Jurij Łotman

Jurij Łotman
„Sztuka jako język”
Sztuka jest jednym ze środków komunikacji a „wszelki system służący celom
komunikacji między dwiema lub wieloma jednostkami może być określany jako język”
przy czym Łotman uwzględnił tu autokomunikację, w której jedna osoba występuje jako
dwie.
Przez „język” Łotman rozumie „wszelkie systemy komunikacji posługujące się znakami
uporządkowanymi w szczególny sposób” tj. zakłada, że sztuka ma swój słownik
i gramatykę
Definicja Łotmana obejmuje następujące systemy komunikacji:
— Języki naturalne (francuski czy hindi)
— Języki sztuczne, tj. systemy tworzone sztucznie przez różne nauki i używane do opisu
określonych grup zjawisk (język matematyki czy chemii)
— Wtórne systemy modelujące (obyczaje, rytuały, handel, mity itd.)
Sztuka jest wtórnym systemem modelującym.
Wtórne systemy modelujące mają budowę typu języka (nie tylko posługują się językiem jako
naturalnym materiałem) toteż uprawnione jest włączenie w nie malarstwa, muzyki i innych.
Myślimy konstrukcjami językowymi więc nie możemy obrazu pomyśleć inaczej niż
językowo,
Treść nie istnieje bez formy („złożoność struktury jest zależna od złożoności komunikatu”)
Idea wyraża się w całej strukturze dzieła, w związku pomiędzy treścią i formą.
Tak, jak język, sztuka dzieli się na parole, mowę (poszczególne, jednostkowe realizacje
danego tematu, sposoby wykorzystania elementów formalnych, inwarianty) i langue, język
(to, co wspólne wszystkim wariantom wykorzystania elementów)
Język stanowi kod, za pomocą którego odbiorca deszyfruje komunikat (wypowiedź).
Tu Łotman odwołał się do R. Jacobsona — istnieją dwa kody wykorzystywane w procesie
komunikacji szyfrujący (język, którym dysponował autor?) i deszyfrujący (język
odbiorcy?)
Aby odebrać informację przekazywaną przez środki jakimi włada sztuka, należy znać jej
język.
Każdy język jest systemem modelującym (np.: świat chemii wygląda inaczej gdy
posługujemy się całą tablica mendelejewa i znamy wszystkie pierwiastki, a inaczej gdy
ograniczamy się do podziału na metale i niemetale)
Nazwy nadają kształt światu (jak zwroty performatywne u Austina).
Dzieło sztuki jest zatem zarówno systemem komunikacyjnym jak i systemem
modelującym.
Gdy myślimy o nim jak o systemie komunikacyjnym wyodrębniamy:
— Komunikat (informacja, która powstaje w danym tekście, parole)
— Język (system wspólny nadawcy i odbiorcy, który umożliwia akt komunikacji)
Język dzieła jest dany i pierwotny względem tekstu.
Językiem jednorodnych funkcjonalnie tekstów jest to, co należy do tekstu
inwariantnego.
Tekst inwariantny to tekst wzorcowy, np. historia Terezjasza czy bajka o Czerwonym
Kapturku, zaś jego wariantami są poszczególne realizacje tematów (wilk zawsze zjada babcię
i Kapturka, ale nie zawsze zostaje rozpruty).
Przykład Łotmana: „Morfologia bajki” Proppa.
Język wymyka się kategoriom prawdy i fałszy, zaś komunikat (inwarianty tekstu) może być
w ten sposób wartościowany, tj. prawdziwa lub nie może być wypowiedź, ale nie sam język.
Błędem jest uznawanie tego, co niezrozumiałe za złe, „utożsamianie problemów specyfiki
języka z wartością przekazywanej w nim informacji”.
Treść zależy od syntagmy.
Elementy znaczące mogą przekształcać się w formalne i odwrotnie (stale powracajace
motywy malarskie jak Danae czy Wenus, motyw narodzin władcy w Egipcie (Łotman).
W dziele sztuki wszystko należy do języka i jest komunikatem jednocześnie:
— język NIE jest tożsamy z formą, jest modelem świata więc sam stanowi część
komunikatu;
— komunikat artystyczny tworzy model konkretnego zjawiska, język modeluje
uniwersum, w którym owo zjawisko ma miejsce.
Wybór gatunku, kierunku, stylu jest wyborem języka.
Język modeluje także punkt widzenia obserwatora, modeluje więc i przedmiot (świat) i
podmiot.
Formy powiązane są z przynależnymi im ideami, których w innych formach wyrażać nie
można (Dostojewski).
Język może stać się treścią dzieła, komunikatem (pastiż, parodia). W ten sposób język
artystyczny może tematyzować elementy języka naturalnego.
Wartość informacyjna języka i komunikatu zmienia się w zależności od kodu, którym
dysponuje czytelnik, jego wymagań i oczekiwań, tzn. nie każdy obcując z dziełem na to samo
zwraca uwagę.
Analizując język dzieła, semantyzujemy jego elementy formalne — to, co jest częścią
języka zmienia się w element komunikatu lub
Zachodzi zjawisko odwrotne — to, co było w dziele indywidualnym i jednostkowym
fragmentem komunikatu, w doświadczeniu artystycznym ludzkości przenika do języka
sztuki (gdy dzieło stanie się elementem kanonu).