniające świadomość
narodową, która decyduje o odrębności opisywanej tutaj zbiorowości.
Można zatem, przy syntetycznym potraktowaniu typ wszystkich, przedstawionych tutaj ujęć narodu
powiedzieć, iż "(...)naród to trwała wspólnota ludzi ukształtowana historycznie w obrębie danego
terytorium, na gruncie określonych doświadczeń, tradycji i języka, posiadająca więzi ekonomiczne
i własne instytucje polityczne, charakteryzująca się swoistym systemem kulturowym oraz
poczuciem tożsamości i odrębności wobec innych zbiorowości i grup etnicznych".
Przy analizie współczesnych narodów pojawia się wiele interesujących ale również złożonych
problemów dotyczących np. wzajemnych relacji między narodem a państwem, charakteru
narodowego (zarówno w ujęciu normatywnym jak i empirycznym) czy stereotypów narodowych.
Wykraczają one jednak poza normy niniejszego skryptu, mającego przecież charakter
wprowadzający w problematykę socjologii i psychologii społecznej.
Rozdział szósty
Struktura społeczna i nierówności społeczne.
1. Podstawowe wymiary analizy struktury społecznej.
Pojęcie "struktura społeczna" stanowi istotną kategorię analityczną stosowaną zarówno w
rozważaniach empirycznych jak i teoretycznych, odnoszonych do funkcjonowania społeczeństwa.
w rozwoju myśli społecznej zainteresowania badawcze strukturą społeczną trwające nieprzerwanie
od XIX wieku można ująć w dwu podstawowych perspektywach. Jedna z nich odnosi się wyraźnie
do etymologicznego /łacińskiego/ znaczenia słowa "struktura", która traktowana jest przede
wszystkim jako "budowa". Ten wyraźnie przestrzenny, "architektoniczny" punkt widzenia
traktowany jest oczywiście dość metaforycznie. Tym nie mniej odnosi się on do takiego
postrzegania struktury społecznej, która jawi się jako określony, mniej lub bardziej wyraźnie
powiązany ze sobą układ elementów .
W drugiej perspektywie struktura społeczna traktowana jest dość "anatomiczne", jako
względnie organiczna całość, w które poszczególne elementy tej struktur interesują badaczy nie
tyle ze względu na siłę i treść związków i współzależności zachodzących między nimi co ze
względu na funkcje pełnione na rzecz utrzymania społeczeństwa jako całości sui generis /swego
rodzaju/ .
Te dwie odmienne płaszczyzny analizy prowadzą oczywiście do nieco innego oglądu tego,
co się dzieje wewnątrz społeczeństwa, wzbogacając tym samym naszą wiedzę i stymulując
pojawienie się dalszych propozycji analizy . Mimo jednak zaznaczających się różnic w podejściach
analitycznych i interpretacyjnych badacze zgodni są co do tego, iż w sensie ogólnym termin
"struktura" oznacza /.../ rozmieszczenie elementów składowych oraz zespół relacji pomiędzy nimi,
charakterystyczne dla danego układu jako całości . Struktura społeczna zaś rozumiana jest jako
58
układ zależności, stosunków i dystansów społecznych między jednostkami i grupami społecznymi.
Ze względu na fakt, iż o strukturze społecznej mówimy bądź to w wymiarze empirycznym bądź
teoretycznym /abstrakcyjnym/ warto zaprezentować, choćby w dużym skrócie podstawowe różnice
i podobieństwa zaznaczające się w tych dwóch wymiarach.
Wymiarze empirycznym wyróżnia się cztery podstawowe struktury świata społecznego:
I - ludzie, ich zachowania, wzajemne relacje między nimi, werbalizowane postawy i
opinie,
II- małe grupy społeczne, a więc takie grupy , w których interakcje między ich członkami
przebiegają na zasadzie "face to face” /twarzą w twarz/. są to przede wszystkim takie grupy , jak:
rodzina, grupy rówieśnicze, zabawowe, społeczności lokalne,
III - wielkie grupy społeczne, a więc takie grupy , w których interakcje między ich członkami mają
często charakter pośredni i dość często oparte są jedynie na występowaniu wspólnych korelatów
świadomościowych; należą do nich przede wszystkim: klasy społeczne, warstwy społeczne, partie
polityczne, organizacje społeczne,
IV - wielkie systemy społeczne - społeczeństwo globalne.
Pierwszy z tych wymiarów zaliczany jest do zjawisk indywidualnych, natomiast pozostałe
trzy - do zjawisk społecznych. Między zjawiskami indywidualnymi i społecznymi zachodzi cały
szereg związków i zależności wyjaśniany w ramach różnorodnych ujęć metodologicznoteoretycznych.
w wymiarze abstrakcyjnym /teoretycznym/ wyróżnia się nieco inne poziomy struktury społecznej.
I - działania jednostek n - mikrostruktury społeczne /będące odpowiednikiem małych grup
społecznych/
III - makrostruktury społeczne /będące odpowiednikiem wielkich grup społecznych i wielkich
systemów społecznych/ .
W tym ujęciu te wszystkie trzy poziomy określane są mianem rzeczywistości społecznej.
Niektórzy badacze wyróżniają niekiedy jeszcze jeden poziom struktury w ujęciu teoretycznym,
uplasowany między makro i mikrostrukturami społecznymi, który określają mianem mezostruktury
/struktury pośredniej/, . ten poziom struktury odnoszony jest zarazem najczęściej do społeczności
lokalnych czy grup pracy .
Tak więc możemy powiedzieć, że życie społeczne to kategoria czysto opisowa, konkretna,
empiryczna, odnosząca się do zjawisk powszechnie obserwowalnych. Struktura społeczna zaś to
kategoria wyjaśniająca, teoretyczna, porządkująca fakty społeczne a zarazem ujawniająca ich
ukryte głębsze treści i znaczenie społeczne. z tego też powodu w analizach struktury społecznej
badacze odwołują się do takich pojęć, jak relacje, zależności, stosunki, regularność, prawidłowość,
powtarzalność czy trwałość. Jednostka nie żyje przecież w próżni społecznej ale w określonym
złożonym układzie mikro- i makrostruktur społecznych. Układ ten /struktura społeczna/ jest
wyraźnie heterogenny /zróżnicowany/, uwikłany w bardzo wiele sprzeczności i dylematów , które
stają zarówno przed poszczególnymi jednostkami jak i grupami. Jedną z nich jest np. sprzeczność
między określonym zespołem norm i wartości, które się wcześniej zinternalizowało, a konkretnymi
interesami grupowymi, wymagającymi rezygnacji z ich realizacji. Jednakże podstawowa cecha
wyróżniająca te dwa poziomy struktur społecznej /wymiar mikro- i makro-/ polega na tym, iż
poziom mikrostrukturalny mieści się w zasadzie w sferze nie zinstytucjonalizowanej, zaś poziom
makrostrukturalny poza tę sferę wykracza.
Kiedy mówimy o strukturze społecznej możemy mieć na myśli aktualnie istniejący układ
zależności i dystansów między jej konstytuującymi elementami, układ antycypowany,
przewidywany w przyszłości jak i układ idealny, będący wynikiem konfrontacji rzeczywistości
społecznej z normatywną, pożądaną wizją takiego układu.
Stąd też analiza dynamiki zmian strukturalnych dotyczy zazwyczaj :
- procesów grupo twórczych, a więc tworzenia się nowych struktur, a co za tym idzie
zróżnicowań czy nierówności,
59
-
procesów reprodukcji, czyli odtwarzania się istniejących układów strukturalnych, zróżnicowań
czy nierówności,
- procesów atrofii, czyli zanikania a niekiedy wręcz rozpadu określonych struktur, zróżnicowań
czy też nierówności.
Ze względu na fakt, iż obok pojęcia struktura społeczna używamy takich pojęć jak zróżnicowanie
społeczne i nierówność społeczna, potrzebne są tutaj pewne rozróżnienia definicyjne. Struktura
społeczna rozumiana jako zorganizowany zespół społecznych zależności, w które uwikłani są w
różny sposób członkowie społeczeństwa lub konkretnych grup zawiera w sobie zarówno aspekt
relacyjny jak i dystrybutywny /rozkład pewnych, społecznie pożądanych a ograniczanych wartości
takich, jak: dobra materialne, przywileje, władza, wykształcenie/.
O zróżnicowaniu społecznym mówimy w tym kontekście zazwyczaj wtedy, gdy interesuje nas
tylko ten dystrybutywny aspekt struktury społecznej. Niektóre rodzaje zróżnicowań społecznych
uznawane są przez społeczeństwo za niesprawiedliwe. Wówczas określa się je mianem
"nierówności społecznych ". Oczywistym jest fakt, iż nierówności społeczne to nic innego jak
zróżnicowania społeczne rozpatrywane nie w aspekcie czysto opisowym ale wartościującym,
normatywnym. Do tego zagadnienia wrócimy zresztą w dalszej części rozważań. w analizach
struktury społecznej, rozpatrywanej zwłaszcza w perspektywie dynamicznej szczególną uwagę
zwraca się na makrostruktury , zwłaszcza zaś na strukturę klasową społeczeństwa.
2. Struktura społeczna w perspektywie klasowej.
Termin "klasa" wprowadził do nauki Adam Ferguson /1723 - 1816/. Z czasem stał on się
terminem powszechnie /nie tylko przez K. Marksa i F. Engelsa/ używanym przez przedstawicieli
nauk społecznych, choć przy jednocześnie dużych różnicach znaczeniowych. Sposoby ujmowania
struktury klasowej w socjologicznej refleksji nad funkcjonowaniem życia społecznego były i są
dość zmienne, można jednak wskazać w nich pewne wspólne, przyjmowane zazwyczaj implicite /w
sposób milczący/ założenia. Założenia te możemy sformułować w formie zdań twierdzących
następującej treści:
a) struktura klasowa to określony system zbiorowości społecznej, między którymi
zachodzą
różnorakie związki i zależności, zarówno bezpośrednie jak i pośrednie,
b) struktura społeczna, rozpatrywana z perspektywy struktur klasowej to struktura, w której
poszczególne pozycje, zarówno jednostkowe jak i grupowe związane są z przywilejami i
upośledzeniami /deprawacjami/ wyznaczonymi według kryteriów społecznych a nie
biologicznych,
c) pojęcie struktury klasowej odnoszone jest zawsze do zbiorowości najwyższego rzędu /do
makrostruktur/ , stąd też w każdym społeczeństwie wyróżnia się niewiele /kilka/ klas i to na
podstawie szczególnie istotnych, doniosłych kryteriów
d) przynależność poszczególnych jednostek do określonych klas społecznych jest względnie
trwała zaś wszelkie możliwe procesy awansu lub deklasacji traktowane są zazwyczaj jedynie
jako odchylenia od dominującej tendencji do petryfikacji struktur klasowych. Część założeń
służących do analizy struktur klasowej formułowana jest jednak wprost /explicite/. Do
najważniejszych należą założenia, zgodnie z którymi:
a) ludzie należący do różnych klas są "wyżej" lub "niżej" względem siebie z punktu widzenia
jakiejś istotnej cechy położenia społecznego /dochodu, wykształcenia, udziału we władzy,
prestiżu (uznania) społecznego/ a więc zarazem z punktu widzenia określonych przywilejów
społecznych,
b) podstawowe różnice między klasami polegają na tym, iż skupiają one na ogół ludzi o
odrębnych a niekiedy nawet przeciwstawnych interesach,
c) ludzie należący do różnych klas różnią się między sobą treściami świadomości a więc przede
wszystkim przekonaniami na temat swojej przynależności grupowej /klasowej/ , swoich
60
interesów, mają tym samym wyraźną skłonność do odczuwania solidarności z innymi
członkami własnej grupy a zarazem poczucie antagonizmu w stosunku do innych grup
traktowanych jako obce,
d) klasy stanowią przykład zbiorowości względnie izolowanych w stosunku do innych
zbiorowości; szczególnie zaznacza się to na gruncie kontaktów towarzyskich, choć odnosi się
to również do innych kontaktów społecznych.
Struktura społeczna widziana z perspektywy struktury . klasowej stanowi zatem określony
układ stratyfikacyjny, oparty na relacjach nadrzędności i podporządkowania. Relacje te zaś odnosić
się mogą zarówno do bogactwa, przywileju, władzy czy prestiżu. Występujący w danym
społeczeństwie system rang powoduje, iż pewne duże grupy ludzi określone bądź to mianem klasy
bądź warstwy społecznej stają względem siebie wyżej lub niżej. Ogół różnie względem siebie
ułożonych warstw i klas społecznych stanowi zarazem system stratyfikacyjny danego
społeczeństwa. Trzeba jednocześnie pamiętać o tym, iż trzy podstawowe cechy położenia
społecznego - przywilej, władza i prestiż nie zawsze są ze sobą zbieżne, lecz występują obok siebie
w oddzielnych systemach stratyfikacyjnych. Tak np. bogactwo wynikające z przywileju często
prowadzi do szerokiego udziału we władzy politycznej ale nie w każdym społeczeństwie z
jednakową tendencją i nie zawsze.
Rozbieżność podstawowych cech położenia społecznego, a więc taka sytuacja, w której
poszczególne jednostki i grupy w różnym stopniu partycypują w tych podstawowych
wyznacznikach położenia społecznego określana jest mianem dekompozycji cech położenia
społecznego.
Za najważniejszy rodzaj stratyfikacji we współczesnych społeczeństwach zachodnich, w
tym również w Polsce, uważany jest układ klasowy. Za P .L. Bergerem możemy powiedzieć, iż
klasy to " /..../ taki typ stratyfikacji, w którym zasadnicza pozycja w społeczeństwie określana jest
głównie przez kryteria ekonomiczne. W takim społeczeństwie pozycja społeczna jaką ktoś osiąga
jest z zasady ważniejsza od tej, z którą się narodził /chociaż większość ludzi uznaje, że ta ostatnia
ma wielki wpływ na tę pierwszą/ . Dla społeczeństwa klasowego charakterystyczny jest także
wysoki stopień ruchliwości społecznej. Oznacza to, że pozycje społeczne nie są ustalone raz na
zawsze, że wielu ludzi zmienia swe pozycje w toku życia na lepsze lub gorsze i że w konsekwencji
żadna pozycja nie wydaje się całkowicie pewna. w rezultacie symboliczne atrybuty pozycji mają
wielką wagę. To znaczy , przez użycie rozmaitych symboli /takich jak:
przedmioty materialne, style zachowania, upodobania i język, sposoby obcowania z ludźmi, a
nawet określone opinie/ człowiek demonstruje światu dokąd dotarł. Socjologowie nazywają to
symbolizmem statusu i w badaniach nad stratyfikacją jest to ważny temat.
Generalnie wyróżnić można cztery podstawowe schematy ujmowania struktury klasowej:
I - schemat dychotomiczny Dwudzielny/,. w którym dwie klasy ułożone są względem siebie
biegunowo, obdarzone są przeciwstawnymi cechami. W schemacie tym struktura klasowa
przybiera postać przeciwstawień: "rządzący - rządzeni", "bogaci - biedni", "ci co na górze - ci co na
dole" itp. Schemat ten obecny jest nie tylko w refleksjach teoretycznych ale również w potocznej
wizji struktur społecznej.
II - schemat gradacyjny Stratyfikacyjny - stopniowalny/. W schemacie tym społeczeństwo
przedstawione jest jako wieloczłonowy układ klas, z których każda jest pod tym samym względem
niższa lub wyższa. Mówiąc inaczej, wszystkie wyróżnione przez badaczy klasy posiadają tę samą
cechę, tylko w różnym stopniu. Przy czym klasy wyróżnione są w tym schemacie ze względu na
istotne cechy położenia społecznego: dochód, wykształcenie, pochodzenie społeczne Etniczne/, styl
życia, władza, prestiż. Wyróżnić przy tym możemy dwa rodzaje schematu gradacyjnego:
- gradację prostą, w której posługujemy się jednym kr)1erium szeregowania klasowego w układzie
gradacyjnym /np. kryterium dochodu - gradację syntetyczną, w której ze względu na niemożliwość
jednoczesnego stosowania wielu kryteriów szeregowania Ze względu na ich nieporównywalność
odwołujemy się do kryterium, które można uznać za kryterium zgeneralizowanie Zbiorcze/. To
61
swoiste "syntetyzowanie" różnych kryteriów przebiegać może jedynie na poziomie świadomości
społecznej i jest nim prestiż społeczny jednostki Uznanie/. Wielki socjolog amerykański C.
W.Mills jest np. przekonany, iż prestiż społeczny to " cień bogactwa i władzy. W ramach tego
schematu, typowego dla analizy struktury społecznej stosowane są w różnych odmianach tzw .
teorie uwarstwienia społecznego.
Uwarstwienie społeczne, będące pewnym sposobem widzenia zróżnicowania określane jest
najczęściej mianem stratyfikacji społecznej. Termin ten, zaczerpnięty z geologii, wprowadził w
początkach XX wieku amerykański socjolog E.A. Ross, aczkolwiek już w starożytności
postrzegano społeczeństwo w kategoriach "niższości " i "wyższości " czy piramidy drabiny
społecznej.
Tym nie mniej nowoczesne koncepcje uwarstwienia, odwołujące się głównie do kryterium
subiektywnego prestiżu społecznego wywodzą się od koncepcji sformułowanej przez XIX- wiecznego niemieckiego socjologa i ekonomistę - Maxa Webera /1864 - 1920/, prowadzącego
rozległe studia nad kapitalizmem nowoczesnym i jego charakterystyczną organizacją społeczną burżuazją. M. Weber przyjął założenie, iż strukturę społeczną możemy badać na trzech
płaszczyznach:
a) na płaszczyźnie ekonomicznej," wtedy badamy ekonomiczne źródła zróżnicowania np. w
obrębie dochodu lub bogactwa,
b) na płaszczyźnie społecznej," wtedy zróżnicowanie społeczne przybiera postać dystansów
społecznych, mierzonych rozmiarami prestiżu, szacunku społecznego,
c) na płaszczyźnie politycznej," wtedy zróżnicowanie społeczne przybiera postać nierównego
udziału we władzy, rozumianej nie tylko jako wszelkie zwierzchnictwo i kierowanie działaniami
ludzkimi ale również jako możliwość narzucenia przez działającą jednostkę swojej woli innym
jednostkom.
W związku z przyjęciem takich założeń można mówić o wielowymiarowym ujęciu
struktury społecznej, która u M. Webera dotyczy wymiaru:
a) ekonomicznego, generującego klasy społeczne,
b) kulturowego - generującego warstwy /stany/ społeczne,
c) politycznego - generującego partie jako zrzeszenia o charakterze celowym, nastawione na
zapewnienie swym członkom wpływów na istniejący aparat władzy.
Partie nie muszą oczywiście mieć charakteru "klasowego" lub "stanowego". Tak więc
według M. W Webera społeczeństwo można dzielić na trzy różne sposoby, tzn. na klasy, stany
/warstwy/ i według uczestnictwa we władzy, a jednostka może zajmować w tych układach całkiem
różne miejsce. "W przeciwieństwie do położenia klasowego - pisze Weber uwarunkowanego często
ekonomicznie, położenie stanowe określać będziemy jako wszelkie typowe składniki losów
ludzkich uwarunkowane przez określoną pozytywną lub negatywną ocenę godności społecznej "
.Przy czym za wyraz godności uznaje się specyficzny styl życia, który kształtuje się w grupach
zawodowych, grupach charakteryzujących się przekonaniem o wspólnym pochodzeniu np.
arystokracja, mniejszości etniczne, czy poziom wykształcenia. Uwagi Webera o dążeniu "stanów"
do manifestowania swojej pozycji społecznej przez uprawianie specyficznego stylu życia, dającego
im prestiż, uważane jest za
początek nowoczesnej teorii stratyfikacji społecznej. w teorii tej zróżnicowanie społeczne ma, jak
to już zaznaczyliśmy, postać dystansów społecznych i ekskluzywności społecznej. Weberowska
idea rozdzielania zjawisk ujmowanych dotąd w pojęciu klasy po raz pierwszy zastosowana została
w badaniach empirycznych amerykańskiego socjologa W. L. Warnera, którą z grupą
współpracowników przeprowadził pod koniec lat trzydziestych gruntowną analizę
życia społecznego w małym miasteczku /17 tys. mieszkańców/ Newburry Port w Nowej Anglii /w
publikacjach występuje ono pod kryptonimem "Yankee City" / uważanym za typowe dla
miasteczek amerykańskich. w wyniku badań wyróżnił on 6 klas /warstw przestrzennych/.
a) dwie warstwy wyższe - wyższą i niższą /upper - upper i lower - upper/
62
b) dwie warstwy średnie - wyższą-i niższą /upper - middle i lower - middle/
c) dwie warstwy niższe - wyższą i niższą / upper - lower i lower - lower/.
Różnorodność wyników badań w ramach paradygmatu stratyfikacyjnego można jednak
sprowadzić do stwierdzenia, iż społeczeństwo klasowe dostarcza praw i przywilejów, obowiązków
i powinności, które są jednak nierówno podzielone na jego wyższych i niższych poziomach. w
potocznej zresztą świadomości występuje również przekonanie, iż istnieje klasa wyższa /mająca
zazwyczaj we władaniu środki produkcji, kapitał/ , klasa średnia /posiadająca odpowiednio
wysokie klasyfikacje zawodowe/ oraz klasa niższa /dysponująca jedynie fizyczną siłą roboczą/.
Ze względu na fakt, iż termin "lower class" jest przez wielu respondentów w badaniach
socjologicznych odczuwany jako degradujący /co powodowało, ze znaczący odsetek zaliczał się do
klasy średniej/ wprowadza się jeszcze jedną nazwę klasy , która nie ma gradacji working class
/klasa robotnicza/.
III - Schemat funkcjonalny, zgodnie z którym w strukturze społecznej występuje kilka klas
różniących się między sobą funkcjami społecznymi jakie pełnią w życiu społecznym. Jak pisał S.
Ossowski - klasy te, ze względu na odrębne funkcje mogą być sobie wzajemnie potrzebne, tak jak
potrzebne są różne zawody. Przykładem zastosowania takiego schematu może być średniowieczny
podział na tych co się modlą /duchowieństwo/, na tych co bronią /rycerstwo/ i na tych co pracują
/lud/. w czasach nowożytnych schemat ten występuje w koncepcji A. Smitha - przedstawiciela
klasycznej teorii ekonomii, k1óry wyróżnia klasę właścicieli ziemi, kapitału i siły roboczej.
IV - Schemat marksistowski, w którym można Wyróżnić niektóre istotne elementy wszystkich
trzech wcześniej omawianych schematów oraz treści zupełnie nowe. Najistotniejsza różnica polega
na tym, iż w schemacie marksistowskim struktura społeczna traktowana jest jako pochodna
struktury ekonomicznej; samo zaś pojęcie klasy odnoszone jest do takich dużych grup ludzi, które
wyróżniane są przede wszystkim na podstawie ich stosunku do własności środków produkcji
/posiadają lub nie te środki/. Jako wtóre, uzupełniające kryteria uwzględnia się w tym schemacie:
miejsce w społecznej organizacji pracy /zwierzchnie wykonawcze/ oraz formę /płaca - zysk/ i
wielkość udziału w dochodzie narodowym. O warstwach społecznych marksiści mówili zaś
posługując się innymi, pozaekonomicznymi kryteriami. Tak np. warstwa inteligencji wyróżniana
była na podstawie charakteru pracy.
Różnorodne teorie formułowane w ramach schematu marksowskiego posiadają jedną
istotną cechę. W znacznym stopniu obciążone są ideologiczną perspektywą, zorientowaną na
zmianę, przebudowę istniejącej struktury społecznej. Zaznacza się to szczególnie wtedy, gdy
marksiści posługują się uproszczoną, dychotomiczną wizją struktury społecznej, budowaną jedynie
na kryterium ekonomicznym. Wtedy to wskazują na występowanie we wszystkich
społeczeństwach, w których istnieje prywatna własność środków produkcji, dwu podstawowych,
biegunowych, będących w antagonizmie klas: posiadających i nie posiadających środki produkcji
na własność /właścicieli niewolników i niewolników, panów feudalnych i chłopów, kapitalistów i
robotników/. Antagonizm ten wynika jednak nie z negatywnych cech którejś z tych klas ale z
obiektywnie istniejących relacji. Wzrost przywilejów jednej klasy odbywać się musi kosztem
drugiej, ponieważ tak są one usytuowane względem siebie w strukturze społecznej.
3. Potoczna percepcja struktury społecznej
Struktura społeczna, tak jak ją do tej pory definiowaliśmy stanowi pewną całość, atrybut
społeczeństwa / grupy , określonej innej zbiorowości/. Możemy jednak spojrzeć na strukturę z
punktu widzenia jednostki, która w tę strukturę jest uwikłana. Nie patrzymy wtedy na jednostkę
poprzez zajmowaną przez nią pozycję społeczną w tej strukturze ale interesuje nas jak ona sama tę
strukturę postrzega.
Liczne badania prowadzone na ten temat w wielu krajach świata dostarczają bardzo
ciekawych informacji. Jedna z nich dotyczy faktu, iż nie wszyscy ludzie są przekonani o istnieniu
63
/bez względu na sposób zdefiniowania/ klas i warstw społecznych. Najważniejsze jednak proporcje
osób świadomych istnienia klas i warstw społecznych obserwuje się wśród robotników . Ponadto
proporcje świadomych istnienia klas i warstw społecznych są zwykle wyższe w dużych ośrodkach
miejskich niż w małych.
W potocznym odbiorze struktura społeczna przybiera zarówno wymiar dychotomiczny
/dwudzielny/ i jest wtedy związana z konfliktowym postrzeganiem społeczeństwa, jak i wymiar
stratyfikacyjny, skorelowany z akcentowaniem istnienia w społeczeństwie harmonii i zgody .
Dość często w postrzeganiu struktury społecznej występuje trójczłonowy schemat /wymienia się
trzy klasy lub warstwy/ uwarunkowany zarówno czynnikami poznawczymi, strukturalnymi jak i
ideologicznymi. Dychotomiczna wizja struktur społecznej, która najczęściej nasuwa się w
potocznym odbiorze' tworzy, według odczuć poszczególnych respondentów , zbyt nierealistyczny
obraz, stąd skłonność do uzupeh1iania go trzecim członem.
Wiele badań dowiodło ponadto, iż ludzie wykazują tendencję do umieszczania swej pozycji
w środku hierarchii społecznej, czego najprostszym sposobem jest wyróżnienie klasy, z kt6rą
respondent się identyfikuje, dwóch innych - jednej poniżej i drugiej powyżej klasy uznanej za
własną /klasyczny przykład posługiwania się typologią klas: wyższa, średnia, niższa/. Część
badaczy jest również zdania, iż liczba postrzeganych klas społecznych peh1i funkcje
psychologiczne. Wizja struktury służy ludziom do minimalizowania dystansów pozycji uznanej za
własną od wierzchołka hierarchii społecznej bądź też maksymalizowania od jej punktu najniższego.
Badania w Grecji dowiodły jednak, iż ludzie nie zawsze mają skłonność do podwyższania własnej
pozycji społecznej zwłaszcza wtedy, gdy zajmowanie wysokiej pozycji społecznej wiąże się z
negatywną oceną moralną. Wspomniany w tym rozdziale W. L. Werner twierdzi, iż przedstawiciele
klas wyższych jaśniej widzą górą część hierarchii społecznej /poprzez co skłonni są widzieć szczyt
struktury społecznej jako bardziej "wysmukły" / zaś przedstawiciele klas niższych - dolną część tej
struktury.
Interesującymi wydają się wyniki dotyczące kryteriów, którymi posługują się respondenci
w wydzielaniu określonych klas i warstw społecznych. Dominują przede wszystkim kryteria
ekonomiczne: dochody, zarobki, wydatki, poziom i treść konsumpcji. W 20 badaniach czynniki
ekonomiczne aż 17 razy umieszczone były na pierwszym miejscu. Poza kryteriami ekonomicznymi
wymieniano najczęściej.
władzę, prestiż, wykształcenie, zawód, charakter pracy , osobowość, przywileje, wspólne interesy,
obyczaje i wierzenia.
Przy czym znaczenie bogactwa i dochodów jest większe w przypadku określeń stosowanych do
opisu klasy wyższej, znaczenie prestiżu i zawodu do opisu klasy niższej. Ponadto kryteria
stosowane do opisu klasy wyższej są częściej niż pozostałe używane również do opisu struktur
społecznej jako całości. Generalnie kryteria stosowane do opisu klas zajmujących skrajne pozycje
są przenoszone na całe społeczeństwo częściej, niż kryteria używane do opisu klasy średniej. Tylko
trzy kategorie: dochód, zawód i wykształcenie zachowują ważność przy opisie wszystkich klas i
opisie społeczeństwa jako całości. Pozostałe ważne kryteria przy globalnym opisie pojawiają się z
reguły wyłącznie przy opisie klasy wyższej.
Na ogół wybór kryteriów opisu struktury społecznej zależy przede wszystkim od tego jaka
część struktur ma być przedmiotem opisu oraz kto tego opisu dokonuje, czyli mówiąc inaczej w
jakim miejscu tej struktury w sensie obiektywnym znajduje się respondent. Kryteria polityczno ideologiczne /burżuazja, proletariat, wyzyskiwacze i wyzyskiwani/ częściej pojawiają się, wbrew
oczekiwaniom, w odpowiedziach osób o wysokiej pozycji społecznej.
Badacze sugerują, iż może to być efektem wykształcenia, wiedzy na temat tego, jakie kryteria
stosowane są w dyskursie naukowym. Do zawodu najczęściej odwołują się ci, którzy wykonują
najprostszą, niewykwalif1kowaną pracę, zaś do dochodu - robotnicy półwykwalifikowani.
64
Można przypuszczać, iż osoby zajmujące niskie pozycje społeczne ze zwiększonym
prawdopodobieństwem odwołują się do tych kryteriów, które najlepiej odróżniają ich własną
pozycję od pozycji innych członków społeczeństwa.
Badanie subiektywnego wymiaru struktury społecznej ma bardzo istotne znaczenie nie tylko dla
celów czysto naukowych. Stany świadomości które powstają wokół istniejących zróżnicowań
społecznych wyznaczają do pewnego stopnia stosunki społeczne. Rzeczywistość społeczna jest
bowiem również taka, jak ją widzą poszczególne jednostki, które zgodnie z tą wizją podejmują
określone działania czy też manifestują takie a nie inne postawy i opinie.
4. Struktura a ruchliwość społeczna.
Ruchliwość społeczna uznawana jest powszechnie za charakterystyczny proces
społeczeństwa klasowego. Proces ten zmienia bowiem nie tylko strukturę klasowo - warstwową
całych społeczeństw ale również strukturę zawodową poszczególnych zbiorowości.
Ruchliwość społeczna nie może być jednak rozumiana w czysto przestrzennych kategoriach, jako
synonim ruchliwości geograficznej, migracji. Polega ona bowiem na zmianie miejsca przez
jednostki lub grupy społeczne w przestrzeni społecznej. Przestrzenią taką jest określony układ klas,
warstw czy kategorii zawodowych. Jak zatem słusznie zauważa J. Szczepański "Ruchliwość
społeczna polega na zmianie pozycji społecznej w tej samej zbiorowości lub też na przeniesieniu
się do innej zbiorowości i zajęciu tam innej pozycji. Zmieniać pozycje mogą jednostki, grupy,
kategorie zawodowe, społeczności lokalne") . Należy przy tym zaznaczyć, iż pozycja społeczna
jednostki lub grupy to nic innego jak określone miejsce w mikro- lub makrostrukturze, wyznaczone
przez wiele czynników , m.in. przez możność wykonywanej roli społecznej, prestiż, udział w
dochodach i forma tego udziału, udział we władzy, kultura, postawy , aspiracje życiowe, styl życia
itp.
Wracając jednak do zagadnienia ruchliwości społecznej wyróżnić można jej kilka
podstawowych typów.
a) Ruchliwość pionowa, czyli przechodzenie z pozycji. na pozycję społeczną w układzie
wertykalnym /pionowym/ z niższych pozycji na wyższe /awans/ lub też z wyższych na niższe
/degradacja/. Ten typ ruchliwości odnosi się zarówno do zmiany pozycji w ramach hierarchii
służbowej /zawodowej/, klasowej, warstwowej czy społeczności lokalnych. Zawsze też może mieć
wymiar jednostkowy /np. awans pracownika wykonawczego na stanowisko kierownicze/ jak i
grupowy /np. awans społeczności lokalnej ze względu na to, iż stała się ona centrum
administracyjnym - siedzibą gminy , powiatu itp./. w związku z postępem techniki i technologii
awansować mogą określone zawody inne zaś podlegać ruchliwości pionowej w dół /degradacji/ .
Podobna zasada dotyczy wcześniej podanych przykładów. w obrębie ruchliwości pionowej bardzo
często stosowana jest perspektywa pokoleniowa. śledząc rodzinne losy dziadków, ojców i synów w
perspektywie zmiany przez nich miejsca w strukturze społecznej /np.
dziadek jest drobnym sklepikarzem, ojciec właścicielem średniego przedsiębiorstwa zaś wnuk
wielkim potentatem finansowym/ możemy wtedy mówić o ruchliwości międzypokoleniowej.
b) Ruchliwość poziomą. czyli przechodzenie z jednej grupy /zawodowej, społeczności lokalnej/ do
drugiej ale bez zmiany pozycji społecznej czyli bez widocznego awansu bądź degradacji
/ruchliwość horyzontalna/. Ogólnie można powiedzieć, iż ruchliwość pozioma dotyczy przede
wszystkim zmiany zawodów i stanowisk, z którymi nie wiążą się istotne zmiany ani w poziomie
prestiżu ani też w innych, ważnych wyznacznikach pozycji społecznej /wielkość dochodu, udział
we władzy itp./.
c) Fluktuacja pracowników, czyli przenoszenie się pracowników z zakładu do zakładu ale bez
zmiany zawodu, charakteru pracy. Stąd też podstawowe nurty dociekań nad ruchliwością społeczną
skupiają się wokół pytań dwojakiego rodzaju. Na jakich poziomach struktury społecznej lokują się
jednostki o określonym rodowodzie społecznym, a co za tym idzie, jakie są - w skali indywidualnej
65
przyczyny i konsekwencje tego rozkładu. Drugie pytanie zaś dotyczy powszechności ruchliwości
między rozmaitymi klasami i warstwami społecznymi oraz jej przyczyny i konsekwencje
systemowe.
Z punktu widzenia struktury społecznej ruchliwość społeczna jest przede wszystkim
procesem redystrybucji jednostek między poszczególne segmenty tej struktury.
Dopóki bowiem niektóre społecznie pożądane dobra /np. umysłowy charakter pracy nie utracą
warstwo twórczego charakteru bądź dopóki uwaga społeczna nie zostanie skierowana na wartości
nie wymagające ograniczeń, dopóty pozycja zajmowana na określonym poziomie struktury
społecznej będzie wyznaczała swoisty zakres możliwości realizowania rozmaitych cel6w
życiowych.
Dość powszechnie za wykładnik ruchliwości społecznej uznaje się ruchliwość zawodową, którą
rozpatruje się przy tym z perspektywy zasadniczych mechanizmów selekcji społecznej do
poszczególnych zawodów /rodzina, szkoła, społeczność lokalna/.
5. Nierówności społeczne.
Nierówność społeczna z socjologicznego punktu widzenia jest nierównością struktury
społecznej. Polega ona głównie na nierównym podziale dochodów i prestiżu społecznego.
Nierówność społeczna w wąskim rozumieniu stanowi tylko część nierówności. Dla celów
analitycznych wyróżnia się zazwyczaj 3 rodzaje nierówności:
- a) Nierówność polityczna, która pojawia się wtedy, gdy nie ma bezwzględnej równości ludzi
wobec prawa, tzn. pewnej ludzie lub grupy osób są ponad prawem oraz nie ma równości w
statusie obywatelskim. Dzieje się tak wtedy, gdy określone osoby lub grupy w pełni uczestniczą
w życiu publicznym, inni zaś niekoniecznie z własnej woli w tym życiu nie uczestniczą. O
nier6wności politycznej mówimy również wtedy, gdy w ogóle społeczeństwo obywatelskie nie
istnieje; tzn. wtedy tylko określona grupa ludzi sprawuje władzę absolutną, która nie jest
kontrolowana ani przez prawo, ani opinię publiczną, zaś decyzje tych osób lub grup są
zdecydowanie ważniejsze od przepisów prawnych i należy im się podporządkować :
- b) Nierówności ekonomiczne, które odnoszone są najczęściej do rozkładu dochodów w danym
społeczeństwie czy mówiąc inaczej do rozmiarów nierówności dochodowych. Nierówności te
mogą również odnosić się do bardziej ustrukturalizowanych całości np. do nierówności
branżowych lub też do dostępu do trudno osiągalnych dóbr i usług.
- c) Nierówności społeczne, które dość często definiowane są jako nierówne możliwości
kształcenia /np. między młodzieżą miejską i wiejską, nierówne szansę na lepsze pozycje
społeczne czy też jako nierówne nagrody za podobny wkład jednostki na rzecz społeczeństwa.
To ostatnie rozróżnienie nierówności odnosi się do funkcjonowania w społeczeństwie zasady
nier6wnej płacy za tę samą pracę lub równej płacy za różną pracę.
Pojęcie nierówności społecznej bardzo wyraźnie odnoszone jest do społecznych wyobraźni na
temat równości i sprawiedliwości. Stąd też możemy przyjąć, iż " (...) nierówność społeczna to taki
sposób osiągani apozycji społecznych, który jest sprzeczny z potocznym poczuciem
sprawiedliwości lub ściślej który nie jest społecznie legitymizowany. Pojęcie legityrnizacji
używane również w politolog ii oznacza przyzwolenie, legityrnację społeczną, w tym przypadku
określonym rozmiarom i postaciom nierówności występujących w społeczeństwie. Nie jest bowiem
tak, iż każda postać i każdy rozmiar nierówności /politycznej, ekonomicznej czy społecznej jest nie
legitymizowany, a więc wywołuje zarazem poczucie deprawacji /upośledzenia/. Powszechnie
akceptowana zasada równości szans, czy równości startu życiowego, przy nierównych
dyspozycjach biologicznych, intelektualnych czy osobowościowych prowadzi do istotnych
przecież nierówności. Ponadto w społecznych wyobrażeniach na temat równości i sprawiedliwości
66
społecznej nie argumenty logiczne lecz nastawienia emocjonalne odgrywają istotną rolę; stąd duża
tutaj rola propagandy i stosowanych w niej technik perswazyjnych.
W historii ludzkości różne miary i ich konsekwencje uważano zresztą za sprawiedliwe.
Należały do nich zasady.
- każdemu według jego urodzenia, pozycji, - każdemu według jego zasług, - każdemu według
jego dzieł, - każdemu według tego co przydaje prawo, - każdemu to samo.
W ujęciu socjologicznym równość zaś wyraża się w formie:
- równego traktowania czyli równość miary, - równych możliwości czyli równość szans, równych pozycji czyli równość sytuacji.
Równość miary jest powszechnie, w różnych systemach demokratycznych, uważa za podstawowy
wskaźnik równości społecznej. Odnosi się ona zarówno do równości formalnej wobec prawa /brak
przywilejów/ jak i równości jako ekwiwalentności /zasada wynagrodzenia według ilości i jakości
pracy/. Zasada równych możliwości ma zdecydowanie szerszy zasięg podmiotowy i czasowy.
Chodzi tutaj przede wszystkim o dostępność wszelkich dróg rozwoju, zajmowanie pozycji
społecznych i różnorodnych korzyści z nimi związanych. w perspektywie środowiskowych
uwarunkowań, związanych z socjalizacją pierwotną i wtórną równość szans dotyczy potrzeby
rozwoju świadomości własnych uzdolnień czy krystalizacji zamiłowań i wydaje się być niezwykle
trudna do realizacji. Prawdziwa równość szans oznaczałaby brak jakichkolwiek przeszkód ze
strony struktur społecznych, gospodarki czy obowiązującego prawa w dostępie do
wypróbowywania przez jednostkę różnych ścieżek życiowych. Wtedy bowiem kryteria selekcji
musiałyby mieć tylko indywidualny wymiar.
Równość sytuacji czy też pozycji to najbardziej skomplikowana a w systemach wartości
różnych społeczeństw najbardziej dyskusyjna forma równości. Pozycja, sytuacja czy uczestnictwo
dotyczą przecież praktycznie wszystkich dziedzin życia społecznego; warw1ków pracy , bytu,
kultury , sprawowania władzy. Hierarchizacja życia społecznego jest zaś jego określoną i trwałą
formą, ponadto równość sytuacji przeczyłaby zasadzie równych możliwości, która zgodnie z
normalnym rozkładem uzdolnień nie oznacza jednakowej perspektywy dla wszystkich. Stąd też
można spotkać takie definicje /m.in. Z. Moreckiej/, w których za równość uznaje się taki stan
nierówności społecznych, które są społecznie akceptowane, obiektywnie uzasadnione /np. wkładem
pracy , talentu itp./ i niezbyt rażące.
W każdym systemie społecznym istnieją dwojakiego typu nierówności społeczne:
- uniwersalne, wynikające z natury życia w zbiorowości, - swoiste, będące produktem
określonego systemu społecznego.
Zarówno uniwersalne jak i swoiste układy owych nierówności społecznych rozpatrywać można w
dwóch odmiennych aspektach:
- dystrybucyjnym /podziału/, jako nierówność rozkładu dóbr przypisywanych poszczególnym
pozycjom oraz nierówność dostępu do tych pozycji oraz, - relacyjnym, jako asymetryczność
podstawowych relacji określających strukturę społeczną oraz nierówne możliwości
przekształcania tych różnych relacji, w które uwikłane są poszczególne jednostki.
Układy nierówności społecznych są więc skutkiem działania takich czynników je
generujących jak: forma własności środków produkcji, system sprawowania władzy , stopień
skomplikowania społecznego podziału pracy, poziom nabytej wiedzy i kwalifikacji itp.
Nierówność społeczną, niezależnie od jej charakteru rozpatrywać możemy w trzech
podstawowych perspektywach:
- W perspektywie jednostkowej, gdzie przedmiotem analiz jest nierówność atrybutów i cech
przypisanych i osiągniętych, położenia społecznego jednostki w relacji do innych jednostek,
grup społecznych czy też szerszego kontaktu społecznego; interesuje nas wtedy miejsce
jednostki w układzie nierówności.
67
W perspektywie grupowej gdzie przedmiotem analiz jest porównywanie pozycji określonych grup
społecznych - klas, warstw, kategorii społeczno - zawodowych z pozycją innych grup społecznych
oraz poszukiwanie przyczyn występujących między nimi nierówności. w gruncie rzeczy jest to
badanie struktury społecznej w perspektywie normatywnej, związanej z oceną tej struktury w
kategoriach sprawiedliwości społecznej.
- w perspektywie systemowej, dość rzadko stosowanej, w której badacza interesują nierówności
mające systemowe uwarunkowania i odnoszą się do dużych odłamów społeczeństwa.
Przyznać jednak trzeba, iż socjologiczne analizy procesów ruchliwości społecznej są
jednym z najlepszych sprawdzianów tego, czy występuje i w jakim stopniu, w danym
społeczeństwie choćby równość szans, umożliwiająca jednostkom i grupom awans
wewnątrzpokoleniowy i międzypokoleniowy)., a więc zajmowanie takich pozycji społecznych, na
jakie pozwalają im własne talenty i praca, a nie zewnętrzne uwarunkowania społeczne.
Stanowi to ogromne wyzwanie przede wszystkim dla polityki społecznej, która poprzez
wykorzystanie odpowiedniego instrumentarium stworzy np. szansę powszechnej edukacji na
poziomie wyższym niż podstawowy. Same hasła o egalitaryzmie, głoszone przez kilkadziesiąt lat w
Polsce doby realnego socjalizmu nie wystarczyły', by struktura społeczna była mniej
spetryfikowana niż w krajach kapitalistycznych. M. Jarosz swego czasu stawiała wręcz tezę,
dysponując bogatą dokumentacją, iż w społeczeństwie polskim okresu socjalizmu \'występowała
spontaniczna reprodukcja nierówności, głównie poprzez system oświaty Przy tym bezbłędnie
działał system międzypokoleniowego dziedziczenia "dobrych" pozycji zaś w odniesieniu do innych
pozycji występowała głównie zasada obejmowania przez dzieci pozycji hierarchicznie podobnych
do pozycji rodziców.
Rozdział siódmy.
Konflikt społeczny.
1. Pojęcie konfliktu społecznego.
Konflikty społeczne są również, tak jak omówione wcześniej procesy dezorganizacji
społecznej tym rodzajem procesów, które choć nie zawsze zagrażają kontynuacji procesów
życiowych zbiorowości stanowią istotny problem społeczny. Termin konflikt funkcjonuje nie tylko
w języku potocznym, gdzie używa się go na oznaczenie wielu codziennie doświadczonych przez
nas sytuacji ale również do wyjaśniania złożonych procesów zachodzących w mikro i mikroskali.
W literaturze socjologicznej terminowi temu odpowiadają trzy różne pojęcia:
- konflikt jako strukturalna sprzeczność interesów grupowych /wojny, rewolucje, strajki, debaty
parlamentarne, / - konflikt jako specyficzny rodzaj. rodzaj wrogich interakcji /walka,
współzawodnictwo itp./ - konflikt jako rodzaj 'psychicznego napięcia między stronami
konfliktu /rodzaj wrogich, często deklarowanych postaw , które są manifestowane w
zachowaniach/ .
Stosując zatem szerokie rozumienie konfliktu stwierdzić możemy , iż jest on "każdą
sytuację lub procesem społecznym, w której dwie lub więcej zbiorowości są powiązane przez co
najmniej jedną formę autogonistycznego stosunku psychologicznego lub co najmniej jedną formę
antagonistycznej interakcji" /Clinton Fink/. Przy czym należy wyjaśnić, iż antagonizm oznacza
takie stany jak: "sprzeczne cele" , "wzajemnie wykluczające się interesy", czy "wrogość
emocjonalna". Pojawienie się w definicjach konfliktu określeń, które sugerują występowanie
dużego ładunku emocjonalnego nie oznacza, iż należy go rozpatrywać w perspektywie patologii
społecznej. Zdecydowana większość badaczy jest zdania, iż konflikt niesie za sobą nie tylko
negatywne, ale również pozytywne wartości. Warto w tym miejscu przytoczyć opinie dwóch
68
uznanych autorytetów naukowych. P. Sorokin stwierdza np., iż "konflikt, opozycja i walka były od
niepamiętnych czasów deklarowane jako fundamentalne prawo natury życia, ludzkiej egzystencji a
także jako źródło wszelkich zmian i postępu". R.
Dahrendorf natomiast mówi, iż "To nie obecność lecz brak konfliktów jest czymś nienormalnym i
wywołującym zdziwienie. Powód do podejrzliwości mamy wtedy , gdy znajdujemy społeczeństwo
czy organizację, w których nie widać przejawów konf1iktów" .
Stąd też konflikt obejmujący wszystkie wyżej wskazane różne jego pojęcia, traktowany jest
nie tylko jako przedmiot badań socjologicznych ale również jako zmienna wyjaśniająca,
wchodząca w skład teorii rozwoju społecznego. w dziejach myśli społecznej" wyróżnić bowiem
możemy dwa podstawowe modele przy użyciu których wyjaśnia się główne cechy rzeczywistości
społecznej: model integracyjny i model konfliktu. My jednak nie będziemy się zajmować
konf1iktem w kategoriach teoretycznego modelu, wyjaśniającego zjawiska i procesy społeczne lecz
tylko jako przedmiotem badań .
2. Podstawa źródła konfliktów społecznych.
W konfliktach społecznych nie zawsze jednak można wskazać ich rzeczywiste przyczyny,
niekiedy mają one zupełnie irracjonalny charakter, który z czasem zostaje "obudowany
przesłankami o charakterze obiektywnym. Należy bowiem zdawać sobie sprawę z tego, iż żaden
konflikt nie jest spowodowany jedną przyczyną ale zespołem przy czym o różnym stopniu
ważności. Zwłaszcza wtedy, gdy konflikt jest bardzo rozbudowany i uczestniczy w nim wiele osób,
nie wszystkim wtedy chodzi dokładnie o to samo.
Ogólnie możemy stwierdzić, iż konflikt społeczny, w tym przemysłowy ma dwa główne
źródła:
a) źródła psychologiczne do których zaliczyć możemy.
- nabyte wcześniej doświadczenia, uprzedzające z góry do określonych osób, sytuacji, rozwiązań i
celów , -przewidywanie, nastawienie na coś z góry, związane z oczekiwaniami, wyobrażeniami,
które w konfrontacji ze stanem faktycznym wywoływać mogą klasyczne stany "wrogich
nastawień", -patrzenie na rzeczywistość przez pryzmat własnych życzeń, -przypisywanie ludziom
szkodliwej intencji działania.
W wymiarze psychologicznym, konflikty spowodowane wyżej wymienionymi czynnikami mają
najczęściej destruktywny charakter, prowadzą bowiem do stanów frustracyjnych, wyrażających się
w agresji wobec innych ludzi, regresji /czyli powrocie do wręcz dziecinnych zachowań
połączonych ze zwiększoną podatnością na sugestię ze strony innych/, obsesji, polegającej na
kontynuacji nieskutecznych metod działania oraz rezygnacji, która w skrajnych przypadkach
przybiera postać aktów autodestrukcyjnych /samobójczych/.
b) źródła społeczne , tkwiące w mechanizmach funkcjonowania społeczeństwa, w ich
wewnętrznych sprzecznościach, do których zaliczyć możemy.
- nierówności i dystanse społeczne między jednostkami i grupami społecznymi, które w
przypadku braku ich legitymizacji społecznej są najczęściej źródłem konfliktów społecznych o
dużym zasięgu i natężeniu,
- władza i panowanie, które mogą generować konflikty społeczne zarówno między tak ogólnie
określoną władzą a różnymi grupami społecznymi jak i konflikty wewnątrz struktur władzy /np.
między partiami politycznymi/ , które najczęściej nie dotyczą konfliktów celów co metod i
sposobów ich osiągania,
- społeczne systemy wartości, w tym wartości natury etyczno-moralnej; w społeczeństwie, w
którym występują obok siebie różne systemy wartości pozostające w potencjalnej sprzeczności
prędzej czy później dojść może do próby budowania określonego ładu aksjonormatywnego w
odniesieniu do jednego z tych systemów ,
69
-
wszelkiego rodzaju zmiany społeczne o charakterze demograficznym, kulturowym,
organizacyjnym, techniczno-technologicznym czy ekonomicznym /np. w Polsce przejście od
zasad gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki opartej na mechanizmach rynkowych/ .
Wymienione grupy czynników oddziaływają na zbiorowość w dwojaki sposób. z jednej
strony wywołują różnego rodzaju napięcia społeczne, lęki, poczucie zagubienia, frustracji, które
utrudniają adaptacje jednostek, grup, organizacji do istniejących warunków życia społecznego. z
drugiej zaś strony czynniki te wywołują pojawienie się różnego rodzaju potrzeb, motywacji,
postaw, aspiracji i interesów a za ich pośrednictwem, określonych sił społecznych w postaci
różnorodnych, konkurujących lub zwalczających się grup i instytucji społecznych. Wymienione
wyżej czynniki mają oczywiście globalny wymiar. Na poziomie określonej instytucji, np.
przedsiębiorstwa mamy do czynienia z ich uszczegółowieniem. w przedsiębiorstwie konflikty
mogą mieć charakter"
- ekonomiczny, a więc dotyczyć warunków pracy, wynagrodzenia i premiowania,
- polityczny, ze względu na przeniesienie walki politycznej na teren przedsiębiorstwa, związanej
z problemami ogólnospołecznymi,
organizacyjny, będący następstwem niedomagań o charakterze strukturalnym i funkcjonalnym,
związanych np. z realizacją wadliwych rozwiązań tkwiących w strukturze organizacyjnej lub też w
zasadach funkcjonowania określonej komórki organizacyjnej,
- kompetencyjny , wynikający z rozbieżności ocen odnoszących się do własnych i cudzych
obowiązków i uprawnień ujętych zarówno personalnie jaki w perspektywie organizacyjnej,
- konfliktu systemów wartości i celów, jakie mogą być realizowane poprzez zakład pracy;
konflikt ten jest bardzo prawdopodobny zwłaszcza wtedy, gdy obserwuje się, tak jak w Polsce,
proces wycofywania się przedsiębiorstw ze zbyt rozbudowanych funkcji socjalnych na co nie
zawsze zdolna jest przystać załoga bądź jej reprezentacja w postaci związków zawodowych,
- ambicjonalnym /prestiżowymi, u których podstaw tkwią bardzo różnorodne motywy, mające
najczęściej swe źródła w sferze psychologicznej; nie oznacza to, iż stwierdzając w danym
momencie, że konflikt jest bezprzedmiotowy, ponieważ ma charakter ambicjonalny był on
takim faktycznie w chwili pojawienia się.
Konflikt o charakterze ambicjonalnym ma najczęściej postać konfliktu interpersonalnego
/zachodzącego między dwiema osobami/. Należy jednak na niego zwrócić bliższą uwagę ze
względu na fakt, iż przy umiarkowanym napięciu, które mu towarzyszy może on mieć
konstruktywne /pozytywne/ konsekwencje; zwłaszcza wtedy, gdy dotyczy osób kierujących
określonymi zespołami pracowniczymi.
Konflikty te mogą:
- powodować wzrost motywacji i energii uczestników konfliktu, - sprzyjać innowacyjności
jednostek, stymulować rozmaite punkty widzenia, wzmożoną potrzebę ulepszeń, - zmuszać do
głębszego zrozumienia własnego stanowiska w określonej sprawie, - powodować, iż każda ze
stron może osiągać silniejszą świadomość swojej tożsamości,
- być środkiem pomagającym w uporaniu się ze swymi własnymi konfliktami wewnętrznymi.
3. Typologie konfliktów.
W literaturze przedmiotu występuje bardzo wiele różnych typologii konfliktów, konstruowanych
głównie ze względu na główne cele badawcze. Dla naszych celów przytoczymy tylko niektóre z
nich, te, które wydają się być najbardziej istotne ze względów poznawczych. Generalnie przy
konstrukcji typologii konfliktów autorzy stosują bądź kryteria podmiotowe, w których uwzględnia
się podmioty między którymi istnieje konflikt, bądź kryteria przedmiotowe, w których uwzględnia
się treść lub formę konfliktu. Przy kładem typologii w której stosuje się kryteria podmiotowe jest
70
podział konfliktów na: interpersonalne i grupowe /P. Sorokin/, czy też na konflikty zachodzące w
małych grupach /interpersonalne , między małymi grupami /mikrokonflikty/ i konflikty między
dużymi grupami /mikrokonflikty - A. Oberschall/ przy zastosowaniu kryterium przedmiotowego z
akcentem na treść konfliktów mówi się np. o konfliktach: ekonomicznych, ideologicznych,
kulturalnych, politycznych, religijnych itp. czy też uwzględniając inną typologię /J. Bemard/ o
konfliktach: socjologicznych, psychologicznych i semantycznych czy też o konfliktach:
ekspresyjnych, organizacyjno- adaptacyjnych i konfliktach interes6w. Pozostając nadal przy
kryterium przedmiotowym przy uwzględnieniu formy konfliktów m6wi się o konfliktach:
racjonalnych i irracjonalnych, antagonistycznych i nieantagonistycznych, jawnych i ukrytych,
zorganizowanych i niezorganizowanych, konstruktywnych i de konstruktywnych.
Istotnym wydaje się wyróżnienie trzech podstawowych typów konfliktów społecznych:
konfliktów interesów, konfliktów adaptacyjnych i konfliktów postaw. Za H. Biały szewskim
stwierdzić możemy , iż "Konflikty interesów to konflikty powstałe na tle konkurencji o dobra
społeczne: materialne /środki do życia/ i pozamaterialne /władza, prestiż społeczny, wartości
kulturowe i ideologiczne/ . Konflikty adaptacyjne to konflikty powstałe na tle przystosowywania
się ludzi do siebie w procesie działania. dotyczą one trzech sfer: sfery motywacyjnej /niechęć do
zaakceptowania celów i wartości innej osoby lub grupy /, sfery organizacyjnej /złe warunki
współpracy / i sfery informacyjnej /niedostateczna lub błędna informacja/ . Konflikty postaw to
przede wszystkim konflikty powstałe na tle rozbieżności w moralnych ocenach zjawisk i
zachowań. Wszystkie te konflikty mogą występować na płaszczyźnie interpersonalnej, bądź też na
płaszczyźnie grupowej".
Powyższe typologie konfliktów, mimo swej różnorodności zawierały jedna cechę wspólną; były to
typologie jednowymiarowe, uwzględniały zawsze jedno kryterium różnicujące. W literaturze
przedmiotu występuje jednak również wiele typologii złożonych, służących nie tylko do celów
analityczno-opisowych ale również analityczno-teoretycznych. w typologiach tych uwzględnia się
bowiem również korelacje między różnymi cechami konfliktów, a niekiedy podejmuje również
pr6by hierarchizacji konfliktów według takich kryteri6w jak ich złożoność lub ważność.
Przykładem takiej typologii jest typologia przedstawiona przez R. Dahrendorfa. Przy konstrukcji
tej typologii autor z jednej strony uwzględnił zarówno kryteria podmiotowe (wyróżnił takie
podmioty konfliktogenne jak: role, grupy społeczne, ugrupowania, społeczeństwa i bloki państw) z
drugiej zaś stosunki zależności między tymi podmiotami: stosunki równości, nadrzędności,
podrzędności części i całości. w polskiej literaturze socjologicznej próbę stworzenia złożonej,
wielokryterialnej typologii konfliktów społecznych podjął J. SztumSki, który wyróżnia konflikty ze
względu na podmiot i przedmiot, sposób przejawiania się, czas trwania, charakter sprzeczności
tkwiących u podstaw danego konflikt przyczyny konflikt.
4. Społeczne funkcje konfliktów.
Wspomnieliśmy już o tym, że konflikty społeczne mogą być zarówno destruktywnym jak i
konstruktywnym elementem życia społecznego. Te pozytywne elementy ukazywaliśmy jednak z
perspektywy konflikt6w interpersonalnych. Konflikty o szerszym zasięgu również mogą mieć taki
charakter, choć przecież w każdym konflikcie, co jest oczywiste, tkwią i elementy destrukcji i
elementy nowe, o twórczym charakterze.
W wielu pracach podkreśla się, iż wyróżnikam konstruktywnych treści wynikających z
konfliktu może być stwierdzenie, iż:
- powstaje on jako efekt krytycznej oceny nieprawidłowości tkwiących w sytuacji społecznej ;
- jest on podstawą krystalizacji interesów grupowych, formułowania racjonalnych programów
oraz ustalania określonych zasad walki;
71
-
doprowadza on do bardziej sprawiedliwego podziału dóbr i wyrównania szans dla różnych grup
uczestniczących w konflikcie;
- uruchamia lub usprawnia mechanizmy kontroli społecznej, które wcześniej nie występowały
oraz rozładowuje pojawiające się sprzeczności i napięcia społeczne;
doprowadza do nowej równowagi sił w ramach określonego systemu społecznego. L. Coser pisze
jednak, iż "Konflikt w grupie społecznej /.../ może przyczynić się do osiągnięcia jedności lub do
przywrócenia jedności i spoistości zagrożonej przez wrogie i antagonistyczne uczucia miedzy jej
członkami. Jednak nie każdy typ konfliktu będzie sprzyjał zachowaniu struktury grupy oraz nie we
wszystkich grupach konflikt może spełniać funkcje pozytywne. To, czy konflikt będzie sprzyjał
wewnętrznemu przystosowaniu czy nie, zależy od typu problemu, którego dotyczył spór , a także
od typu struktury , wewnątrz kt6rej się on pojawił. /.../ Konflikt jest raczej dysfunkcjonalny dla
struktury społecznej nie tolerującej i nie instytucjonalizującej konfliktu albo robiącej to w sposób
niewystarczający . Gwałtowność konfliktu, która grozi wewnętrznym rozbiciem, narusza podstawy
ugody w systemie społecznym, wiąże się ze sztywnością struktury społecznej. Tym co zagraża
równowadze tej struktury, nie jest konflikt jako taki, lecz właśnie jej sztywność, która stwarza
warunki dla kumulacji wrogości wzdłuż jednej, głównej linii podziału .
Tak więc nie tyle same konflikty winny wywoływać niepok6j ale ich powtarzalność,
występowanie konflikt6w tego samego rodzaju oraz brak zadowalających sposob6w ich
rozwiązywania. Chodzi tutaj przede wszystkim o brak określonego forum, na kt6rym te konflikty
mogłyby w sposób "bezpieczny" się przejawiać, określonych reguł gry oraz instytucji
wyspecjalizowanych w rozstrzyganiu spor6w zbiorowych i prowadzeniu mediacji po to, aby nie
dochodziło do intensyfikacji konfliktów. Oczywistym jest bowiem fakt, iż brak czy niedostatek
takich instytucjonalnych możliwości rozwiązywania spor6w prędzej czy p6źniej prowadzi do
konfliktu, który w większym lub mniejszym stopniu bazuje na pobudzonych emocjach.
Przyczyniają się one nie tylko do intensyfikacji konfliktu ale r6wnież do usztywniania postaw
wrogości, nienawiści i uciekania się do coraz bardziej wyrafinowanych form walki wyrządzaniu zła
stronie przeciwnej. Na ogół przy konfliktach które mają charakter interpersonalny wśr6d stron
konfliktu dominuje skłonność do samo oszukiwania się, pr6b kompensacji czy przemieszczania
zainteresowania na inne zagadnienia, które mogą stać się przedmiotem sporu. w konfliktach
grupowych zaś reakcje uczestnik6w są na og6ł bardziej emocjonalne /zaczynają działać m.in.
mechanizmy psychologii tłumu/ oraz występuje wzajemne wzmacnianie niechęci.
Chodzi zatem o to, by z konfliktu, jeżeli już istnieje, wyłaniały się nowe wartości i struktury
eliminujące systemy wartości, grupy , zbiorowości, które stoją na przeszkodzie w dalszym rozwoju
określonego społeczeństwa. Stąd też w analizie konfliktów tak ważnym jest ich podział ze względu
na formy walki. Przy czym nie chodzi tutaj o tak złożone formy wałki, które stanowią przecież
kwintesencję konfliktu w ogóle jak rewolucje, wojny, bunty czy zamachy , ale o bardziej
podstawowe formy .
5. Podstawowe formy walki
W każdym konflikcie, który przecież jest procesem, a więc posiada swoją specyficzną dynamikę,
opracowywane są przez obydwie jego strony mniej lub bardziej typowe metody opanowania
sytuacji konfliktowej i odniesienie peh1ego zwycięstwa. Zanim więc przedstawię owe
podstawowe, uniwersalne formy walki, które można potraktować jako dość typowe zachowania nie
zawsze manifestowane w sytuacjach konfliktowych kilka słów ogólnego komentarza.
Uczestniczenie stron w konflikcie związane jest nierozerwalnie z tym, iż nie w każdym jego
momencie obydwie strony stosują te same metody walki co nie pozostaje bez wpływu na wybór
formy. W sytuacji konfliktowej wyróżnić zatem możemy trzy podstawowe metody: metodę
atakowania, metodę obrony i metodę przetargów. Ze względ1l na fakt, iż nie będziemy wnikać w
strategię i taktykę związaną z tymi metodami warto tylko wspomnieć o kilku zasadach, które są
72
powszechnie łamane. Tak np. w sytuacji atakowania przeciwnika nie należy doprowadzać go do
ostateczności, do sytuacji, w której nie ma już nic do stracenia.
Wtedy bowiem przeciwnik może stać się bardzo niebezpiecznym, głównie na skutek swojej
determinacji, która bazuje na emocjach , a więc jest bardzo trudno przewidywalna. Gdy zaś
odnosimy już niekwestionowane zwycięstwo nie należy stwarzać sytuacji, która zmuszałaby
przeciwnika do "utraty twarzy", ponieważ zazwyczaj powoduje to żądzę odwetu i powrót do
następnego konfliktu.
Jakie zatem są owe proste, podstawowe formy walki? Należą do nich:
a) Bojkot. Polega on najczęściej na całkowitym lub częściowym zaniechaniu określonych
czynności o charakterze politycznym, ekonomicznym czy towarzyskim. Chodzi tutaj o takie
czynności, które w jakikolwiek sposób mogłyby służyć interesom strony przeciwnej /strajki w
zakładach pracy, uchylanie się od współpracy politycznej, ekonomicznej, zawodowej,
przemilczanie osiągnięć przeciwnika/.
b) Sabotaż. Polega on na świadomym, najczęściej ukrytym przed przeciwnikiem, działaniem
skierowanym bezpośrednio na szkodzenie jego intencjom. Sabotaż ma bardzo wiele postaci w
zależności od treści zaistniałego konfliktu. Polegać może zarówno na wadliwym wykonywaniu
swoich obowiązków zawodowych /niszczenie urządzeń, obniżanie jakości produktu, zwalnianie
tempa pracy/ jak i na dezinformowaniu przeciwnika, podrywaniu jego autorytetu, blokowaniu
wysiłków zmierzających do opracowywania bądź realizacji jego planów.
c) Szykana. Szykana są specyficzną formą walki ponieważ bazują przede wszystkim na
wykorzystaniu wyraźnie posiadanej przewagi, płynącej z asymetrii w strukturze władzy politycznej
i administracyjnej. Występując w konfliktach międzygrupowych wykorzystywane są do
pomniejszania znaczenia przeciwnika, ograniczania jego aspiracji głównie poprzez lekceważenie
jego zasług, chęci działania, dobrej woli, zmniejszania szans na uzyskanie należnych mu korzyści.
d) Agresja słowna. Polega ona przede wszystkim na rzucaniu obelg, rozpowiadaniu plotek,
pomówień, oskarżeń, niepochlebnych ocen i opinii po to, by zdyskredytować
przeciwnika przed opinią publiczną. W tej formie walki ogromną rolę odgrywają środki masowego
przekazu~ zwłaszcza te~ które są w bezpośredniej dyspozycji stron konfliktu.
e) Agresja fizyczna. Ta forma walki jest najbardziej brutalna ponieważ przeciwnicy aby osiągnąć
cel będący przedmiotem konfliktu sięgają do przemocy fizycznej. Przemoc ta może mieć
oczywiście różną postać: napady, bójki, zabójstwa, zamachy terrorystyczne walki zbrojne. Jej
celem jest zawsze jednak zmuszenie siłą przeciwnika do uległości wykazania mu swej przewagi
czy też zagarnięcia jego dóbr
6. Rozwiązywanie konfliktów.
Metod i sposobów rozwiązywania konfliktów jest bardzo wiele; różnice te związane są
zarówno z przedmiotem zasięgiem natężeniem czy rodzajami sprzeczności, które stały się źródłem
konfliktu. Nie bez wpływu na wybór metod ma określony sposób podejścia do rozwiązywania
konfliktu polegający na tym iż raz traktuje się konflikt jako proces szczególny kiedy indziej zaś
jako zwykły problem do rozwiązania. Istotny wpływ na wybór metody ma również stwierdzenie w
której fazie rozwoju znajduje się dany konflikt. Przy zastosowaniu szerokiej definicji konfliktu
wyróżnić bowiem możemy pięć podstawowych faz konfliktu składających się na jego dynamikę.
Szósta faza to sytuacja pokonfliktowa która może być zarazem przejściem do fazy pierwszej
następnego konfliktu.
Nie wnikając w szczegółowa charakterystykę poszczególnych faz /nie każdy konflikt musi
przechodzić przez wszystkie fazy/ stwierdzić możemy występowanie następujących faz /etapów
stadiów/ rozwoju konfliktu:
73
I
Faza sprzeczności. Pojawiające się sprzeczności odnosić się mogą do takich stosunków
wewnątrz grupowych i międzygrupowych które związane są z realizacją określonych celów
interesów dążeń ideałów czy postaw .
II Faza napięcia społecznego. Wyraża się ona najczęściej w zbiorowym niezadowoleniu, poczuciu
zagrożenia~ frustracjach; powstaniu barier psychicznych między ludźmi oraz przesunięciu
zainteresowań ludzi z płaszczyzny współdziałania na płaszczyznę konfliktu. Fazę I i II określa się
niekiedy jako sytuację trudną.
III Faza racjonalizacji sprzeczności, czyli próba ich wyjaśnienia i uzasadnienia. W tej fazie
pojawiają się już dość ostre podziały między poszczególnymi grupami społecznymi uwikłanymi w
konflikt uniemożliwiającymi ich współdziałanie. Pojawiają się uczucia niechęci uprzedzeń
wrogości i nienawiści adresowane do konkretnych osób i grup obarczanych odpowiedzialnością za
zaistniałą sytuację.
IV Faza walki. w tej fazie jedna ze stron podejmuje próbę rozwiązania powstałych sprzeczności.
nieporozumień i wrogości przez podjęcie walki, która może przybrać bardzo różne formy , np.
zagrożenie podjęcia strajku okupacyjnego w przedsiębiorstwie przemysłowym.
V
Faza eliminacji konfliktu. Eliminacja konfliktu i przejście do tzw. normalizacji sytuacji
nastąpić może na zasadzie bądź to pełnego zwycięstwa nad przeciwnikiem bądź też na zasadzie
wyczerpania się wszystkich uczestników konfliktu walką co wiąże się z ich dążeniem do zawarcia
ugody. Eliminacja konfliktu nastąpić również może na drodze negocjacji, wzajemnych
kompromis6w czy innych form jego rozwiązywania.
Jakie są zatem podstawowe formy rozwiązywania konflikt6w społecznych, niezależnie od
stopnia ich złożoności?
w tradycyjnym podejściu do rozwiązywania konflikt6w, stosowanych również przy konfliktach
przemysłowych są cztery sposoby.
a) Kompromis. Ten sposób jest najczęściej stosowany przy rozwiązywaniu przez jednostki i grupy
występujących konfliktów. Opiera się on na założeniu, iż obie strony dojdą do porozumienia jeżeli
tylko każda z nich zadowoli się osiągnięciem częściowego spełnienia swych żądań. Sposób ten,
mimo swej powszechności, nie zawsze daje gwarancję tego, iż w najbliższym czasie konflikt
rozwiązany na drodze kompromisu nie odżyje ze wzmożoną siłą.
Nie zawsze też takie rozwiązanie konfliktu, zwłaszcza w strukturach organizacyjnych prowadzi np.
do suboptymalizacji wykorzystania istniejących zasobów.
b) Arbitraż osąd osoby trzeciej. w tym przypadku mamy najczęściej do czynienia z odwołaniem
się do prawodawstwa !przepisów prawnych/ i narzuceniem woli wspólnego zwierzchnika czy też
sądu. Rozpatrywane są tutaj argumenty obydwu stron, zaś decyzję wydaje się w sposób właśnie
arbitralny czyli rozstrzygający i decydujący. Niektórzy autorzy zajmujący się analizą konfliktów
przemysłowych stwierdzają, iż przy takim sposobie rozwiązania konfliktu żadna ze stron niczego
się nie uczy zaś sama decyzja podjęta względem zaistniałego konfliktu niewiele r6żni się od
decyzji rodziców o tym, które z dwojga dzieci walczących o tę samą zabawkę ma rację.
c) Odwlekanie jest tradycyjną, dość subtelną metodą ale zazwyczaj mało skuteczną.
Strony konfliktu odwołują podjęcie konkretnych działań i oczekują, że jakieś zmiany w środowisku
zewnętrznym lub sam los pomogą rozwiązać konflikt. Metoda ta łączy się z pomijaniem
milczeniem ignorowaniem żądań innych ludzi oraz z psychologicznym przekonaniem osób
stosujących tę metodę, iż brak decyzji wywoła mniejszy konflikt niż odrzucenie żądań.
d) Pokojowe współistnienie jest metodą powszechnie stosowaną w stosunkach międzynarodowych,
choć może być równie dobrze wykorzystane przy rozwiązywaniu innych konfliktów. Polega ona
przede wszystkim na tłumieniu wszelkich sprzeczności i nieporozumień z jednej strony, z drugiej
zaś na podkreślaniu konkretnych wspólnych obszarów działań czy też celów. w przypadku
przedsiębiorstwa zastosowanie tej metody dość często łączy się cele określane mianem tzw.
"spokoju zakładowego".
74
Przy bardziej nowoczesnym podejściu do konfliktu, który traktowany jest przez jego obie
strony jako zadanie, problem do rozwiązania, stosuje się nieco inne metody . Metody te szczególnie
efektywnie mogą być zastosowane do rozwiązywania konfliktów organizacyjnych.
ze względu na fakt, iż nie będziemy tutaj wchodzić w zagadnienia socjologii gospodarowania,
ograniczymy się jedynie do wymienienia tych metod.
Metody te to:
- interwencja /a nie osąd/ strony trzeciej /lub osoby/, która podejmuje się roli bezstronnego
mediatora, katalizatora wzajemnych niechęci stron konfliktu, rozwijająca w swych działaniach
strategie doradcze, prowadzące do rozwiązania konfliktu przez same zainteresowane strony.,
- spotkania poświęcone rozwojowi organizacji w ramach której rozgrywa się konflikt społeczny.
- wymiana wizerunków, polegająca na tym, iż każda ze stron dowiaduje się jak jest postrzegana
przez drugą stronę; wymiana tych wizerunków przebiega wedle wieloetapowego scenariusza w
którym jest miejsce i na indywidualne oceny siebie i innych, na funkcjonowanie własnych
"emisariuszy" jak i na wspólne spotkania zwaśnionych stron.
Można oczywiście posłużyć się również maksymą powtarzaną przez prezesa pewnej
zachodniej firmy, iż najlepszym sposobem na rozwiązanie konfliktu to tak długo stukać nawzajem
głowami obie strony aż się pogodzą. Konflikt społeczny jest jednak tak złożonym procesem, że
żadne radykalne metody, proponowane nawet w formie metaforycznej, nie są w stanie doprowadzić
do zadawalających efektów.
Spis treści
Strona tytułowa.......................................................................................1
Strona wydawnicza.................................................................................2
Spis treści................................................................................................3
Rozdział I
SOCJOLOGIA JAKO DYSCYPLINA NAUKOWA............................6
1. Wyodrębnienie się socjologii jako dyscypliny naukowej...................6
2. Podstawowe założenia teorii socjologicznej.......................................7
Rozdział II
WIĘŹ SPOŁECZNA............................................................................11
1. Pojęcie więzi społecznej...................................................................11
2. Proces tworzenia się więzi społecznej..............................................15
3. Typy więzi społecznej.......................................................................29
4. Rozpad więzi społecznej – procesy dezorganizacji......................... 34
Rozdział III
OSOBOWOŚĆ SPOŁECZNA I PROCES JEJ KSZTAŁTOWANIA
1. Pojęcie osobowości...........................................................................41
2. Elementy składowe osobowości.......................................................44
3. Psychologiczne koncepcje człowieka...............................................68
3.1. Koncepcja behawiorystyczna....................................................68
3.2. Koncepcja psychodynamiczna..................................................70
3.3. Koncepcja poznawcza...............................................................77
3.4. Koncepcja humanistyczna.........................................................79
4. Rola społeczna — istotny czynnik strukturalizacji świata
społecznego......................................................................................82
5. Techniki kształtowania pozytywnych postaw interpersonalnych w procesie pełnienia ról
społecznych.................................................86
6. Proces socjalizacji i jego podstawowe mechanizmy........................ 93
7. Socjalizacja w perspektywie struktury społecznej............................99
75
Rozdział IV
KULTURA I JEJ WPŁYW NA ŻYCIE SPOŁECZNE
1. Pojęcie kultury w socjologii i antropologii społecznej...................104
2. Kultura masowa — procesy homogenizacji kultury.......................110
3. Kultura masowa a propaganda........................................................113
Rozdział V
ZBIOROWOŚCI SPOŁECZNE.........................................................118
1. Podstawowe rodzaje zbiorowości społecznych..............................118
2. Rola i znaczenie grup społecznych.................................................120
3. Rodzaje grup społecznych..............................................................122
4. Normy grupowe a problemy konformizmu....................................128
4.1. Systemy norm grupowych i ich specyfika..............................128
4.2. Konformizm — podstawowe powody oraz czynniki określające jego
skuteczność...................................................134
5. Style kierowania grupami...............................................................145
6. Naród — problemy tożsamości narodowej.....................................151
6.1. Pojęcie i specyfika narodu.......................................................152
6.2. Podstawowe typy definicji narodu..........................................155
7. Socjologiczna analiza państwa........................................................157
7.1. Podstawowe założenia.............................................................157
7.2. Podstawowe funkcje państwa..................................................161
7.3. Legitymizacja władzy państwowej.........................................163
Rozdział VI
STRUKTURA SPOŁECZNA I NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE
1. Podstawowe wymiary analizy struktury społecznej.......................165
2. Struktura społeczna w perspektywie klasowej................................168
3. Potoczna percepcja struktury społecznej........................................175
4. Struktura a ruchliwość społeczna....................................................177
5. Nierówności społeczne...................................................................179
6. Podstawowe tendencje w procesach ruchliwości, zróżnicowania i nierówności społecznej w
Polsce.........................183
Rozdział VII
PROCESY SPOŁECZNE – WAŻNIEJSZE RODZAJE
1. Pojęcie procesu społecznego...........................................................193
2. Adaptacja społeczna — podstawowe wymiary..............................194
2.1. Pojęcie adaptacji społecznej....................................................194
2.2. Główne koncepcje wyjaśniające przebieg procesu adaptacji
kulturowej...............................................................................197
3. Konflikt społeczny..........................................................................201
3.1. Pojęcie konfliktu społecznego.................................................201
3.2. Podstawowe źródła konfliktów społecznych..........................203
3.3. Typologie konfliktów..............................................................207
3.4. Społeczne funkcje konfliktów.................................................209
3.5. Podstawowe formy walki w konflikcie społecznym...............212
3.6. Rozwiązywanie konfliktów.....................................................214
3.7. Konflikty społeczne w perspektywie ruchów społecznych.....219
3.8. Percepcja konfliktów społecznych..........................................222
4. Transformacja jako przykład procesu rozwoju społecznego..........224
5. Społeczeństwo polskie okresu przemian w opisie socjologicznym
…………………………………………………232
Zakończenie........................................................................................238
Bibliografia.........................................................................................240
76
Summary.............................................................................................247
77